նախագահող	Ռ. Հակոբյան
	զեկուցող	Ս. Միքայելյան
		Ս. Անտոնյան
		Ա. Բարսեղյան
		Մ. Դրմեյան
		Գ. ՀԱԿՈԲՅԱՆ
		Ա. Մկրտչյան
		Տ. պետրոսյան
		Է. Սեդրակյան
		Ն. Տավարացյան

2021 թվականի հունիսի 04-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով Գեղեցիկ Մխիթարյանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 13.01.2020 թվականի որոշման դեմ` ըստ դիմումի Գեղեցիկ Մխիթարյանի, դիմումի ելքով շահագրգռված անձ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության ծառայության (այսուհետ` Ծառայություն)` իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստը հաստատելու պահանջի մասին,

Պ Ա Ր Զ Ե Ց

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.

Դիմելով դատարան` Գեղեցիկ Մխիթարյանը պահանջել է հաստատել իրավաբանական նշանակություն ունեցող այն փաստը, որ ինքը 13.01.1992 թվականից մինչև 12.07.1995 թվականն աշխատել է նախկին Հոկտեմբերյանի շրջխորհրդի գործկոմի ֆինբաժնում:

ՀՀ Արմավիրի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր` Մ. Սիմոնյան) (այսուհետ` Դատարան) 10.06.2019 թվականի վճռով դիմումը բավարարվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 13.01.2020 թվականի որոշմամբ Ծառայության վերաքննիչ բողոքը բավարարվել է` բեկանվել է Դատարանի 10.06.2019 թվականի վճիռը և Գեղեցիկ Մխիթարյանի դիմումը թողնվել է առանց քննության:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Գեղեցիկ Մխիթարյանը:

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել։

2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքը, հիմնավորումները և պահանջը.

Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը սխալ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 180-րդ հոդվածի 1-ին մասի 8-րդ կետը:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է որպես ապացույց ներկայացված փաստաթղթերը, այդ թվում` վիճահարույց ժամանակահատվածում Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդական պատգամավորների Հոկտեմբերյանի շրջխորհրդի գործկոմում աշխատած հաշվապահի գրավոր հայտարարությունը, ինչպես նաև` նշված ժամանակահատվածում նույն կազմակերպությունում աշխատած և իրենց իրավունքները դատական կարգով վերականգնած անձանց հայտարարություններն ու դատարանի վճիռները, որոնք մտել են օրինական ուժի մեջ:

Վերաքննիչ դատարանը դուրս է եկել բողոքի շրջանակներից, քննարկման առարկա է դարձրել և բողոքի բավարարման հիմքում դրել է այնպիսի հանգամանքներ, որոնք ո՛չ դատարանում են եղել քննարկման առարկա, ո՛չ ներկայացվել են վերաքննիչ բողոքում, ինչի արդյունքում խախտվել են մրցակցության և իրավահավասարության սկզբունքները: Հատուկ վարույթի կարգով գործի քննությանը մասնակցելու օրենսդրական հնարավորությունն ուղղակիորեն միտված է քաղաքացիական դատավարական իրավունքի իրականացման արդյունքում իրավական վեճի հնարավորության բացառմանը կամ հաստատմանը: Սույն դեպքում, սակայն, առկա չեն գործի վարույթը կարճելու կամ դիմումն առանց քննության թողնելու հիմքեր:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 13.01.2020 թվականի որոշումը և օրինական ուժ տալ Դատարանի 10.06.2019 թվականի վճռին, կամ գործն ուղարկել համապատասխան ստորադաս դատարան` նոր քննության:

3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը.

Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը`

1) Ծառայության Արմավիրի տարածքային բաժնի կողմից Գեղեցիկ Մխիթարյանին 29.01.2019 թվականին տրված թիվ 122 գրությամբ հայտնվել է, որ «Պետական կենսաթոշակների մասին» ՀՀ օրենքի 32-րդ հոդվածի համաձայն` մինչև 01.01.2013 թվականն ընկած ժամանակահատվածի համար աշխատանքային ստաժը հաստատող հիմնական փաստաթուղթն աշխատանքային գրքույկն է կամ ՀՀ կառավարության սահմանած այլ փաստաթուղթ, 1992 թվականի հունվարից մինչև 01.01.2013 թվականը` նաև սոցիալական վճարներ կատարելը կամ աշխատավարձ ստանալը հաստատող փաստաթուղթը: Սոցիալական վճարներ կատարելը և աշխատավարձ ստանալը հաստատող փաստաթղթերի վավերապայմանները սահմանում է ՀՀ կառավարությունը: Ծառայությունը նշված ժամանակահատվածը որպես աշխատանքային ստաժ չի կարող հաշվել, քանի որ Գեղեցիկ Մխիթարյանի փաստաթղթերում բացակայում են նշված տեղեկանքները, իսկ պետական կենսաթոշակային համակարգի տվյալների շտեմարանի տվյալներով Արմավիրի «Շրջխորհրդի գործկոմ»-ի կողմից 13.01.1992-11.11.1998 թվականներին սոցիալական վճարներ կատարված չեն (հատոր 1-ին, գ.թ. 10):

2) «Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ-ի Արմավիրի տարածքային ներկայացուցչության կողմից 11.02.2019 թվականին տրված թիվ Ավ-200 արխիվային տեղեկանքի համաձայն` ըստ Հոկտեմբերյանի Շրջխորհրդի գործկոմի հրամանագրքերի` Գեղեցիկ Արտուշի Մխիթարյանը 13.01.1992 թվականի թիվ 6 հրամանով, հունվարի 13-ից ընդունվել է աշխատանքի գործկոմի կազմակերպական բաժնում` որպես հրահանգիչ, և 12.07.1995 թվականի թիվ 63 հրամանով, հուլիսի 12-ից ազատվել է աշխատանքից: Հոկտեմբերյանի Շրջխորհրդի գործկոմի 1992-1995 թվականների աշխատավարձի հաշվառման մատյանները Հայաստանի ազգային արխիվ չեն հանձնվել, հետևաբար Գեղեցիկ Արտուշի Մխիթարյանի 1992-1995 թվականների աշխատավարձի չափի վերաբերյալ տեղեկանք տրամադրել չեն կարող: Արմավիրի Շրջխորհրդի գործկոմի առևտրի և արտաքին տնտեսական կապերի վարչության անձնակազմին վերաբերող փաստաթղթերը Հայաստանի ազգային արխիվ չեն հանձնվել, հետևաբար Գեղեցիկ Արտուշի Մխիթարյանի 12.07.1995-1996 թվականների աշխատանքային գործունեության վերաբերյալ տեղեկանք տրամադրել չեն կարող: Նրանց չի հաջողվել պարզել վերը նշված փաստաթղթերի գտնվելու վայրը (հատոր 1-ին, գ.թ. 9):

3) Իշխան Պետրոսյանը համատեղ աշխատել է Գեղեցիկ Մխիթարյանի հետ, վերջինս 13.01.1992 թվականից մինչև Իշխան Պետրոսյանի աշխատանքից ազատվելը` 03.06.1996 թվականը, աշխատել և ստացել է աշխատավարձ Արմավիրի շրջխորհրդի գործկոմում, սկզբում` որպես կազմակերպական բաժնի հրահանգիչ, այնուհետ, որպես առևտրի վարչության կադրերի բաժնի վարիչ (հատոր 1-ին, գ.թ. 26, 29-36):

4) Նորաշխարիկ Ասատրյանը համատեղ աշխատել է Գեղեցիկ Մխիթարյանի հետ, վերջինս 13.01.1992 թվականից մինչև Նորաշխարիկ Ասատրյանի աշխատանքից ազատվելը` 25.04.1996 թվականը, աշխատել և ստացել է աշխատավարձ Արմավիրի շրջխորհրդի գործկոմում, սկզբում` որպես կազմակերպական բաժնի հրահանգիչ, այնուհետ` որպես առևտրի վարչության կադրերի բաժնի վարիչ (հատոր 1-ին, գ.թ. 38,   39-50):

5) Լևոն Գրիգորյանը համատեղ աշխատել է Գեղեցիկ Մխիթարյանի հետ, վերջինս 1992 թվականից աշխատել է Արմավիրի շրջգործկոմում` որպես կազմակերպական բաժնի հրահանգիչ մինչև 1995 թվականի հուլիս ամիսը, որից հետո աշխատել է գործադիր կոմիտեին առընթեր առևտրի և արտաքին տնտեսական կապերի վարչությունում` որպես կադրերի բաժնի վարիչ (հատոր 1-ին, գ.թ. 51):

6) 30.05.2019 թվականին կայացված դատական նիստի ընթացքում վկա Իշխան Սամսոնի Պետրոսյանի կողմից Դատարանին տրված ցուցմունքի համաձայն` վերջինս հաստատել է, որ Գեղեցիկ Արտուշի Մխիթարյանը 13.01.1992 թվականից մինչև իր աշխատանքից ազատվելը` 03.06.1996 թվականը, աշխատել է Հոկտեմբերյանի շրջանային խորհրդի գործադիր կոմիտեում, սկզբում որպես կազմակերպական բաժնի հրահանգիչ, այնուհետ` որպես առևտրի և արտաքին տնտեսական կապերի վարչության կադրերի բաժնի վարիչ, և վարձատրվել, և որ իրենք մինչև 03.06.1996 թվականը միասին են աշխատել (հիմք` հատոր 1-ին, գ.թ. 73-75-ում առկա դատական նիստի արձանագրման համառոտագրում, գ.թ. 76-ում առկա դատական նիստի էլեկտրոնային կրիչ):

7) Գեղեցիկ Արտուշի Մխիթարյանի աշխատանքային գրքույկում առկա գրառումների համաձայն` 13.01.1992 թվականի թիվ 6 հրամանով Գեղեցիկ Արտուշի Մխիթարյանը 13.01.1992 թվականին ընդունվել է աշխատանքի Արմավիրի շրջխորհրդի գործկոմում` որպես կազմակերպական բաժնի հրահանգիչ: Նա իր դիմումի համաձայն 12.07.1995 թվականի թիվ 63 հրամանով 12.07.1995 թվականին ազատվել է աշխատանքից և 12.07.1995 թվականի թիվ 10 հրամանով 12.07.1995 թվականին ընդունվել է աշխատանքի Արմավիրի շրջխորհրդի գործկոմում` որպես առևտրի և արտաքին տնտեսական կապերի վարչության կադրերի բաժնի վարիչ (հատոր 1-ին, գ.թ. 15-21):

4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները.

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության համար և գտնում է, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի  180-րդ հոդվածի 1-ին մասի 8-րդ կետի կապակցությամբ առկա է իրավունքի զարգացման խնդիր:

Սույն բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանը, հատուկ և հայցային վարույթների առանձնահատկությունների լույսի ներքո, հարկ է համարում անդրադառնալ փաստացի աշխատանքային հարաբերությունների առկայության փաստը հաստատելու վերաբերյալ գործերով աշխատողի և կենսաթոշակային ապահովության ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազորված պետական կառավարման մարմնի միջև իրավունքի մասին վեճի ծագման իրավական հնարավորության խնդրին` վերահաստատելով նախկինում հայտնած դիրքորոշումը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատարանը հատուկ վարույթներն իրականացնում է նույն օրենսգրքով նախատեսված գործի քննության ընդհանուր կանոնների համաձայն, այն հատուկ կանոնների պահպանմամբ, որոնք սահմանված են նույն ենթաբաժնի դրույթներով։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 236-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` դատարանը հատուկ վարույթի կարգով քննում է հետևյալ գործերը. իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստերի հաստատման վերաբերյալ գործերը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 237-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` առաջին ատյանի դատարանը, գործերի տարածքային ընդդատությանը համապատասխան, հաստատում է այն փաստերը, որոնցից կախված է քաղաքացիների կամ իրավաբանական անձանց անձնական կամ գույքային իրավունքների ծագումը, փոփոխումը կամ դադարումը:

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` դատարանը փաստերի հաստատման վերաբերյալ քննում է այն գործերը, որոնք վերաբերում են`

1) անձանց ազգակցական հարաբերություններին.

2) անձի` ուրիշի խնամքի տակ գտնվելուն.

3) ծննդյան, որդեգրման, ամուսնության, ամուսնալուծության և մահվան գրանցմանը.

4) անձի` որոշակի ժամանակում և որոշակի հանգամանքներում մահվանը, եթե քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման մարմինները մերժում են մահվան գրանցումը.

5) ժառանգությունն ընդունելուն և ժառանգության բացման վայրին.

6) դժբախտ պատահարին.

7) իրավունք սահմանող փաստաթղթերի պատկանելությանը, բացառությամբ անձնագրի և զինվորական փաստաթղթերի.

8) սեփականության իրավունքով գույքի տիրապետմանը.

9) անհաղթահարելի ուժի առկայությանը:

Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` դատարանն օրենքով նախատեսված դեպքերում քննում է իրավաբանական նշանակություն ունեցող այլ փաստեր:

Դատարան դիմելու պահին գործող խմբագրությամբ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 239-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատարանն իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստը հաստատում է միայն այն դեպքում, եթե դիմողը հնարավորություն չունի այլ կարգով ստանալու այդ փաստը հավաստող պատշաճ փաստաթղթեր կամ անհնար է վերականգնել կորցրած փաստաթղթերը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 240-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստի հաստատման վերաբերյալ դիմումում պետք է նշվի, թե ինչ նպատակի համար է դիմողին անհրաժեշտ տվյալ փաստի հաստատումը, ինչպես նաև բերվեն դիմողի կողմից պատշաճ փաստաթղթեր ստանալու կամ կորցրած փաստաթղթերը վերականգնելու անհնարինությունը հաստատող ապացույցներ:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 180-րդ հոդվածի 1-ին մասի 8-րդ կետի համաձայն` առաջին ատյանի դատարանը դատավարության ցանկացած փուլում հայցը կամ դիմումը թողնում է առանց քննության, եթե` հատուկ վարույթի գործերի քննության ընթացքում վեճ է ծագել իրավունքի մասին:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 30-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետի համաձայն` քաղաքացիական դատավարության մասնակիցներն են (այսուհետ` դատավարության մասնակիցներ)` իրավասու անձինք և մարմինները` օրենքով նախատեսված դեպքերում:

17.06.1998 թվականին ընդունված, 01.01.1999 թվականին ուժի մեջ մտած և 09.04.2018 թվականին ուժը կորցրած ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով (այսուհետ` Նախկին օրենսգիրք) նախատեսված կարգավորումների շրջանակում ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշումներում անդրադարձել է հատուկ վարույթի կարգով քննող դիմումների առանձնահատկությանը: Մասնավորապես, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ յուրաքանչյուր քաղաքացիական գործի հարուցման հիմքը հայցի կամ դիմումի առկայությունն է, հետևաբար շահագրգիռ անձը քաղաքացիական դատավարության կարգով իր իրավունքների և օրինական շահերի դատական պաշտպանությունն իրականացնում է դատարան կամ հայց, կամ դիմում ներկայացնելով: Ընդ որում, կախված այն հանգամանքից, թե քաղաքացիական գործի հարուցման հիմքում ընկած է դիմումը, թե հայցադիմումը, օրենսդիրն առանձնացրել է հատուկ և հայցային վարույթները, որոնք միմյանցից էականորեն տարբերվում են և ունեն գործերի քննության իրենց բնորոշ առանձնահատկություններ: Ըստ այդմ, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարել անդրադառնալ դրանցից յուրաքանչյուրին: Այսպես, հայցային վարույթը քաղաքացիական դատավարության հիմնական տեսակն է, քաղաքացիական, ընտանեկան, աշխատանքային, հողային, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում նաև այլ իրավահարաբերություններից ծագող սուբյեկտիվ իրավունքներին, ազատություններին կամ օրինական շահերին վերաբերող վեճերի քննությանն ու լուծմանն ուղղված դատավարական կարգը: Իրավունքի պաշտպանության հայցային վարույթում առկա են`

1) կողմի` խախտված կամ վիճարկվող իրավունքից ծագող և օրենքով սահմանված որոշակի կարգով քննության ենթակա նյութաիրավական պահանջ, այսինքն` հայց,

2) սուբյեկտիվ իրավունքի մասին վեճ,

3) հակադիր շահերով օժտված երկու կողմեր, որոնք օժտված են նաև իրենց իրավունքները և օրինական շահերը դատարանում պաշտպանելու որոշակի լիազորություններով: Մինչդեռ հատուկ վարույթի կարգով դատարանը հաստատում է քաղաքացիների կամ կազմակերպությունների գույքային կամ անձնական ոչ գույքային իրավունքների ծագման, փոփոխման կամ դադարման հիմք հանդիսացող իրավաբանական փաստերի առկայությունը կամ բացակայությունը, քաղաքացու որոշակի իրավական վիճակը կամ նրան պատկանող իրավունքը: Հատուկ վարույթը բնորոշվում է հետևյալ հատկանիշներով`

1) այստեղ իրավունքի մասին վեճ չկա, քանի որ դիմողն այլ անձանց որևէ նյութաիրավական պահանջ չի ներկայացնում,

2) հատուկ վարույթին բնորոշ է ոչ թե վեճի բացակայությունն ընդհանրապես, այլ դատական մարմինների քննությանն օրենքով հանձնված իրավունքի մասին վեճի բացակայությունը,

3) հատուկ վարույթում դատարանի լուծմանը ենթակա իրավունքի մասին վեճ չկա, ուստի այստեղ չկան նաև հայցվոր ու պատասխանող, այստեղ կան միայն դիմողներ և շահագրգիռ այլ անձինք,

4) հատուկ վարույթում չկա նաև հայց:

Այսպիսով, հատուկ վարույթի գործերով բացակայում է իրավունքի մասին վեճը, իսկ շահագրգիռ անձն էլ որևէ մեկի դեմ որևէ պահանջ չի ներկայացնում: Այսինքն` հատուկ վարույթի գործերով բացակայում է դատարանի քննությանը ենթակա (նրա լուծմանը հանձնված) իրավունքի մասին վեճը(տե՛ս, ըստ Ասատուր Հարությունյանի դիմումի` թիվ ԵՄԴ/3384/02/15 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 03.08.2016 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ յուրաքանչյուր դեպքում իրավունքի վերաբերյալ վեճի առկայությունն ստուգելիս դատարանը պարտավոր է պարզել, թե արդյոք գործի փաստերից ելնելով առերևույթ առկա է փոխադարձ կապ քննարկվող փաստի և այլ անձի իրավունքների միջև, և արդյոք նման փաստի հաստատումը կարող է որևէ կերպ ազդել այլ անձի իրավունքների ծավալի վրա։ Նման կապի, ինչպես նաև այդ փաստի և այլ անձի իրավունքների ծավալի փոփոխության միջև պատճառահետևանքային կապի բացակայության դեպքում իրավունքի մասին վեճի վերաբերյալ հայտարարությունն ինքնին իրավահարաբերության ծագման պահին գործող ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 103-րդ հոդվածի 4-րդ կետի իմաստով հայցն առանց քննության թողնելու հիմք չէ (տե՛ս, ըստ Աշոտ Սիմոնյանի դիմումի` թիվ ԵԷԴ/0543/02/10 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.05.2011 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է նաև, որ կենսաթոշակ նշանակելու և դրանից բխող այլ գործողություններ կատարելու համար էական նշանակություն ունի դիմողի աշխատանքային ստաժը, որը ենթակա է հաստատման օրենքով կամ այլ իրավական ակտով սահմանված կարգով: Ըստ այդմ, օրենսդրի կողմից ամրագրվել է այն ընդհանուր կանոնը, ըստ որի` օրենքով սահմանված կարգով կենսաթոշակ ստանալու իրավունք ձեռք բերած անձի համար աշխատանքային ստաժը հաստատող հիմնական փաստաթուղթն է`

1. մինչև 2013 թվականի հունվարի 1-ն ընկած ժամանակահատվածի համար` աշխատանքային գրքույկը կամ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանած այլ փաստաթուղթ,

2. 1992 թվականի հունվարից մինչև 2013 թվականի հունվարի 1-ը` նաև սոցիալական վճարներ կատարելը կամ աշխատավարձ ստանալը հաստատող փաստաթուղթը:

Միաժամանակ օրենսդիրը Ծառայությանը` որպես կենսաթոշակային ապահովության ոլորտում ՀՀ կառավարության կողմից լիազորված պետական կառավարման մարմնի, օրենսդրորեն վերապահել է, ի թիվս այլնի, պահանջել կենսաթոշակ նշանակելու (վերահաշվարկելու) և վճարելու համար անհրաժեշտ փաստաթղթեր, նշանակել կենսաթոշակներ, ապահովել կենսաթոշակների վճարումը կամ մերժել կենսաթոշակ նշանակելու դիմումները։ Ընդ որում, «Պետական կենսաթոշակների մասին» ՀՀ օրենքի 32-րդ հոդվածի 3-րդ մասի դրույթով նախատեսվել է աշխատանքային ստաժը` որպես իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստ, դատական կարգով հաստատելու հնարավորություն, եթե բացակայում են`

1. աշխատանքային գրքույկը կամ,

2. աշխատանքային գրքույկում համապատասխան գրառումները կամ,

3. ստաժը հաստատող համապատասխան փաստաթղթերը (օրինակ` սոցիալական վճարներ կատարելը կամ աշխատավարձ ստանալը հաստատող փաստաթուղթը) և

4. եթե միևնույն ժամանակ առկա չէ աշխատանքային ստաժը հաստատող արխիվային տեղեկանքը։

Այսինքն` բոլոր այն դեպքերում, երբ առկա չեն վերը թվարկված բոլոր պայմանները և դիմողը հնարավորություն չունի արտադատական կարգով ստանալու իր աշխատանքային ստաժը հավաստող օրենքով սահմանված համապատասխան փաստաթղթերը (օրինակ` աշխատանքային գրքույկ, համապատասխան արխիվային տեղեկանք, պարտադիր սոցիալական ապահովության վճարների վերաբերյալ կատարված վճարումները հավաստող փաստաթուղթ և այլն), ապա օրենսդիրն իրավունք է վերապահել տվյալ անձին իր աշխատած աշխատանքային տարիները հաստատելու փաստով դիմելու դատական պաշտպանության: Ընդ որում, տվյալ գործի քննության ընթացքում դիմումատուի և շահագրգիռ անձի միջև նյութաիրավական վեճ ծագելու դեպքում, դիմումը պետք է թողնվի առանց քննության (տե՛ս, ըստ Արտուշ Մնացականյանի դիմումի` թիվ ԱՐԴ/4208/02/16 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 17.09.2018 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում գործող քաղաքացիադատավարական կարգավորումների շրջանակում ըստ Արտուշ Մնացականյանի դիմումի` թիվ ԱՐԴ/4208/02/16 քաղաքացիական գործով 17.09.2018 թվականի որոշմամբ եզրահանգել է, որ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության պետական ծառայությունը դիմումի ելքով շահագրգիռ անձ է և դիմողի ու ծառայության միջև իրավունքի մասին վեճ է ծագել, ուստիև գտել է, որ Արտուշ Մնացականյանի դիմումը պետք է թողնել առանց քննության։

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, գործող ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված իրավակարգավորումների շրջանակում անդրադառնալով հատուկ վարույթի կարգով քննվող դիմումների առանձնահատկությանը, արձանագրել է, որ ի տարբերություն Նախկին օրենսգրքի, գործող ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով օրենսդիրը դատավարության մասնակիցների շրջանակում ներառել է նաև իրավասու անձանց և մարմիններին` օրենքով նախատեսված դեպքերում: Այսինքն` օրենսդիրը դատավարության մասնակից դիտարկում է նաև իրավասու անձանց և մարմիններին, որոնք թեև գործի ելքում չունեն նյութաիրավական շահ, սակայն վերջիններիս մասնակցությունը կոչված է ապահովելու արդարադատության արդյունավետ իրականացումը, մի դեպքում նպաստելով խոցելի անձանց շարքում գտնվող անձանց իրավունքների լիարժեք պաշտպանությանը (օրինակ` երեխաների շահերին առնչվող գործերով խնամակալության և հոգաբարձության մարմնի մասնակցությունը), մեկ այլ դեպքում` գործի բազմակողմանի և լրիվ քննությանը։ Հատուկ վարույթների գործերով իրավասու անձանց և մարմինների մասնակցությունը ևս պայմանավորված է այս վարույթների առանձնահատկություններով։ Այսպես, հատուկ վարույթի կարգով քննվող գործերով, բացի դիմողներից, կարող են ներգրավվել նաև այն իրավասու անձինք և մարմինները, որոնց օրենքով սահմանված լիազորությունների շրջանակում է իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստով հաստատված իրավունքի իրականացումը: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ «օրենքով նախատեսված դեպքում» ձևակերպումը պետք է ընկալել լայն իմաստով: Այն ներառում է ինչպես այն դեպքերը, երբ օրենքում ուղղակի նախատեսվում է իրավասու անձանց և մարմինների մասնակցությունը որևէ գործի քննությանը, այնպես էլ` այն դեպքերը, երբ իրավասու անձանց և մարմինների լիազորություններից ուղղակի կամ անուղղակի բխում է համապատասխան իրավունքի իրականացումը, որը հաստատվել է տվյալ իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստով: Միաժամանակ, ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ հատուկ վարույթի, այդ թվում նաև` իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստերի քննության գործերի հիմնական նպատակն այնպիսի փաստերի վեր հանումը և հստակեցումն է, որոնց հետ օրենսդիրը կապում է դիմումատուի որոշակի իրավունքների և պարտականությունների ծագումը, փոփոխումը և դադարումը: Այլ կերպ ասած` իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստերի քննության գործերի վարույթը (հատուկ վարույթ) կոչված է վերացնել այն փաստական հանգամանքների անորոշությունը, որոնք անմիջականորեն կապված են դիմողի` օրենքով պաշտպանվող շահերի հետ: Ըստ այդմ` այդ վարույթում ենթակա չէ քննության որևէ նյութաիրավական պահանջ, այլ` տվյալ վարույթում հաստատման են ենթակա այնպիսի փաստեր, որոնք անհրաժեշտ են դիմումատուին` օրենքով իրեն վերապահված իրավունքը լիարժեք իրականացնելու համար: Հատուկ վարույթի վերջնական նպատակը նույնպես նյութական իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունն է, բայց այդ նպատակն այս վարույթում իրականացվում է ոչ թե խախտված կամ վիճարկվող իրավունքը վերականգնելու միջոցով, ինչպես դա կատարվում է հայցային վարույթում, այլ` իրավաբանական փաստերի առկայությունը կամ բացակայությունը, քաղաքացիների որոշակի իրավական վիճակը, քաղաքացիների կամ իրավաբանական անձանց այս կամ այն իրավունքը հաստատելու միջոցով, որի հիման վրա դիմողը հնարավորություն է ստանում իրավասու մարմիններում (ոչ դատական) իրացնել իր իրավունքները և օրինական շահերը: Հատուկ վարույթին բնորոշ է ոչ թե վեճի բացակայությունն ընդհանրապես, այլ` իրավունքի մասին վեճի բացակայությունը։ Դատարանը հետևություններ չի անում դիմողի խնդրանքով հաստատված փաստերից բխող իրավունքների և պարտականությունների մասին: Այդ փաստերի հիման վրա ծագող իրավունքների իրականացման հարցը լուծում են իրավասու անձինք և մարմինները` սոցիալական ապահովության, քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման և այլ մարմինները: Հատուկ վարույթի կարգով քննվող գործերով հնարավոր է ծագի համապատասխան փաստի հաստատման վերաբերյալ վեճ, նկատի ունենալով, որ յուրաքանչյուր փաստի հաստատումն իր հերթին պահանջում է համապատասխան ապացույցների կազմ:

Նշվածի հիման վրա` ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ գործող քաղաքացիական դատավարության օրենսդրության շրջանակներում հատուկ վարույթի կարգով քննվող` փաստացի աշխատանքային հարաբերությունների առկայության փաստը հաստատելու վերաբերյալ գործերով բացի դիմողներից կարող են ներգրավվել նաև այն իրավասու անձինք և մարմինները, որոնց օրենքով սահմանված լիազորությունների շրջանակում է համապատասխան իրավունքի իրականացումը, որը հաստատվել է տվյալ իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստով: Իրավասու անձի կամ մարմնի ներգրավմամբ օրենսդիրը նպատակ է հետապնդել ըստ էության ապահովել դիմումի պահանջի հիմնավորվածության և իրավաչափության, փաստի վերաբերյալ վերջինիս դիրքորոշման արտահայտումը: ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի տրամաբանությունից բխում է, որ իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստը պետք է հաստատվի որոշակի նպատակի համար, այսինքն` իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստի հաստատմամբ դիմողը պետք է հնարավորություն ստանա իրացնել իր իրավունքները և օրինական շահերն այն մարմիններում, որոնց վրա օրենքով սահմանված կարգով դրված է համապատասխան իրավունքի իրականացումը, սույն դեպքում` Ծառայությունում: Հետևաբար, փաստի հաստատմամբ պայմանավորված` ապագայում Ծառայության կողմից որոշակի գործողություններ կատարելու պարտականությունն ինքնին չի ենթադրում իրավունքի մասին վեճի առկայության մասին, քանի որ սույն դեպքում դիմողը Ծառայությանը որևէ նյութաիրավական պահանջ չի ներկայացնում: Ձևական նկատառումներով կամ առանց որևէ հիմնավոր փաստարկի իրավունքի մասին արհեստական վեճի ստեղծումը կարող է հանգեցնել դիմումն առանց քննության թողնելուն, ինչը կարող է ընդհանրապես իմաստազրկել դատական կարգով աշխատանքային ստաժի վերաբերյալ իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստերի հաստատման ինստիտուտը` դիմողներին զրկելով նշված կարգով իրենց սուբյեկտիվ իրավունքների իրականացման խոչընդոտները վերացնելու հնարավորությունից:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ իրավունքի զարգացման արդյունքում ձևավորված նոր դիրքորոշումը պետք է գերակայի նախորդ դիրքորոշման նկատմամբ և հիմք ընդունվի Վճռաբեկ դատարանի նոր դիրքորոշումը` ձևավորված որոշման կայացման պահին դատարանների վարույթներում գտնվող գործերի լուծման համար: Գործող քաղաքացիադատավարական նորմերի կարգավորումների լույսի ներքո անդրադառնալով բողոքի հիմքում բարձրացված հարցադրմանը` Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ.

ա) աշխատանքային ստաժը` որպես իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստ հաստատելու պահանջի մասին գործերով, որպես իրավասու մարմին գործի քննությանը պետք է մասնակից դարձվի Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության պետական ծառայությունը,

բ) նշված գործերով բացառվում է իրավունքի մասին վեճի ծագման իրավական հնարավորությունը, այդուհանդերձ, չբացառելով փաստի մասին վեճի ծագման իրավական հնարավորությունը (տե՛ս, ըստ Սեյրան Խաչատրյանի դիմումի` թիվ ԵԴ/3061/02/19 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 23.02.2021 թվականի որոշումը):

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշման կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.

Սույն գործով Դատարանը բավարարել է Գեղեցիկ Մխիթարյանի դիմումը` հաստատելով իրավաբանական նշանակություն ունեցող այն փաստը, որ նա 13.01.1992 թվականից մինչև 12.07.1995 թվականն աշխատել է ՀՀ պատգամավորների Արմավիրի շրջանային խորհրդի գործադիր կոմիտեում` որպես կազմակերպական բաժնի հրահանգիչ, և վարձատրվել, այդ տարիները համարել է նրա աշխատանքային ստաժ`պատճառաբանելով, որ վերջինս հնարավորություն չունի այլ կարգով ստանալու իրավաբանական փաստը հավաստող պատշաճ փաստաթղթեր: Ըստ Դատարանի` իրավաբանական նշանակություն ունեցող վերոգրյալ փաստի հաստատումը կարող է իրավական հետևանքներ առաջացնել դիմող Գեղեցիկ Մխիթարյանի անձնական կամ գույքային իրավունքների բնագավառում, քանի որ այդ փաստի հաստատումը պետք է, որպեսզի նրա նկատմամբ նշանակվի կենսաթոշակ:

Վերաքննիչ դատարանը, բավարարելով Ծառայության վերաքննիչ բողոքը, բեկանել է Դատարանի վճիռը և դիմումը թողել է առանց քննության` պատճառաբանելով, որ սույն գործով իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստն անդրադառնում է դիմողին հասանելիք կենսաթոշակի հաշվարկման և նշանակման առնչությամբ Ծառայության` որպես կենսաթոշակային ապահովության ոլորտում վերապահված պետական կենսաթոշակային ապահովության օրենսդրության կիրառման օրինականության նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու լիազորությանը, հետևաբար` դիմողի կողմից ներկայացված փաստի հաստատումը կապված է դատարանի ենթակայությանը վերապահված իրավունքի մասին վեճի լուծման հետ, քանի որ հաստատման ենթակա փաստի և դիմումի ելքով շահագրգռված անձ հանդիսացող Ծառայության լիազորությունների միջև առկա է փոխադարձ կապ: Ուստի, Վերաքննիչ դատարանը գտել է, որ սույն գործով նյութաիրավական վեճի առկայության պարագայում Գեղեցիկ Մխիթարյանի իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստի հաստատման պահանջի մասին դիմումը պետք է թողնել առանց քննության։

Վերը շարադրված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո գնահատելով Վերաքննիչ դատարանի եզրահանգումների հիմնավորվածությունը` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը.

Տվյալ դեպքում, Գեղեցիկ Մխիթարյանը, սպառելով արտադատական կարգով վիճելի իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստի հաստատման հնարավորությունները, դատական կարգով պահանջել է հաստատել իր աշխատանքային ստաժը, այսինքն, որ ինքը 13.01.1992 թվականից մինչև 12.07.1995 թվականն աշխատել է Հայաստանի Հանրապետության պատգամավորների Արմավիրի շրջանային խորհրդի գործադիր կոմիտեում` որպես կազմակերպական բաժնի հրահանգիչ: Սույն գործով Ծառայությանը ներգրավել է որպես երրորդ անձ, վերջինս Դատարան է ներկայացրել դիրքորոշում, որում հայտնել է, որ Դատարանի վճիռը հանդիսանալու է Ծառայության իրավունքների և պարտականությունների վերաբերյալ ակտ, քանի որ պահանջում նշված փաստի հաստատումն ինքնին ենթադրում է հետագայում Ծառայության կողմից որոշակի գործողությունների կատարում, մասնավորապես` կենսաթոշակի վերահաշվարկում:

Սույն որոշմամբ արտահայտված դիրքորոշումների լույսի ներքո Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործի վարույթի շրջանակներում քննարկման է ենթակա դիմողի կողմից որոշակի ժամանակահատվածում աշխատանքային գործունեություն ծավալած լինելու հանգամանքը, այլ` ոչ թե Ծառայության կողմից ոչ ճիշտ գործողությունները վերացնելու կամ դիմողի` որոշակի ժամանակահատվածի համար կենսաթոշակ ստանալու իրավունքի հարցը: Դիմողի կողմից ներկայացված պահանջի պայմաններում իրավունքի մասին վեճ կարող էր առաջանալ գործատուի կողմից այդ պահանջի դեմ առարկելու պարագայում: Իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստի հաստատման պարագայում Ծառայության կողմից ապագայում որոշակի գործողություններ կատարելու պարտականությունն ինքնին չի կարող վկայել հատուկ վարույթում իրավունքի մասին վեճի առկայության մասին, քանի որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի տրամաբանությունից բխում է, որ իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստը պետք է հաստատվի որոշակի նպատակի համար, այսինքն` իրավաբանական նշանակություն ունեցող փաստի հաստատմամբ դիմողը պետք է հնարավորություն ստանա իրացնել իր իրավունքները և օրինական շահերն այն մարմիններում, որոնց վրա օրենքով սահմանված կարգով դրված է համապատասխան իրավունքի իրականացումը, սույն դեպքում` Ծառայությունում: Ուստի Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն դեպքում դիմողը Ծառայությանը որևէ նյութաիրավական պահանջ չի ներկայացնում և առկա չէ իրավունքի մասին վեճ, հետևաբար` հիմնավոր չէ այդ հիմքով դիմումն առանց քննության թողնելու Վերաքննիչ դատարանի որոշումը։ Նման պայմաններում, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վերը նշված իրավաբական փաստի և Ծառայության իրավունքների ծավալի փոփոխության միջև պատճառահետևանքային կապի բացակայության պարագայում իրավունքի մասին վեճի վերաբերյալ հայտարարությունն ինքնին ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 180-րդ հոդվածի 1-ին մասի 8-րդ կետի իմաստով հայցն առանց քննության թողնելու հիմք չէ:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վերաքննիչ դատարանը դատական ակտը վերանայում է վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններում, բացառությամբ նույն օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված դեպքերի:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` վերաքննիչ դատարանը պարտավոր է անդրադառնալ վերաքննիչ բողոքի բոլոր հիմքերին և հիմնավորումներին, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դատական ակտը բեկանում է նույն օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված հիմքերով:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 365-րդ հոդվածում թվարկվում են դատական ակտի անվերապահ բեկանման հիմքերը, որոնց առկայության դեպքում դատական ակտը ենթակա է բեկանման`անկախ բողոքի հիմքերից և հիմնավորումներից:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ նշված նորմերի վերլուծությունից բխում է, որ Վերաքննիչ դատարանը պարտավոր է քննության առարկա դարձնել վերաքննիչ բողոքում նշված բոլոր հիմքերը` իր դիրքորոշումն ու եզրահանգումներն արտահայտելով ներկայացված յուրաքանչյուր հիմքի վերաբերյալ` բացառությամբ այն դեպքերի, որոնք նախատեսված են ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 3-րդ մասով: Այսինքն` Վերաքննիչ դատարանը վերաքննիչ բողոքի բոլոր հիմքերին և հիմնավորումներին կարող է չանդրադառնալ այն դեպքում, երբ առկա է դատական ակտի անվերապահ բեկանման օրենքով սահմանված հիմք:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր նախկին որոշումներում անդրադարձել է վերաքննիչ դատարանի կողմից դատական ակտը բացառապես վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններում վերանայելու, վերաքննիչ բողոքի բոլոր հիմքերին և հիմնավորումներին անդրադառնալու և յուրաքանչյուր հիմքի վերաբերյալ իր եզրահանգումն արտահայտելու անհրաժեշտության հարցին (տե՛ս, Տիգրան Կիրակոսյանն ընդդեմ Վիկտոր Խոլոդնիյի թիվ ԵԷԴ/0871/02/09 քաղաքացիական գործով 27.05.2010 թվականի, Համայակ Ոսկանյանն ընդդեմ Վոլոդյա Հակոբյանի թիվ ԵԷԴ/1643/02/09 քաղաքացիական գործով 08.05.2014 թվականի որոշումները):

Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Վերաքննիչ դատարանը, հաստատված համարելով, որ սույն գործով առկա է իրավունքի մասին վեճ և դիմումը թողնելով առանց քննության, չի անդրադարձել վերաքննիչ բողոքի հիմքերին և հիմնավորումներին: Մինչդեռ, հաշվի առնելով վերոգրյալ վերլուծությունները և այն հանգամանքը, որ Վերաքննիչ դատարանը սույն վեճի լուծման համար եկել է սխալ եզրահանգման, անհրաժեշտ է սույն գործն ուղարկել Վերաքննիչ դատարան նոր քննության` վերաքննիչ բողոքի բոլոր հիմքերին և հիմնավորումներին անդրադառնալու, յուրաքանչյուր հիմքի վերաբերյալ իր եզրահանգումն արտահայտելու և դրա հիման վրա Ծառայության վերաքննիչ բողոքը մերժելու կամ բավարարելու համար:

Այսպիսով, վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար` ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 3-րդ մասի ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու և նույն դատարան նոր քննության ուղարկելու համար:

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ.

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 101-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են բավարարված հայցապահանջների չափին համամասնորեն:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` Վերաքննիչ կամ Վճռաբեկ դատարան բողոք բերելու և բողոքի քննության հետ կապված դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են սույն (ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ) գլխի կանոններին համապատասխան:

Նկատի ունենալով, որ սույն գործն ուղարկվում է նոր քննության, որպիսի պարագայում դատական ծախսերի բաշխման հարցին հնարավոր չէ անդրադառնալ գործի քննության ներկա փուլում, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ այդ հարցը ենթակա է լուծման գործի նոր քննության ընթացքում:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ, 406-րդ և 408-րդ հոդվածներով` Վճռաբեկ դատարանը

ՈՐՈՇԵՑ

1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել: Բեկանել ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 13.01.2020 թվականի որոշումը և գործն ուղարկել ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարան` նոր քննության։

2. Դատական ծախսերի բաշխման հարցին անդրադառնալ գործի նոր քննության ընթացքում:

3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման: