2024 թվականի դեկտեմբերի 17-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի 22․03․2023 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին» որոշումը նոր հանգամանքով վերանայելու վերաբերյալ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի բողոքը քաղաքացիական գործով ըստ Ռուբեն Գրիգորյանի ու Գոհար Գալստյանի հայցի ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Ֆինանսների նախարարության` պետության կարիքների համար օտարված գույքի դիմաց նախնական համարժեք փոխհատուցում տրամադրելուն պարտավորեցնելու պահանջի մասին,

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը

Դիմելով դատարան` Ռուբեն Գրիգորյանը և Գոհար Գալստյանը պահանջել են Հայաստանի Հանրապետությանը պարտավորեցնել պետության կարիքների համար օտարված գույքի դիմաց տրամադրել 72․000․000 ՀՀ դրամ նախնական համարժեք փոխհատուցում։

Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի (այսուհետ` Դատարան) 03.03.2022 թվականի վճռով վճռվել է․ «Ռուբեն Գրիգորյանի, Գոհար Գալստյանի ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության, ՀՀ ֆինանսների նախարարության՝ պետության կարիքների համար օտարված գույքի դիմաց նախնական համարժեք փոխհատուցում տրամադրելու պահանջի մասին քաղաքացիական գործով պատասխանող ՀՀ Կառավարության միջնորդությունը հայացային վաղեմություն կիրառելու մասին բավարարել։ Ռուբեն Գրիգորյանի, Գոհար Գալստյանի ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության, ՀՀ ֆինանսների նախարարության՝ պետության կարիքների համար օտարված գույքի դիմաց նախնական համարժեք փոխհատուցում տրամադրելու պահանջի մասին հայցը մերժել»։

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 05.12.2022 թվականի որոշմամբ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, ու Դատարանի 03.03.2022 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ։

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի 22.03.2023 թվականի որոշմամբ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի բերած վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժվել է:

Սույն գործով նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտը վերանայելու վերաբեյալ բողոք են ներկայացրել Ռուբեն Գրիգորյանը և Գոհար Գալստյանը (ներկայացուցիչ Սերգեյ Գրիգորյան)։

Դատական ակտի վերանայման բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի հիմքը, հիմնավորումները և պահանջը

Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Սույն գործով առկա է նոր հանգամանք:

Բողոք բերած անձինք նշված պնդումը պատճառաբանել են հետևյալ հիմնավորումներով.

Սույն գործով նոր հանգամանք է Սահմանադրական դատարանի 07.11.2023 թվականի թիվ ՍԴՈ-1699 որոշումը, որով արձանագրվել է հետևյալը․ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 344-րդ հոդվածը համապատասխանում է Սահմանադրությանն այն մեկնաբանությամբ, համաձայն որի՝ հայցային վաղեմության բացառման ցանկում 1999 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 2006 թվականի հոկտեմբերի 1-ը ժամանակահատվածում սեփականատիրոջ համաձայնության բացակայությամբ հասարակության և պետության կարիքների համար սեփականության օտարման իրավահարաբերություններից բխող վեճերում նախնական և համարժեք փոխհատուցման պահանջը չնախատեսելը չի հանդիսանում հայցային վաղեմության կիրառման հիմք, քանի որ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 5-րդ մասի (սեփականության օտարման պահին գործող՝ 1995 թվականի խմբագրությամբ Սահմանադրության 28-րդ հոդվածի 4-րդ նախադասության) հիման վրա՝ սեփականատիրոջ համաձայնության բացակայությամբ օտարված գույքի դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցման պահանջների նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված հայցային վաղեմության ժամկետների վերաբերյալ դրույթները չեն տարածվում»։

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձինք պահանջել են «(…) նոր հանգամանքի հիմքով՝ վերանայել՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի № ԵԴ/34667/02/19 քաղաքացիական գործով 22.03.2023թ «Վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժվելու մասին» որոշումը, (…) Բեկանել՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի ԵԴ/34667/02/19 քաղաքացիական գործով 22.03.2023թ «Վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժվելու մասին» որոշումը, վարույթ ընդունել և ըստ էության քննել № ԵԴ/34667/02/19 քաղաքացիական գործով Ռուբեն Սերյոժայի Գրիգորյանի և Գոհար Աշոտի Գալստյանի անունից 08.01.2023թ ՀՀ վճռաբեկ դատարան ներկայացված «Վերաքննիչ դատարանի 05/12.2022թ կայացված որոշման դեմ» վճռաբեկ բողոքը, այն է. բեկանել՝ ՀՀ վերաքննիչ դատարանի № ԵԴ/34667/02/19 քաղաքացիական գործով 05.12.2022թ որոշումը, ՀՀ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի № ԵԴ/34667/02/19 քաղաքացիական գործով 03.03.2022թ վճիռը և գործն ուղարկել ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարան՝ նոր քննության»։

3. Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը

Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը՝

1) Դատարանի 03.03.2022 թվականի վճռով Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի հայցն ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության, Ֆինանսների նախարարության՝ պետության կարիքների համար օտարված գույքի դիմաց նախնական համարժեք փոխհատուցում տրամադրելու պահանջի մասին մերժվել է հետևյալ հիմնավորմամբ․ «(․․․) եթե գույքի սեփականատերը զրկված է իր գույքը տիրապետելու հնարավորությունից, ապա ի հայտ է գալիս վինդիկացիոն հայցը, որի վրա տարածվում է հայցային վաղեմությունը, իսկ եթե գույքի սեփականատերը զրկված չէ գույքը տիրապետելու հնարավորությունից, ապա ի հայտ է գալիս նեգատոր հայցը, որի վրա չի տարածվում հայցային վաղեմությունը: (․․․) Ուսումնասիրելով սույն գործի փաստերը՝ մասնավորապես 16.03.2005 թվականի թիվ հ.2-699-2005թ. գործով կայացված և Երևան քաղաքի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ համայնքների առաջին ատյանի 17.05.2005 թվականի թիվ 2-412-2005թ. գործով վճիռները պարզ է դառնում, որ սույն գործով հայցվորները չեն էլ հանդիսացել ք. Երևան Փավստոս Բյուզանդի 11 տուն, 12 բնակարանի սեփականատերերը, և օրինական ուժի մեջ մտած վճռով նրանց վտարել են վերոնշյալ հասցեի բնակարանից: Այսպիսով ստացվում է, որ հայցվորների իրավունքի ենթադրյալ խախտումները իրականացվել են ոչ թե սեփականության իրավունքի իրացման ընթացքում առանց նրանց տիրապետման իրավունքից զրկելու, այլ նրանց սեփականության իրավունքի ճանաչման պահանջի մերժման և վտարումից հետո փոխհատուցում չտրամադրելուց հետո: Նման պայմաններում դատարանը գտնում է, որ առկա է վինդիկացիոն հայց և սույն գործով կարող է կիրառվել հայցային վաղեմություն»։

Վերաքննիչ դատարանի 05.12.2022 թվականի որոշմամբ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի բերած վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, ու Դատարանի 03.03.2022 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ այն պատճառաաբանությամբ, որ «(․․․) Սույն գործի փաստերից՝ մասնավորապես 16.03.2005 թվականի թիվ հ.2-699-2005թ. գործով կայացված և Երևան քաղաքի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ համայնքների առաջին ատյանի 17.05.2005 թվականի թիվ 2-412-2005թ. գործով վճիռներից ուղղակիորեն հետևում է, որ Հայցվորները չեն էլ հանդիսացել ք. Երևան Փավստոս Բյուզանդի 11 տուն, 12 բնակարանի սեփականատերերը, և օրինական ուժի մեջ մտած վճռով վերջինները վտարվել են վերոնշյալ հասցեի բնակարանից, ինչից էլ հետևում է, որ Հայցվորների իրավունքի ենթադրյալ խախտումներն իրականացվել են ոչ թե սեփականության իրավունքի իրացման ընթացքում առանց նրանց տիրապետման իրավունքից զրկելու, այլ նրանց սեփականության իրավունքի ճանաչման պահանջի մերժման և վտարումից հետո փոխհատուցում չտրամադրելուց հետո, որպիսի պայմաններում Դատարանը եկել է այն իրավաչափ եզրահանգման, որ առկա է վինդիկացիոն հայց և սույն գործով կարող է կիրառվել հայցային վաղեմություն: Անդրադառնալով այն փաստարկներին, որոնք վերաբերում են սեփականության իրավունքի ձեռքբերման օրինական ակնկալիքին, ապա Վերաքննիչ դատարանն արձանագրում է, որ Հայցվորների սեփականության իրավունքի գրանցումը օրինական ուժի մեջ մտած վճռով մերժված լինելը փաստն արդեն իսկ նշված փաստարկը դարձնում է հիմնազուրկ: Ինչ վերաբերում է Հայցվորների այն պնդմանը, որ դեռևս իրենց իրավունքների պաշտպանության ժամկետը չի լրացել, ապա «Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածի 1-ին մասի և ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 448-րդ հոդվածի 1-ին մասի իմաստով հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման դեպքում էական պայման է հանդիսանում գույքի գնի որոշումը և դրա փոխհատուցումը: Այսինքն` սեփականատիրոջ մոտ փոխհատուցման իրավունքը ծագում է գույքի օտարման պահին, և անձի իրավունքները ենթադրաբար կարող են խախտվել օտարման պահին փոխհատուցում չստանալուց հետո, եթե կողմերի միջև այլ համաձայնություն չկա: Այսպիսով` Վերաքննիչ դատարանը համաձայնելով Դատարանի դիրքորոշմանը ևս արձանագրում է, որ Հայցվորների մոտ իրենց ենթադրյալ խախտված իրավունքների պաշտպանության իրականացման իրավունքը ծագել է 17.06.2005 թվականից, և ավարտվել է 18.06.2008 թվականին, հետևաբար 2019 թվականին հայցադիմում ներկայացնելով վերջիններս բաց են թողել դատարան դիմելու հայցային վաղեմության ժամկետները, ինչն էլ հիմք էր հայցը մերժելու համար, որպիսի իրավաչափ եզրահանգման էլ եկել է Դատարանը»։

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի 22.03.2023 թվականի որոշմամբ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժվել է նաև այն պատճառաբանությամբ, որ «Վճռաբեկ դատարանը հիմնավորված չի համարում ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի, 331-րդ, 332-րդ, 333-րդ ու 448-րդ հոդվածների կապակցությամբ իրավունքի զարգացման խնդրի առկայության վերաբերյալ բողոք բերած անձանց փաստարկները, քանի որ նշված նորմերը զարգացնելու անհրաժեշտությունը Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ բացակայում է: (․․․): Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ տրված նյութական իրավունքի նորմերի խախտումների մասին բողոք բերած անձանց փաստարկները մասամբ հիմնավորված համարելով հանդերձ՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ բողոքում ներկայացված հիմնավորումները բավարար չեն ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետով սահմանված հիմքով բողոքը վարույթ ընդունելու հետևության հանգելու համար, քանի որ այդ խախտումները Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ չեն հանգեցրել արդարադատության բուն էության խաթարմանը» (հատոր 1-ին, գ․թ․ 136-151, հատոր 2-րդ, գ.թ. 80-90, գ.թ. 137-141).

2) Սահմանադրական դատարանը Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի դիմումի հիման վրա կայացրած 07.11.2023 թվականի թիվ ՍԴՈ-1699 որոշման եզրափակիչ մասի 1-ին կետով արձանագրել է, որ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 344-րդ հոդվածը համապատասխանում է Սահմանադրությանն այն մեկնաբանությամբ, համաձայն որի՝ հայցային վաղեմության բացառման ցանկում 1999 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 2006 թվականի հոկտեմբերի 1-ը ժամանակահատվածում սեփականատիրոջ համաձայնության բացակայությամբ հասարակության և պետության կարիքների համար սեփականության օտարման իրավահարաբերություններից բխող վեճերում նախնական և համարժեք փոխհատուցման պահանջը չնախատեսելը չի հանդիսանում հայցային վաղեմության կիրառման հիմք, քանի որ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 5-րդ մասի (սեփականության օտարման պահին գործող՝ 1995 թվականի խմբագրությամբ Սահմանադրության 28-րդ հոդվածի 4-րդ նախադասության) հիման վրա՝ սեփականատիրոջ համաձայնության բացակայությամբ օտարված գույքի դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցման պահանջների նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված հայցային վաղեմության ժամկետների վերաբերյալ դրույթները չեն տարածվում» (հիմք՝ Սահմանադրական դատարանի 07.11.2023 թվականի թիվ ՍԴՈ-1699 որոշումը, որը ներկայացվել է դատական ակտի վերանայման բողոքին կից)։

4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով՝ նույն հոդվածի 3-րդ մասի 2-րդ կետի իմաստով, այն է` առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում` պայմանավորված նոր հանգամանքի առկայությամբ:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 415-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով կարող են վերանայվել (...) Վճռաբեկ դատարանի` վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու, այն առանց քննության թողնելու, վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին և վճռաբեկ բողոքի քննության արդյունքով կայացված որոշումները:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 416-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատարանների՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերը վերանայում է Վճռաբեկ դատարանը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 417-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով դատական ակտի վերանայման բողոք ներկայացնելու իրավունք ունեն գործին մասնակցող անձինք և նրանց իրավահաջորդները (...)։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` նոր հանգամանքները հիմք են դատական ակտի վերանայման համար, եթե Սահմանադրական դատարանը տվյալ կամ «Սահմանադրական դատարանի մասին» Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական օրենքի 69-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերում այլ քաղաքացիական գործով դատարանի կիրառած օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի դրույթը ճանաչել է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր կամ այն ճանաչել է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը համապատասխանող, սակայն որոշման եզրափակիչ մասում, բացահայտելով դրա սահմանադրաիրավական բովանդակությունը, գտել է, որ այդ դրույթը կիրառվել է այլ մեկնաբանությամբ։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 420-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետի համաձայն` նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով դատական ակտի վերանայման բողոք կարող է բերվել երեք ամսվա ընթացքում, որի հաշվարկը սկսվում է նույն օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված դեպքում՝ Սահմանադրական դատարանի համապատասխան որոշումը Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագրում հրապարակվելու օրվանից։

Վերը նշված իրավական նորմերի վերլուծությունից բխում է, որ նոր հանգամանքով կարող են վերանայվել նաև Վճռաբեկ դատարանի վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու, այն առանց քննության թողնելու, վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին և վճռաբեկ բողոքի քննության արդյունքով կայացված որոշումները: Ընդ որում, Վճռաբեկ դատարանի դատական ակտերը նոր հանգամանքներով վերանայում է Վճռաբեկ դատարանը՝ նաև գործին մասնակցող անձանց բողոքի հիման վրա։

«Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 69-րդ հոդվածի 10-րդ մասի համաձայն` նույն հոդվածում նշված գործերով՝ նորմատիվ իրավական ակտի՝ դիմողի նկատմամբ կիրառված դրույթը Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր ճանաչվելու դեպքում, ինչպես նաև այն դեպքում, երբ Սահմանադրական դատարանը, այդ դրույթն իր մեկնաբանությամբ ճանաչելով Սահմանադրությանը համապատասխանող, միաժամանակ գտել է, որ այն նրա նկատմամբ կիրառվել է այլ մեկնաբանությամբ, դիմողի նկատմամբ կայացված վերջնական դատական ակտը նոր հանգամանքի ի հայտ գալու հիմքով ենթակա է վերանայման օրենքով սահմանված կարգով:

Օրենսդիրը որպես ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետում նշված նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտը վերանայելու համար անհրաժեշտ պայման է նախատեսել Սահմանադրական դատարանի կողմից տվյալ քաղաքացիական գործով դատարանի կիրառած օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի դրույթը Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր ճանաչելը, կամ այդ դրույթը թեկուզև Սահմանադրությանը համապատասխանող ճանաչելն այն դեպքում, երբ բացահայտելով դրա սահմանադրաիրավական բովանդակությունը՝ որոշման եզրափակիչ մասում Սահմանադրական դատարանն արձանագրել է, որ այդ դրույթը կիրառվել է այլ մեկնաբանությամբ:

Միևնույն ժամանակ վերը նշված հիմքով դատական ակտը վերանայելու համար օրենսդիրը նախատեսել է եռամսյա ժամկետ՝ դրա հաշվարկի սկիզբը համարելով Սահմանադրական դատարանի համապատասխան որոշումը Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագրում հրապարակվելու օրը։

Այսպիսով, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 417-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով, 420-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով և «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 69-րդ հոդվածի 10-րդ մասով ամրագրված իրավադրույթների համակարգային վերլուծության արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ գործին մասնակցող անձինք, ինչպես նաև նրանց իրավահաջորդները, եթե վիճելի կամ դատական ակտով հաստատված իրավահարաբերությունը թույլ է տալիս իրավահաջորդություն։ Տվյալ դեպքում ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտի վերանայման բողոք ներկայացնելու իրավունք ունեն հետևյալ պայմանների միաժամանակյա առկայության դեպքում`

- գործին մասնակցող անձի նկատմամբ կայացված դատական ակտը վերջնական է,

- տվյալ դատական ակտով դիմողի նկատմամբ կիրառված օրենքի դրույթի սահմանադրականության հարցի վերաբերյալ Սահմանադրական դատարանն ընդունել է որոշում, որով օրենքի այդ դրույթը ճանաչվել է Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր, կամ Սահմանադրական դատարանը, օրենքի այդ դրույթը ճանաչելով Սահմանադրությանը համապատասխանող ու միաժամանակ որոշման եզրափակիչ մասում բացահայտելով դրա սահմանադրաիրավական բովանդակությունը, համարել է, որ այդ դրույթն իրավակիրառ պրակտիկայում կիրառվել է Սահմանադրությանը հակասող մեկնաբանությամբ,

- համապատասխան հիմքն ի հայտ գալուց հետո նոր հանգամանքով դատական ակտի վերանայման դիմում ներկայացնելու դրությամբ 3 ամսվա ժամկետը չի լրացել:

Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում (մասնավորապես` 11.05.2007 թվականի թիվ ՍԴՈ-701, 18.09.2013 թվականի թիվ ՍԴՈ-1114) անդրադարձել է նոր հանգամանքների հիմքով դատական ակտերի վերանայման ինստիտուտի իրավակարգավորումներին առնչվող հիմնախնդիրներին` առաջադրելով այն հայեցակարգային դիրքորոշումը, որ Սահմանադրական դատարան դիմելու` անձի իրավունքի արդյունավետ իրացումը պահանջում է Սահմանադրական դատարանի որոշման հիման վրա դատական ակտերի վերանայման այնպիսի լիարժեք օրենսդրական կարգավորում, որը հնարավորություն կտա անձին վերականգնելու Սահմանադրական դատարանի կողմից Սահմանադրությանը հակասող ճանաչված նորմատիվ ակտի կիրառման արդյունքում խախտված իր սահմանադրական իրավունքը: Սահմանադրական դատարանը գտել է նաև, որ նոր հանգամանքների հիման վրա դատական ակտի վերանայման հետ կապված իրավահարաբերությունների օրենսդրական կարգավորման նպատակը պետք է լինի ինչպես արդարադատության մատչելիությունը, այնպես էլ անձանց սահմանադրական իրավունքների դատական պաշտպանության արդյունավետության ապահովումը, որոնց օրենսդրորեն հստակեցումը կմեծացնի վստահությունն արդարադատության նկատմամբ, մարդկանց հնարավորություն կտա առավել երաշխավորված ու արդյունավետ իրացնել դատական պաշտպանության իրենց սահմանադրական իրավունքը:

Սահմանադրական դատարանը, 31.05.2013 թվականի թիվ ՍԴՈ-1099 և 18.09.2013 թվականի թիվ ՍԴՈ-1114 որոշումներում անդրադառնալով նոր հանգամանքների հիմքով դատական ակտերի վերանայման ինստիտուտին, արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ տվյալ ինստիտուտի սահմանադրաիրավական բովանդակությունը հանգում է նրան, որ դրա միջոցով ապահովվում է խախտված սահմանադրական ու (կամ) կոնվենցիոն իրավունքների վերականգնումը: Վերջինս, իրավական պետության հիմնարար սկզբունքներից ելնելով, պահանջում է խախտման արդյունքում տուժողի համար առաջացած բացասական հետևանքների վերացում, ինչն իր հերթին պահանջում է հնարավորինս վերականգնել մինչև իրավախախտումը գոյություն ունեցած վիճակը (restitutio in integrum): Այն դեպքում, երբ անձի սահմանադրական և (կամ) կոնվենցիոն իրավունքը խախտվել է օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտով, այդ իրավունքի վերականգնման նպատակով մինչև իրավախախտումը գոյություն ունեցած վիճակի վերականգնումը ենթադրում է տվյալ անձի համար այնպիսի վիճակի ստեղծում, որը գոյություն է ունեցել տվյալ դատական ակտի բացակայության պայմաններում: Այսինքն՝ խնդրո առարկա դեպքում խախտված իրավունքի վերականգնումը հնարավոր է ապահովել համապատասխան դատական ակտի իրավական ուժը կորցնելու պարագայում: Բացի այդ, Սահմանադրական դատարանը նշել է նաև, որ նոր հանգամանքի հիմքով դատական ակտի վերանայումն անխուսափելիորեն պետք է ipso facto հանգեցնի հակասահմանադրական նորմ կիրառած դատական ակտի և կոնվենցիոն իրավունքի խախտում թույլ տված դատական ակտի բեկանմանը:

Հիմք ընդունելով վերը նշվածը՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերի ցանկացած վերանայում դրանց կայունության և անփոփոխելիության, կամ որ այն է՝ իրավական որոշակիության (res judicata) սկզբունքի խախտում է: Մինչդեռ օրենքով սահմանված բացառիկ դեպքերում, երբ առկա են res judicata սկզբունքի հանդեպ գերակա հանգամանքներ, այդ սկզբունքից շեղվելը և օրինական ուժի մեջ մտած ակտերը վերանայելն արդարացված է՝ պայմանով, որ այդ վերանայումը հետապնդի դատական էական սխալներն ուղղելու, արդարադատության չարաշահումները վերացնելու նպատակ։

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումների կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ

Սույն գործի փաստերի համաձայն՝ Դատարանի 03.03.2022 թվականի վճռով Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի հայցն ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Ֆինանսների նախարարության՝ պետության կարիքների համար օտարված գույքի դիմաց նախնական համարժեք փոխհատուցում տրամադրելու պահանջի մասին մերժվել է հետևյալ հիմնավորմամբ․ «(․․․) եթե գույքի սեփականատերը զրկված է իր գույքը տիրապետելու հնարավորությունից, ապա ի հայտ է գալիս վինդիկացիոն հայցը, որի վրա տարածվում է հայցային վաղեմությունը, իսկ եթե գույքի սեփականատերը զրկված չէ գույքը տիրապետելու հնարավորությունից, ապա ի հայտ է գալիս նեգատոր հայցը, որի վրա չի տարածվում հայցային վաղեմությունը: (․․․) Ուսումնասիրելով սույն գործի փաստերը՝ մասնավորապես 16.03.2005 թվականի թիվ հ.2-699-2005թ. գործով կայացված և Երևան քաղաքի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ համայնքների առաջին ատյանի 17.05.2005 թվականի թիվ 2-412-2005թ. գործով վճիռները պարզ է դառնում, որ սույն գործով հայցվորները չեն էլ հանդիսացել ք. Երևան Փավստոս Բյուզանդի 11 տուն, 12 բնակարանի սեփականատերերը, և օրինական ուժի մեջ մտած վճռով նրանց վտարել են վերոնշյալ հասցեի բնակարանից: Այսպիսով ստացվում է, որ հայցվորների իրավունքի ենթադրյալ խախտումները իրականացվել են ոչ թե սեփականության իրավունքի իրացման ընթացքում առանց նրանց տիրապետման իրավունքից զրկելու, այլ նրանց սեփականության իրավունքի ճանաչման պահանջի մերժման և վտարումից հետո փոխհատուցում չտրամադրելուց հետո: Նման պայմաններում դատարանը գտնում է, որ առկա է վինդիկացիոն հայց և սույն գործով կարող է կիրառվել հայցային վաղեմություն»:

Վերաքննիչ դատարանի 05.12.2022 թվականի որոշմամբ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի բերած վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, ու Դատարանի 03.03.2022 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ այն պատճառաաբանությամբ, որ «(․․․) Սույն գործի փաստերից՝ մասնավորապես 16.03.2005 թվականի թիվ հ.2-699-2005թ. գործով կայացված և Երևան քաղաքի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ համայնքների առաջին ատյանի 17.05.2005 թվականի թիվ 2-412-2005թ. գործով վճիռներից ուղղակիորեն հետևում է, որ Հայցվորները չեն էլ հանդիսացել ք. Երևան Փավստոս Բյուզանդի 11 տուն, 12 բնակարանի սեփականատերերը, և օրինական ուժի մեջ մտած վճռով վերջինները վտարվել են վերոնշյալ հասցեի բնակարանից, ինչից էլ հետևում է, որ Հայցվորների իրավունքի ենթադրյալ խախտումներն իրականացվել են ոչ թե սեփականության իրավունքի իրացման ընթացքում առանց նրանց տիրապետման իրավունքից զրկելու, այլ նրանց սեփականության իրավունքի ճանաչման պահանջի մերժման և վտարումից հետո փոխհատուցում չտրամադրելուց հետո, որպիսի պայմաններում Դատարանը եկել է այն իրավաչափ եզրահանգման, որ առկա է վինդիկացիոն հայց և սույն գործով կարող է կիրառվել հայցային վաղեմություն: Անդրադառնալով այն փաստարկներին, որոնք վերաբերում են սեփականության իրավունքի ձեռքբերման օրինական ակնկալիքին, ապա Վերաքննիչ դատարանն արձանագրում է, որ Հայցվորների սեփականության իրավունքի գրանցումը օրինական ուժի մեջ մտած վճռով մերժված լինելը փաստն արդեն իսկ նշված փաստարկը դարձնում է հիմնազուրկ: Ինչ վերաբերում է Հայցվորների այն պնդմանը, որ դեռևս իրենց իրավունքների պաշտպանության ժամկետը չի լրացել, ապա «Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածի 1-ին մասի և ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 448-րդ հոդվածի 1-ին մասի իմաստով հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման դեպքում էական պայման է հանդիսանում գույքի գնի որոշումը և դրա փոխհատուցումը: Այսինքն` սեփականատիրոջ մոտ փոխհատուցման իրավունքը ծագում է գույքի օտարման պահին, և անձի իրավունքները ենթադրաբար կարող են խախտվել օտարման պահին փոխհատուցում չստանալուց հետո, եթե կողմերի միջև այլ համաձայնություն չկա: Այսպիսով` Վերաքննիչ դատարանը համաձայնելով Դատարանի դիրքորոշմանը ևս արձանագրում է, որ Հայցվորների մոտ իրենց ենթադրյալ խախտված իրավունքների պաշտպանության իրականացման իրավունքը ծագել է 17.06.2005 թվականից, և ավարտվել է 18.06.2008 թվականին, հետևաբար 2019 թվականին հայցադիմում ներկայացնելով վերջիններս բաց են թողել դատարան դիմելու հայցային վաղեմության ժամկետները, ինչն էլ հիմք էր հայցը մերժելու համար, որպիսի իրավաչափ եզրահանգման էլ եկել է Դատարանը»։

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի 22.03.2023 թվականի որոշմամբ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժվել է նաև այն պատճառաբանությամբ, որ «Վճռաբեկ դատարանը հիմնավորված չի համարում ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի, 331-րդ, 332-րդ, 333-րդ ու 448-րդ հոդվածների կապակցությամբ իրավունքի զարգացման խնդրի առկայության վերաբերյալ բողոք բերած անձանց փաստարկները, քանի որ նշված նորմերը զարգացնելու անհրաժեշտությունը Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ բացակայում է: (․․․): Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ տրված նյութական իրավունքի նորմերի խախտումների մասին բողոք բերած անձանց փաստարկները մասամբ հիմնավորված համարելով հանդերձ՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ բողոքում ներկայացված հիմնավորումները բավարար չեն ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետով սահմանված հիմքով բողոքը վարույթ ընդունելու հետևության հանգելու համար, քանի որ այդ խախտումները Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ չեն հանգեցրել արդարադատության բուն էության խաթարմանը»։

Սահմանադրական դատարանը Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի դիմումի հիման վրա կայացրած 07.11.2023 թվականի թիվ ՍԴՈ-1699 որոշման եզրափակիչ մասի 1-ին կետով արձանագրել է, որ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 344-րդ հոդվածը համապատասխանում է Սահմանադրությանն այն մեկնաբանությամբ, համաձայն որի՝ հայցային վաղեմության բացառման ցանկում 1999 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 2006 թվականի հոկտեմբերի 1-ը ժամանակահատվածում սեփականատիրոջ համաձայնության բացակայությամբ հասարակության և պետության կարիքների համար սեփականության օտարման իրավահարաբերություններից բխող վեճերում նախնական և համարժեք փոխհատուցման պահանջը չնախատեսելը չի հանդիսանում հայցային վաղեմության կիրառման հիմք, քանի որ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 5-րդ մասի (սեփականության օտարման պահին գործող՝ 1995 թվականի խմբագրությամբ Սահմանադրության 28-րդ հոդվածի 4-րդ նախադասության) հիման վրա՝ սեփականատիրոջ համաձայնության բացակայությամբ օտարված գույքի դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցման պահանջների նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված հայցային վաղեմության ժամկետների վերաբերյալ դրույթները չեն տարածվում»։

Սահմանադրական դատարանը վերոգրյալ եզրահանգմանն է եկել հետևյալ հիմնավորումներով «(…) հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով (հասարակության և պետության կարիքների համար) սեփականության օտարման դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցում տրամադրելու սահմանադրական երաշխիքը ենթակա չէ հանրային իշխանության հայեցողությամբ սահմանվող պայմանականություններին։ Հետևաբար՝ անձի՝ իր օտարված սեփականության դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցում ստանալու պահանջի իրավունքը սահմանափակման ենթակա չէ՝ անկախ նման ենթադրյալ սահմանափակման նպատակից՝ «բացարձակ իրավունքը ենթակա է բացարձակ պաշտպանության» սկզբունքով։

Սահմանադրական սույն վեճի նախապատմությունից հետևում է, որ Դիմողների գործով դատարանները հայցային վաղեմության ժամկետը լրացած լինելու բերումով վեճի մյուս կողմի՝ Կառավարության դիմումի հիման վրա մերժել են գույքի օտարման դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցում վճարելու պահանջի հայցը՝ առանց այն ըստ էության քննելու։

Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով (հասարակության և պետության կարիքների համար) սեփականության օտարման դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցում վճարելու պահանջի նկատմամբ հայցային վաղեմության կիրառումը հանգեցնում է այս իրավունքի իրականացման անհնարինության, քանի որ այն կորցնում է իրացվելիության և պետական հարկադրանքով պաշտպանվածության իր հատկանիշները։

Ելնելով վերոգրյալից՝ Սահմանադրական դատարանը եզրահանգում է, որ հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով (հասարակության և պետության կարիքների համար) սեփականության օտարման դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցման պահանջի նկատմամբ հայցային վաղեմության կիրառումը Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 5-րդ մասով նախատեսված՝ գերակա հանրային շահերի ապահովման նպատակով (հասարակության և պետության կարիքների համար) սեփականության օտարման դիմաց նախնական և համարժեք փոխհատուցում ստանալու իրավունքին միջամտություն է, ինչպիսի իրավասությամբ, սույն որոշման 5.3-5.8-րդ կետերում շարադրված հիմնավորումների համաձայն, Սահմանադրությամբ հանրային իշխանությունն օժտված չէ»։

Հիմք ընդունելով վերոգրյալը` Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Սահմանադրական դատարանի 07.11.2023 թվականի թիվ ՍԴՈ-1699 որոշումը նոր հանգամանք է ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի 22.03.2023 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին» որոշումը վերանայելու համար:

Այսպիսով, բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար` ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի հիմքով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի 22.03.2023 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին» որոշումը նոր հանգամանքի հիմքով վերանայելու համար։

Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ «Վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին» որոշումը նոր հանգամանքի հիմքով վերանայելու պարագայում ենթակա է լուծման սույն գործով Վերաքննիչ դատարանի 05․12․2022 թվականի որոշման դեմ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի բերած վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու հարցը: Անդրադառնալով նշված վճռաբեկ բողոքին` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վերոգրյալի հաշվառմամբ, հիմք ընդունելով վճռաբեկ բողոքում նշված վճռաբեկ բողոքի հիմքերը և հիմնավորումները, բողոքը վարույթ ընդունելու հիմքերն ու հիմնավորումները, այն համապատասխանում է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի պահանջներին, ուստի այն պետք է ընդունել վարույթ:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ, 408-րդ, 419-րդ, 426-րդ ու 427-րդ հոդվածներով՝ Վճռաբեկ դատարանը

1. Նոր հանգամանքով դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքը բավարարել։ Նոր հանգամանքի հիմքով վերանայել ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի 22.03.2023 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին» որոշումը։

2. Թիվ ԵԴ/34667/02/19 քաղաքացիական գործով ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 05․12․2022 թվականի որոշման դեմ Ռուբեն Գրիգորյանի և Գոհար Գալստյանի բերած վճռաբեկ բողոքն ընդունել Վճռաբեկ դատարանի վարույթ:

3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման։

Նախագահող	Գ. հակոբյան
Զեկուցող	Է. Սեդրակյան Ա. ԱԹԱԲԵԿՅԱՆ
	Ն. ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ
	Ս. Մեղրյան Ա. Մկրտչյան Վ. ՔՈՉԱՐՅԱՆ

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 30 հունվարի 2025 թվական: