2024 թվականի սեպտեմբերի 13-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14.12.2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը նոր հանգամանքով վերանայելու վերաբերյալ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ ու Ռադիկ Աբրահամյանների բողոքը քաղաքացիական գործով ըստ «Էյ Ընդ Էմ Ռեյր» ՍՊԸ-ի (այսուհետ` Ընկերություն) հայցի ընդդեմ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների՝ սեփականությունն օտարելու պահանջի մասին, ու ըստ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների հակընդդեմ հայցի ընդդեմ Ընկերության՝ սեփականության իրավունքի խախտումները կանխելու ու հողամասի օտարման գործողությունների իրականացումն արգելելու պահանջների մասին,

Պ Ա Ր Զ Ե Ց

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը

Դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է իրեն օտարել Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյաններին սեփականության իրավունքով պատկանող՝ Կոտայքի մարզի Արտավազի գյուղական համայնքում գտնվող հողամասը:

Հակընդդեմ հայցով դիմելով դատարան՝ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանները պահանջել են կանխել Ընկերության կողմից իրենց սեփականության իրավունքը խախտող գործողություններն ու Ընկերությանն արգելել դրա օտարման գործընթացի հետ կապված գործողություններ իրականացնելը:

Կոտայքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի (այսուհետ` Դատարան) 14.06.2011 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է, իսկ հակընդդեմ հայցը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 14.10.2011 թվականի որոշմամբ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների բերած վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, ու Դատարանի 14.06.2011 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ՝ օրինական ուժի մեջ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14.12.2011 թվականի որոշմամբ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ ու Ռադիկ Աբրահամյանների բերած վճռաբեկ բողոքը վերադարձվել է:

Սույն գործով նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոք են ներկայացրել Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանները:

Դատական ակտի վերանայման բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի հիմքը, հիմնավորումները և պահանջը

Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Սույն գործով առկա է նոր հանգամանք:

Բողոք բերած անձինք նշված պնդումը պատճառաբանել են հետևյալ հիմնավորումներով.

Սույն գործով նոր հանգամանք է Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի   գործով (գանգատ թիվ 47448/12) Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ՝ Եվրոպական դատարան) 04.07.2023 թվականի վճիռը, որով արձանագրվել է նաև, որ «դիմումատուները ներպետական դատարաններ և Դատարան են ներկայացրել փաստարկներ (…), որ որպես գյուղական տարածքում ապրող մարդիկ նշված հողը նրանց գործունեության և գոյության միջոցն էր: Ներպետական դատարաններն այս հիմնական հայեցակետին չեն անդրադարձել, ոչ էլ հաշվի են առել փոխհատուցման գումարի վերաբերյալ իրենց որոշումներում այն առումով, որ նրանք չեն անդրադարձել այն հարցին, թե արդյոք տրվող փոխհատուցումը ծածկելու էր դիմումատուների իրական կորուստը, կամ արդյոք այն առնվազն բավարար էր, որ նրանք իրենց բնակության տարածքում համարժեք հող ձեռք բերեին», «դիմումատուները ստիպված են եղել ավելորդ անհատական բեռ կրել։ Հետևաբար տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում»։

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձինք պահանջել են «նոր հանգամանքի հիմքով վերանայել ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 14.12.2011թ. որոշումը, վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունել և բեկանել ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի ԿԴ/0491/02/10 քաղաքացիական գործով 14.10.2011թ. որոշումը, գործն ուղարկել նոր քննության»:

3. Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը

Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը՝

1) Դատարանի 14.06.2011 թվականի վճռով բավարարվել է Ընկերության հայցն ընդդեմ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների՝ սեփականությունն օտարելու պահանջի մասին, իսկ հակընդդեմ հայցը մերժվել է:

Վերաքննիչ դատարանի 14.10.2011 թվականի որոշմամբ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների բերած վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, ու Դատարանի 14.06.2011 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ՝ օրինական ուժի մեջ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14.12.2011 թվականի որոշմամբ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ ու Ռադիկ Աբրահամյանների բերած վճռաբեկ բողոքը վերադարձվել է այն պատճառաբանությամբ, որ «Նման պայմաններում վճռաբեկ բողոքը քննության ընդունելու վերաբերյալ բողոք բերած անձանց հիմնավորումները` դատական սխալի առկայության, օրենքի միատեսակ կիրառության համար սույն գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշման էական նշանակություն ունենալու, ինչպես նաև Վերաքննիչ դատարանի որոշումը ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի նախկինում ընդունած որոշումներին առերևույթ հակասելու մասին, անհիմն են, քանի որ տվյալ դեպքում հիմնավորված չէ նյութական կամ դատավարական իրավունքի այնպիսի խախտման առկայությունը, որը կարող էր ազդել գործի ելքի վրա:

Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ վճռաբեկ բողոքը չի համապատասխանում ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 234-րդ հոդվածի 1-ին կետի պահանջներին: Հետևաբար, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 233-րդ հոդվածի 1-ին կետի 1-ին ենթակետի համաձայն, այն ենթակա է վերադարձման» (հատոր 1-ին, գ.թ. 174-182, հատոր 2-րդ, գ.թ. 119-130, 183-188).

2) Եվրոպական դատարանը, Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի   գործով (գանգատ թիվ 47448/12) 04.07.2023 թվականի վճռով արձանագրելով, որ՝

- «սույն բողոքը Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 3-րդ կետի «ա» ենթակետի իմաստով ակնհայտ անհիմն չէ, ոչ էլ անընդունելի է որևէ այլ հիմքով: Հետևաբար այն պետք է հայտարարվի ընդունելի»,

- «Հաշվի առնելով այն, թե ինչպես են ներպետական դատարանները դիտարկել դիմումատուի փաստարկները, ներառյալ՝ համապատասխան ժամկետների պահպանման, գույքի գնահատման և փոխհատուցման հաշվարկի, և որ ամենակարևորն է, համատեղ սեփականատերերի կողմից օտարման գործընթացին ներգրավված չլինելու առնչությամբ (տե՛ս վերևում՝ 9-15-րդ և 17-րդ պարբերությունները), Դատարանը դեռևս կասկածում է, թե արդյոք վիճարկվող օտարումը կարող է համարվել կատարված «օրենքով նախատեսված պայմաններով»: Այնուամենայնիվ, Դատարանը անհրաժեշտ չի համարում լուծել այդ հարցը, քանի որ վիճարկվող օտարումը խախտում է Թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածն այլ պատճառներով (տե՛ս, mutatis mutandis (համապատասխան փոփոխութուններով), վերևում հիշատակված՝ Վիստինշի և Պերեպյոլկինսի գործը, § 105 և ստորև՝ 30-րդ պարբերությունը)»,

- «Ներպետական իրավունքի համաձայն՝ դիմումատուները պետք է իրենց գույքի գնահատված շուկայական արժեքին համապատասխան լրիվ փոխհատուցում ստանային և 15% հավելում՝ այդ գումարին: Այնուամենայնիվ, Մարզային դատարանը դիմումատուների փոխհատուցման չափը որոշել է միայն «Տոսպ» ՍՊԸ-ի կողմից նախապատրաստված գնահատման հաշվետվությունների հիման վրա՝ Որոշման մեջ փոփոխություններ կատարվելուց հետո տրված վկայականներով, և մերժել է իրենց գույքի իրական շուկայական արժեքը որոշելու համար փորձաքննություն նշանակելու մասին դիմումատուների պահանջը, որը, ինչպես իրենք էին պնդում, գնահատվել էր ոչ բավարար (տե՛ս վերևում՝ 7-8-րդ և 12-13-րդ պարբերությունները)»,

- «դիմումատուները ներպետական դատարաններ և Դատարան են ներկայացրել փաստարկներ (տե՛ս վերևում՝ 9-րդ և 11-րդ պարբերությունները), որ որպես գյուղական տարածքում ապրող մարդիկ նշված հողը նրանց գործունեության և գոյության միջոցն էր: Ներպետական դատարաններն այս հիմնական հայեցակետին չեն անդրադարձել, ոչ էլ հաշվի են առել փոխհատուցման գումարի վերաբերյալ իրենց որոշումներում այն առումով, որ նրանք չեն անդրադարձել այն հարցին, թե արդյոք տրվող փոխհատուցումը ծածկելու էր դիմումատուների իրական կորուստը, կամ արդյոք այն առնվազն բավարար էր, որ նրանք իրենց բնակության տարածքում համարժեք հող ձեռք բերեին (նույն տեղում, § 69-71)»,

- «Ելնելով վերոնշյալից՝ Դատարանը գտնում է, որ դիմումատուները ստիպված են եղել ավելորդ անհատական բեռ կրել։ Հետևաբար տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում»,

- «Հաշվի առնելով հայտնաբերված խախտման բնույթը՝ Դատարանը գտնում է, որ դիմումատուները, անկասկած, կրել են որոշակի նյութական և ոչ նյութական վնասներ (տե՛ս, mutatis mutandis, վերևում հիշատակված՝ Օսմանյանի և Ամիրաղյանի գործը, § 75)։ Դատարանը, կատարելով իր գնահատումն արդարության սկզբունքի հիման վրա, դիմումատուներին շնորհում է II հավելվածում նշված գումարները՝ վնասի բոլոր կետերի մասով՝ գումարած նրանցից գանձման ենթակա ցանկացած հարկ»,

վճռել է նաև, որ՝

- «տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում»,

- «պատասխանող պետությունը երեք ամսվա ընթացքում պետք է դիմումատուներին վճարի հետևյալ գումարները, որոնք պետք է փոխարկվեն պատասխանող պետության արժույթով՝ վճարման օրվա դրությամբ գործող փոխարժեքով.

(1) նյութական և ոչ նյութական վնասի դիմաց՝ II հավելվածում նշված գումարները,

(2) ծախսերի և ծախքերի դիմաց՝ 2 000 եվրո (երկու հազար եվրո)՝ գումարած դիմումատուներից գանձման ենթակա ցանկացած հարկ» (հիմք՝ Եվրոպական դատարանի՝ Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի գործով (գանգատ թիվ 47448/12) 04.07.2023 թվականի վճիռը, որը ներկայացվել է դատական ակտի վերանայման բողոքին կից).

3) Եվրոպական դատարանի վերը նշված վճռի թիվ II հավելվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ դիմումատուներ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյաններին «շնորհման» ենթակա գումարի չափը «հողի յուրաքանչյուր միավորի դիմաց» կազմել է 2.344.300 ՀՀ դրամ, նյութական ու ոչ նյութական վնասի համար՝ 10.800 եվրո (հիմք՝ Եվրոպական դատարանի՝ Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի գործով (գանգատ թիվ 47448/12) 04.07.2023 թվականի վճռի թիվ II հավելված).

4) Միջազգային իրավական հարցերով ներկայացուցչի գրասենյակի ղեկավար Լ. Դրմեյանի կողմից ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահ Լ. Թադևոսյանին հասցեագրված գրության համաձայն, որը ՀՀ վճռաբեկ դատարանում ստացվել է 17.11.2023 թվականին, Եվրոպական դատարանի վերը նշված վճռի հիման վրա այդ գործով որպես արդարացի փոխհատուցման գումար վճարվել է 110.000 եվրոյին համարժեք ՀՀ դրամ:

4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի  1-ին մասի 2-րդ կետով՝ նույն հոդվածի 3-րդ մասի 2-րդ կետի իմաստով, այն է` առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում` պայմանավորված նոր հանգամանքի առկայությամբ:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 415-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով կարող են վերանայվել (...) Վճռաբեկ դատարանի` վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու, այն առանց քննության թողնելու, վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին և վճռաբեկ բողոքի քննության արդյունքով կայացված որոշումները:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 416-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատարանների՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերը վերանայում է Վճռաբեկ դատարանը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 417-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով դատական ակտի վերանայման բողոք ներկայացնելու իրավունք ունեն գործին մասնակցող անձինք և նրանց իրավահաջորդները (...)։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն` նոր հանգամանքները հիմք են դատական ակտի վերանայման համար, եթե Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրի հիման վրա գործող միջազգային դատարանի` ուժի մեջ մտած վճռով կամ որոշմամբ հիմնավորվել է անձի` Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրով նախատեսված իրավունքի խախտման փաստը, (...):

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 420-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետի համաձայն` նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով դատական ակտի վերանայման բողոք կարող է բերվել երեք ամսվա ընթացքում, որի հաշվարկը սկսվում է նույն օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված դեպքում՝ Հայաստանի Հանրապետության մասնակցությամբ գործող միջազգային դատարանի` ուժի մեջ մտած վճիռը կամ որոշումն այդ դատարանի կանոնակարգերով սահմանած կարգով այդ դատարան դիմած անձին հանձնելու օրվանից։

Վերը նշված իրավական նորմերի վերլուծությունից բխում է, որ նոր հանգամանքով կարող են վերանայվել նաև Վճռաբեկ դատարանի վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու, այն առանց քննության թողնելու, վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին և վճռաբեկ բողոքի քննության արդյունքով կայացված որոշումները: Ընդ որում, Վճռաբեկ դատարանի դատական ակտերը նոր հանգամանքներով վերանայում է Վճռաբեկ դատարանը՝ նաև գործին մասնակցող անձանց բողոքի հիման վրա։

Օրենսդիրը որպես ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետում նշված նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտը վերանայելու համար անհրաժեշտ պայման է նախատեսել նաև Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրի հիման վրա գործող միջազգային դատարանի` ուժի մեջ մտած վճռով կամ որոշմամբ անձի` Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրով նախատեսված իրավունքի խախտման փաստը հիմնավորված համարելը:

Միևնույն ժամանակ վերը նշված հիմքով դատական ակտը վերանայելու համար օրենսդիրը նախատեսել է եռամսյա ժամկետ՝ դրա հաշվարկի սկիզբը համարելով Հայաստանի Հանրապետության մասնակցությամբ գործող միջազգային դատարանի` ուժի մեջ մտած վճիռը կամ որոշումն այդ դատարանի կանոնակարգերով սահմանած կարգով այդ դատարան դիմած անձին հանձնելու օրը։

«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 1-ին հոդվածի համաձայն՝ Բարձր պայմանավորվող կողմերն իրենց իրավազորության ներքո գտնվող յուրաքանչյուրի համար ապահովում են այն իրավունքներն ու ազատությունները, որոնք սահմանված են նույն Կոնվենցիայի 1-ին բաժնում:

Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ ունի իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունք: Ոչ ոքի չի կարելի զրկել իր գույքից, բացառությամբ ի շահ հանրության և այն պայմաններով, որոնք նախատեսված են օրենքով ու միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքներով:

Նախորդ դրույթները, այնուամենայնիվ, չեն խոչընդոտում պետության` այնպիսի օրենքներ կիրառելու իրավունքին, որոնք նա անհրաժեշտ է համարում ընդհանուր շահերին համապատասխան, սեփականության օգտագործման նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու կամ հարկերի կամ մյուս գանձումների կամ տուգանքների վճարումն ապահովելու համար:

Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` Բարձր պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում են կատարել Դատարանի վերջնական վճիռները ցանկացած գործերի վերաբերյալ, որոնցում նրանք կողմեր են:

Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ Դատարանի վերջնական վճիռն ուղարկվում է Նախարարների կոմիտե, որը վերահսկողություն է իրականացնում դրա կատարման նկատմամբ:

Սահմանադրական դատարանը, 31.05.2013 թվականի թիվ ՍԴՈ-1099 և 18.09.2013 թվականի թիվ ՍԴՈ-1114 որոշումներում անդրադառնալով նոր հանգամանքների հիմքով դատական ակտերի վերանայման ինստիտուտին, արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ տվյալ ինստիտուտի սահմանադրաիրավական բովանդակությունը հանգում է նրան, որ դրա միջոցով ապահովվում է խախտված սահմանադրական և (կամ) կոնվենցիոն իրավունքների վերականգնումը: Վերջինս, իրավական պետության հիմնարար սկզբունքներից ելնելով, պահանջում է խախտման արդյունքում տուժողի համար առաջացած բացասական հետևանքների վերացում, ինչն իր հերթին պահանջում է հնարավորինս վերականգնել մինչև իրավախախտումը գոյություն ունեցած վիճակը (restitutio in integrum): Այն դեպքում, երբ անձի սահմանադրական և (կամ) կոնվենցիոն իրավունքը խախտվել է օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտով, այդ իրավունքի վերականգնման նպատակով մինչև իրավախախտումը գոյություն ունեցած վիճակի վերականգնումը ենթադրում է տվյալ անձի համար այնպիսի վիճակի ստեղծում, որը գոյություն է ունեցել տվյալ դատական ակտի բացակայության պայմաններում: Այսինքն՝ խնդրո առարկա դեպքում խախտված իրավունքի վերականգնումը հնարավոր է ապահովել համապատասխան դատական ակտի իրավական ուժը կորցնելու պարագայում: Բացի այդ, Սահմանադրական դատարանը նշել է նաև, որ նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտի վերանայումն անխուսափելիորեն պետք է ipso facto հանգեցնի հակասահմանադրական նորմ կիրառած դատական ակտի և կոնվենցիոն իրավունքի խախտում թույլ տված դատական ակտի բեկանմանը:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, նախկինում կայացրած որոշմամբ անհրաժեշտ համարելով անդրադառնալ Եվրոպական դատարանի կողմից կայացված վճռով կոնվենցիոն իրավունքի խախտում հայտնաբերվելու դեպքում տվյալ գործով կողմ համարվող պետության կողմից վճռի կատարման առնչությամբ ծագող իրավական պարտավորությունների բնույթին ու բովանդակությանը, արձանագրել է, որ Եվրոպական դատարանի վճիռները կատարելու պարտավորությունը, նախևառաջ, բխում է Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածից, որով սահմանվում է իրենց իրավազորության ներքո գտնվող յուրաքանչյուր անձի համար Կոնվենցիայի 1-ին բաժնում սահմանված իրավունքներն ու ազատություններն ապահովելու՝ Բարձր պայմանավորվող կողմերի պարտականությունը։ Բացի այդ, ՀՀ վճռաբեկ դատարանն ընդգծել է, որ Կոնվենցիան 46-րդ հոդվածում հստակ սահմանել է, որ Կոնվենցիայի անդամ պետությունը պարտավոր է Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի վերահսկողությամբ կատարել Եվրոպական դատարանի այն վճիռները, որոնք կայացվել են տվյալ պետության՝ որպես կողմ հանդես եկած գործերով: Այնուամենայնիվ, Եվրոպական դատարանի վճռի կատարման հետ կապված պետության կոնկրետ պարտականությունների բովանդակությունը Կոնվենցիայով հստակ ամրագրված չէ. այն բացահայտվել է Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի միջոցով (տե՛ս Ռեհան Թովմասյանը և Հայկ Հարությունյանն ընդդեմ «Կանազ» ԲԲԸ-ի լուծարային հանձնաժողովի թիվ 07-3080 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.03.2017 թվականի որոշումը):

Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն՝ վճիռը, որով Եվրոպական դատարանն արձանագրում է խախտում, պատասխանող պետության համար սահմանում է իրավաբանական պարտավորություն, որը ոչ միայն վերաբերում է շահագրգիռ անձանց արդարացի փոխհատուցում վճարելուն, այլ նաև ենթադրում է Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի վերահսկողությամբ ընդհանուր և (կամ), անհրաժեշտության դեպքում, անհատական միջոցների կիրառում, որոնց ձեռնարկումն անհրաժեշտ է ներպետական իրավական համակարգում Եվրոպական դատարանի արձանագրած խախտումները դադարեցնելու և դրանց հետևանքները հնարավորինս վերացնելու համար: Պետությունն ազատ է Նախարարների կոմիտեի վերահսկողությամբ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածով ստանձնած իր պարտավորությունների կատարման միջոցների ընտրության հարցում` պայմանով, որ դրանք համատեղելի լինեն Եվրոպական դատարանի վճռի մեջ տեղ գտած եզրակացությունների հետ (տե՛ս Scozzari and Giunta v. Italy գործով Եվրոպական դատարանի 13.07.2000 թվականի վճիռը, 249-րդ կետ):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն Օլգա Գասպարյանն ընդդեմ Կանդրանով Ամիրխանյանի և մյուսների թիվ ԵԷԴ/0299/02/08 քաղաքացիական գործով 07.04.2017 թվականի որոշմամբ նաև արձանագրել է, որ Եվրոպական դատարանի վճռի կատարմանն ուղղված անհատական միջոցներ ձեռնարկելու վերաբերյալ Կոնվենցիայի մասնակից պետությունների վրա դրվող միջազգային իրավական պարտավորությունը բովանդակային առումով ունի եռաստիճան կառուցվածք և ներառում է միմյանց հետ փոխկապված հետևյալ երեք իրավական պահանջները.

1. Եվրոպական դատարանի կողմից սահմանված արդարացի փոխհատուցումը վճարելու պարտավորությունը,

2. կոնվենցիոն իրավունքի շարունակվող խախտումը դադարեցնելու պարտավորությունը,

3. restitutio in integrum սկզբունքից բխող՝ մինչև խախտումը գոյություն ունեցած դրությունը  հնարավորինս  վերականգնելու  պարտավորությունը:

Եվրոպական դատարանի վճռի կատարման նպատակով պետության կողմից ձեռնարկվող անհատական միջոցները հասցեագրված են դիմումատուին, կիրառվում են Կոնվենցիայի խախտման հետևանքով դիմումատուի կրած բացասական հետևանքների վերացման և, վերջին հաշվով, մինչև խախտումը եղած դրության՝ հնարավորինս վերականգնման (միջազգային իրավունքի հանրաճանաչ restitսtiօ in integrսm սկզբունք) նպատակով:

Եվրոպական դատարանն իր նախադեպային իրավունքում արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ վճիռը, որով Եվրոպական դատարանն արձանագրել է իրավունքի խախտում, պատասխանող պետությանը պարտավորեցնում է դադարեցնել իրավախախտումը և դրա հետևանքների դիմաց հատուցել այնպես, որ հնարավորինս վերականգնվի մինչև իրավախախտումը գոյություն ունեցած վիճակը: Իսկ այն դեպքում, երբ restitutiօ in integrum սկզբունքի իրականացումը գործնականում հնարավոր չէ, ապա պատասխանող պետությունն ազատ է վճիռը կատարելու միջոցների ընտրության հարցում (տե՛ս Papamichalopoulos and others v. Greece (Article 50) գործով Եվրոպական դատարանի 31.10.1995 թվականի վճիռը, 34-րդ կետ, Selçuk and Asker v. Turkey գործով Եվրոպական դատարանի 24.04.1998 թվականի վճիռը, 125-րդ կետ):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նաև փաստել է, որ միջազգային իրավական պատասխանատվության առաջնային և հիմնարար restitutio in integrum սկզբունքը ենթադրում է մինչև խախտումը գոյություն ունեցած դրության հնարավորինս վերականգնումը և քննարկվող իրավահարաբերությունների շրջանակում ընդգրկում է, inter alia, հետևյալ միջոցառումները.

-  դիմումատուին առնչվող գործի վերաբացում, վերաքննություն,

-  Կոնվենցիայի խախտման հանգեցնող որոշման չկատարում,

-  Կոնվենցիայի խախտմամբ մերժված իրավական կարգավիճակի տրամադրում և այլն:

Ինչ վերաբերում է Եվրոպական դատարանի վճռով խախտում հայտնաբերվելու դեպքում տվյալ գործով պետության կողմից ձեռնարկվող կոնկրետ միջոցներին, ապա Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատի ձևավորած նախադեպային իրավունքի համաձայն` պատասխանատու պետությունից պահանջվող միջոցառումները կախված են կոնկրետ գործի հանգամանքներից և պետք է սահմանվեն գործի վերաբերյալ Եվրոպական դատարանի կայացրած վճռի լույսի ներքո` հաշվի առնելով նաև Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը (տե՛ս Öcalan v. Turkey գործով Եվրոպական դատարանի 12.05.2005 թվականի վճիռը, 210-րդ կետ):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ տվյալ դեպքում ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված է Եվրոպական դատարանի կողմից կոնվենցիոն իրավունքի խախտում հայտնաբերվելու դեպքում նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտի վերանայման հնարավորություն, որը բխում է կոնվենցիոն իրավունքի խախտման դեպքում պետության կողմից անհատական միջոցառումներ ձեռնարկելու միջազգային-իրավական պարտավորությունից:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է նաև, որ Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի 19.01.2000 թվականի «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռների հիման վրա ներպետական մակարդակում որոշ գործերի վերաքննության կամ վերաբացման մասին» թիվ R (2000)2 հանձնարարականը, անդրադառնալով restitսtiօ in integrսm սկզբունքի արդյունավետ երաշխավորման միջոցներին, դրանց թվում մատնանշում է գործի վերաքննությունը, նոր քննությունը, իսկ որպես գործի վերաքննության հատուկ միջոց է դիտարկվում գործի նորոգումը, այն է` գործի վարույթի վերաբացումը: Վերոնշյալ հանձնարարականի համաձայն` անհատական միջոցառումների ձեռնարկումը, մասնավորապես` գործի վերաբացումը, անհրաժեշտ է հետևյալ երկու պայմանների միաժամանակյա առկայության պարագայում, ինչի պարագայում գործի վերաբացման անհրաժեշտությունը գերակայում է իրավական որոշակիության սկզբունքի մաս կազմող` դատական ակտերի վերջնական լինելու res judicata սկզբունքի նկատմամբ.

1. նյութական կամ դատավարական իրավունքի խախտումը պետք է իր բնույթով լինի այնպիսին, որ լուրջ կասկած հարուցի ներպետական մարմիններում բողոքարկման առարկա վարույթի ելքի արդյունքների կապակցությամբ,

2. դիմումատուն պետք է շարունակի կրել խնդրո առարկա վարույթի ելքը որոշող դատական ակտի բացասական հետևանքները, որոնք բավարար չափով չեն վերականգնվում արդարացի փոխհատուցմամբ և չեն կարող վերացվել այլ կերպ, քան տվյալ դատական ակտի վերանայմամբ կամ գործի վերաբացմամբ:

Նախարարների կոմիտեի R(2000)2 հանձնարարականի և վերջինիս կից պարզաբանող հուշագրի համաձայն՝ (explanatory memorandum) գործերի վերաբացումը պետք է իրականացվի բացառիկ դեպքերում, երբ. 

1. վերաբացումը հանդիսանում է restitutio in integrum (մինչև խախտումն առկա իրավիճակի վերականգնում) սկզբունքի ապահովման միակ իրավական միջոցը,

2. տուժողը շարունակում է կրել լրջագույն բացասական հետևանքներ, որոնք համարժեք կերպով չեն կարող վերականգնվել արդարացի փոխհատուցման տրամադրմամբ (առկա է շարունակական խախտում, օրինակ, անձը շարունակում է ապօրինի կերպով գտնվել անազատության մեջ) (տե՛ս Recommendation R (2000)2 of the Committee of Ministers to Member States on the re-examination or Reopening of Certain Cases at Domestic Level Following Judgements of the Court, adopted on 19 January 2000):

Ընդհանրացնելով վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումները՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը եզրահանգել է, որ խախտված կոնվենցիոն իրավունքների վերականգնման պարտավորությունը, իրավական պետության հիմնարար սկզբունքներից ելնելով, պահանջում է խախտման արդյունքում տուժողի համար առաջացած բացասական հետևանքների վերացում։ Ընդ որում, պատասխանատու պետությունից պահանջվող միջոցառումները կախված են կոնկրետ գործի հանգամանքներից և պետք է սահմանվեն տվյալ գործով Եվրոպական դատարանի կայացրած վճռի լույսի ներքո` հաշվի առնելով նաև Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը։ Հետևաբար, Եվրոպական դատարանի Մհեր Ալիխանյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով կայացված վճռով Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածով երաշխավորված սեփականության իրավունքի խախտում արձանագրելու պայմաններում, ներպետական դատարանների կողմից խախտված կոնվենցիոն իրավունքի վերականգնման միջոցների մեջ նախապատվությունը պետք է տրվի մինչև իրավունքի խախտումը գոյություն ունեցած վիճակը վերականգնելուն (restitutio in integrum), որն իրականացվում է նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտի վերանայման միջոցով (տե՛ս «ԹԵՂՈՒՏ» ՓԲԸ-ն ընդդեմ Մհեր Ալիխանյանի թիվ ԼԴ/1352/02/08 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 23.04.2020 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ միջազգային իրավական պատասխանատվության առաջնային և հիմնարար restitutio in integrum սկզբունքը ենթադրում է մինչև խախտումը գոյություն ունեցած դրության հնարավորինս վերականգնումը և քննարկվող իրավահարաբերությունների շրջանակում ընդգրկում է, inter alia, հետևյալ միջոցառումները.

- դիմումատուին առնչվող գործի վերաբացում, վերաքննություն,

- Կոնվենցիայի խախտման հանգեցնող որոշման չկատարում,

- Կոնվենցիայի խախտմամբ մերժված իրավական կարգավիճակի տրամադրում  և այլն (տե՛ս «Երևանի կառուցապատման ներդրումային ծրագրերի իրականացման գրասենյակ» ՊՈԱԿ-ն ընդդեմ Վերսանդիկ Հակոբյանի և մյուսների թիվ 3-2589(ՎԴ) քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 16.01.2023 թվականի որոշումը):

Անդրադառնալով քաղաքացիական գործերով գործերի վերաբացման առանձնահատկություններին՝ Եվրոպական դատարանն արձանագրել է, որ ի տարբերություն քրեական վարույթների՝ քաղաքացիական գործերի պարագայում վերաբացումն ունի որոշակի առանձնահատկություններ: Մասնավորապես՝

- restitutio in integrum-ը հնարավոր է փոխարինել փոխհատուցմամբ,

- վերաբացման համար առկա են էական խոչընդոտներ, օրինակ, res judicata, ինչպես նաև իրավական որոշակիության (legal certainty) սկզբունքների խախտման վտանգ, բարեխիղճ երրորդ անձանց միմյանց հակասող իրավունքների հնարավոր խախտում: Նման պարագայում վերաբացումը կարող է խնդրահարույց լինել:

Res judicata սկզբունքի կիրառությունը քրեական և քաղաքացիական վարույթներում էապես տարբերվում է: Res judicata սկզբունքը կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ Եվրոպական դատարանի վճիռների և որոշումների հիման վրա քաղաքացիական գործերի վերաբացման համար՝ հաշվի առնելով բարեխիղճ երրորդ անձանց իրավունքները (տե՛ս Thematic Factsheet on «Reopening of Domestic Judicial Proceedings following the European Court’s Judgments».  DG1 – Department for the Execution of the Judgments of the ECHR, Strasbourg, October 2022, pages 4, 5)։

Եվրոպական դատարանն ընդգծել է, որ առանձին գործերով, պայմանավորված իրավունքների խախտմամբ, վնասը կարող է համարժեք կերպով փոխհատուցվել այլընտրանքային ճանապարհով՝ արդարացի փոխհատուցմամբ: Պետությունների կողմից առաջարկված նմանատիպ այլընտրանքային լուծումը, որպես կանոն, Նախարարների կոմիտեի համար բավարար միջոց է համարվում քաղաքացիական գործերի կատարողական-վերահսկողական վարույթների փակման համար (տե՛ս Ibid, p. 5. Alisic and Others v. Serbia (no. 60642/08), judgment final 16/07/2014, Final Resolution CM/Res DH (2018)111):

Մեկ այլ գործով Եվրոպական դատարանն ընդգծել է, որ պետության կարիքների համար սեփականության օտարման դեպքերում համարժեք փոխհատուցման տրամադրումը հանդիսանում է բավարար անհատական միջոց Նախարարների կոմիտեի կողմից Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի համաձայն գործի քննությունը փակելու համար (տե՛ս Morel v. Turkey (no. 33663/02), final 14/09/2007; Final Resolution CM/Res DH (2011) 273; Ozcan and 2 other cases v. Turkey (nos. 11189/04, 3869/04, 53007/99), Final Resolution CM/ResDH(2011)279):

Ավելին՝ Նախարարների կոմիտեի նման պրակտիկան կիրառելի է եղել նաև Հայաստանի վերաբերյալ վճիռների և որոշումների կատարման համատեքստում: Մասնավորապես՝ Մինասյանը և Սեմերջյանն ընդդեմ Հայաստանի (թիվ 27651/05 գանգատ) խումբ գործերի վերաբերյալ Կառավարությունը 14.10.2015 թվականին Նախարարների կոմիտե է ներկայացրել Գործողությունների հաշվետվություն, որտեղ մանրամասնորեն ներկայացրել է վերոնշյալ խումբ գործերից յուրաքանչյուրով Եվրոպական դատարանի կողմից սահմանած արդարացի փոխհատուցման գումարի վճարումը հավաստող տեղեկատվություն՝ խնդրելով փակել այդ գործերի կատարողական-վերահսկողական վարույթները: Նախարարների կոմիտեն, բավարար դիտարկելով պետության կողմից ձեռնարկված միջոցառումները, վերջնական բանաձևով (Resolution CM/ResDH(2015)191) փակել է գործերի վերահսկողությունը (տե՛ս https://hudoc.exec.coe.int/eng#{%22execidentifier%22:[%22DH-DD(2015)484E%22]} հղումով):

Բացի այդ, Մինասյանը և Սեմերջյանն ընդդեմ Հայաստանի խումբ գործերից մեկով (Թունյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի, թիվ 27651/05 գանգատ) դիմումատուները դիմել էին ՀՀ վճռաբեկ դատարան՝ խնդրելով, որպես նոր հանգամանք, վերաբացել գործը, ինչը բավարարվել էր դատարանի կողմից և գործն ուղարկվել էր նոր քննության: Այս տեղեկատվությունը ներառված է եղել Կառավարության կողմից ներկայացված գործողությունների հաշվետվությունում: Սակայն, Նախարարների կոմիտեն չսպասելով վերաբացված գործի հնարավոր ընթացքին՝ փակել է վերջնական բանաձևով նաև այս գործի վերահսկողությունը՝ համարելով, որ արդարացի փոխհատուցում տրամադրելով Պետությունը, ըստ էության, կատարել է Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածով նախատեսված պարտավորությունները (տե՛ս https://hudoc.exec.coe.int/eng#{%22execidentifier%22:[%22001-159307%22]} հղումով):

Օսմանյանը և Ամիրաղյանն ընդդեմ Հայաստանի (թիվ 71306/11 գանգատ) գործը 2022 թվականի նոյեմբերին Նախարարների կոմիտեի վերջնական բանաձևով (Resolution CM/ResDH(2022)287) ևս փակվել է՝ հիմք ընդունելով Կառավարության կողմից 2022 թվականի սեպտեմբերին ներկայացված գործողությունների հաշվետվությունում  մատնանշված այն հանգամանքը, որ վերոնշյալ գործով վճարվել է արդարացի փոխհատուցման գումարը, և որ այլ անհատական միջոցի իրականացման անհրաժեշտություն չկա: Այդ գործով արձանագրված խախտումները կրկնող (repetitive cases) 8 գործերից 7-ը նույն տրամաբանությամբ փակվել են (տե՛ս https://hudoc.exec.coe.int/#{%22execidentifier%22:[%22DH-DD(2022)633E%22]} հղումով):

Նախկինում կայացրած որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում ներպետական դատարանը պետք է գնահատի, թե արդյոք գործի վերաբացումը restitutio in integrum ապահովելու լավագույն միջոցն է` հաշվի առնելով այն, որ յուրաքանչյուր դեպքում մյուս նժարին է լինելու res judicata սկզբունքի ապահովման անհրաժեշտությունը։ Նույն գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանն ընդգծել է, որ վերը շարադրվածը բխում է նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 2-րդ մասի կարգավորումից, որի համաձայն` դատարանը նույն օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայության դեպքում կարող է չբեկանել վերանայվող դատական ակտը, միայն եթե հիմնավորում է, որ այն ըստ էության չէր կարող ազդել գործի ելքի վրա:

Վերոգրյալ իրավանորմի վերլուծությունից հետևում է, որ օրենսդիրը, սահմանելով դատական ակտը վերանայող դատարանի լիազորությունները, հստակեցրել է, որ՝

ա. դատական ակտի վերանայման հիմք կարող է հանդիսանալ միջազգային դատարանի (տվյալ դեպքում` Եվրոպական դատարանի) կայացրած դատական ակտը, որով արձանագրվել է Կոնվենցիայի դրույթների խախտում,

բ. Եվրոպական դատարանի կայացրած դատական ակտը, որով արձանագրվել է Կոնվենցիայի խախտում, հանդիսանում է նոր հանգամանք, որը, թեև առաջացել է ներպետական դատական ակտի ընդունումից հետո, բայց որը կարևոր է գործի ճիշտ լուծման համար,

գ. թեև հիմնավորվում է, որ Եվրոպական դատարանի դատական ակտը նոր հանգամանք է, այդուհանդերձ այն դատարանի համար վերանայվող դատական ակտի բեկանման հիմք կարող է չհանդիսանալ, եթե դատական ակտի վերանայման արդյունքում կպարզվի և կհիմնավորվի, որ այն ըստ էության հետագայում չի կարող որևէ ազդեցություն ունենալ գործի ելքի վրա:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի վերանայման ինստիտուտը, որը կարգավորվում է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 58-րդ գլխի դրույթներով, լրացուցիչ երաշխիք է խախտված իրավունքների պաշտպանության և քաղաքացիական գործերի լուծման գործում դատարանների կողմից թույլ տրված որոշ թերությունների կամ խախտումների շտկման համար: Քաղաքացիական դատավարությունում նման ընթացակարգի առկայության և դրա կիրառման անհրաժեշտությունը, եթե որևէ նոր հանգամանք անվիճելիորեն փաստում է դատարանի կողմից թույլ տրված խախտման մասին, բազմաթիվ ակտերով ճանաչվել է թե՛ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի, թե՛ Սահմանադրական դատարանի կողմից: Մյուս դեպքում, օրենսդիրը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածով սահմանելով նոր հանգամանքների վերաբերյալ դատական ակտերի վերանայման հիմքերի սպառիչ ցանկը, դրա դրույթների կատարումն անմիջականորեն կախվածության մեջ է դրել նույն օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված պայմաններից: Մասնավորապես՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 2-րդ մասի դիսպոզիցիայով հստակեցրել է, որ անգամ նույն իրավանորմի հիփոթեզում ամրագրված դրույթի` նույն օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայության պարագայում, դատարանն իրավասու է չկիրառել վերանայվող դատական ակտը բեկանելու իր լիազորությունը, եթե այն ըստ էության այլևս չի կարող որևէ հետևանք (ազդեցություն) ունենալ գործի ելքի վրա: Այսինքն՝ Եվրոպական դատարանի դատական ակտը որպես նոր հանգամանք դիտելու և նշվածի հիմքով անվերապահորեն դատական ակտը վերանայելու ու բեկանելու համար առաջին հերթին Հայաստանի Հանրապետության դատարանների կողմից պարզման է ենթակա այն հարցը, թե որքանով կարող է նոր հանգամանք հանդիսացած դատական ակտն ազդել գործի ելքի վրա, և արդյոք այդ հիմքով վերանայված դատական ակտը չբեկանելը կարող է որևէ բացասական հետևանք առաջացնել կողմի համար: Այն դեպքում, երբ Եվրոպական դատարանի կայացրած որոշման պահանջն արդեն իսկ կատարվել է, իսկ վերանայվող դատական ակտի բեկանումը նման պարագայում որևէ կերպ չի կարող ազդել գործի ելքի վրա և որևէ բացասական հետևանք առաջ չի կարող բերել վերանայումը պահանջող կողմի համար, ապա դատարանները ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի հիմքով իրավասու են վերանայվող դատական ակտը բեկանելու կողմի պահանջը մերժել: Ընդ որում, նման պարագայում, դատական ակտի վերանայումը պահանջող կողմի իրավունքների խախտում չի կարող արձանագրվել, քանի որ նրա խախտված իրավունքներն արդեն իսկ վերականգնվել են, որպիսի պարագայում ներպետական դատական ակտերով կրկնակի հատուցման պահանջ ներկայացնելն իրավաչափ չէ (տե՛ս «Երևանի կառուցապատման ներդրումային ծրագրերի իրականացման գրասենյակ» ՊՈԱԿ-ն ընդդեմ Մարինե Կպրյանի թիվ 05-3626, 3-574 (ՎԴ) քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 19.10.2021 թվականի որոշումը):

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումների կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ

Սույն գործի փաստերի համաձայն՝ Դատարանի 14.06.2011 թվականի վճռով բավարարվել է Ընկերության հայցն ընդդեմ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների՝ սեփականությունն օտարելու պահանջի մասին, իսկ հակընդդեմ հայցը մերժվել է:

Նշված վճռի դեմ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների բերած վերաքննիչ բողոքը Վերաքննիչ դատարանի 14.10.2011 թվականի որոշմամբ մերժվել է, ու Դատարանի 14.06.2011 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ՝ օրինական ուժի մեջ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14.12.2011 թվականի որոշմամբ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ ու Ռադիկ Աբրահամյանների բերած վճռաբեկ բողոքը վերադարձվել է այն պատճառաբանությամբ, որ «Նման պայմաններում վճռաբեկ բողոքը քննության ընդունելու վերաբերյալ բողոք բերած անձանց հիմնավորումները` դատական սխալի առկայության, օրենքի միատեսակ կիրառության համար սույն գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշման էական նշանակություն ունենալու, ինչպես նաև Վերաքննիչ դատարանի որոշումը ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի նախկինում ընդունած որոշումներին առերևույթ հակասելու մասին, անհիմն են, քանի որ տվյալ դեպքում հիմնավորված չէ նյութական կամ դատավարական իրավունքի այնպիսի խախտման առկայությունը, որը կարող էր ազդել գործի ելքի վրա:

Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ վճռաբեկ բողոքը չի համապատասխանում ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 234-րդ հոդվածի 1-ին կետի պահանջներին: Հետևաբար, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 233-րդ հոդվածի 1-ին կետի 1-ին ենթակետի համաձայն, այն ենթակա է վերադարձման»։

Եվրոպական դատարանը, Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի   գործով (գանգատ թիվ 47448/12) 04.07.2023 թվականի վճռով արձանագրելով, որ՝

- «սույն բողոքը Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 3-րդ կետի «ա» ենթակետի իմաստով ակնհայտ անհիմն չէ, ոչ էլ անընդունելի է որևէ այլ հիմքով: Հետևաբար այն պետք է հայտարարվի ընդունելի»,

- «Հաշվի առնելով այն, թե ինչպես են ներպետական դատարանները դիտարկել դիմումատուի փաստարկները, ներառյալ՝ համապատասխան ժամկետների պահպանման, գույքի գնահատման և փոխհատուցման հաշվարկի, և որ ամենակարևորն է, համատեղ սեփականատերերի կողմից օտարման գործընթացին ներգրավված չլինելու առնչությամբ (տե՛ս վերևում՝ 9-15-րդ և 17-րդ պարբերությունները), Դատարանը դեռևս կասկածում է, թե արդյոք վիճարկվող օտարումը կարող է համարվել կատարված «օրենքով նախատեսված պայմաններով»: Այնուամենայնիվ, Դատարանը անհրաժեշտ չի համարում լուծել այդ հարցը, քանի որ վիճարկվող օտարումը խախտում է Թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածն այլ պատճառներով (տե՛ս, mutatis mutandis (համապատասխան փոփոխութուններով), վերևում հիշատակված՝ Վիստինշի և Պերեպյոլկինսի գործը, § 105 և ստորև՝ 30-րդ պարբերությունը)»,

- «Ներպետական իրավունքի համաձայն՝ դիմումատուները պետք է իրենց գույքի գնահատված շուկայական արժեքին համապատասխան լրիվ փոխհատուցում ստանային և 15% հավելում՝ այդ գումարին: Այնուամենայնիվ, Մարզային դատարանը դիմումատուների փոխհատուցման չափը որոշել է միայն «Տոսպ» ՍՊԸ-ի կողմից նախապատրաստված գնահատման հաշվետվությունների հիման վրա՝ Որոշման մեջ փոփոխություններ կատարվելուց հետո տրված վկայականներով, և մերժել է իրենց գույքի իրական շուկայական արժեքը որոշելու համար փորձաքննություն նշանակելու մասին դիմումատուների պահանջը, որը, ինչպես իրենք էին պնդում, գնահատվել էր ոչ բավարար (տե՛ս վերևում՝ 7-8-րդ և 12-13-րդ պարբերությունները)»,

- «դիմումատուները ներպետական դատարաններ և Դատարան են ներկայացրել փաստարկներ (տե՛ս վերևում՝ 9-րդ և 11-րդ պարբերությունները), որ որպես գյուղական տարածքում ապրող մարդիկ նշված հողը նրանց գործունեության և գոյության միջոցն էր: Ներպետական դատարաններն այս հիմնական հայեցակետին չեն անդրադարձել, ոչ էլ հաշվի են առել փոխհատուցման գումարի վերաբերյալ իրենց որոշումներում այն առումով, որ նրանք չեն անդրադարձել այն հարցին, թե արդյոք տրվող փոխհատուցումը ծածկելու էր դիմումատուների իրական կորուստը, կամ արդյոք այն առնվազն բավարար էր, որ նրանք իրենց բնակության տարածքում համարժեք հող ձեռք բերեին (նույն տեղում, § 69-71)»,

- «Ելնելով վերոնշյալից՝ Դատարանը գտնում է, որ դիմումատուները ստիպված են եղել ավելորդ անհատական բեռ կրել։ Հետևաբար տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում»,

- «Հաշվի առնելով հայտնաբերված խախտման բնույթը՝ Դատարանը գտնում է, որ դիմումատուները, անկասկած, կրել են որոշակի նյութական և ոչ նյութական վնասներ (տե՛ս, mutatis mutandis, վերևում հիշատակված՝ Օսմանյանի և Ամիրաղյանի գործը, § 75)։ Դատարանը, կատարելով իր գնահատումն արդարության սկզբունքի հիման վրա, դիմումատուներին շնորհում է II հավելվածում նշված գումարները՝ վնասի բոլոր կետերի մասով՝ գումարած նրանցից գանձման ենթակա ցանկացած հարկ»,

վճռել է նաև, որ՝

- «տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում»,

- «պատասխանող պետությունը երեք ամսվա ընթացքում պետք է դիմումատուներին վճարի հետևյալ գումարները, որոնք պետք է փոխարկվեն պատասխանող պետության արժույթով՝ վճարման օրվա դրությամբ գործող փոխարժեքով.

(1) նյութական և ոչ նյութական վնասի դիմաց՝ II հավելվածում նշված գումարները,

(2) ծախսերի և ծախքերի դիմաց՝ 2 000 եվրո (երկու հազար եվրո)՝ գումարած դիմումատուներից գանձման ենթակա ցանկացած հարկ»։

Միևնույն ժամանակ Եվրոպական դատարանի վերը նշված վճռի թիվ II հավելվածի  2-րդ կետի համաձայն՝ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյաններին «շնորհման» ենթակա գումարի չափը «հողի յուրաքանչյուր միավորի դիմաց» կազմել է 2.344.300 ՀՀ դրամ, նյութական ու ոչ նյութական վնասի համար՝ 10.800 եվրո։

Այսինքն՝ Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրի հիման վրա գործող միջազգային դատարանի` ուժի մեջ մտած վճռով հիմնավորվել է դիմումատուներ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների` Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրով նախատեսված իրավունքի խախտման փաստը։

 Հիմք ընդունելով վերոգրյալը` Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Եվրոպական դատարանի 04.07.2023 թվականի վճիռը նոր հանգամանք է ու ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14.12.2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը վերանայելու հիմք:

Մինչդեռ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14.12.2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը վերանայելու արդյունքում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վերը նշված դիրքորոշումների իմաստով սույն քաղաքացիական գործը ենթակա չէ վերաբացման՝ նկատի ունենալով, որ գործի վերաբացումը՝ որպես ներպետական մակարդակում իրականացվող անհատական միջոցառում, ըստ էության, հետապնդում է կոնվենցիոն իրավունքի շարունակվող խախտումը դադարեցնելու և, համապատասխանաբար, restitutio in integrum սկզբունքից բխող՝ մինչև խախտումը գոյություն ունեցած դրությունը հնարավորինս վերականգնելու  նպատակ: Սակայն տվյալ դեպքում վերաբացումն այլևս չի հանդիսանում մինչև խախտումն առկա իրավիճակի վերականգնման սկզբունքի ապահովման միակ լավագույն միջոցը, և բացակայում է այն վերաբացելու պարտադիր պայմաններից մեկը՝ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ ու Ռադիկ Աբրահամյանները ներկա դրությամբ դադարել են կրել խնդրո առարկա վարույթի ելքը որոշած դատական ակտի բացասական հետևանքները։ Վճռաբեկ դատարանի նման եզրահանգումը պայմանավորված է նրանով, որ համաձայն Միջազգային իրավական հարցերով ներկայացուցչի գրասենյակի ղեկավար Լ. Դրմեյանի կողմից ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահ Լ. Թադևոսյանին հասցեագրված գրության՝ Եվրոպական դատարանի վերը նշված վճռի հիման վրա այդ գործով որպես արդարացի փոխհատուցում գումար է վճարվել նաև սույն գործով սկզբնական հայցով պատասխանողներ և հակընդդեմ հայցով հայցվորներ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ ու Ռադիկ Աբրահամյաններին:

Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14.12.2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը վերանայելու արդյունքում Վերաքննիչ դատարանի 14.10.2011 թվականի որոշումը պետք է թողնել անփոփոխ՝ այդ մասով մերժելով նոր հանգամանքով դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքը։

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 408-րդ, 419-րդ, 426-րդ ու 427-րդ հոդվածներով՝ Վճռաբեկ դատարանը

Ո Ր Ո Շ Ե Ց

1. Նոր հանգամանքով դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ Մեխակ, Արշալույս, Ռուդոլֆ և Ռադիկ Աբրահամյանների բողոքը բավարարել մասնակիորեն։

Նոր հանգամանքով վերանայել ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14.12.2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը, ու ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 14.10.2011 թվականի որոշումը թողնել անփոփոխ:

2. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման։