2025 թվականի ապրիլի 07-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով Հրանտ Բագրատյանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 21.12.2023 թվականի որոշման դեմ՝ վարչական գործով ըստ հայցի Հրանտ Բագրատյանի ընդդեմ Միասնական սոցիալական ծառայության (այսուհետ՝ Ծառայություն)՝ Գերագույն խորհրդի 21.10.1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետի համաձայն հայցվորին հատուկ թոշակ նշանակելուն պարտավորեցնելու և 22.12.2021 թվականի թիվ 3/4133/7 որոշումը վերացնելու պահանջի մասին,

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.

Դիմելով դատարան` Հրանտ Բագրատյանը պահանջել է պարտավորեցնել Ծառայությանը իրեն նշանակել Գերագույն խորհրդի՝ «ՀՀ կառավարության նախագահի գործունեության և անվտանգության պետական ապահովման ու սպասարկման մասին» 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշմամբ նախատեսված հատուկ թոշակ։

ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Կ. Զարիկյան) (այսուհետ` Դատարան) 30.08.2022 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է։

ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 21.12.2023 թվականի որոշմամբ Ծառայության վերաքննիչ բողոքը բավարարվել է՝ Դատարանի 30․08․2022 թվականի վճիռը բեկանվել և փոփոխվել է՝ հայցը մերժվել է։

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Հրանտ Բագրատյանը (ներկայացուցիչ՝ Վարդան Հակոբյան)։

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.

Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում՝ ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել դատական սխալ, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը, քանի որ խախտվել են ՀՀ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի 1-ին մասը, 73-րդ հոդվածի 1-ին մասը, «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասը, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 123-րդ հոդվածը, 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասը, 134-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ և 5-րդ կետերը, 144-րդ հոդվածի 1-ին մասը, 146-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 2-րդ կետի «դ» ենթակետը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, 9-րդ հոդվածի 1-ին և 3-րդ մասերը։

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանն անհիմն է համարել 30.08.2022 թվականի վճռում հայցվորի՝ կենսաթոշակի իրավունքի ծագման փաստի վերաբերյալ արված եզրահանգումը՝ այն փոխարինելով իր չպատճառաբանված եզրակացությամբ։

Հայցվորի կենսաթոշակի իրավունքի (լեգիտիմ ակնկալիքի) ծագման պահին գործած թիվ Ն-0427-I որոշումը՝ որպես նրա համար առավել բարենպաստ իրավական ակտ, կիրառման ենթակա էր, սակայն Վերաքննիչ դատարանն այն համարել է կիրառման ոչ ենթակա։ Թիվ Ն-0427-I որոշումն ուժը կորցրած լինելուց Վերաքննիչ դատարանն ուղղակիորեն բխեցրել է դրա կիրառելի չլինելը։ Վերաքննիչ դատարանի մոտեցումը կարելի է վերացարկել հետևյալ կերպ՝ «հայցվող վարչական ակտի իրավաչափությունը չի կարող որոշվել դատական ակտը կայացնելու պահի դրությամբ ուժը կորցրած որևէ իրավական ակտի հիման վրա»։

Վերաքննիչ դատարանի կողմից բողոքարկվող որոշման մեջ վկայակոչված են մի քանի իրավանորմեր, որոնցից յուրաքանչյուրը դուրս է վերաքննիչ բողոքի (գոյություն չունեցող) հիմքերի ծավալից։

Բողոքարկվող որոշման պատճառաբանական մասում նշված չէ, թե Վերաքննիչ դատարանը վերաքննիչ բողոքում մատնանշված կոնկրետ որ խախտման առկայությունն է քննարկել, 30.08.2022 թվականի վճռի վերանայումը որ ենթադրյալ խախտման լույսի ներքո է իրականացվել, թե Դատարանը որ նորմի խախտում է թույլ տվել։

Վերաքննիչ դատարանը քննարկման առարկա չի դարձրել ենթադրյալ խախտման և գործի ելքի միջև պատճառական կապը և գրեթե ամբողջությամբ անուշադրության է մատնել վերաքննության սահմաններին ու դատական ակտի բեկանման պայմաններին վերաբերող կանոնները։

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է ամբողջությամբ բեկանել Վերաքննիչ դատարանի կողմից 21.12.2023 թվականին կայացրած որոշումը` օրինական ուժ տալով Դատարանի՝ 30.08.2022 թվականի վճռին։

3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեցող փաստերը.

Սույն վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը.

1) ՀՀ նախագահի 12․02․1993 թվականի թիվ ՆՀ-198 հրամանագրով Հրանտ Բագրատյանը 12․02․1993 թվականից նշանակվել է ՀՀ վարչապետ (Կառավարության նախագահ) (հատոր 1-ին, գ.թ. 90-106)։

2) Ըստ աշխատանքային գրքույկի տվյալների՝ Հրանտ Բագրատյանը ՀՀ վարչապետի (Կառավարության նախագահ) պաշտոնից ազատվել է 22․07․1995 թվականին (հատոր 1-ին, գ.թ. 90-106)։

3) Հրանտ Բագրատյանը 22.12.2021 թվականին դիմում է ներկայացրել Ծառայությանը` խնդրելով նշանակել թոշակ՝ ՀՀ Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետի համաձայն (հատոր 1-ին, գ.թ. 76)։

4) Ծառայության նշանակման վարչության երրորդ բաժնի պետի 22.12.2021 թվականի թիվ 3/4133/7 որոշմամբ Հրանտ Բագրատյանի դիմումը մերժվել է՝ ի թիվս այլնի այն պատճառաբանությամբ, որ Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշումը 28.11.2006 թվականի ՀՕ-199-Ն օրենքով ճանաչվել է ուժը կորցրած (հատոր 1-ին, գ.թ. 69-71):

4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը.

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ՝ նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում, քանի որ Վերաքննիչ դատարանի կողմից ՀՀ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի 1-ին մասի և ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասի խախտման արդյունքում թույլ է տրվել դատական սխալ, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը, և որը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով.

Վերոգրյալով պայմանավորված` Վճռաբեկ դատարանը, վերահաստատելով նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումները, անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ պարտավորեցման հայցի հիման վրա հարուցված գործերով կիրառելի օրենսդրությանն այն դեպքերում, երբ դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքները և այլ իրավական ակտերը վատթարացնում են անձի իրավական վիճակը՝ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող օրենքների և այլ իրավական ակտերի համեմատ` միաժամանակ պատասխանելով այն իրավական հարցադրմանը, թե ի՞նչ իրավական նախադրյալների, չափանիշների և պայմանների առկայության դեպքում Կառավարության նախագահը (ՀՀ վարչապետ) կարող է ունենալ հատուկ կենսաթոշակի իրավունք՝ տարբեր ժամանակահատվածներում գործող օրենսդրական կարգավորումների համատեքստում:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 67-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ պարտավորեցման հայցով հայցվորը կարող է պահանջել ընդունել այն բարենպաստ վարչական ակտը, որի ընդունումը մերժել է վարչական մարմինը։

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վարչական դատարանը գործն ըստ էության լուծող դատական ակտ կայացնելիս`

1) գնահատում է ապացույցները.

2) որոշում է, թե գործի համար նշանակություն ունեցող որ հանգամանքներն են պարզվել, և որոնք չեն պարզվել.

3) որոշում է տվյալ գործով կիրառման ենթակա օրենքները և այլ իրավական ակտերը, ինչպես նաև այն իրավական ակտերը, որոնք պետք է կիրառվեին տվյալ գործով, սակայն օրենքին հակասելու պատճառով կիրառման ենթակա չեն.

4) որոշում է հայցը լրիվ կամ մասնակի բավարարելու կամ այն մերժելու հարցը։

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի, ինչպես նաև հայցվող գործողության կամ դրանից ձեռնպահ մնալու իրավաչափությունը որոշվում է դատական ակտի կայացման դրությամբ ձեռք բերված ապացույցների շրջանակում և դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա։

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 125-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն՝ վարչական դատարանը հայցը բավարարելու դեպքում կայացնում է գործն ըստ էության լուծող դատական ակտ՝ վարչական մարմնի կողմից հայցվող վարչական ակտն ընդունելը մերժելու վերաբերյալ որոշումն անվավեր ճանաչելու և վարչական մարմնին այդ վարչական ակտի ընդունմանը պարտավորեցնելու մասին:

Նախկինում կայացված որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի՝ «Գործն ըստ էության լուծող դատական ակտով լուծման ենթակա հարցերը» վերտառությամբ 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասի՝ «հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի (...) իրավաչափությունը որոշվում է (...) դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա» կանոնի կիրառման առանձնահատկություններին, նշել է. «(…)անձի սուբյեկտիվ իրավունքների արդյունավետ պաշտպանության տեսանկյունից ոչ միայն կարևոր նշանակություն ունի պարտավորեցման հայցի հարուցման թույլատրելիության նախապայմանների բավարարումը, այլև՝ գործն ըստ էության լուծող դատական ակտով լուծման ենթակա հարցերի շրջանակի հստակեցումը: Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ արձանագրել է, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը հայցի տեսակներով է պայմանավորում հայց ներկայացնելու ժամկետները, ապացուցման բեռը, հայցի ապահովման միջոցները, ինչպես նաև գործն ըստ էության լուծող դատական ակտով լուծման ենթակա հարցերի շրջանակը (...)» (տե՛ս, Շուշանիկ Վարդանյանը, Թորոս Վարդանյանը և Արարատ Խառատյանն ընդդեմ ՀՀ արդարադատության նախարարության դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության թիվ ՎԴ/10875/05/18 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 07.11.2022 թվականի որոշումը):

Այլ որոշումներում ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է. «(...) յուրաքանչյուր գործով գործն ըստ էության լուծող դատական ակտ կայացնելիս վճռորոշ նշանակություն ունի այն հարցը, թե որո՞նք են տվյալ գործով կիրառման ենթակա օրենքները և այլ իրավական ակտերը, ինչպես նաև այն իրավական ակտերը, որոնք պետք է կիրառվեին տվյալ գործով, սակայն օրենքին հակասելու պատճառով կիրառման ենթակա չեն: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ վարչական դատարանը պարտավոր է դատական ակտում արտացոլել ոչ միայն ապացույցների գնահատման և փաստերի հաստատման, այլ նաև իրավունքի կիրառման կապակցությամբ իր դատողությունների ընթացքը: Դատական ակտը շարադրելիս վարչական դատարանը չի կարող բավարարվել բացառապես կիրառելի իրավունքի նորմերի վրա հղումներ կատարելով և յուրաքանչյուր դեպքում պարտավոր է բացահայտել կիրառելի իրավական նորմերի բովանդակությունը, իսկ այն դեպքում, երբ գործի քննության ընթացքում ծագել է վեճ՝ կիրառման ենթակա նորմի վերաբերյալ, դատական ակտում պետք է պատճառաբանվի, թե հատկապես ինչու պետք է կիրառվի հենց այդ նորմը։ Այս կապակցությամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ վճռի պատշաճ իրավական հիմնավորումը ընդգծում է դատական գործունեության և դատական վճռի օրինականությունը (...)» (տե՛ս, Նարեկ Ղամբարյանն ընդդեմ ՀՀ պաշտպանության նախարարության, երրորդ անձ՝ ՀՀ ֆինանսների նախարարություն՝ թիվ ՎԴ/2061/05/19 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 16.03.2023 թվականի որոշումը, Ստեփան Գևորգյանն ընդդեմ ՀՀ պաշտպանության նախարարության, երրորդ անձ` ՀՀ ֆինանսների

նախարարություն՝ թիվ ՎԴ/2132/05/19 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 17.03.2023 թվականի որոշումը, Արթուր Զախրաբեկյանն ընդդեմ ՀՀ պաշտպանության նախարարության, երրորդ անձ` ՀՀ ֆինանսների նախարարություն՝ թիվ ՎԴ/2692/05/19 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 17.03.2023 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը մեկ այլ որոշմամբ փաստել է. «(...) օրենսդիրը սահմանել է գործն ըստ էության լուծող դատական ակտով լուծման ենթակա հարցերի առնչությամբ որոշակի առանձնահատկություններ՝ վարչադատավարական օրենսդրությամբ նախատեսված հայցատեսակների բնույթով պայմանավորված: Այլ կերպ ասած՝ յուրաքանչյուր հայցատեսակի քննության համար օրենսդիրը նախատեսել է տվյալ գործով կիրառման ենթակա օրենքների և այլ իրավական ակտերի վերաբերյալ որոշակի կանոններ: Այսպես՝ պարտավորեցման հայցի դեպքում հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը որոշվում է դատական ակտի կայացման դրությամբ ձեռք բերված ապացույցների շրջանակում և դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա՝ համաձայն ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասի:

 (...) հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա որոշելու ընդհանուր կանոնի բովանդակությունն անմիջականորեն բխում է պարտավորեցման հայցի էությունից և տրամաբանությունից, որը հանգում է հետևյալին. այն դեպքերում, երբ վարչական մարմինը մերժում է որոշակի բովանդակությամբ վարչական ակտ ընդունելու անձի պահանջը, վերջինս ձեռք է բերում հայցվող բարենպաստ վարչական ակտն ընդունելու սուբյեկտիվ հանրային պահանջի իրավունք, որը կարող է իրացնել պարտավորեցման հայցի շրջանակներում: Այսինքն՝ պարտավորեցման հայցի շրջանակներում անձը ներկայացնում է իր կողմից ներկայացված դիմումով հայցվող բարենպաստ վարչական ակտն ընդունելու հարցը քննարկելու պահանջ, որպիսի պահանջի հիմնավորված լինելու դեպքում դատարանը պարտավորեցնում է վարչական մարմնին այդ վարչական ակտն ընդունել: Այսինքն՝ վարչական մարմնի վրա պարտավորություն է դրվում ընդունելու հայցվող բարենպաստ վարչական ակտը, իսկ վարչական մարմինն իրավասու է կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված է Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով:

(...) ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասի՝ «հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի (...) իրավաչափությունը որոշվում է (...) դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա» դրույթը միտված է երաշխավորելու ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված օրինականության սկզբունքը: Այդուհանդերձ՝ (...) նշված կանոնը բացարձակ չէ և գործնականում չեն բացառվում դեպքերը, երբ տվյալ գործով կիրառելի օրենքները և նորմատիվ իրավական ակտերը փոփոխվում են մինչև դատական ակտի կայացման պահը՝ սահմանելով անձի վիճակը վատթարացնող նորմեր այն պահի համեմատությամբ, երբ անձի մոտ ծագել է հայցվող իրավունքը (...)։ (տե՛ս, Կարապետ Կարապետյանն ընդդեմ ՀՀ պաշտպանության նախարարության, երրորդ անձ՝ ՀՀ ֆինանսների նախարարություն՝ թիվ ՎԴ/2133/05/19 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 11.05.2023 թվականի որոշումը)»:

ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ հանրային իշխանությունը սահմանափակված է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներով և ազատություններով՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունք:

ՀՀ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքները և այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ չունեն:

«Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 28-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ նորմատիվ իրավական ակտի գործողությունը տարածվում է դրա ուժի մեջ մտնելուց հետո գործող հարաբերությունների վրա, եթե այլ բան նախատեսված չէ Սահմանադրությամբ, օրենքով կամ տվյալ նորմատիվ իրավական ակտով:

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածին համապատասխան` անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքները և այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ չունեն, իսկ անձի իրավական վիճակը բարելավող օրենքները և այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ ունեն, եթե դա նախատեսված է այդ ակտերով:

«Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 41-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ նորմատիվ իրավական ակտի նորմը մեկնաբանվում է` հաշվի առնելով նորմատիվ իրավական ակտն ընդունելիս այն ընդունող մարմնի նպատակը՝ ելնելով դրանում պարունակվող բառերի և արտահայտությունների տառացի նշանակությունից, ամբողջ հոդվածի, գլխի, բաժնի կարգավորման համատեքստից, այն նորմատիվ իրավական ակտի դրույթներից, ի կատարումն որի ընդունվել է այդ ակտը, տվյալ նորմատիվ իրավական ակտով սահմանված սկզբունքներից, իսկ այդպիսի սկզբունքներ սահմանված չլինելու դեպքում` տվյալ իրավահարաբերությունը կարգավորող իրավունքի ճյուղի սկզբունքներից:

ՀՀ սահմանադրական դատարանը 29.11.2011 թվականի թիվ ՍԴՈ-1000 որոշմամբ արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ ժամանակի մեջ իրավական ակտերի գործողության կանոնակարգումը հիմնվում է այն տրամաբանության վրա, որ իրավական ակտերի հետադարձ ուժով գործողության մերժումն ընդհանուր կանոն է, իսկ այդ ակտերի հետադարձ ուժով գործողության հնարավորությունը` բացառություն ընդհանուր կանոնից: Այս մոտեցումը բխում է իրավական որոշակիության, օրենսդրության նկատմամբ լեգիտիմ ակնկալիքների, մարդու իրավունքների երաշխավորման, իրավակիրառ մարմինների կողմից կամայականությունների կանխարգելման նկատառումներից:

 ՀՀ սահմանադրական դատարանը իր թիվ ՍԴՈ-649, թիվ ՍԴՈ-723, թիվ ՍԴՈ-758, թիվ ՍԴՈ-881 որոշումներում արտահայտած իրավական դիրքորոշումներում բազմիցս արձանագրել է անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքին և այլ իրավական ակտերին հետադարձ ուժ հաղորդելու անթույլատրելիությունը, կարևորելով, որ «(...) անձի իրավական վիճակը վատթարացնող նորմերի հետադարձ ուժի արգելման սկզբունքը` իրավական անվտանգության սկզբունքի հետ մեկտեղ, կոչված է ապահովելու լեգիտիմ ակնկալիքների հանդեպ հարգանքը», և որ անձի իրավական վիճակը վատթարացնող նորմերի հետադարձ ուժի արգելքը «(...) հանդիսանում է պետական իշխանության նկատմամբ վստահության և իրավական պետության սկզբունքների կարևոր բաղադրատարրերից մեկը: Այդ սկզբունքը միաժամանակ հանդես է գալիս որպես իրավական որոշակիության սկզբունքի ապահովման կարևոր երաշխիք: Օրենքի հետադարձ ուժի մերժման սկզբունքից բխում է այն արգելքը, համաձայն որի՝ անթույլատրելի է այն իրավունքների սահմանափակումը կամ վերացումը, որոնք ամրագրվել են նախկինում գործող նորմերի հիման վրա: Նման պարտավորություն է նաև ստանձնել Հայաստանի Հանրապետությունը մի շարք միջազգային պայմանագրերով»:

ՀՀ սահմանադրական դատարանը նաև թիվ ՍԴՈ-1142 որոշմամբ գտել է, որ անհրաժեշտ է, որ համապատասխան հարաբերությունների մասնակիցները ողջամիտ սահմաններում ի վիճակի լինեն կանխատեսել իրենց վարքագծի հետևանքները և վստահ լինեն ինչպես իրենց պաշտոնապես ճանաչված կարգավիճակի անփոփոխելիության, այնպես էլ ձեռք բերված իրավունքների և պարտավորությունների հարցում:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, իրացնելով օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառությունն ապահովելու սահմանադրական իր առաքելությունը, հարկ է համարել անդրադառնալ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված՝ հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա որոշելու կանոնի կիրառելիությանը այն դեպքերում, երբ դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքները վատթարացնում են անձի վիճակը՝ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող օրենքների համեմատ՝ նշելով. «(...) անձի հիմնական իրավունքների և ազատությունների՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունքի պաշտպանության տեսանկյունից ելակետային նշանակություն ունի անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքին և այլ իրավական ակտերին հետադարձ ուժ հաղորդելու անթույլատրելիությունը: Ընդ որում, այս արգելքը վերաբերում է ոչ միայն նյութական իրավունքի նորմերին, այլ նաև` ընթացակարգային նորմերին, որոնք կարող են որևէ կերպ վատթարացնել անձի իրավական վիճակը: Հետևաբար՝ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասով ամրագրված իրավական կարգավորումները ենթակա են մեկնաբանման ՀՀ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի 1-ին մասի անմիջական գործողություն ունեցող նորմի լույսի ներքո:

 Այսինքն՝ պարտավորեցման հայցի քննության դեպքում, երբ մինչև դատական ակտի կայացումը կիրառելի օրենքները փոփոխվում են՝ վատթարացնելով անձի վիճակը՝ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող օրենքների համեմատ, վարչական դատարանը պարտավոր է ղեկավարվել ՀՀ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածով ամրագրված անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքին և այլ իրավական ակտերին հետադարձ ուժ հաղորդելու անթույլատրելիության կանոնով և կիրառել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող՝ անձի համար առավել բարենպաստ օրենքները և այլ իրավական ակտերը: (...) նշված դիրքորոշումը նպատակ է հետապնդում անհրաժեշտ նախադրյալներ ստեղծել իրավական որոշակիության սկզբունքի ապահովման, օրենսդրության նկատմամբ լեգիտիմ ակնկալիքների պահպանման, իրավակիրառ մարմինների կողմից կամայականությունների կանխարգելման և մարդու իրավունքների երաշխավորման համար(...)» (տե՛ս, Ամալյա Սարիբեկյանն ընդդեմ ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության բարձրագույն որակավորման կոմիտեի թիվ ՎԴ/1076/05/17 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 26.05.2023 թվականի որոշումը):

«Պետական կենսաթոշակների մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` պետական կենսաթոշակային ապահովությունը (պետական կենսաթոշակային համակարգ) պետական բյուջեի միջոցների հաշվին օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով անձանց ապահովում է պետական կենսաթոշակով:

Նույն օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն` նույն օրենքը կարգավորում է պետական կենսաթոշակային ապահովության կառավարմանը և ֆինանսավորմանն առնչվող հարաբերությունները, սահմանում է պետական կենսաթոշակների տեսակները, կենսաթոշակ հաշվարկելու (վերահաշվարկելու), նշանակելու և վճարելու պայմաններն ու կարգը: Քաղաքացիների առանձին խմբերի համար Հայաստանի Հանրապետության օրենքով կարող են սահմանվել պետական կենսաթոշակային ապահովության այլ պայմաններ:

Նույն օրենքի 7-րդ հոդվածի համաձայն` նույն օրենքով սահմանված պայմանները բավարարելու դեպքում կենսաթոշակի իրավունք ունեն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացին, Հայաստանի Հանրապետության երկքաղաքացին, օտարերկրյա քաղաքացին, քաղաքացիություն չունեցող անձը կամ փախստականի կարգավիճակ ունեցող անձը, եթե սույն օրենքով կամ Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով այլ բան սահմանված չէ: (...) 2. Սույն օրենքով կենսաթոշակի իրավունք ունեցող անձը կենսաթոշակ ստանալու իրավունք ունի, եթե օրենսդրությամբ սահմանված կարգով դիմել է կենսաթոշակ նշանակելու իրավասություն ունեցող մարմնի համապատասխան ստորաբաժանում (այսուհետ` կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում), և նրան նշանակվել է կենսաթոշակ (այսուհետ` կենսաթոշակառու): 3. Պետական բյուջեից ֆինանսավորվող տարբեր կենսաթոշակների իրավունք ունեցող անձն ունի մեկ կենսաթոշակ ստանալու իրավունք` իր ընտրությամբ:

Նույն օրենքի 8-րդ հոդվածի համաձայն` նույն օրենքով սահմանվում են կենսաթոշակի հետևյալ տեսակները. 1. աշխատանքային` 1) տարիքային, 2) արտոնյալ պայմաններով, 3) երկարամյա ծառայության, 4) հաշմանդամության, 5) կերակրողին կորցնելու դեպքում, 6) մասնակի. 2. զինվորական` 1) երկարամյա ծառայության, 2) հաշմանդամության, 3) կերակրողին կորցնելու դեպքում:

Ըստ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ` Եվրոպական դատարան) նախադեպային իրավունքի՝ կենսաթոշակը, սոցիալական ապահովության միջոց լինելով հանդերձ, սեփականության ձև է նաև: Եվրոպական դատարանի կողմից ձևավորված նախադեպային իրավունքի համաձայն` Կոնվենցիայի թիվ 1 Արձանագրության 1-ին հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված «գույք» հասկացությունն ունի ինքնավար նշանակություն, որը չի սահմանափակվում նյութական իրերի նկատմամբ սեփականության իրավունքով և կապված չէ ներպետական օրենսդրության ձևական դասակարգման հետ: Ինչպես նյութական իրերը, գույքային հանդիսացող որոշակի այլ իրավունքներ ու շահեր նույնպես կարող են համարվել «գույքային իրավունքներ» և հետևաբար նաև` «գույք» նույն դրույթի իմաստով: Յուրաքանչյուր գործով պարզաբանման ենթակա հարցն այն է, թե արդյոք, գործի բոլոր հանգամանքներից ելնելով, դիմումատուն ունեցել է Կոնվենցիայի թիվ 1 Արձանագրության 1-ին հոդվածով պաշտպանվող նյութական շահ (տե´ս, օրինակ, Մինասյանը և Սեմերջյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով Եվրոպական դատարանի 23.06.2009 թվականի վճիռը, 55-րդ կետ):

Միաժամանակ Եվրոպական դատարանը տվել է Կոնվեցիայի թիվ 1 Արձանագրության 1-ին հոդվածի իմաստով «սեփականություն» հասկացության ընդլայնված մեկնաբանություն` օգտագործելով «օրինական սպասելիք» հասկացությունը: Մասնավորապես, Եվրոպական դատարանն արձանագրել է, որ պահանջի իրավունքը ստանում է «սեփականություն» որակումն այն պահից, երբ անձն ունենում է «օրինական սպասելիք» իր իրավունքներն իրականացնելու համար (տե՛ս, Pressos Compania Naviera S.A. and others v. Belgium (17849/91) գործով Եվրոպական դատարանի 20.11.1995 թվականի վճիռը):

Ըստ Եվրոպական դատարանի իրավական դիրքորոշման` պահանջի իրավունքը Կոնվենցիայի թիվ 1 Արձանագրության 1-ին հոդվածի իմաստով կարող է ընկալվել որպես գույքային իրավունք, եթե բավարար չափով հիմնավորված է, որ այն կարող է իրավաբանորեն իրացվել (տե՛ս, Burdov v. Russia (59498/00) գործով Եվրոպական դատարանի 07.05.2002 թվականի վճիռը, 40-րդ կետ):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, հիմք ընդունելով Եվրոպական դատարանի վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումները, իր նախկին որոշումներում ևս արձանագրել է. «(...)կենսաթոշակի իրավունքը Կոնվենցիայի թիվ 1 Արձանագրության 1-ին հոդվածով պաշտպանվող գույքային իրավունք է (...)» (տե՛ս, օրինակ` Թերեզա Գևորգյանն ընդդեմ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության ՀՀ բժշկասոցիալական փորձաքննության գործակալության թիվ ՎԴ/5086/05/09 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 03.12.2010 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ «(...)օրենսդիրը տարանջատել է «կենսաթոշակի իրավունք» և «կենսաթոշակ ստանալու իրավունք» հասկացությունները: Ընդ որում, դրանցից յուրաքանչյուրի ծագման համար նախատեսվել են տարբեր իրավաբանական փաստեր: Մասնավորապես` կենսաթոշակի իրավունքը ծագում է օրենքով նախատեսված որոշակի պայմանների առկայության դեպքում, իսկ կենսաթոշակ ստանալու իրավունքը` կենսաթոշակի իրավունքի առկայությամբ պայմանավորված` համապատասխան մարմին սահմանված կարգով դիմելու պարագայում(...)» (տե՛ս, Արարատ Ափոյանն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր ազգային անվտանգության ծառայության թիվ ՎԴ/6690/05/13 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 30.04.2015 թվականի որոշումը):

Վերահասատատելով նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումները՝ Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում ընդգծել, որ պարտավորեցման հայցի առարկան վարչական մարմնի կողմից մերժված բարենպաստ վարչական ակտն ընդունելուն հարկադրելն է։ Այսինքն, նշված հայցատեսակի քննության ընթացքում դատարանի խնդիրն է պարզել, թե արդյոք հայցվորի կողմից ակնկալվող վարչական ակտի ընդունումն իրավաչափ վարքագծի դրսևորում է թե նյութական և թե ընթացակարգային նորմերի տեսանկյունից։ Հետևաբար, պարտավորեցման հայցի քննությամբ և գործն ըստ էության լուծող դատական ակտով լուծման ենթակա հարցերի շրջանակը, ի թիվս այլնի, ներառում է նաև տվյալ գործով կիրառման ենթակա օրենքները և այլ իրավական ակտերը, ինչպես նաև այն իրավական ակտերը, որոնք պետք է կիրառվեին տվյալ գործով, սակայն օրենքին հակասելու պատճառով կիրառման ենթակա չեն: Ընդ որում, պարտավորեցման հայցի դեպքում հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը որոշվում է դատական ակտի կայացման դրությամբ ձեռք բերված ապացույցների շրջանակում և դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա՝ համաձայն ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասի: Այդուհանդերձ՝ Վճռաբեկ դատարանը կրկին արձանագրում է, որ նշված կանոնը բացարձակ չէ, և պարտավորեցման հայցի քննության դեպքում, երբ մինչև դատական ակտի կայացումը կիրառելի օրենքները փոփոխվում են՝ վատթարացնելով անձի վիճակը՝ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող օրենքների համեմատ, վարչական դատարանը պարտավոր է ղեկավարվել ՀՀ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածով ամրագրված անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքին և այլ իրավական ակտերին հետադարձ ուժ հաղորդելու անթույլատրելիության կանոնով և կիրառել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող՝ անձի համար առավել բարենպաստ օրենքները և այլ իրավական ակտերը:

Միաժամանակ, կենսաթոշակներին առնչվող հարցերով պարտավորեցման հայցի քննության դեպքերում, դատարանը պետք է պարզի և «կենսաթոշակի իրավունք»-ին և «կենսաթոշակ ստանալու իրավունք»-ին վերաբերող ու դրանց ծագման համար նախատեսված իրավաբանական փաստերը, ինչպես նաև այն իրավական ակտերի պահանջները, որոնք գործել են նշված իրավունքներից յուրաքանչյուրի ծագման պահին:

Ամփոփելով վերոգրյալը՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ կենսաթոշակներին առնչվող հարցերով պարտավորեցման հայցի քննության դեպքերում, դատարանի խնդիրն է պարզել, թե արդյոք հայցվորի կողմից ակնկալվող վարչական ակտի ընդունումն իրավաչափ վարքագծի դրսևորում է նյութական և ընթացակարգային նորմերի տեսանկյունից։ Գործի քննությամբ «կենսաթոշակի իրավունք»-ի և «կենսաթոշակ ստանալու իրավունք»-ի ծագման հանգամանքները որոշվում են դատական ակտի կայացման դրությամբ ձեռք բերված ապացույցների շրջանակում և դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ մինչև դատական ակտի կայացումը կիրառելի օրենքները փոփոխվել են՝ վատթարացնելով անձի վիճակը իրավահարաբերության ծագման պահին գործող օրենքների համեմատ։ Նման դեպքերում անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքին և այլ իրավական ակտերին հետադարձ ուժ հաղորդելն անթույլատրելի է, ուստի պետք է կիրառել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող՝ անձի համար առավել բարենպաստ օրենքները և այլ իրավական ակտերը:

ՀՀ Գերագույն խորհրդի 21.10.1991 թվականի «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի գործունեության և անվտանգության պետական ապահովման ու սպասարկման մասին» թիվ Ն-00427-I որոշման (ուժը կորցրել է 04.01.2007 թվականին) 3-րդ կետի համաձայն՝ կենսաթոշակի անցնելիս Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի համար, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նա պաշտոնանկ է արվում, սահմանվում է հատուկ թոշակ` աշխատավարձի 60 տոկոսի չափով (...):

28.11.2006 թվականի «Նախկին ԽՍՀՄ, ՀԽՍՀ, Հայաստանի Հանրապետության մի շարք օրենքներ և Հայաստանի Հանրապետության գերագույն խորհրդի մի շարք նորմատիվ իրավական ակտեր ուժը կորցրած ճանաչելու մասին» ՀՕ-199-Ն ՀՀ օրենքի (ուժի մեջ է մտել՝ 04.01.2007) 3-րդ հոդվածի 32-րդ կետի համաձայն՝ ուժը կորցրած է ճանաչվել` Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի գործունեության և անվտանգության պետական ապահովման ու սպասարկման մասին» թիվ Ն-00427-I որոշումը։

Վերոնշյալ իրավանորմերի պահանջներից ակնհայտ է, որ 21.10.1991 թվականից առ 04.01.2007 թվականն ընկած ժամանակահատվածում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի (ՀՀ վարչապետի) համար, օրենսդիրը, որպես սոցիալական երաշխիք սահմանել է աշխատավարձի 60 տոկոսի չափով հատուկ թոշակ։ Ընդ որում, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի հատուկ «կենսաթոշակի իրավունք»-ի ծագման համար միակ պայմանը հանդիսացել է նշված պաշտոնից առանց պաշտոնանկության ազատվելու հանգամանքը։

Ելնելով ողջ վերոգրյալից՝ Վճռաբեկ դատարանն ամրագրում է, որ 21.10.1991 թվականից առ 04.01.2007 թվականն ընկած ժամանակահատվածում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի (ՀՀ վարչապետի) կենսաթոշակի նշանակմանը վերաբերող իրավական վեճերով պարտավորեցման հայց քննելիս դատարանը որպես Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի «հատուկ կենսաթոշակի իրավունք»-ի ծագման իրավական հիմք պետք է դիտարկի նշված պաշտոնը զբացեցրած անձի պաշտոնից ազատվելու ժամանակ գործած և առավել բարենպաստ պայմաններ սահմանող իրավական ակտը, քանզի «հատուկ կենսաթոշակի իրավունք»-ը ծագում է այն պահին, երբ անձը Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի պաշտոնից առանց պաշտոնանկության ազատվում է։

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշման կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն վարչական գործը հարուցվել է Հրանտ Բագրատյանի կողմից ներկայացված պարտավորեցման հայցի հիման վրա, որով վերջինս պահանջել է պարտավորեցնել Ծառայությանն իրեն նշանակել Գերագույն խորհրդի՝ «ՀՀ կառավարության նախագահի գործունեության և անվտանգության պետական ապահովման ու սպասարկման մասին» 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշմամբ նախատեսված հատուկ թոշակ։

Դատարանը 30.08.2022 թվականի վճռով բավարարել է հայցը` պատճառաբանելով, որ «(...) պատասխանողի ներկայացրած նյութերում առկա է հայցվորի 2021 թվականի դեկտեմբերի 22-ին ձեռագիր կազմած և ստորագրված դիմումը՝ Գերագույն խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 21-ի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետի համաձայն թոշակ նշանակելու վերաբերյալ: Օրենքի 33-րդ հոդվածի 1-ին մասը կենսաթոշակ նշանակելու համար պահանջում է անձամբ կենսաթոշակի իրավունք հայցողի կողմից ներկայացված գրավոր դիմում, որպիսի պայմանը հայցվորն ամբողջությամբ կատարել է(...)

(...) դատարանը գտնում է, որ Գերագույն խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 21-ի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետով սահմանված՝ հայցվորի հատուկ թոշակի իրավունքը ծագել է Կառավարության նախագահի պաշտոնավարումը դադարելու պահին (1995 թվականի հուլիսի 22): Ինչպես նշվեց վերը, կենսաթոշակի իրավունքը առաջանում է դրա համար օրենքով սահմանված պայմանների առկայության դեպքում: Իսկ Գերագույն խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 21-ի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետով հատուկ թոշակի իրավունքի ծագման պայմանը մեկն է՝ Կառավարության նախագահի կարգավիճակով պաշտոնավարելը:

Ինչ վերաբերում է հայցվորի կենսաթոշակ ստանալու իրավունքին, այն ծագել է օրենքով սահմանված կարգով իրավասու վարչական մարմին դիմելու պահից (...)

(...) Հայցվորի՝ կենսաթոշակի իրավունքի և կենսաթոշակ ստանալու իրավունքի ծագման պահերը որոշելու արդյունքում ինքնաբերաբար լուծվում է նաև կիրառելի իրավունքի հարցը: Նկատի ունենալով, որ Կառավարության նախագահի կարգավիճակով հայցվորի պաշտոնավարելը դադարելու պահին գործել է Գերագույն խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 21-ի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետը, դրանով նախատեսված հատուկ թոշակի իրավունքի ծագման նկատմամբ կիրառելի չէ 2006 թվականի նոյեմբերի 28-ի ՀՕ-199-Ն օրենքը: Նշված օրենքով Գերագույն խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 21-ի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետն ուժը կորցնելու պահին, փաստորեն, արդեն իսկ ծագած է եղել հայցվորի հատուկ թոշակի իրավունքը: Դատարանը գտնում է, որ պատասխանող վարչական մարմինը, կիրառելով 2006 թվականի նոյեմբերի 28-ի ՀՕ-199-Ն օրենքը հայցվորի նկատմամբ, խախտել է օրենքի հետադարձ ուժի արգելքի սկզբունքը (...)»։

Վերաքննիչ դատարանը 21.12.2023 թվականի որոշմամբ Ծառայության ներկայացրած վերաքննիչ բողոքը բավարարել է՝ Դատարանի 30․08․2022 թվականի վճիռը բեկանել և փոփոխել է, հայցը մերժել է՝ պատճառաբանելով, որ «(...) պետական կենսաթոշակի չափը հանդիսանում է ոչ թե կենսաթոշակի իրավունքի, այլ կենսաթոշակ ստանալու իրավունքի բաղադրիչ, իսկ դրա հաշվարկը համապատասխան լիազոր մարմնի կողմից իրականացվում է անձի կողմից ներկայացված դիմումի հիման վրա հարուցված վարչական վարույթի շրջանակներում: Հետևաբար, այն պահին, երբ որոշվում է անձի կոնսաթոշակ ստանալու իրավունքը` լիազոր մարմինը կարող է կենսաթոշակի չափի հաշվարկն իրականացնել բացառապես տվյալ պահին իրավական գործողության մեջ գտնվող իրավանորմերի կիրառմամբ:

Միաժամանակ, նկատի ունենալով, որ պարտավորեցման հայցի դեպքում հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը որոշվում է դատական ակտի կայացման դրությամբ ձեռք բերված ապացույցների շրջանակում և դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա` Վերաքննիչ դատարանը փաստում է, որ ՀՀ վարչական դատարանը կարող է պարտավորեցնել պետական լիազոր մարմնին կենսաթոշակ նշանակել բացառապես այն իրավանորմերի կիրառմամբ, որոնք գործողության մեջ են գտնվում դատական ակտի կայացման պահին և հանդիսանում են կենսաթոշակի ծագման հիմք: (...)

(...) Հրանտ Բագրատյանի կողմից 22.12.2021 թվականին ներկայացված դիմումի հիման վրա իրականացված վարչական վարույթի ընթացքում դեռևս 04.01.2007 թվականից ուժը կորցրած Գերագույն խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 21-ի թիվ Ն-0427-I որոշումը Միասնական սոցիալական ծառայության կողմից կիրառման ենթակա չէր և վերջինս չպետք է կիրառվեր նաև ՀՀ վարչական դատարանի կողմից սույն գործով վճիռը կայացնելիս: Մասնավորապես, 22․07․1995 թվականին՝ ՀՀ կառավարության նախագահի /վարչապետի/ պաշտոնից ազատվելու պահին Հրանտ Բագրատյանը չի համապատասխանել կենսաթոշակի իրավունքի օրենքով նախատեսված բոլոր պայմաններին, այսինքն՝ այդ պահի դրությամբ վերջինս չէր կարող ապահովվել օրենքով սահմանված որևէ կենսաթոշակի տեսակով, որպիսի պարագայում ծագած չի եղել Հրանտ Բագրատյանի կենսաթոշակի իրավունքը, իսկ 22.12.2021 թվականին Միասնական սոցիալական ծառայությանը դիմում ներկայացնելու պահին Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշումն արդեն իրավական ուժ չի ունեցել և դրա հիման վրա հայցվորի մոտ չէր կարող ծագել հատուկ կենսաթոշակի իրավունքը, հետևաբար Վերաքննիչ դատարանն անհիմն է գնահատում Դատարանի եզրահանգումն առ այն, որ առկա չէ հայցվորին Գերագույն խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 21-ի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետով նախատեսված հատուկ թոշակը նշանակելու որևէ արգելք (...)»։

Վճռաբեկ դատարանը, վերոնշյալ իրավական վերլուծությունների լույսի ներքո համադրելով և գնահատելով նշված դիրքորոշումը, արձանագրում է հետևյալը.

Սույն գործի փաստերից հետևում է, որ ՀՀ նախագահի 12․02․1993 թվականի թիվ ՆՀ-198 հրամանագրով Հրանտ Բագրատյանը 12․02․1993 թվականից նշանակվել է ՀՀ վարչապետ (Կառավարության նախագահ) և պաշտոնից ազատվել է 22․07․1995 թվականին։

Հրանտ Բագրատյանը 22.12.2021 թվականին դիմում է ներկայացրել Ծառայության Արաբկիր և Քանաքեռ-Զեյթուն տարածքային կենտրոնի տնօրենին` խնդրելով նշանակել թոշակ՝ ՀՀ Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետի համաձայն։

Ծառայության նշանակման վարչության երրորդ բաժնի պետի 22.12.2021 թվականի թիվ 3/4133/7 որոշմամբ Հրանտ Բագրատյանի դիմումը մերժվել է՝ այն պատճառաբանությմաբ, որ Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշումը 28.11.2006 թվականի ՀՕ-199-Ն օրենքով ճանաչվել է ուժը կորցրած, և նշված որոշման համաձայն Հրանտ Բագրատյանին կենսաթոշակ նշանակելու և վճարելու իրավական հիմքեր չկան:

Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ սույն վարչական գործի նյութերի համաձայն, Ծառայության Արաբկիր և Քանաքեռ-Զեյթուն տարածքային կենտրոնի տնօրենին հասցեագրված դիմումով Հրանտ Բագրատյանն ակնկալել է, որ Ծառայության կողմից կընդունվի բարենպաստ վարչական ակտ՝ ՀՀ Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետի համաձայն Հրանտ Բագրատյանին հատուկ թոշակ նշանակելու մասին։ Սակայն Ծառայության կողմից կայացված որոշմամբ Հրանտ Բագրատյանի դիմումը մերժվել է։

Հետազոտելով գործում առկա նյութերը և ելնելով վերոգրյալ իրավական վերլուծությունից՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Հրանտ Բագրատյանի՝ «հատուկ կենսաթոշակի իրավունք»-ի ծագման իրավական հիմքը պետք է դիտարկվի Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետը՝ որպես վերջինիս՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի պաշտոնից ազատվելու ժամանակ գործած և առավել բարենպաստ պայմաններ սահմանող իրավական ակտ։ Հետևաբար Հրանտ Բագրատյանի՝ Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետով սահմանված «հատուկ կենսաթոշակի իրավունք»-ը ծագել է Կառավարության նախագահի պաշտոնը 12․02․1993 թվականից առ 22.07.1995 թվականը զբաղեցնելուց հետո՝ 22.07.1995 թվականին վերոնշյալ պաշտոնից ազատվելու փաստի ուժով։

Միաժամանակ, Հրանտ Բագրատյանի՝ կենսաթոշակ ստանալու իրավունքի ծագման պահ է հանդիսանում 22.12.2021 թվականին Ծառայությանը դիմում ներկայացնելու պահը, որ գործողությամբ հայցվորը նպատակ է ունեցնել իրացնելու իր՝ կենսաթոշակ ստանալու իրավունքը։ Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում կրկին ընդգծել, որ մինչև Ծառայությանը դիմում ներկայացնելու պահը Հրանտ Բագրատյանի՝ «հատուկ կենսաթոշակի իրավունք»-ն արդեն իսկ ծագած է եղել։

Նշվածը Վճռաբեկ դատարանին հիմք է տալիս արձանագրելու, որ Ծառայության նշանակման վարչության երրորդ բաժնի պետը 22.12.2021 թվականի թիվ 3/4133/7 որոշմամբ Գերագույն խորհրդի 21․10․1991 թվականի թիվ Ն-0427-I որոշման 3-րդ կետը չկիրառելով և, փոխարենը, 28.11.2006 թվականի ՀՕ-199-Ն օրենքը Հրանտ Բագրատյանի նկատմամբ կիրառելով, խախտել է վատթարացնող օրենքի հետադարձ ուժի արգելքի սկզբունքը՝ կայացնելով ոչ իրավաչափ վարչական ակտ։

Վերոնշյալ պատճառաբանությամբ՝ Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել ՀՀ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի 1-ին մասի և ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը:

Այսպիսով, սույն վճռաբեկ բողոքի հիմքերի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը համարում է բավարար՝ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 150-151-րդ և 163-րդ հոդվածների ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու համար:

Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետով սահմանված՝ ստորադաս դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալու Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը հետևյալ հիմնավորմամբ.

«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ոք ունի ողջամիտ ժամկետում իր գործի քննության իրավունք: Սույն գործով վեճի լուծումն էական նշանակություն ունի գործին մասնակցող անձանց համար: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործը ողջամիտ ժամկետում քննելը հանդիսանում է Կոնվենցիայի նույն հոդվածով ամրագրված անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր, հետևաբար գործի անհարկի ձգձգումները վտանգ են պարունակում նշված իրավունքի խախտման տեսանկյունից: Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալը բխում է արդարադատության արդյունավետության շահերից, քանի որ սույն գործով վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար նոր հանգամանք հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է:

Դատական ակտին օրինական ուժ տալիս Վճռաբեկ դատարանը հիմք է ընդունում սույն որոշման պատճառաբանությունները, ինչպես նաև գործի նոր քննության անհրաժեշտության բացակայությունը:

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ.

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 56-րդ հոդվածի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից։

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` կողմը, որի դեմ կայացվել է վճիռ, կամ որի բողոքը մերժվել է, կրում է Հայաստանի Հանրապետության դատական դեպարտամենտի` վկաներին և փորձագետներին վճարած գումարների հատուցման պարտականությունը, ինչպես նաև մյուս կողմի կրած դատական ծախսերի հատուցման պարտականությունը այն ծավալով, ինչ ծավալով դրանք անհրաժեշտ են եղել դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման համար (...)։

«Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի՝ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող խմբագրությամբ 22-րդ հոդվածի 1-ին մասի 27-րդ կետի համաձայն` դատարաններում պետական տուրքի վճարումից ազատվում են՝ հայցվորները` (...) պետական կենսաթոշակների, (...) նշանակման, վճարման, հաշվարկման, վերահաշվարկման և այլ հայցերով։

«Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի՝ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող խմբագրությամբ 22-րդ հոդվածի 1-ին մասի 27-րդ կետի ուժով հայցվոր Հրանտ Բագրատյանն ազատված է դատարաններում պետական տուրքի վճարման պարտականությունից։

Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն դեպքում Ծառայությունը պարտավոր չէ պետությանը հատուցել հայցադիմումի, վերաքննիչ և վճռաբեկ բողոքների համար սահմանված պետական տուրքի գումարը, որի վճարումից Հրանտ Բագրատյանն ազատված է օրենքի ուժով, քանի որ սույն գործով պետական տուրքի գծով ծախսի կատարումն անհրաժեշտ չէր: Իսկ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի տեսանկյունից՝ դատական ծախսերի հատուցման պարտականություն կրող կողմը պարտավոր է հատուցել միայն այն դատական ծախսերը, որոնք մյուս կողմը կրել է, և որոնք անհրաժեշտ են եղել դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման համար:

Հաշվի առնելով վերոգրյալը և նկատի ունենալով, որ Հրանտ Բագրատյանն ազատված է պետական տուրք վճարելու պարտականությունից՝ պետական տուրքի հարցը պետք է համարել լուծված:

Անդրադառնալով հայցվորի ներկայացուցչի վճարների հատուցման հարցին՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը.

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներում անդրադարձել է փաստաբանի վարձատրության խելամտության և բռնագանձման հարցերին: Մասնավորապես, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ փաստաբանի վարձատրության խելամտության հարցը որոշելիս անհրաժեշտ է ամբողջության մեջ հաշվի առնել գործով փաստաբանի կատարած աշխատանքի ծավալը (ապացույցներ հավաքելու և ներկայացնելու անհրաժեշտությունն ու այդ գործողությունները փաստացի կատարելու հանգամանքը, գործի քննությանը մասնակցության աստիճանը), գործի բարդությունը (վիճելի իրավահարաբերության բնույթը, գործի քննության տևողությունը), նմանատիպ գործերով պրակտիկայում ընդունված փաստաբանական ծառայության մատուցման դիմաց վճարվող գումարի չափը, ինչպես նաև դատական ակտով բռնագանձվող գումարի և պահանջվող փաստաբանական վճարի չափի հարաբերակցությունը (տե'ս, Ֆերդինանտ Առաքելյանն ընդդեմ Հարություն Պետրոսյանի թիվ ԵԿԴ/1587/02/10 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 29.06.2012 թվականի որոշումը):

Տվյալ դեպքում, սույն գործում առկա չէ Հրանտ Բագրատյանի և վերջինիս ներկայացուցիչ Վարդան Հակոբյանի միջև կնքված պայմանագիր այն մասին, որ Վարդան Հակոբյանը պարտավորվել է իրավաբանական ծառայություններ մատուցել Հրանտ Բագրատյանին ՀՀ վճռաբեկ դատարանում, իսկ Հրանտ Բագրատյանը պարտավորվել է վճարել մատուցված ծառայությունների դիմաց։

Ինչ վերաբերում է Հրանտ Բագրատյանի՝ «Պատվիրատու» և «Ինթրա Վիրես» ՓԲ ընկերության՝ «Կատարող» ի դեմս տնօրեն Արսեն Հարությունյանի միջև 10․02․2022 թվականին կնքված «Ծառայությունների վճարովի մատուցման» թիվ 01/22 պայմանագրին (հատոր 1-ին, գ․ թ․ 37-39), ապա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ պայմանագրի 1․2 կետի համաձայն՝ Կատարողը պարտավորվում է մատուցել հետևյալ ծառայությունները՝

ա) ծանոթանալ Պատվիրատուի կողմից ներկայացված փաստաթղթերին,

բ) կապված Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 21-ի «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահի գորչծունեության և անվտանգության պետական ապահովման ու սպասարկման մասին» N Ն-00427-I որոշման 3-րդ կետով ամրագրված արտոնություններից Պատվիրատուի կողմից օգնելու իրավունքի վերականգնման ուղղությամբ կատարել անհրաժեշտ դատավարական գործողություններ Պատվիրատուի շահերը Վարչական դատարանում պատշաճ ներկայացնելու համար՝ կազմել հայցադիմում, անհրաժեշտության դեպքում ներկայացնել միջնորդություններ, կատարել հարցումներ, իրականացնել ներկայացուցչություն և այլ անհրաժեշտ դատավարական ու իրավաբանական բնույթի գործողություններ։ Այսուհետ՝ «Ծառայություններ»։

Նույն Պայմանագրի 1․4 կետի համաձայն՝ Ծառայությունները կմատուցվեն փաստաբաններ Արսեն Հարությունյանի (արտոնագիր՝ 738) և/կամ Արաքս Կիրակոսյանի (արտոնագիր՝ 1843) և/կամ Վարդան Հակոբյանի (արտոնագիր՝ 2876) և/կամ Արթուր Տալանյանի (արտոնագիր՝ 2935) կողմից։

Նշվածի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն գտնում է, որ նշված պայմանագրով փաստաբան Վարդան Հակոբյանը ստանձնել է պաշտպանել Հրանտ Բագրատյանի շահերը միայն ՀՀ վարչական դատարանում, ուստի Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ «Ծառայությունների վճարովի մատուցման» թիվ 01/22 պայմանագրում բացակայում է նշում այն մասին, որ Վարդան Հակոբյանը պարտավորվում է կատարել դատավարական ու իրավաբանական բնույթի գործողություններ նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանում։

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ թեև փաստաբան Վարդան Հակոբյանը սույն գործով Վերաքննիչ դատարանում հանդես է եկել Հրանտ Բագրատյանի անունից՝ կատարելով վերջինս իրավունքների պաշտպանությանն ուղղված անհրաժեշտ դատավարական ու իրավաբանական բնույթի գործողություններ, այդուհանդերձ Վճռաբեկ դատարանում ներկայացուցչի վճարի գծով դատական ծախսի հատուցման հարցը պետք է համարել լուծված՝ Հրանտ Բագրատյանի և վերջինիս ներկայացուցիչ փաստաբան Վարդան Հակոբյանի միջև իրավաբանական վճարովի ծառայություններ մատուցելու մասին պայմանագիր ներկայացված չլինելու հիմքով։

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-171-րդ հոդվածներով, 172-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Վճռաբեկ դատարանը

1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել: Բեկանել ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 21.12.2023 թվականի որոշումը և օրինական ուժ տալ ՀՀ վարչական դատարանի 30.08.2022 թվականի վճռին:

2. Դատական ծախսերի բաշխման հարցը համարել լուծված։

3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և բողոքարկման ենթակա չէ:

Նախագահող	Հ. Բեդևյան
Զեկուցող	ա. Թովմասյան
	Լ. Հակոբյան Ռ. Հակոբյան
	ք․ ՄԿՈՅԱՆ

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 15 ապրիլի 2025 թվական: