ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

 

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

 

8 դեկտեմբերի 2022 թվականի N 1909-Ն

 

ՀՐԱԶԴԱՆԻ ՋՐԱՎԱԶԱՆԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՏԱՐԱԾՔԻ 2022-2027 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՊԼԱՆԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

 

Հիմք ընդունելով Հայաստանի Հանրապետության ջրային օրենսգրքի 17-րդ հոդվածը, «Ջրի ազգային քաղաքականության հիմնադրույթների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 15-րդ հոդվածը՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.

1. Հաստատել Հրազդանի ջրավազանային կառավարման տարածքի 2022-2027 թվականների կառավարման պլանը` համաձայն հավելվածի։

2. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակման օրվան հաջորդող տասներորդ օրը։

 

Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ	Հ. Մաթևոսյան
Երևան

 

09.12.2022 ՀԱՎԱՍՏՎԱԾ Է ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹՅԱՄԲ

 

Հավելված ՀՀ կառավարության 2022 թվականի դեկտեմբերի 8-ի N 1909-Ն որոշման

 

ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՊԼԱՆ

 

ՀՐԱԶԴԱՆԻ ՋՐԱՎԱԶԱՆԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՏԱՐԱԾՔԻ 2022-2027 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ

 

1. ՀՐԱԶԴԱՆԻ ՋՐԱՎԱԶԱՆԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՏԱՐԱԾՔԻ ԲՆՈՒԹԱԳՐՈՒՄ

 

1. Հրազդանի ջրավազանային կառավարման տարածքի տեղադիրքը և աշխարհագրական նկարագիրը - Հրազդանի ջրավազանային կառավարման տարածքը (այսուհետ՝ Հրազդանի ՋԿՏ) գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության (այսուհետ` ՀՀ) կենտրոնական մասում և ընդգրկում է 6 վարչական տարածքներ՝ ք. Երևանը, Կոտայքի, Գեղարքունիքի, Արագածոտնի, Արարատի և Արմավիրի մարզերից որոշ համայնքներ: Հրազդանի ՋԿՏ մակերեսը կազմում է 3989 կմ2, որից Հրազդանի գետավազանը` 2600 կմ2 (ք. Երևան, Արմավիրի, Արարատի, Կոտայքի, Գեղարքունիքի մարզեր), Քասախի գետավազանը` 1389 կմ2 (Արագածոտնի, Արմավիրի, Կոտայքի մարզեր) (տես՝ Քարտեզ N 1): Հրազդանի ՋԿՏ հիմնական բնութագիրը ներկայացված է Աղյուսակ N 1-ում։

 

Քարտեզ N 1. Հրազդանի ՋԿՏ-ը տեղադիրքը

 

Աղյուսակ N 1. Հրազդանի ՋԿՏ հիմնական բնութագիրը

 

Պարամետրեր	Հրազդանի գետավազան	Քասախի գետավազան	Հրազդանի ՋԿՏ
Ջրհավաքի մակերեսը	2600 կմ2	1389 կմ2	3989 կմ2
Ամենացածր կետը	820 մ	830 մ	820 մ
Ամենաբարձր կետը	3101 մ	4090 մ	4090 մ
Բնակչությունը	1 478 622	125 391	1 604 013
Քաղաքային համայնքներ	10	3	13
Գյուղական համայնքներ	110	80	190
Մարզային տարածքներ	Երևանի, Արմավիր, Արարատ, Կոտայք, Գեղարքունիք	Արագածոտն, Արմավիր, Կոտայք	Երևանի, Արագածոտն, Արմավիր, Արարատ, Կոտայք, Գեղարքունիք

 

1) Աղյուսակ N 1-ում ներկայացված բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ տվյալները բերված են 2011 թվականին անցկացված մարդահամարից։

2. Կլիմայական բնութագրեր - Հաշվի առնելով ջրավազանի աշխարհագրական դիրքը, բացարձակ հիպսոմետրիկ նիշերը, ռելիեֆը և այլ բնական գործոններ` Հրազդանի ՋԿՏ-ի համար կարելի է բաժանել հետևյալ կլիմայական գոտիները, որոնք ներկայացված են Աղյուսակ N 2-ում և Քարտեզ N 2-ում:

 

Աղյուսակ N 2. Հրազդանի ՋԿՏ հիմնական կլիմայական գոտիները

 

Բարձրությունը, մ	Կլիմա	Նկարագիր
800-1000 մ	Խիստ ցամաքային	Չոր շոգ ամառներով և ցուրտ ձմեռներով
1000-1400 մ	Չոր ցամաքային	Չոր տաք ամառներով և չափավոր ցուրտ ձմեռներով
1400-1600 մ	Բարեխառն	Տաք չոր ամառներով և չափավոր ցուրտ ձմեռներով
1300-1600 մ	Բարեխառն (Հանքավան, Ծաղկաձոր)	Համեմատաբար խոնավ տարվա բոլոր եղանակներին
1600-2000 մ	Բարեխառն	Չափավոր չոր տաք ամառներով և ցուրտ ձմեռներով
2000-3000 մ	Բարեխառն	Զով ամառներով և ցուրտ ձմեռներով
>3000 մ	Բարձր լեռնային	Ցուրտ կլիմա

 

1) Հրազդանի ՋԿՏ-ի հիմնական կլիմայական գոտիները ներկայացած են ըստ ՀՀ կլիմայի քարտեզի («Գեոդեզիայի և քարտեզագրության կենտրոն» ՊՈԱԿ, 2004 թվական)։

 

Քարտեզ N 2. Հրազդանի ՋԿՏ-ի կլիմայական գոտիների քարտեզ

 

2) Հրազդանի գետավազանի, ներառյալ Մարմարիկի գետավազանի տարածքում կլիմայական գոտին խառն է։ Համեմատաբար միջին և ցածրադիր մասերը բնութագրվում են չափավոր լեռնային, իսկ բարձրադիր մասերը՝ ցուրտ լեռնային կլիմայական պայմաններով։ Հրազդանի ու Կոտայքի տարածաշրջանների բարձրադիրմասերով տեղումների քանակը զգալիորեն բարձր է, ձմեռները մշտապես առաջանում է ձյան կայուն, հզոր շերտ։ Ամառները զով է լինում Ծաղկաձորի, Հանքավանի անտառոտ վայրերում, որոնք էլ հանրապետության կարևորագույն հանգստյան գոտիներն են։ Նախալեռնային մասերում կլիման չափավոր տաք, երբեմն չոր է, իսկ գետավազանի ցածրադիր մասում՝ չոր ցամաքային, տեղումների տարեկան քանակը խիստ անբավարար է (200 մմ)։ Գետավազանի ցածրադիր մասերում հողագործությունն առանց արհեստական ոռոգման ոչ մի դեպքում արդյունավետ չի կարող լինել։ Հրազդանի գետավազանում տարբեր տարիներին գործել են և ներկայում գործում են վեց օդերևութաբանական կայաններ: Գետավազանի վերին հոսանքներում հունվարի միջին ջերմաստիճանը կազմում է -7.40C, հուլիսին՝ 14.80C, տարեկան միջինը՝ 4.10C, հունվարի միջին առավելագույնը՝ -2.00C, հուլիսյան միջին առավելագույնը՝ 22.40C, հունվարի միջին նվազագույնը՝ -11.50C, հուլիսյան միջին նվազագույնը՝ 8.40C, (Հանքավանի օդ. կայան), ստորին հոսանքներում միջին ջերմաստիճանը կազմում է -4.20C, հուլիսինը 25.50C, տարեկան միջինը՝ 11.70C, հունվարի միջին առավելագույնը՝ 1.20C, հուլիսյան միջին առավելագույնը՝ 32.60C, հունվարի միջին նվազագույնը՝ -8.50C, հուլիսյան միջին նվազագույնը՝ 15.20C, (Երևան ագրո օդ. կայան): Տեղումների տարեկան քանակը տատանվում 789 մմ (Հանքավանի օդ. կայան) մինչև 302 մմ (Երևան ագրո օդ. կայան):

3) Քասախի գետավազանի, ներառյալ՝ Ամբերդի գետավազանի տարածքին նույնպես բնորոշ է բնակլիմայական պայմանների բազմազանություն: Կլիմայի տիպերից այստեղ արտահայտված են չոր ցամաքային, չոր, չափավոր տաք, չափավոր լեռնային, ցուրտ լեռնային տիպերը։ Կախված բարձրությունից տարեկան միջին ջերմաստիճանը և տեղումների քանակը խիստ տարբեր են։ Արագածի գագաթամերձ շրջանում տեղումները տարեկան հասնում են 850-900 մմ, իսկ համեմատաբար ցածրադիր (1000 մ) բարձրություններում՝ 300 մմ։ Արարատյան դաշտավայրին հարող հատվածներում ամռանը տաք է, իսկ ձմռանը` չափավոր ցուրտ: Գետավազանի վերին 5 հոսանքներում հունվարի միջին ջերմաստիճանը կազմում է -8.80C, հուլիսինը 16.80C, տարեկան միջինը՝ 4.70C, հունվարի միջին առավելագույնը՝ -3.20C, հուլիսյան միջին առավելագույնը՝ 23.60C, հունվարի միջին նվազագույնը՝ -13.90C, հուլիսյան միջին նվազագույնը՝ 10.10C, (Ապարանի օդ. կայան), ստորին հոսանքներում միջին ջերմաստիճանը կազմում է -4.20C, հուլիսինը 24.70C, տարեկան միջինը՝ 11.40C, հունվարի միջին առավելագույնը՝ 0.90C, հուլիսյան միջին առավելագույնը՝ 31.760C, հունվարի միջին նվազագույնը՝ -7.20C, հուլիսյան միջին նվազագույնը՝ 18.70C, (Աշտարակի ագրո օդ. կայան): Տեղումների տարեկան քանակը տատանվում 1007 մմ (Արագած բ/լ օդ. կայան), 723 մմ (Ապարանի օդ. կայան) մինչև 382 մմ (Աշտարակի ագրո օդ. կայան):

3. Երկրաբանություն – Հրազդանի ՋԿՏ-ում են գտնվում 4 ֆիզիկա-աշխարհագրական ենթաշրջաններ՝ Արարատյան դաշտը, Գեղամա լեռնավահանի արևմտյան լանջը, Կոտայք-Եղվարդի սարավանդներ, Արագածի հարավային լանջ։ Խոշոր մորֆոստրուկտուրային գոյացումների մեջ առանձնահատուկ է Արարատյան իջվածքը՝ շրջափակված Արագած, Գեղամա, Հայկական պար և Արարատ լեռնազանգվածներով: Արարատյան դաշտի ժամանակակից ռելիեֆը հիմնականում ձևավորվել է միոպլիոցենյան ժամանակաշրջանում, այնուհետև, նշանակալի փոփոխության է ենթարկվել Արաքս գետի և նրա վտակների բերվածքների հետևանքով: Արարատյան դաշտի Հրազդանի ՋԿՏ-ի տարածքում ֆիզիկա-աշխարհագրական պայմանները միօրինակ չեն։ Ընդհանուր չորության և անապատային-կիսաանապատային լանդշաֆտի ֆոնի վրա այստեղ կարելի է տարբերել հետևյալ տեղանքները՝ Արմավիր-Էջմիածին գետալճային չոր հարթավայրը, Մեծամոր-Ուրցադաշտի ալյուվիալ-ողողատային հարթավայրը և Երևանյան գոգավորությունը։

4. Էկոշրջանների տարանջատում և մակերևութային ջրային ռեսուրսների տիպաբանությունը Հրազդանի ՋԿՏ-ում - Էկոշրջանը էկոհամակարգերի կրկնվող տեսակ է, որը բնութագրվում է յուրատեսակ՝ շրջանին հատուկ հողերի և ռելիեֆի համադրությամբ: Էկոշրջանի սահմաններում էկոհամակարգի որակի, վիճակի և ամբողջականության հետ կապված աշխարհագրական երևույթները տարածականորեն համընկնում են: Հարավային Կովկասի երկրները, ներառյալ՝ Հայաստանը, գտնվում են 24-րդ էկոշրջանում (Կովկաս): Այն ընդգրկում է 25 եվրոպական էկոշրջանները ըստ Իլլիսի (1967) և ադապտացվել է Եվրոպական միության կողմից Եվրոպայի ջրային մարմինները գնահատելու համար:

1) Ջրային մարմինները տարանջատվել են ըստ մակերևութային ջրային մարմինների տեսակների` համաձայն Ջրի շրջանակային դիրեկտիվի (այսուհետ՝ ՋՇԴ) Հավելված 2-ի Համակարգ Ա-ում նկարագրված բնութագրիչների: Դրա վրա հիմնված Հրազդանի ՋԿՏ-ի «գետ» և «լիճ» ջրային մարմինների տիպերը ներկայացված են Աղյուսակներ N 3-ում և N 4-ում: Բացի այդ, որոշվում են նաև արհեստական ջրային մարմիններ (հիմնականում ջրանցքներ և արհեստական լճակներ) և խիստ փոփոխված ջրային մարմիններ (հիմնականում ջրամբարներ) (ՋՇԴ Հոդված 2 և Հավելված 2):

 

Աղյուսակ N 3. Հրազդանի ՋԿՏ-ի «գետային» ջրային մարմինների տիպաբանական բնութագրիչները

Բնութագրիչ	Տիպեր
	I	II	III
Էկոշրջան	24 (Կովկաս)
Բարձրություն	>800
Երկրաբանություն	սիլիկատային
Ջրհավաքի մակերես, կմ2	<100	100-1000	>1000

Աղբյուրը՝ Հայկական ՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, 1971 թվական։

 

Աղյուսակ N 4. Հրազդանի ՋԿՏ-ի «լճային» ջրային մարմինների տիպաբանական բնութագրիչները

 

Բնութագրիչ	Տիպեր
	I	II
Էկոշրջան	24 (Կովկաս)
Բարձրություն	>800
Երկրաբանություն	սիլիկատային
Մակերեսի չափը, հա	1-3	3-10
Խորությունը, մ	1-3	3-15
Ջրհավաքի մակերես, կմ2	<100	100-1000

 

5. Տեղանքին բնորոշ հղումային պայմանների սահմանում Հրազդանի ՋԿՏ-ում - Հայաստանի գետերի համար հղումային պայմաններ մշակելիս սահմանվել են հետևյալ չափանիշները՝ միջավայրի փոփոխության բացակայություն (մետրային արժեք = 1), ջրի ամբարման բացակայություն (մետրային արժեքը = 1), ջրառի բացակայություն (մետրային արժեք = 1), ափամերձ բուսականության փոփոխությունների բացակայություն, թունավոր ազդեցությունների բացակայություն:

1) Քանի որ քիմիական տվյալները հանդիսանում են ճնշումների (կետային/ցրված աղտոտման աղբյուրներ, տես ստորև), ազդեցությունների գնահատման հուսալի ցուցանիշներ, այդ տվյալները կարող են ավելացվել չափանիշների ցանկում: Հետազոտության ընթացքում ընտրված պարամետրերի կոնցենտրացիաներն են՝

ա. qլորիդիոն < 10 մգ/լ,

բ. ամոնիումիոն NH4-N< 0,150 մգ/լ,

գ. ֆոսֆատ iwn PO4 <0.050 մգ/լ:

2) Ելնելով այդ չափանիշներից՝ Հրազդանի ՋԿՏ-ում ընտրվել է ստորև նշված հղումային տեղամասը.

 

Գետ	Տեղամաս	Տիպ	Բարձրություն
Մարմարիկ	Հանքավան	I	2026
	գյուղից 0.5 կմ
	վերև

 

3) Հայաստանի ողջ տարածքում I տիպի 8 գետերի և II տիպի 3 գետերի տեղամասերը դիտարկվել են որպես պոտենցիալ հղումային տեղամասեր: Հայաստանի գետավազաններում չկան III տիպի հղումային տեղամասեր:

6. Հիդրոգրաֆիական բնութագրիչների նկարագրություն - Հրազդանի ՋԿՏ-ում գոյություն ունեն 738 գետեր և առվակներ՝ 2083 կմ ընդհանուր երկարությամբ, որից 242-ը ունի 10-25 կմ, 5-ը՝ 25-50 կմ, 1-ը՝ 50-100 կմ, 1-ը՝ 100 կմ-ից ավել երկարություն: Հրազդանի ՋԿՏ-ի գետային ցանցի ընդհանուր վիճակագրությունը ներկայացված է Աղյուսակ N 5-ում:

 

Աղյուսակ N 5. Հրազդանի ՋԿՏ-ի գետային ցանցի ընդհանուր վիճակագրությունը

 

Գետերն ըստ մեծության	<10 կմ	10–25 կմ	25–50 կմ	50–100 կմ	>100 կմ	Ընդհանուր գետային ցանց	Ջրհավաք ավազանի մակերեսը, կմ2	Գետային ցանցի խտության գործակիցը, կմ/կմ2
Քանակ	489	242	5	1	1	738	3989	0.52
Երկարություն, կմ	1232	597	165	89	141	2083

 

1) Հրազդան գետը՝ Արաքսի ձախ վտակը, սկիզբ է առնում Սևանա լճից (1900 մ), հոսում է հյուսիս-արևելքից հարավ-արևելք: Երկարությունը 141 կմ է, ջրհավաք ավազանի մակերեսը` 2560 կմ2 (առանց Սևանա լճի): Թափվում է Արաքս գետ Մեծամորի գետաբերանից 5 կմ հոսանքով ներքև: Ակունքի կոորդինատներն են 40033՛13.03՛՛ և 44058՛15.08՛՛, իսկ գետաբերանինը՝ 39059՛24,24՛՛ և 44027՛10.84՛՛ միջև: Գետավազանի մակերևույթի ամենաբարձր կետը կազմում է 3467 մ, իսկ ամենացածր կետը՝ 790 մ, Արաքս գետին միախառնվելու հատվածը: Վերին հոսանքում առաջացնում է գալարներ, դարավանդներ Հրազդանը բնական հունով սկիզբ է առել Սևանա լճից, սակայն այժմ գետի սկիզբ է համարվում ստորգետնյա ջրանցքը, որը ջուր է մատակարարում Սևանի հիդրոէլեկտրակայանին (այսուհետ՝ ՀԷԿ) և 5.5 կմ հոսելով 70 մ խորությամբ, դուրս է գալիս երկրի մակերևույթ Գեղամավան գյուղի մոտ, ապա անցնելով ևս 8.5 կմ դերիվացիոն ջրանցքով թափվում է Աղբյուրակի ջրամբար: Ստորին հոսանքում հովիտն աստիճանաբար լայնանում է և դուրս գալիս Արարատյան դաշտ: Հրազդան գետի ընդհանուր անկումը կազմում է ավելի քան 1100 մ: Մինչև Հրազդան (Աթարբեկյան) ՀԷԿ-ի կառուցումը Սևանա լճից բաց թողնվող ջուրն անցնում էր Հրազդան-Հրազդան դիտակետով: Սակայն ՀԷԿ-ի դերիվացիոն ջրանցքի շահագործումից հետո ջուրը սկսեց շրջանցել Հրազդան հիդրոլոգիական դիտակետը և անցնելով Հրազդան ՀԷԿ-ով թափվում է Աղբյուրակ ջրամբար: Հրազդան գետը հոսելով հանրապետության կենտրոնական շրջաններով և մայրաքաղաքի միջով, համարվում է հանրապետության հիմնական ջրային զարկերակներից մեկը: Խոշոր վտակներն են Մարմարիկը, Ծաղկաձորը, Դալարը, Արագետը: Հրազդանի գետային համակարգում 5 կմ կամ ավելի երկարություն ունեցող գետերի քանակը 54 է, որոնցից 20-ն ունեն ավելի քան 10 կմ երկարություն: Հրազդան գետի աջափնյա ամենախոշոր վտակը Մարմարիկն է։ Այն ունի 37 կմ երկարություն և 427 կմ2 ջրհավաք ավազանի մակերես: Գետի հոսքը ձևավորվում է Փամբակ և Ծաղկունյաց լեռնաշղթաներից սկիզբ առնող գետերի ջրերով: Այն թափվում է Հրազդան գետ, վերջինիս գետաբերանից 116 կմ հեռավորության վրա: Մարմարիկի առավել խոշոր վտակներից են Գոմրագետը, Երկարգետը և Ծաղկամարգը։

2) Քասախ գետը սկիզբ է առնում Փամբակի լեռնաշղթայի արևմտյան մասի հարավային լանջերից` 2200 մ բարձրությունից և թափվում Մեծամոր գետ: Ունի 89 կմ երկարություն, ավազանի մակերեսը` 1480 կմ2 է: Գետի հոսքը ձևավորվում է Արագած լեռան արևելյան և Փամբակի լեռնաշղթայի հարավային լանջերից հոսող վտակների ջրերով: Արևելյան կողմից ավազանը շրջապատված է Ծաղկունյաց լեռնաշղթայով: Վերին հոսանքներում գետը հոսում է Ապարանի ալյուվիալ նստվածքներով ծածկված ընդարձակ սարավանդով: Միջին հոսանքում, Աշտարակ քաղաքի մոտ, հովիտը փոխվում է կիրճի, որից հետո 2-3 կմ հեռավորության վրա հովիտը ընդարձակվում է և նորից մտնում նեղ կիրճի մեջ: Օշական գյուղից ներքև գետը դուրս է գալիս Արարատյան դաշտ: Քասախ գետի համեմատաբար մեծ վտակները, որոնք սկիզբ են առնում Արագած լեռան լանջերից, համարվում են Գեղարոտը (երկարությունը 25.0 կմ, ջրհավաք ավազանի մակերեսը 66.0 կմ2), Շահվերդը (35.6 կմ և 162 կմ2) և Ամբերդը (36.0 կմ և 141 կմ2)։ Քասախը տիպիկ լեռնային գետ է: Նա ունի մեծ անկում և մեծ միջին թեքություն: Ամբերդ գետը Քասախ գետի աջափնյա խոշոր վտակներից է: Երկարությունը` 36 կմ, ջրհավաք ավազանի մակերեսը՝ 141 կմ2։ Սկիզբ է առնում Արագածի հարավային լանջերից՝ 3700 մ բարձրության նիշից։ Գետահովիտը վերին հոսանքներում V-աձև է, միջին և ստորին հոսանքներում խորը՝ Ս-աձև։ Սնումը խառն է, հիմնականում՝ ձնաանձրևային և ստորերկրյա, վարարումը՝ գարնան վերջին և ամռան սկզբին։

3) Հրազդանի և Քասախի գետավազանների 10 կմ և ավելի երկարություն ունեցող գետերը և դրանց որոշ հիդրոգրաֆիական բնութագրիչները ներկայացված են Աղյուսակ N 6-ում:

 

Աղյուսակ N 6. Հրազդանի և Քասախի գետավազանների 10 կմ և ավելի երկարություն ունեցող գետերը և դրանց որոշ հիդրոգրաֆիական բնութագրիչները

 

N	Անվանումը	Թափվում է	Երկարությունը, կմ	Ջրհավաք ավազանի մակերեսը, կմ2
Հրազդանի գետավազան
1	Հրազդան	Արաքս	141	2600
2	Մարմարիկ	Հրազդան	37	427
3	Միծխանա	Մարմարիկ	11	40,5
4	Երկարգետ	Միծխանա	10.0	25,2
5	Ծաղկամարգ (Ուլաշիկ)	Մարմարիկ	12.0	39,8
6	Ծար (Կաբախլու)	Մարմարիկ	10.0	29,9
7	Գոմուր	Մարմարիկ	15.0	104
8	Թեժգետ	Գոմուր	12.0	50,0
9	Ծաղկաձոր	Հրազդան	12.0	25,4
10	Սեվսար (Քարադաղ)	Հրազդան	29.0	69,7
11	Դալար	Հրազդան	14.0	90,0
12	Ալափարս	Հրազդան	16.0	56,1
13	Արաիգետ	Հրազդան	17.0	74,7
14	Սարալանջ	Հրազդան	12.0	20,5
15	Ակունք	Հրազդան	13.0	454
16	Զովաշեն	Ակունք	13.0	27,8
17	Զարի սելավ	Ակունք	28.0	277
18	Գետառ	Հրազդան	24.5	158
19	Ջրվեժ	Գետառ	24.0	88,0
Քասախի գետավազան
1	Քասախ	Մեծամոր	89.0	1480
2	Դաշտակի ջուր	Քասախ	25.0	39.2
3	Կորջուր	Քասախ	20.0	95.0
4	Ծաղկահովիտ	Դաշտակի ջուր	14.0	49.0
5	Ճարճարիս	Քասախ	10.0	31.8
6	Հալավար	Քասախ	11.0	39.9
7	Անանուն 1	Քասախ	11.0	23.0
8	Վարդենիս	Քասախ	11.0	21.3
9	Թթուջուր	Քասախ	12.0	49.8
10	Անանուն 2	Քասախ	16.0	18.7
11	Քուչակ	Քասախ	13.0	16.1
12	Ծաղկաշատ	Քասախ	20.0	50.0
13	Անանուն 3	Ծաղկաշատ	15.0	17.9
14	Գեղարոտ	Քասախ	25.0	66.0
15	Էնգո	Քասախ	20.0	48.6
16	Նիգատուն	Քասախ	12.0	46.9
17	Արագածոտն	Նիգատուն	10.0	16.8
18	Շահվերդ	Քասախ	28.0	162
19	Ղոշաբուլաղ	Շահվերդ	18.0	18.5
20	Ամբերդ	Քասախ	36.0	141
21	Արքաշեն	Ամբերդ	13.0	32.9
22	Տեղեր	Ամբերդ	12.0	17.3

 

7. Հրազդանի ՋԿՏ-ում կառուցված են 1 մլն մ3-ից ավել ծավալ ունեցող 9 ջրամբար, որոնց գումարային ծավալը կազմում է 143.31 մլն մ3: Հրազդանի ՋԿՏ-ում առանձնահատուկ դեր և նշանակություն ունեն երկու խոշոր ջրամբարները՝ Ապարանի և Մարմարիկի: Հրազդանի ՋԿՏ-ի ջրամբարների բնութագրիչները ներկայացված են Աղյուսակ N 7-ում:

 

Աղյուսակ N 7. Հրազդանի ՋԿՏ-ի ջրամբարների բնութագրիչները

 

Անվանումը	Հայելու մակերես (հա)	Ծավալը (մլն մ3)	Պատվարի բարձրություն (մ)	Կառուցման տարին	Ջրօգտագործման նպատակը
Ապարան	740	91.0	58	1966	ոռոգում
Հալավար	59,0	5.50	31,4	1983	ոռոգում/ջրալրում Ապարանի ջրամբարին
Ծիլքար	26.0	1.20	13.0	1984	ոռոգում
Աղբյուրակ	170	5.60	14.5	1953	էներգետիկ
Արգել	15.0	1.00	24.8	1953	էներգետիկ
Երևանյան	95.0	4.80	28.0	1966	կարգավորիչ
Մարմարիկ	1.20	24.3	55.5	2014	ոռոգում
Սևաբերդ	45.0	6.00	40.0	1984	ոռոգում
Ակնալիճ	53.0	3.91	4.50	1959	ոռոգում

 

1) Ապարանի ջրամբարը կառուցվել է Քասախ գետի ավազանում, 1800 մ բարձրության վրա: Ջրալցումը սկսվել է 1966 թ.: Կառուցման նպատակն էր կարգավորել Քասախ գետի սեզոնային հոսքը և ընդլայնել ոռոգվող հողատարածքների մակերեսները: Ջրամբարը գետային տիպի է, մերձպատվարային հատվածի մեծ խորությամբ, ունի սեզոնային կարգավորում: Ջրամբարի նորմալ դիմհարային մակարդակի դեպքում` 1835,0 մ, ծավալը կազմում է 91.0 մլն մ3, հայելու մակերեսը` 7.35 կմ2, միջին խորությունը մոտ 12.3 մ է, իսկ առավելագույնը` 45.0 մ: Մեռյալ ծավալի մակարդակը 1810.0 մ է, որին համապատասխանում է 9,8 մլն մ3 ծավալը: Ջրամբարի ջրհավաք ավազանի մակերեսը 656 կմ2 է, միջին հավասարակշռված բարձրությունը 2280 մ: Ոռոգման սեզոնի սկսվելուն պես ջրամբարում կուտակված ջուրը ինտենսիվորեն օգտագործվում է, և մակարդակի իջեցումը կազմում է միջինը 13 սմ/օր: Սովորաբար աշնանը ջրառի ծավալները զգալիորեն պակասում են, և այդ պատճառով մի շարք դեպքերում, հատկապես աշնանային անձրևների ժամանակ, ջրամբարի ջրի մակարդակը որոշակիորեն բարձրանում է (մինչև 60 սմ): Ապարանի ջրամբարն առանձնանում է մակարդակի տարեկան տատանման բավական մեծ լայնույթով, որի միջին արժեքը կազմում է 18.1 մ, իսկ էքստրեմալ արժեքները 9.09 մ (1999 թ.) և 28.4 մ (1978 թ.): Ջրամբարի թասում առկա կղզու պատվարամերձ հատվածի աջ ափային տարածքից, ջրակորուստների խնդիրը, ինչը պայմանավորված էգետի հին հունի երկրաբանական կառուցվածքի հետևանքով պարբերաբար բացվող «հարամիներով»։ Առանձին գնահատականներով այդ կորուստները տարեկան կտրվածքով կազմում են 16-20 մլն մ3։ Ապարանի ջրամբար թափվող հոսքերը ներկայացված են Աղյուսակ N 8-ում:

 

Աղյուսակ N 8. Ապարանի ջրամբար թափվող հոսքեր

 

Գետ-մոնիթորինգի դիտակետ	Ջրհավաք ավազանի մակերես (կմ2)	Դիտարկումների ժամանակահատված	Բազմամյա միջին տարեկան
			հոսք մլն մ3	ելք մ3/վ
Քասախ-Վարդենիս	441	1965-2017	38.5	1.22
Գեղարոտ-Արագած	39.6	2001-2017	26.9	0.85
Թթուջուր-Թթուջուր	48.3	1976-1992	16.1	0.51
Քուչակ-Քուչակ	15.0	1974-1987	5.05	0.16
Եղիպատրուշ-Եղիպատրուշ	12.3	1976-2001	7.57	0.24
Կողային հոսք	92.7	1968-1980	23.7	0.75

 

2) Ջրամբար թափվող գլխավոր Քասախ գետից բացի, Ապարանի ջրամբար տեղափոխվող ջրանցքով ջրամբար են թափվում նաև Գեղարոտ գետի վաղ գարնանային հեղեղաջրերը։

3) Մարմարիկի ջրամբարը տեղակայված է Կոտայքի մարզում, Մարմարիկ գետի հունում, Հրազդան քաղաքից 25 կմ հեռավորության վրա: Մարմարիկի ջրամբարը կառուցվել էր 1974 թվականի նոյեմբերին, սակայն 1975 թվականի շահագործման հանձնելուց հետո, առանց ամբողջ ծավալով ջուր լցվելու, պատվարի ներքին բյեֆի շեպը ենթարկվել է փլուզման և մոտ 500 հազ. մ3 բնահող սահել է դեպի ստորին բյեֆը: Ջրամբարի պատվարը վերականգնվել է 2011 թվականի նոր H=55.5 մ բարձրությամբ: Մարմարիկի ջրամբարի պատվարի վերականգնումն ապահովեց պատվարից ներքև գտնվող 20 համայնքներում ապրող 164 000 մարդկանց անվտանգությունը, քանի որ 2003-2004 թվականների իրականացված հետազոտություններն ի հայտ էին բերել, որ ջրամբարը պոտենցիալ վտանգ է ներկայացնում: Բոլոր նախագծային աշխատանքներն ավարտվեցին 2005 թվականի հուլիսին, իսկ շինարարական աշխատանքները սկսվեցին 2006 թվականի օգոստոսին: 2014 թվականին վերանորոգման աշխատանքներն ավարտվեցին, և ջրամբարը սկսեց շահագործվել:

8. Հրազդանի ՋԿՏ-ում խոշոր բնական լճեր չկան: Որպես խոշոր բնական լճեր կարելի է նշել Քարի լիճը (Քասախի գետավազանում) և Ակնալիճը (Հրազդանի գետավազանում): Ծագման տեսակետից Հրազդան գետավազանի լճերը հիմնականում հրաբխային ծագման են, իսկ Քասախի գետավազանի լճերը սառցադաշտային ծագման են: Հրազդանի ՋԿՏ-ի բնական լճերի հիդրոգրաֆիական բնութագրիչները ներկայացված են Աղյուսակ N 9-ում:

 

Աղյուսակ N 9. Հրազդանի ՋԿՏ-ի բնական լճերը հիդրոգրաֆիական բնութագրիչները

 

Անվանում	Գետավազան լեռնազանգված հոսքայնություն ջրօգտագործում	Ջրհավաք ավազանի մակերես (կմ2)	Հայելու մակերես (հա)	Բացարձակ բարձրություն (մ)	Ծավալը (հազ. մ3)	Խորությունը (մ)
						միջին	առավելագույն
Րաֆի	Քասախ, Արագած, անհոսք, ջրարբիացում	-	1.20	3650	6.50	0.53	-
Արագած	Քասախ, Արագած, ջրարբիացում	-	9.00	3080	4.30	4.87	-
Քարի	Քասախ, Արագած, անհոսք ջրամատակարարում	3.60	30.0	3190	357	3.00	8.00
Ամբերդ	Քասախ, Արագած, անհոսք	-	1.70	3200	11.7	1.00	1.50
Լեսինգ	Քասախ, Արագած, անհոսք	-	1.60	3200	18.8	1.20	2.50
Միրաքի	Քասախ, Արագած, անհոսք, ջրարբիացում	1.80	50.0	2050	-	-	-
Ումրոյի	Քասախ, Արագած, ջրարբիացում	5.00	20.0	3050	-	-	-
Ակնա	Հրազդան, Գեղամա, ջրարբիացում	6.00	80.0	3032	2500	6.00	15.0
Զեյնալ	Հրազդան, Գեղամա, ջրարբիացում	1.25	1.10	3000	23.3	-	2.20
Բիշար	Հրազդան, Գեղամա, ջրարբիացում	2.90	2.40	3000	43.5	1.82	4.80

 

9. Էկոհամակարգի նկարագրություն - Հրազդանի ՋԿՏ-ը գտնվում է հանրապետության կենտրոնական հատվածում: Ջրավազանի ամենաբարձր կետը Աժդահակ լեռն է (3597 մ) արևելքում և Արագածը (4090 մ)՝ արևմուտքում: Ավազանի ամենացածր կետը Ազատ գետի հովիտն է: Հրաբխային դաշտի հզորությունը Կոտայքի սարահարթում հասնում է 600 մ-ի: Լավայի շերտն այստեղ առաջացել է Գեղամա լեռների հրաբխային ժայթքումներից: Կոտայքի սարավանդն ունի բարդ ռելիեֆ, որի վրա բարձրանում է հրաբխային էքստրուզիվ զանգվածը: Ամենաբարձրը Հատիս լեռն է (2529մ): Երկու այլ հրաբուխներ են Մենակսարը (2399մ) և Գութանասարը (2294 մ), որոնք բարձրանում են Հատիսից հյուսիս: Նրանք հրաբխային ծագումունեն: Հիմնականում բաղկացած են հրաբխային ապարներից (պեռլիտ, խարամ, օբսիդիան):

1) Կոտայքի սարավանդի հյուսիս-արևելյան մասում, Ակունք գյուղի մոտ, ստորին չորրորդական հասակի լավաների տակից բխում են Քառասունակն աղբյուրները, որոնց բարձրորակ խմելու ջուրը օգտագործում է Երևանի բնակչությունը։

2) Լեռնաշղթայի միջին մասում գտնվում է Ակնալիճը՝ 3032 մ բարձրության վրա: Լիճը հրաբխային ծագում ունի՝ զբաղեցնելով մոտավորապես 1 կմ2 և մինչև 15 մ խորություն: Ամենաբարձր մակարդակը Ակնալիճը ունենում է հուլիսին, քանի որ այն հիմնականում սնվում է հալոցքային ջրերով: Լճից 1,5 կմ դեպի հյուսիս-արևելք տարածվում է հանգած հրաբուխ Ակնասարը (3258 մ)՝ մի քանի փոքր լճերով:

3) Ակնալճից 3,5 կմ հեռավորության վրա տարածված է Զեյնալ լճերի հովիտը՝ ծովի մակարդակից մոտ 3000 մ բարձրության վրա: Դրանցից ամենամեծը ստեղծվել է սառցադաշտերից, որը ունի ձգված տեսք: Լճի խորությունը հասնում է 2 մ-ի: Այն ունի լավ որակի ջուր, որը կարող է օգտագործվել խմելու համար: Զեյնալ լիճը շրջապատված է ժայռաբեկորների հսկայական տարածքներով, որոնք լճի սնուցման հիմնական աղբյուրն են: Ակնալիճի և Զեյնալ լճերի տարածքները ուշագրավ են եզակի կենսաբազմազանությամբ: Ակնասարի շրջանում ալպյան մարգագետինները բաշխված են համեմատաբար հարթ կամ մանրախիճ ռելիեֆային պայմաններում, որտեղ ամուր հող է ստեղծվել:

4) Մի քանի փոքր լճեր են ձևավորվել Չիխչինգիլ լեռան գագաթի մոտ (3139 մ), որոնցից ամենահայտնին Բիշար լիճն է: Այն գտնվում է թեք հարթավայրերում՝ 3066 մ բարձրության վրա: Լճի միջին լայնությունը 106 մ է, իսկ առավելագույն խորությունը՝ 4,8 մ: Սնվում է հիմնականում հալված ջրերից: Ի տարբերություն Գեղամա լեռան մյուս լճերի, Բիշար լճի ջուրը պղտոր է: Ամռանը այն ստանում է մուգ կանաչ գույն և պիտանի չէ խմելու համար:

5) Հրազդանի գետավազանում հողային ծածկը նույնպես բազմազան է՝ սկսած Արաքսի հովտի աղուտային, կիսաանապատային գորշ, լեռնային շագանակագույն հողերից մինչև լեռնային սևահողերն ու լեռնամարգագետնային հողերը։ Կոտայքի և Եղվարդի սարավանդները բնութագրվում են լեռնային շագանակագույն, քարքարոտ հողերով, իսկ Հրազդանի տարածաշրջանը՝ լեռնաանապատային գորշ հողերով։ Կլիմայական պայմանների ու հողերի բազմազանությանը համապատասխան՝ բազմազան են նաև բուսատեսակները, որոնք փոփոխվում են վերընթաց գոտիականությամբ։ Փամբակի, Գեղամա լեռների լանջերը իրենց խոտառատ բուսականությամբ հանդիսանում են ամառային արոտավայրեր և խոտհարքներ։ Ծաղկունյաց լեռնաշղթայի լանջերին տարածված անտառներում գերակշռում են կաղնու, թխկու, հացենու, լերոնու ծառատեսակները։ Այդ անտառներում կան գորշ արջ, գայլ, աղվես, եղնիկ, նապաստակ և բազմազան թռչուններ։ Գետավազանի հարավային հատվածին՝ Արարատյան գոգավորությունում, բնորոշ են կիսաանապատային, անապատային և աղուտային բուսատեսակներ։ Հրազդանի ՋԿՏ-ի հողային ծածկն արտացոլված է Քարտեզ N 3-ում:

 

 

Քարտեզ N 3. Հրազդանի ՋԿՏ-ի հողային ծածկ

 

10. Բնական աղետների վտանգների նկարագրություն - Ինչպես ամբողջ հանրապետությունում, այնպես էլ Հրազդանի ՋԿՏ-ի տարածքում սելավները կապված են մեծամասամբ տեղատարափ անձրևների հետ, որոնք տարվա տաք կեսին առաջացնում են շատ բարձր ելքեր: Հրազդանի գետավազանում մեծ տարածում ունեն ջրաքարային տիպի միջին ակտիվության սելավները, հատկապես Գետառ, Ջրվեժ և Ողջաբերդ գետերում, որոնք մեծամասամբ ձևավորվում են ամառային հորդառատ տեղումներից:

1) Հրազդանի ՋՏԿ-ի սելավային վտանգների և սողանքի տարածքները ներկայացված են Քարտեզներ N 4-ում և N 5-ում:

 

Քարտեզ N 4. Հրազդանի ՋՏԿ-ի սելավային վտանգներ

 

Քարտեզ N 5. Հրազդանի ՋՏԿ-ի սողանքի քարտեզ

 

2) Գետառի հեղեղումները Երևանի տարածքում հայտնի են վաղուց։ Ուժեղ հեղեղումները գրանցվել են սկսած 1873 թ.-ից, իսկ ամենաաղետալի սելավը դիտվել է 1946 թ.-ին, երբ Երևան քաղաքը ենթարկվել է զգալի ավերածությունների։ Այդ ժամանակ գետի ջրի մակարդակը բարձրացել է մինչև 100 անգամ, սելավի կոշտ հոսքն, ըստ մասնագետների, գնահատվել է 415 000 մ3, իսկ առավելագույն ելքը՝ 200 մ3/վ:

3) Ձմռանը Քասախը սակավաջուր է, վարարումները գարնանային են, հաճախ շատ բուռն են, երբ ջրի մակարդակը հարթավայրում բարձրանում է 2-2.5 մետրով։ Հատկապես ակտիվ են գործում ձախափնյա սելավները։ Աշտարակից ներքև, Այգեշատ գյուղի մոտ Քասախը դուրս է գալիս հարթավայր, հաճախ հեղեղելով դաշտերն ու այգիները և սփռելով իր գետաբերկուները։ Հաճախակի հեղեղումներ տեղի են ունենում նաև Մեծամոր և Քասախ գետերի միախառնման վայրում, որի հետևանքով ջուրը լցվում է ափամերձ տները և ցանքատարածքները:

11. Բնակչություն և ժողովրդագրություն - Հրազդանի ՋԿՏ ամենախիտ բնակեցված ջրավազանային կառավարման տարածքն է։ Այստեղ է տեղակայված ՀՀ մայրաքաղաք Երևանն իր 1 մլն բնակչությամբ։ Ըստ վիճակագրական ծառայության 2011 թ. մարդահամարի տվյալների՝ ջրավազանային տարածքում բնակչության ընդհանուր թիվը կազմում է 1604 հազ․մարդ (առանց Երևան քաղաքի՝ 543.9 հազ․ մարդ): Ջրավազանն ունի 190 գյուղական և 13 քաղաքային համայնք։ Քաղաքային բնակչությունը կազմում է ընդհանուր բնակչության 80.5%-ը (առանց Երևանի՝ 42.5%), իսկ գյուղականը՝ 19.5%-ը (առանց Երևանի՝ 57.5%)։ Հրազդանի ՋԿՏ-ի մյուս համեմատաբար խոշոր քաղաքներն են Վաղարշապատը՝ 46 540, Աբովյանը՝ 43 495 և Հրազդանը՝ 41 875 բնակչությամբ։ Ջրավազանի բնակչության միջին խտությունը 2011 թվականին կազմել է 397 մարդ/կմ2։ Հրազդանի ՋԿՏ-ում վերջին տարիներին (2007-2017 թվականների ընթացքում) բնակչության աճ դիտվել է գերազանցապես Երևան քաղաքում՝ 0.4%, իսկ մյուս համայնքներում բնակչության թվաքանակն ավելացել է աննշան չափով կամ չի փոփոխվել: Ընդհանուր առմամբ, ջրավազանի տարածքում բնակչությունը տարեցտարի նվազում է, որը հիմնականում պայմանավորված է միգրացիոն գործընթացներով:

12. Հրազդանի ՋԿՏ-ի հիդրոլոգիական բնութագիրը - Հրազդանի ՋԿՏ-ի մակերևութային ջրային ռեսուրսներից Հրազդան գետն ունի խառը սնում՝ 51%-ը ստորերկրյա և 37%-ը հալոցքային: Հրազդան գետի ջրային ռեժիմի համար բնորոշ են հետևյալ փուլերը` գարնանային վարարում, ամառ-աշնանային և ձմեռային սակավաջրություն: Տարեկան կտրվածքով ամենից շատ հոսքանցնում է վարարումների շրջանում: Հրազդան գետի Հրազդան ջրաչափական դիտակետով վարարումների շրջանում անցնում է տարեկան հոսքի 70%-ը, մնացած ամիսներին բաժին է ընկնում տարեկան հոսքի միայն 30%-ը: Գարնանային վարարումները հիմնականում սկսվում են մարտի կեսերին և շարունակվում են մինչև հունիսի կեսերը, և ունի լավ արտահայտված ալիքի տեսք: Միջին տևողությունը կազմում է մոտ 90 օր, որը կախված է գետի սնման ռեժիմից, օդի ջերմաստիճանից, ձնհալքի շրջանում հեղուկ մթնոլորտային տեղումներից, ձյան մեջ եղած ջրի պաշարից, կայուն ձնածածկույթի հաստատման և վերացման պայմաններից: Հրազդանի ՋԿՏ-ում hիմնական հիդրոգրաֆիական բնութագրիչներն ըստ գործող հիդրոլոգիական դիտակետերի ներկայացված է Աղյուսակ N 10-ում:

 

Աղյուսակ N 10. Հրազդանի ՋԿՏ-ում hիմնական հիդրոգրաֆիական բնութագրիչներն ըստ գործող հիդրոլոգիական դիտակետերի

 

Գետ	Մոնիթորինգի դիտակետ	Ջրհավաք ավազանի բնութագրիչներ		Տարեկան հոսքի բնութագրիչներ
		Մակերես կմ2	Միջին բարձրություն մ	Միջին տարեկան ելք մ3/վ	Շերտը մմ	Մոդուլը լ/վ․կմ2	Ծավալը Մլն մ3	Առավելագույն մ3/վ	Նվազագույն մ3/վ
Հրազդան	Հրազդան	697	2200	7.74	350	11.1	244	144	0.95
Հրազդան	Արգել (Լուսակերտ)	503	2310	4.19	263	8.35	132	155	1.50
Հրազդան	Երևան	2000	1999	5.60	88.0	2.80	177	174	0.45
Հրազդան	Հովտաշեն (Մասիս)	2500	1784	25.8	350	11.1	815	174	2.31
Մարմարիկ	Հանքավան	91.3	2441	1.69	572	18.1	53.4	33.4	0.12
Մարմարիկ	Աղավնաձոր	385	2356	4.81	404	12.8	152	86.7	0.14
Գոմրագետ	Մեղրաձոր	101	2423	1.51	472	15	47.6	50.6	0.010
Ծաղկաձոր	Ծաղկաձոր	23.5	2255	0.25	334	10.6	7.80	4.62	0.016
Քասախ	Վարդենիս	441	2306	1.27	90.6	2.87	40.0	151	(հոսք չկա)
Քասախ	Հարթավան	656	2270	1.84	88.5	2.80	58.0	21.0	(հոսք չկա)
Քասախ	Աշտարակ	1020	2154	3.46	107	3.39	109	130	0.88
Գեղարոտ	Արագած	43.0	3022	174.0	669	21.2	26.9	27.8	(հոսք չկա)
Շաղվերդ	Փարպի	72.0	2196	0.64	232	7.35	20.1	12.8	0.10

 

1) Հրազդանի ՋԿՏ-ում գործող հիդրոլոգիական դիտակետերի բնութագրական ելքերը ներկայացված են Աղյուսակ N 11-ում:

 

Աղյուսակ N 11. Հրազդանի ՋԿՏ-ում գործող հիդրոլոգիական դիտակետերի բնութագրական ելքերը

 

Գետ	Մոնիթորինգի դիտակետ	Առավելագույն ելք, մ3/վ		Նվազագույն ելք, մ3/վ		Ձմեռային տասնօրյակային նվազագույն ելք, մ3/վ
		ելք	դիտման ամսաթիվ	ելք	դիտման ամսաթիվ
Քասախ	Վարդենիս	151	12/04/1972	հոսք չկա	1991,1992	0,060
Քասախ	Աշտարակ	130	06/03/2004	0,88	20/05/1990	1,28
Գեղարոտ	Արագած	27,8	19/07/1953	հոսք չկա	2000-2002	0,055
Շահվերդ	Փարպի	12,8	05/05/2012	0,10	27/08/1969	0,23
Հրազդան	Հրազդան	144	29/04/1990	0,95	25/08/1996	1,25
Հրազդան	Արգել (Լուսակերտ)	155	06/03/2004	1,50	20/08/2016	2,23
Հրազդան	Երևան	174	06/03/2004	0,45	01/08/2019	2,15
Հրազդան	Հովտաշեն (Մասիս)	174	06/03/2004	2.31	22/07/1961	10,1
Մարմարիկ	Հանքավան	33,4	11/05/2007	0,12	28/01/1957	0,17
Մարմարիկ	Աղավնաձոր	86,7	03/05/1987	0,14	25/02/1971	0,36
Գոմուր	Մեղրաձոր	50,6	01/05/1976	0,010	1936, 1979	0,018
Ծաղկաձոր	Ծաղկաձոր	4,62	08/05/2011	0,016	20/08/2012	0,016

 

2) Հրազդան գետի Հրազդան հիդրոլոգիական դիտակետում առավելագույն ելքը դիտվում է վարարումների ժամանակաշրջանում` մարտի կեսերից մինչև մայիսի վերջ, իսկ հազվադեպ, անձրևների հետ կապված, նաև հունիսին (1974, 1979 թ.): Հրազդան գետի առավելագույն ելքը ձևավորվում է ձնհալքից և անձրևաջրերից (ջրհավաք ավազանում տեղումների միջին բազմամյա տարեկան քանակը կազմում է 684 մմ): Առավելագույն ելքի ձևավորման վրա հատկապես մեծ ազդեցություն են ունենում ձնածածկույթի հզորությունը, օդի և հողի ջերմաստիճանի անցումը 00C-ից հալքի ընթացքում, 00C-ից բարձր ջերմաստիճանների գումարը և տևողությունը (բնութագրում են ձյան կուտակման և հալքի ժամանակաշրջանը), տեղատարափ անձրևների տևողությունն և ինտենսիվությունը, լեռնալանջերի թեքությունը, հողի ջրաթափանցելիությունը և այլն: Հրազդան հիդրոլոգիական դիտակետում վտանգավոր ելքը համարվում է 101մ3/վ-ը: Նշված ելքից մեծ արժեքները դիտվել են 1968, 1969, 1990, 2004 և 2007 թվականներին, որոնցից առավելագույնը կազմել է 144 մ3/վ (29.04.1990թ.): Սակավաջուր փուլի՝ ամառ-աշնանային և ձմեռային, ժամանակահատվածում գետերով անցնում է տարեկան հոսքի 20-60%-ը: Գետի ջուրն օգտագործվում է Սևան-Հրազդան ջրատնտեսական համալիրում ոռոգման և հիդրոէներգետիկ նպատակներով, ինչպես նաև ջրամատակարարման, ռեկրեացիոն և այլ նպատակներով: Սևան-Հրազդան կասկադի վրա գործում են Սևանի, Հրազդանի, Արգելի, Արզնիի, Քանաքեռի, Երևանի ՀԷԿ-երը: Հրազդանի ջրերն օգտագործվում են 17 ոռոգիչ ջրանցքներով, որոնք սկիզբ են առնում կասկադի տարբեր հատածքներից:

3) Մարմարիկ գետը տիպիկ լեռնային գետ է, և նրա սնման հիմնական աղբյուրներն են. հալոցքային` 55%, անձրևային` 18% և ստորերկրյա` 27% ջրերը: Գետի ջրի միջին տարեկան ելքը կազմում է 1.67 մ3/վ, հոսքի մոդուլը՝ 18.3 լ/վրկ կմ2։ Մարմարիկի ավազանում, որպես կանոն գարնանային վարարումները, որի ընթացքում անցնում է միջին տարեկան հոսքի 78%-ը, սկսվում են ապրիլի սկզբին և շարունակվում են մինչև հուլիսի առաջին տասնօրյակ: Վարարման միջին տևողությունը 95 օր է: Վարարման ամենավաղ ժամկետը մարտի 1-ն է (2010 թ.), ամենաուշը՝ ապրիլի 19-ը (2007 թ.): Առավելագույն ելքերը դիտվում են մայիսի կեսերին: Վարարման ավարտի ամենաուշ ժամկետը օգոստոսի 8-ն է (1963 թ.): Գարնանային վարարումների ընթացքում բացարձակ առավելագույն ելքը Մարմարիկ-Հանքավան դիտակետում կազմել է 33.4 մ3/վ և դիտվել է 2007 թվականի մայիսի 11-ին:

4) Քասախ գետի սնումը խառն է, ընդ որում գերակշռում են հալոցքա-անձրևային ջրերը: Բացարձակ առավելագույն ելքը Վարդենիս դիտակետում 151 մ3/վրկ է (12.04.1972 թ.): Գարնանային վարարումների ժամանակ գետը ջրառատ է, ամառային սակավաջուր փուլում գետաբերանում այն ծանծաղում է՝ պայմանավորված ոռոգման նպատակով իրականացվող ջրառի մեծ ծավալով:

5) Ամբերդ գետի սնումը խառն է, հիմնականում՝ ձնաանձրևային և ստորերկրյա, վարարումը՝ գարնան վերջին և ամռան սկզբին։ Ջրի բազմամյա միջին տարեկան ելքը կազմում է 0,47 մ3/վ, դիտված առավելագույն ելքը՝ 9,81 մ3/վ, տարեկան հոսքի մոդուլը՝ 4,23 լ/վրկ կմ2: Տարեկան միջին ծախսը՝ 1,05 մա/վ է: Ներկա պահին Ամբերդ գետի հիդրոլոգիական ռեժիմի վերաբերյալ ուսումնասիրություններ չեն կատարվում:

13. Ստորերկրյա ջրային ռեսուրսներ - Հրազդանի ՋԿՏ-ի երկրաբանական կառուցվածքում մասնակցում են մեզոզոյան (MZ) և կայնոզոյան (KZ) հասակի փոխակերպային, հրաբխածին-նստվածքային, ինտրուզիվ, ինչպես նաև պլիոցեն-չորրորդական (N2-Q) և ժամանակակից (Q3-4) հրաբխային ապարները, էլյուվիալ-դելյուվիալ, ալյուվիալ-պրոլյուվիալ և լճագետային առաջացումները: Կախված ծակոտկենության և ճեղքավորվածության աստիճանից նշված երկրաբանական առաջացումները ըստ ջրատարության և ջրաթափանցելիության աստիճանի խմբավորվել են հետևյալ հիդրոերկրաբանական ստորաբաժանումներում՝ ջրատար չորրորդական-ժամանակակից ալյուվիալ-պրոլյուվիալ և լճագետային առաջացումների կոմպլեքսը (Q1-4) տարածված է միջլեռնային գոգավորություններում և գետահովիտներում: Քասախի գետավազանում դրանք տարածված են Արագած-Ջարջարիսի, Մուլքիի փոքր մակերես զբաղեցնող միջլեռնային գոգավորություններում: Հրազդանի ավազանում տարածված են Մեղրաձոր և Արզական բնակավայրերի մերձակա գետափնյա տարածքներում, ինչպես նաև ստորին հոսանքում՝ Արգավանդ-Մասիսի տեղամասերում (Արարատյան գոգավորություն): Լոկալ ջրատար պլիոցեն-չորրորդական հասակի հրաբխային ապարների կոմպլեքսը (N2-Q) զբաղեցնում է Քասախ և Հրազդան գետերի ջրհավաք ավազանների հիմնական մասը: Ստորերկրյա ջրերի սնումը կատարվում է ի հաշիվ մթնոլորտային տեղումների ներծծման, որոնց բազմամյա միջին տարեկան քանակը, կախված բացարձակ նիշերից, կազմում է մինչև 900 մմ և ավելին: Քասախի գետավազանում Ապարան-Աշտարակ տեղամասում նկարագրվող կոմպլեքսից բեռնաթափվող աղբյուրների ծախսը կազմում է 3.1 մ3/վ, իսկ Հրազդանի գետավազանի Ջրառատ-Երևան տեղամասում՝ 9.26 մ3/վ: Բոլոր նշանակալի ծախսով (5 լ/վ և ավելին) աղբյուրները կապտաժավորված են և օգտագործվում են Երևան, Աշտարակ, Աբովյան, Հրազդան քաղաքների և հարակից բնակավայրերի խմելու ջրամատակարարման համար: Լոկալ ջրատար կավճի հասակի նստվածքային, առավելապես կարբոնատային ապարների կոմպլեքս (K2s) խիստ սահմանափակ մակերեսով տարածված է Քասախի և Հրազդանի վերին հոսանքի ավազաններում: Ստորերկրյա ջրերի սնման աղբյուրը մթնոլորտային տեղումներն են: Ջրերիձևավորումը կատարվում է կավճի հասակի կրաքարերում, իսկ բեռնաթափումը՝ ռելիեֆի էռոզիոն կտրվածքներում աղբյուրների տեսքով: Աղբյուրների գումարային ծախսը 16.3 լ/վ է: Այս կոմպլեքսի ստորերկրյա ջրերը օգտագործվում են աղբյուրային ջրառներով փոքր բնակավայրերի և տնտեսական օբյեկտների խմելու ջրամատակարարման համար: Այս կոմպլեքսում տարանջատվել է 1 ստորերկրյա ջրային մարմին (այսուհետ՝ ՍՋՄ)(2G-7): Լոկալ թույլ ջրատար, թույլ ջրաթափանցից անջրթափանց մեզոզոյան և կայնոզոյան (Mz-Kz) հասակի նստվածքային, հրաբխածին, հրաբխածին-նստվածքային, ինտրուզիվ և փոխակերպային ապարների կոմպլեքսը տարածված է նկարագրվող գետավազանների վերին հոսանքի ավազաններում: Ստորերկրյա ջրերի սնման աղբյուրը՝ մթնոլորտային տեղումներն են: Ջրերի ձևավորումը կատարվում է նշված կոմպլեքսի հողմահարման կեղևում, որոնց հզորությունը 50 մ և ավել է: Նշված խորությունից ներքև կոմպլեքսը գործնականում անջրթափանց է: Էռոզիոն ցանցով կտրտված ռելիեֆի պայմաններում կոմպլեքսի ջրերը բեռնաթափվում են ցածր ծախսի աղբյուրների տեսքով (մինչև 0.5 լ/վ): Աղբյուրներին բնորոշ է ծախսի խիստ փոփոխական կամ ժամանակավոր բնույթը: Դրանց աննշան մասը կապտաժավորված է և օգտագործվում է խմելու ջրամատակարարման համար: Աղբյուրների գումարային ծախսը շուրջ 21 լ/վ է: Բացի ստորերկրյա ջրային մարմիններից, այս հիդրոերկրաբանական խմբերում տարանջատվել է, երեք հանքային ստորերկրյա ջրային մարմին (2G-10, 2G-11 և 2G-12): Հանքային աղբյուրները հիմնականում օգտագործվում են որպես սեղանի ջուր: Հրազդանի ՋԿՏ-ում ստորերկրյա ջրերը, կախված հիպսոմետրիկ մակարդակներից, բնութագրվում են փոփոխական և հաստատուն ռեժիմներով, 1-ից մինչև 2000 լ/վ հոսքով և մինչև 2 գ/լ ջրի հանքայնացմամբ: Ջրատար հորիզոնները տեղակայված են միջլեռնային գոգավորություններում: Ստորերկրյա ջրերը և ճնշումային ջրատար հորիզոնները Արարատի արտեզյան ավազանում գոյություն ունեն մինչև 500 մ խորության վրա: Ճնշումային ջրատար հորիզոնները որոշ տեղերում դուրս են գալիս 5-ից 100 լ/վ արագությամբ: Ստորերկրյա ջրային ռեսուրսները, որոնք հիմնականում օգտագործվում են խմելու, ինչպես նաև Արարատյան դաշտում ոռոգման և ձկնաբուծության նպատակով, Հրազդան ՋԿՏ-ի մաս են կազմում: Ստորերկրյա ջրային մարմինները Հրազդանի ՋԿՏ-ում ներկայացված են Աղյուսակ N 12-ում:

 

Աղյուսակ N 12. Ստորերկրյա ջրային մարմինները Հրազդանի ՋԿՏ-ում

 

ՍՋՄ-ի անվանումը	ՍՋՄ-ի կոդը, համարը	ՍՋՄ-ի ընդհանուր ծախսը, լ/վ	ՍՋՄ-ի ընդհանուր հանքայնացումը, գ/լ	Ջրառի կամ ջրհավաք կառույցի տիպը	Մոնիթորինգի դիտակետերի քանակը
					գործող	առաջարկվող
Արագած- Մուլքի	2G-1	220	0.17- 0.48	հորատանցքեր	2	1
Արգավանդ- Մասիսի	2G-2	420	1.1 – 1.35	հորատանցքեր	14	-
Մեղրաձորի	2G-3	23	0.65	հորատանցքեր	-	1
Արզականի	2G-4	11,4	0.5-0.62	հորատանցքեր	-	1
Ապարան- Աշտարակի	2G-5	2980	0.15-0.7	Հիմնականում աղբյուրներ, աննշան ծախսով հորատանցքեր	3	3
Ջրառատ- Երևան	2G-6	7409	0.18-0.98	Հիմնականում աղբյուրներ, աննշան ծախսով (~400 լ/վ) հորատանցքեր	3	1
Մռավյան - Սոլակի	2G-7	14,5	0.28-0.50	աղբյուրներ	-	-
Լուսագյուղ- Աղավնաձորի	2G-8	17	0.1-0.31	աղբյուրներ	-	-
Ողջաբերդ	2G-9	0.73	0.9	աղբյուրներ	-	-
Հանքավան	2G-10	25.0	3.3 – 6.6	հանքային ջրերի հորատանցքեր	-	-
Բջնի	2G11	3	1.1 – 2.5	հանքային ջրերի հորատանցքեր	-	-
Արզնի	2G-12	13	2.1 – 11.7	հանքային ջրերի հորատանցքեր	-	-
Ընդամենը Հրազդանի ՋԿՏ-ում		11136.63			22	7

 

14. Հրազդանի ՋԿՏ-ի ստորերկրյա ջրային մարմինների նկարագրությունը ներկայացված է Աղյուսակ N 13-ում:

 

Աղյուսակ N 13. Հրազդանի ՋԿՏ-ի ստորերկրյա ջրային մարմինների նկարագրությունը

 

Մոնիթո- րինգի դիտա- կետի համարը	Մոնիթորինգի դիտակետի տիպը	Գտնվելու վայրը	Գետա- վազան	Դիտակետի ծախսը (Q)լ/վ կամ մակարդակը (երկրի մակերևույթից ցածր) (S), մ		Ընդհանուր հանքայ- նացում, մգ/լ		Ընդհանուր կոշտություն, մէկվ/լ
				Մայիս	Նոյեմբեր	Մա- յիս	Նո- յեմ- բեր	Մա- յիս	Նո- յեմ- բեր
1523	Շատրվանող հորատանցք	Արարատի մարզ գ. Հովտաշատ	Հրազդան	Q=7.97	Q= 7.20	609	811	6.2	5.7
1526	Շատրվանող հորատանցք	Արարատի մարզ գ. Դաշտավան	Հրազդան	Q= 3.59	Q= 1.87	583	608	4.6	4.2
2005	Չշատրվանող հորատանցք - ճնշումային	Արարատի մարզ գ. Հայանիստ	Հրազդան	S= 1.51	S= 1.29	461	437	4.2	3.8
2023	Գրունտային ջրհոր - ոչ ճնշումային	Արմավիրի մարզ գ. Խորոնք	Քասախ	S= 6.24	S= 6.54	844	970	11.4	10.9

 

15. Հրազդանի ՋԿՏ-ում շահագործվող ստորերկրյա ջրային ռեսուրսները ներկայացված են Աղյուսակ N 14-ում։

 

Աղյուսակ N 14. Շահագործվող ստորերկրյա ջրային ռեսուրսները

 

Ստորերկրյա ջրերի հանքավայրի անվանումը	Հանքավայրի հիպսոմետրիկ նիշերը (մ)	Շահագործական պաշարները (մ3/վրկ)	Տարեկան, մլն մ3	Ջրերի որակի համապատասխանությունն օգտագործման նպատակին
Հրազդան
Աթարբեկյան - Մաքրավան	1750-1760	1.845	58.19	խմելու
Կաթնաղբյուր	1520-1530	1.970	62.13	խմելու
Ձորաղբյուր	1500-1540	0.341	10.76	խմելու
Երևանյան աղբյուրներ	930-980	0.707	22.30	տեխնիկական
Հրազդան ընդհանուր		4.863	153.38
Քասախ
Արագած- Ջարջարիս	2000-2100	0.182	5.74	խմելու
Ապարան-Քուչակ	1860-1920	1.009	31.82	խմելու
Արտաշավան	1400	0.128	4.04	խմելու
Նազրևան	1120-1180	1.177	37.12	խմելու
Կարբի	1210	0.363	11.45	խմելու
Շոր-շոր	1210	0.854	26.94	խմելու
Քասախ ընդհանուր		3.713	117.11
Հրազդան ՋԿՏ		8.576	270.49

 

2. ՋՐԱՅԻՆ ՀԱՇՎԵԿՇՌԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

 

16. Ջրային հաշվեկշռի հիմնական բաղադրիչների վերլուծությունը- Ջրային հաշվեկշռի հաշվարկման համար օգտագործվել են հաշվեկշռի հետևյալ տարրերը՝ տեղումներ, գոլորշիացում, ընդհանուր հոսք, գետային հոսք և խորքային հոսք։ Հաշվեկշռի հաշվարկը հիմնված է միայն գետավազանի ջրային ռեսուրսների բնական ջրաքանակի վրա։ Աղյուսակներ N 15-ում և N 16-ում բերված են Հրազդանի ՋԿՏ-ի ջրային հաշվեկշիռները 2016 թվականի համար և բազմամյա միջինը:

 

Աղյուսակ N 15. Ջրային հաշվեկշռի տարրերի արժեքները Հրազդանի ՋԿՏ-ում

 

Գետավազան	Տեղումներ P, մմ	Գոլորշիացում E, մմ	Ընդհանուր հոսքY	Գետային հոսքYriv	Խորքային հոսքYdip
2016 թ.
Հրազդան	687	307	380	286	94
Մարմարիկ	777	284	493	401	92
Քասախ	704	293	411	275	136
Ամբերդ	708	281	427	372	55
Հրազդանի ՋԿՏ	662	302	360	253	107
Միջին բազմամյա
Հրազդան	663	294	369	257	112
Մարմարիկ	756	314	442	326	116
Քասախ	624	280	344	203	141
Ամբերդ	739	311	428	373	55
Հրազդանի ՋԿՏ	660	305	355	242	113

 

Աղյուսակ N 16. Հրազդանի ՋԿՏ ջրային հաշվեկշռի տարրերի արժեքներն ըստ գետավազանների

 

Գետավազան	Մակերես, կմ2	Տեղումներ, մլն մ3	Գոլորշիացում, մլն մ3	Ընդհանուր հոսք, մլն մ3	Գետային հոսք, մլն մ3	Խորքային հոսքը, մլն մ3
2016 թ.
Հրազդան	2600	1758.7	785.9	972.8	732.2	240.6
Քասախ	1389	914.6	451.0	463.6	274.2	189.4
Հրազդանի ՋԿՏ	3989	2673.3	1236․9	1436.4	1006.4	430
միջին բազմամյա
Հրազդան	2600	1738.1	762.7	975.4	712.2	263.2
Քասախ	1389	928.3	467.8	460.5	265.5	195.0
Հրազդանի ՋԿՏ	3989	2666.4	1230.5	1435.9	977.7	458.2

 

3. ՀՐԱԶԴԱՆԻ ՋԿՏ-Ի ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ ԵՎ ՊԱՇԱՐՆԵՐԸ

 

17. Հրազդանի ՋԿՏ-ի օգտագործելի ջրային ռեսուրսները, ռազմավարական և ազգային ջրային պաշարները սահմանված են Աղյուսակ N 17-ում:

 

Աղյուսակ N 17. Օգտագործելի ջրային ռեսուրսները, ռազմավարական և ազգային ջրային պաշարները

 

Ջրային ռեսուրսները	Հրազդանի գետավազան մլն մ3/տարի	Քասախի գետավազան մլն մ3/տարի	Ընդամենը Հրազդանի ՋԿՏ մլն մ3/տարի
Օգտագործելի ջրային ռեսուրսներ
Գետային հոսքը (առանց էկոլոգիական թողքի)	469	211	680
Ստորերկրյա ջրերի շահագործական պաշարները, այդ թվում` A+B կարգով հաստատված աղբյուրների միջին տարեկան հոսքը	220	174,5	394,5
Ընդամենը	689	385,5	1074,5
Ռազմավարական ջրային պաշար
Բնական լճերի ծավալի 30%-ը	0,12	0,77	0,89
Ջրամբարների մեռյալ ծավալի 2/3 մասը	2,60	6,90	9,5
Ստորերկրյա ջրերի շահագործական պաշարները, այդ թվում C1 կարգով հաստատված	88,0	69,7	157,7
Ընդամենը	90,72	77,37	168,09
Ազգային ջրային պաշար
Բնական լճերի ծավալի 1/3 մասը	0,86	0,13	0,99
Ջրամբարների մեռյալ ծավալի 1/3 մասը	1,30	3,45	4,75
Ձնաբծեր և ֆիռնային դաշտեր	-	4.10	4,10
Ստորերկրյա ջրերի պաշարները կամ խորքային հոսքը, այդ թվում C2 կարգով հաստատված	132,2	104,8	237
Ընդամենը	134,36	112,48	246,84
Գետերի էկոլոգիական թողքը	319	88	407

 

4. ԳԵՏԵՐԻ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԹՈՂՔԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ

 

18. Գետերի էկոլոգիական թողքերը հաշվարկվել են ՀՀ կառավարության 2011 թվականի հունիսի 30-ի N 927-Ն որոշմամբ հաստատված մեթոդաբանության համաձայն: Հրազդանի ՋԿՏ-ի գետերի ամսական էկոլոգիական թողքի արժեքները ներկայացված են N 18 աղյուսակում:

 

Աղյուսակ N 18. Հրազդանի ՋԿՏ-ի գետերի ամսական էկոլոգիական թողքի արժեքները

 

Թողք, մ3/վրկ	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
Քասախ-Վարդենիս (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40034’16,06’’ և 44024’33,88’’)
Բնական միջին	0.52	0.57	1.31	3.87	3.45	1.79	0.75	0.53	0.56	0.57	0.60	0.57
Բնական նվազագույն	0.073	0.074	0.20	0.66	0.37	0.12	0.11	0.088	0.08	0.078	0.08	0.11
Բնապահպահանական	0.073	0.074	0.13	0.28	0.18	0.10	0.10	0.088	0.08	0.078	0.08	0.10
Քասախ-Աշտարակ (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40017’24,47’’ և 44021’31,49’’)
Բնական միջին	2.55	2.58	3.95	7.07	3.79	3.47	3.49	3.46	2.68	2.78	2.97	2.67
Բնական նվազագույն	1.44	1.40	2.02	1.70	1.30	1.07	1.10	1.16	1.42	1.39	1.63	1.88
Բնապահպահանական	1.44	1.40	1.95	1.70	1.30	1.07	1.10	1.16	1.42	1.39	1.63	1.88
Գեղարոտ-Արագած (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40029’13,97’’ և 44022’03,55’’)
Բնական միջին	0.27	0.25	0.27	0.57	1.71	2.81	2.31	1.10	0.61	0.44	0.36	0.36
Բնական նվազագույն	0.12	0.11	0.12	0.19	0.61	0.54	0.65	0.33	0.16	0.14	0.15	0.13
Բնապահպահանական	0.12	0.11	0.12	0.17	0.31	0.29	0.32	0.22	0.16	0.14	0.15	0.13
Շահվերդ-Փարպի (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40020’06,19’’ և 44018’49,65’’)
Բնական միջին	0.60	0.61	0.69	0.81	0.83	0.66	0.57	0.59	0.54	0.55	0.58	0.60
Բնական նվազագույն	0.30	0.30	0.30	0.32	0.33	0.31	0.25	0.24	0.24	0.24	0.24	0.24
Բնապահպահանական	0.30	0.30	0.30	0.32	0.33	0.31	0.25	0.24	0.24	0.24	0.24	0.24
Հրազդան-Հրազդան (աշխարհագրական կորդինատներ՝ 40031’22,18’’ և 44046’05,74’’)
Բնական միջին	2.82	2.86	5.46	20.1	28.0	12.0	5.12	3.72	3.45	3.37	3.44	3.09
Բնական նվազագույն	1.27	1.40	2.02	8.20	5.66	3.78	2.19	1.94	2.04	2.04	1.96	1.56
Բնապահպահանական	1.27	1.40	1.92	3.96	3.12	2.50	1.97	1.89	1.92	1.92	1.90	1.56
Հրազդան-Արգել (Լուսակերտ) (աշխարհագրական կորդինատներ՝ 40022’51,19’’ և 44036’19,59’’)
Բնական միջին	2.92	3.02	4.14	7.84	7.67	4.36	3.29	3.13	3.17	3.71	3.67	3.15
Բնական նվազագույն	2.24	2.31	2.77	3.28	3.13	2.61	2.25	2.32	2.28	2.50	2.52	2.52
Բնապահպահանական	2.23	2.23	2.23	2.23	2.23	2.23	2.23	2.23	2.23	2.23	2.23	2.23
Հրազդան-Երևան (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40009'33,63" և 44029'23,37")
Բնական միջին	5.88	7.06	11.2	15.5	10.6	3.31	2.90	2.72	2.57	3.12	3.68	5.66
Բնական նվազագույն	2.47	2.50	2.25	1.97	2.31	1.47	1.50	1.51	1.49	1.57	1.54	2.26
Բնապահպահանական	2.15	2.15	2.15	2.15	2.15	2.15	2.15	2.15	2.15	2.15	2.15	2.15
Հրազդան-Հովտաշեն (Մասիս) (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40001’22,05’’ և 44026’30,87’’)
Բնական միջին	17.6	18.0	29.1	32.6	31.0	19.2	16.9	18.3	20.2	19.8	21.4	18.9
Բնական նվազագույն	14.9	11.9	18.7	13.7	18.1	14.8	13.6	11.6	13.7	14.6	16.2	12.9
Բնապահպահանական	10.1	10.1	10.1	10.1	10.1	10.1	10.1	10.1	10.1	10.1	10.1	10.1
Մարմարիկ-Հանքավան (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40038’06,25’’ և 44029’10,50’’)
Բնական միջին	0.39	0.39	0.72	3.97	7.73	3.36	1.19	0.58	0.49	0.50	0.53	0.47
Բնական նվազագույն	0.16	0.18	0.17	0.80	1.15	0.63	0.37	0.21	0.18	0.17	0.19	0.18
Բնապահպահանական	0.16	0.18	0.17	0.41	0.53	0.36	0.27	0.21	0.18	0.17	0.19	0.18
Մարմարիկ-Աղավնաձոր (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40034’17,33’’ և 44041’27,49’’)
Բնական միջին	1.19	1.22	2.49	11.9	20.0	9.45	3.41	1.90	1.51	1.48	1.50	1.33
Բնական նվազագույն	0.50	0.46	0.78	1.94	3.84	0.83	0.48	0.45	0.50	0.53	0.49	0.52
Բնապահպահանական	0.50	0.46	0.60	0.98	1.61	0.61	0.48	0.45	0.50	0.51	0.49	0.51
Գոմուր-Մեղրաձոր (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40036’06,90’’ և 44039’19,55’’)
Բնական միջին	0.29	0.31	0.76	4.31	6.69	2.84	0.99	0.44	0.34	0.41	0.42	0.36
Բնական նվազագույն	0.02	0.02	0.096	0.12	0.83	0.31	0.18	0.042	0.032	0.035	0.041	0.02
Բնապահպահանական	0.02	0.02	0.05	0.058	0.29	0.12	0.077	0.032	0.029	0.03	0.032	0.02
Ծաղկաձոր-Ծաղկաձոր (աշխարհագրական կոորդինատներ՝ 40032’11,06’’ և 44043’11,20’’)
Բնական միջին	0.047	0.062	0.18	0.69	1.26	0.49	0.15	0.069	0.059	0.073	0.066	0.055
Բնական նվազագույն	0.021	0.037	0.054	0.27	0.48	0.097	0.046	0.03	0.019	0.024	0.026	0.019
Բնապահպահանական	0.021	0.028	0.034	0.10	0.17	0.048	0.031	0.026	0.019	0.024	0.025	0.019

 

5. ՋՐԱԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՍԱՆԻՏԱՐԱԿԱՆ ՊԱՀՊԱՆՄԱՆ, ՀՈՍՔԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ, ՍՏՈՐԵՐԿՐՅԱ ՋՐԵՐԻ ՊԱՀՊԱՆՄԱՆ, ՋՐԱՊԱՀՊԱՆ, ԷԿՈՏՈՆԻ ԵՎ ԱՆՕՏԱՐԵԼԻ ԳՈՏԻՆԵՐԻ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐ

 

19. Ջրաէկոհամակարգերի սանիտարական պահպանման, հոսքի ձևավորման, ստորերկրյա ջրային ռեսուրսների պահպանման, ջրապահպան, էկոտոնի և անօտարելի գոտիների տարածքների գնահատում – Ըստ ՀՀ ջրային օրենսգրքի` ջրաէկոհամակարգերի սանիտարական պահպանման գոտիները սահմանվում են որպես բնակչության` խմելու, առողջապահական, կոմունալ, կենցաղային սպասարկման, բուժիչ, կուրորտային և առողջարարական կարիքների պահանջների բավարարման նպատակով օգտագործվող ջրային ռեսուրսների պահպանման տարածքներ: ՀՀ կառավարության 2005 թվականի հունվարի 20-ի N 64-Ն որոշման համաձայն՝ ջրաէկոհամակարգերի սանիտարական պահպանման տարածքները սահմանվում են մինչև 90 մետր շառավղով: Հրազդանի ՋԿՏ-ի համար առանձնացվել են ջրաէկոհամակարգերի սանիտարական պահպանման տարածքներ` 34.44 կմ2 ընդհանուր մակերեսով կամ Հրազդանի ՋԿՏ-ի (3989 կմ2) մոտ 0.86 %-ը, որոնք բերված են Աղյուսակ N 19-ում:

 

Աղյուսակ N 19. Աղբյուրները, լճերը և ջրամբարները Հրազդանի ՋԿՏ-ում

 

N	Տեսակը	Քանակ	Մակերեսը, կմ2
1	Աղբյուրներ	123	3.13
2	Խմելու ջրաղբյուրներ	358	7.16
3	Լճեր	69	6.61
4	Ջրամբարներ	14	17.54
Ընդամենը			34.44

 

1) Համաձայն ՀՀ ջրային օրենսգրքի, հոսքի ձևավորման գոտին այն տարածքն է, որտեղ ձևավորվում է գետը: Հոսքի ձևավորման տարածքների պահպանման գոտիները տարանջատվել են հիմք ընդունելով ՀՀ կառավարության 2005 թվականի հունվարի 20-ի N 64-Ն որոշմամբ սահմանված չափանիշները՝ մինչև 4000 մ շառավղով: Հոսքի առաջացման տարածքները տարանջատելու համար առաջին հերթին ձեռք են բերվել գետի աղբյուրից 4000 մ հեռավորության վրա գտնվող կետերը: Թվային բարձրությունների (ռելիեֆի) մոդելի միջոցով այդ կետերի համար ստեղծվել են ջրհավաք ավազանի շերտերը: Ընդհանուր առմամբ առանձնացվել են հոսքի ձևավորման տարածքների համար 31 ջրապահպան գոտիներ, որոնք ներկայացված են Աղյուսակ N 20-ում: Ժամանակավոր հոսքերի համար ջրապահպան գոտիներ չեն առանձնացվել: Ջրապահպան գոտիների ընդհանուր մակերեսը կազմում է մոտ 252.34 կմ2 կամ Հրազդանի ՋԿՏ-ի (3989 կմ2) մոտ 6.33 % -ը:

 

Աղյուսակ N 20. Հոսքի ձևավորման գոտիները

 

N	Անվանումը	Մակերեսը, կմ2	N	Անվանումը	Մակերեսը, կմ2
1	Ակունք	14.84	17	Քասախ աջակողմյան վտակ	4.86
2	Ակունք, ձախակողմյան վտակ 1	15.62	18	Խորձոր	6.32
3	Ակունք, ձախակողմյան վտակ 2	7.13	19	Մեղրաձոր	9.05
4	Ամբերդ	6.02	20	Միսխանա	3.98
5	Արագետ	11.54	21	Շահվերդ	3.84
6	Արխաշեն	9.62	22	Շահվերդ, ձախակողմյան վտակ	3.16
7	Արխիշեն	4.83	23	Տեղեր	3.17
8	Ատամ	9.16	24	Թեժ	7.89
9	Դալար	10.69	25	Թեժ ձախակողմյան վտակ	7.04
10	Գեղարոտ	7.06	26	Թելման գետ	5.45
11	Գեղարոտ աջակողմյան վտակ	2.71	27	Ծաղկահովիտ	12.66
12	Գետաձոր	8.32	28	Ծաղկաշատ	4.47
13	Գետաձոր աջակողմյան վտակ	11.59	29	Թթուջուր	12.82
14	Հալավար	10.51	30	Ուլաշիկ	17.19
15	Ջառջառիս	7.99	31	Ուզունդար	5.93
16	Քասախ	6.90	Ընդամենը		252.34

 

2) Ստորերկրյա ջրերի պահպանման գոտիների տարանջատման համար նախ ստեղծվել է Հրազդանի ջրավազանի հորատանցքերի շերտը։ Ջրավազանի տարածքում գտնվող 1443 հորատանցքերի համար 150 մ շառավիղով սահմանվել է ստորերկրյա ջրի պահպանման գոտի։ Այս գոտու մակերեսը կազմում է 101.98 կմ2 կամ ընդհանուր ջրավազանի մակերեսի (3989 կմ2) մոտ 2.56 %-ը։ Ստորերկրյա ջրերի պահպանման գոտիների տարանջատվել են հիմք ընդունելով ՀՀ կառավարության 2005 թվականի հունվարի 20-ի N 64-Ն որոշմամբ սահմանված չափանիշները՝ մինչև 150 մ շառավղով։

3) Ջրապահպան գոտիների տարածքների սահմանման համար նախ դասակարգվել են Հրազդանի ՋԿՏ-ի գետերը։ Դասակարգումը կատարվել է հետևյալ սկզբունքով՝ վտակները ստացել են 1–ին կարգ, երկու 1-ին կարգերի միախառնումից ձևավորված գետերը ստացել է 2-րդ կարգ և այսպես շարունակ։ Եթե երկու իրար միախառնվող գետեր չեն ունեցել նույն կարգը, ապա դրանց միախառնումից հետո սկիզբ առնող գետերին տրվել է այդ երկուսից առավել բարձր կարգ ունեցողի կարգը։ Հրազդանի ՋԿՏ-ի գետերը տարանջատվել են 1-ինից մինչև 7-րդ կարգ։ Գետերի ջրապահպան գոտիների տարածքները ներկայացված են Աղյուսակ N 21-ում։ Ջրապահպան գոտու մակերեսը կազմում է 22.49 կմ2 կամ ընդհանուր ջրավազանի մակերեսի (3989 կմ2) մոտ 0,58%-ը։

 

Աղյուսակ N 21. Ջրապահպան գոտիները

 

Կարգ	Ջրապահպան գոտիներ, մ	Մակերես, կմ2
1	5	8.59
2	10	4.06
3	15	3.78
4	20	5.41
5	25	-
6	30	-
7	32	0.64
Ընդամենը		22.49

 

4) Էկոտոնի տարածքներն ընդգրկում են գետերի, լճերի, լճակների, բնական ջրագոյացումների խոցելի ջրամերձ և ափամերձ հատվածները: Էկոտոնի տարածքները սահմանվել են մինչև 150 մետր շառավղով հիմք ընդունելով ՀՀ կառավարության 2005 թվականի հունվարի 20-ի N 64-Ն որոշմամբ սահմանված չափանիշները Հրազդանի ՋԿՏ-ում տարանջատվել է 9 տարածք: Էկոտոնի տարածքների ընդհանուր մակերեսը կազմում է մոտ 14.0 կմ2 կամ Հրազդանի ՋԿՏ-ի (3989 կմ2) մոտ 0.35% -ը: Էկոտոնի տարածքները ներկայացված են Աղյուսակ N 22-ում:

 

Աղյուսակ N 22. Էկոտոնի տարածքները

 

N	Անվանում	Մակերես, կմ2
1	Անտառային տարածք Քասախ գետի հունի մոտ, Ապարանի ջրամբարի վերին հատված	0.07
2	Քասախ գետի վերին հոսանք, ճահիճ	0.22
3	Գերխոնավ տարածք, Քասախ գետի ստորին հոսանք, Մրգաշատ համայնքի մոտակայքում	0.10
4	Գերխոնավ տարածք, Հրազդան գետավազան, Թեղենիս համայնքի մոտակայքում	0.06
5	Հրազդան գետի ակունքներ, ճահիճներ	12.38
6	Հրազդան գետ, Արզնի քաղաքի մոտ, թփուտներ	0.54
7	Հրազդան գետի վտակ Բջնի գետի ակունքները, թփուտներ	0.29
8	Հրազդան գետ, Քաղսի համայնքի մոտ, թփուտներ	0.26
9	Ջրվեժ գետ, Հրազդան գետի վտակ, խոնավ տարածք	0.16
Ընդամենը		14.08

 

5) Անօտարելի գոտիների տարածքների տարանջատվել են ջրանցքների և դրանց ջրառ հանգույցների, ինչպես նաև ջրամբարների պատվարների համար։ Ստեղծվել է ջրանցքների շերտը, որտեղ դրանք դասակարգվել են մայր և միջտնտեսային ջրանցքների։ Հրազդանի ՋԿՏ-ում 4 մայր և 5 դերիվացիոն ջրանցքների (Սևան-Հրազդան դերիվացիա) անօտարելի գոտիների տարածքները սահմանելու համար՝ ամբողջ ջրանցքի երկարությամբ 10մ լայնությամբ գոտի է առանձնացվել։ Մնացած 17 միջտնտեսային ջրանցքների համար այդ գոտին առանձնացվել է 9 մ լայնությամբ։ Ջրանցքների անօտարելի գոտիների տարածքները միասին վերցրած կազմում են 7.13 կմ2 կամ ընդհանուր ջրավազանի մակերեսի (3989 կմ2) մոտ 0.18%-ը։ Ջրամբարների պատվարների համար անօտարելի գոտիները տարանջատելու համար ստեղծվել է ջրամբարների պատվարների շերտը, որտեղ դրանք դասակարգվել են խոշոր և փոքր պատվարների։ ՀՀ ջրամբարները շահագործող «Ջրառ» ընկերության առաջարկով 5 խոշոր պատվարների համար անօտարելի գոտին սահմանվել է 100 մ։ 17 փոքր պատվարների համար անօտարելի գոտին սահմանվել է 10 մ։ Ջրամբարների պատվարների անօտարելի գոտիների տարածքները միասին վերցրած կազմում են 0,54 կմ2 կամ ընդհանուր ջրավազանի մակերեսի (3989 կմ2) մոտ 0,013%-ը։ Մայր և միջտնտեսային ջրանցքների անօտարելի գոտիները ներկայացված են Աղյուսակներ N 23-ում և N 24-ում, իսկ խոշոր և ջրամբարների պատվարների անօտարելի գոտիները՝ Աղյուսակներ N 25-ում և N 26-ում:

 

Աղյուսակ N 23. Մայր ջրանցքների անօտարելի գոտիները (10 մ երկարությամբ)

 

N	Անվանում	Մակերես, կմ2
1	Արտաշատ ջրանցք	0.52
2	Արզնի-Շամիրամ ջրանցք	1.06
3	Կոտայք, մայր ջրանցք	0.62
4	Հրազդանի ստորին ջրանցք	0.59
5	Արգել ՀԷԿ դերիվացիոն	0.37
6	Արզնի ՀԷԿ դերիվացիոն	0.18
7	Հրազդան ՀԷԿ դերիվացիոն	0.44
8	Քանաքեռ ՀԷԿ դերիվացիոն	0.26
9	Երևան ՀԷԿ դերիվացիոն	0.06
Ընդամենը		4.10

 

Աղյուսակ N 24. Միջտնտեսային ջրանցքների անօտարելի գոտիները (9 մ երկարությամբ)

 

N	Անվանում	Մակերես, կմ2
1	Այգեշատ Շահ ջրանցք	0.26
2	Ակնալճի ստորին ջրանցք	0.02
3	Արզնի ճյուղ ջրանցք	0.29
4	Դդմաշեն ջրանցք	0.09
5	Քասախ ոռոգման համակարգ	0.30
6	Էջմիածին ջրանցք	0.42
7	Հուշակերտի բաշխիչ ջրակայան	0.07
8	Քասախի հավելյալ ջրանցք	0.02
9	Քուչակ մայր ջրանցք	0.13
10	Մեծամոր ջրանցք	0.15
11	Մուսալեռ ջրանցք	0.38
12	Նոր Դալմա ջրանցք	0.03
13	Մեծամորի ձախակողմյան ջրանցք	0.08
14	Սոլակ ջրանցք	0.25
15	Երնջատափ մայր ջրանցք	0.17
16	Երքախոհրդի ջրանցք	0.17
17	Զորավան գլխամաս	0.20
Ընդամենը		3.03

 

Աղյուսակ N 25. Խոշոր ջրամբարների պատվարների անօտարելի գոտիները

 

N	Անվանում	Մակերես, կմ2
1	Աղբյուրակ	0.046
2	Մարմարիկ	0.166
3	Ապարան	0.076
4	Երևանյան լիճ	0.081
5	Սևաբերդ	0.116
Ընդամենը		0.484

 

Աղյուսակ N 26. Փոքր ջրամբարների պատվարների անօտարելի գոտիները

 

N	Անվանում	Մակերես, կմ2
1	Ծիլքար	0.010
2	Հալավար	0.007
3	Ծաղկաշեն	0.007
4	Ապնա	0.002
5	Վանքի լիճ	0.003
6	Ձորաղբյուր	0.008
7	Լուսակերտ (Արգել) ՀԷԿ	0.009
8	Քանաքեռ ՀԷԿ	0.010
Ընդամենը		0.056

 

20. Նիտրատների մասին հրահանգի (91/676/EEC) պահանջների հիման վրա, Հրազդանի ՋԿՏ-ում նիտրատների նկատմամբ պոտենցիալ խոցելի տարածքների նույնականացման նպատակով, գնահատվել է մակերևութային և ստորերկրյա ջրերում նիտրատների տարեկան կոնցենտրացիայի չափը 2015-2017 թվականների ժամանակահատվածի համար։ Ի հավելումն, հաշվարկվել և գնահատվել են նաև նիտրատ պարունակող պարարտանյութերի և անասնաբուծական միավորների օգտագործման վերաբերյալ վիճակագրական տվյալները։ Նիտրատների մասին հրահանգով (91/676/EEC) պահանջվում է մակերևութային և ստորերկրյա ջրային տեղամասերի/մարմինների նույնականացում, որտեղ նիտրատի միջին տարեկան բաղադրությունները համապատասխանաբար գերազանցում են կամ կարող են գերազանցել 25 մգ/լ և 50 մգ/լ։ Այնուամենայնիվ, ի նկատի ունենալով Հայաստանի տարածքի երկրաբանական և հիդրոերկրաբանական բնութագրիչները, ՀՀ կառավարության 2011 թ. հունվարի 27-ի N 75-Ն որոշման դրույթները, հաստատել են 11.2 մգ/լ նորմ մակերևութային ջրերում նիտրատի պարունակության համար։ Համաձայն 2015-2017 թվականների համար մակերևութային ջրերի մոնիթորինգի տվյալների, Հրազդանի ՋԿՏ-ում, Գեղարդ, Քասախ և Հրազդան գետերի ստորին հոսանքներում նիտրատների միջին տարեկան կոնցենտրացիան դիտարկվել է 11.2 մգ/լ-ից ավել։ Մակերևութային ջրերում նիտրատների քանակի մասին հրահանգով սահմանված 25 մգ/լ կոնցենտրացիան գերազանցված էր միայն Քասախ և Գեղարոտ գետերում, գետաբերանների մոտ գտնվող նմուշառման կետերում։ Համաձայն 2015-2017 թվականների ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի տվյալների, Հրազդանի ՋԿՏ-ում ստորերկրյա ջրերում պարունակվում էին 50 մգ/լ-ից ավելի քիչ քանակությամբ նիտրատներ, և գնահատվել են որպես նիտրատների նկատմամբ ոչ խոցելի։ Ստորերկրյա ջրային նմուշներում նիտրատների կոնցենտրացիա հիմնականում չի նկատվել կամ 11 մգ/լ-ից քիչ է եղել։

 

6. ՀՐԱԶԴԱՆԻ ՋԿՏ-Ի ՋՐԱՌԱՋԱՐԿԻ ԵՎ ՋՐԱՊԱՀԱՆՋԱՐԿԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

 

21. Ջրառաջարկի և ջրապահանջարկի գնահատում - Ջրառաջարկը վերլուծվել է բազմամյա ժամանակահատվածի համար՝ հաշվարկելով դրա միջին ցուցանիշը։ Ջրառաջարկը հանդիսանում է Հրազդանի ՋԿՏ-ի օգտագործելի ջրային ռեսուրսը (Աղյուսակ N 17)։ Ջրապահանջարկը հաշվարկվել է ըստ Հրազդանի ՋԿՏ-ում 2022 թվականի հունվարի դրությամբ տրված ջրօգտագործման թույլտվությունների ջրառի ծավալների հանրագումարի, ինչպես նաև վերլուծվել է ջրառաջարկի և ջրապահանջարկի հարաբերակցությունը Հրազդանի ՋԿՏ կառավարման պլանի իրականացման ժամանակահատվածի համար (2022-2027 թվականներ): Ջրօգտագործման թույլտվություններով տրվող ջրօգտագործման ծավալների գումարային մեծությունները, չեն կարող գերազանցել Աղյուսակներ N 27-ում և N 28-ում հաշվարկված ջրառաջարկի ծավալները, բացառությամբ ջրառաջարկը ջրապահանջարկին գերազանցելու դեպքում՝ ըստ «Ջրի ազգային քաղաքականության հիմնադրույթների մասին» օրենքով սահմանված ջրային ռեսուրսների օգտագործման և պահպանության գերակայությունների: Մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի ջրառաջարկի, ջրապահանջարկի վերլուծությունը ներկայացված են Աղյուսակներ N 27-ում և N 28-ում։

 

Աղյուսակ N 27. Մակերևութային ջրերի ջրառաջարկը և ջրապահանջարկը Հրազդանի ՋԿՏ-ում

 

Ջրառաջարկ և ջրապահանջարկ	Ջրառաջարկի աղբյուր/ Ջրապահանջարկի նպատակ	Ըստ տարիների մլն մ3/տարի
		2022	2023	2024	2025	2026	2027
Ջրառաջարկ	Սևան ՋԿՏ	170	170	170	170	170	170
	Հրազդան	469	470	469	468	467	466
	Քասախ	211	211	210	210	210	210
	Ընդհանուր ջրառաջարկի	850	851	849	848	847	846
Ջրապահանջարկ	Արդյունաբերություն	15,0	15,0	15,0	15,0	15,0	15,0
	Խմելու-կենցաղային	0,8	0,8	0,9	0,9	1	1
	Ձկնաբուծություն	58,0	58,0	58,0	58,0	58,0	58,0
	Ոռոգում	682,3	677,3	672,3	667,3	662,3	661,3
	Ընդհանուր ջրապահանջարկ	756,1	751,1	746,2	741,2	736,3	735,3
Ավելցուկ / Պակասուրդ		93,9	99,9	102,8	106,8	110,7	110,7

 

1) Սևանա լճից ջրի տեղափոխում Հրազդանի և Քասախ գետավազաններ՝ Սևան-Հրազդան համակարգի դերիվացիոն ջրանցքով (համաձայն Սևանա լճի մասին ՀՀ օրենքի լճից ջրի բացթողումների տարեկան առավելագույն քանակը կազմում է մինչև 170 մլն մ3):

2) Հիդրոէներգետիկան համարվում է ոչ սպառողական ջրօգտագործող, ուստի դրա ծավալը չի արտացոլվում ընդհանուր ջրառաջարկի և ջրապահանջարկի հաշվարկներում

 

Աղյուսակ N 28. Ստորերկրյա ջրերի ջրառաջարկը և ջրապահանջարկը Հրազդանի ՋԿՏ-ում

 

Ջրառաջարկ և ջրապահանջարկ	Ջրառաջարկի աղբյուր/ Ջրապահանջարկի նպատակ	Ըստ տարիների մլն մ3/տարի
		2022	2023	2024	2025	2026	2027
Ընդհանուր ջրառաջարկ	Հրազդան ԳԱ	220	220	220	119	119	119
	Քասախ ԳԱ	174.5	174.5	173.5	173.5	173.5	173.5
	Ջրառաջարկ	394.5	394.5	393.5	292.5	292.5	292.5
Ընդհանուր ջրապահանջարկ	Արդյունաբերություն	31.8	31.8	31.8	31.8	31.8	31.8
	Խմելու-կենցաղային	482.3	471.3	460.3	452.3	444.3	435.3
	Ձկնաբուծություն	607.4	607.4	607.4	607.4	607.4	607.4
	Ոռոգում	40.7	40.7	40.7	39.7	39.7	39.7
	Ջրապահանջ	1.162	1.151	1.140	1.131	1.123	1.114
Ավելցուկ / Պակասուրդ		-767.5	-756.5	-746.5	-838.5	-830.5	-821.5

 

22. Հրազդանի ՋԿՏ-ում արգելված կամ որոշ սահմանափակումներով գործունեության տեսակների ցանկը

1) Արգելվում է Արարատյան դաշտի սահմաններում գտնվող Հրազդանի և Քասախի գետավազաններում, ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերի օգտագործման նպատակով նոր հորատանցքերի հորատման միջոցով ջրօգտագործման թույլտվությունների տրամադրումը, իսկ ձկնաբուծական նպատակով նաև գործող հորատանցքերի միջոցով նոր ջրօգտագործման թույլտվությունների տրամադրումը:

2) Արարատյան դաշտի սահմաններում գտնվող Հրազդանի և Քասախի գետավազաններում, անձի սեփականություն հանդիսացող հողամասում ձևավորվող գրունտային ջրերը տվյալ անձի կողմից օգտագործվում են միայն Հայաստանի Հանրապետության ջրային օրենսգրքով սահմանված ջրօգտագործման թույլտվության հիման վրա:

3) Արգելվում է Արարատյան դաշտի սահմաններում գտնվող Հրազդանի և Քասախի գետավազաններում, լուծարված հորատանցքերից ջրօգտագործման թույլտվությունների տրամադրումը, իսկ ձկնաբուծական նպատակով նաև կոնսերվացված հորատանցքերից ջրօգտագործման թույլտվությունների տրամադրումը:

 

7. ԷԱԿԱՆ ՃՆՇՈՒՄՆԵՐԸ ԵՎ ՀՆԱՐԱՎՈՐ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՋՐԻ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԻ ՎՐԱ

 

23. Շարժիչ ուժեր - Հրազդանի ՋԿՏ-ում տնտեսության զարգացման հիմնական ուղղությունը գյուղատնտեսությունն է։ Գյուղատնտեսության մասնագիտացման գլխավոր ճյուղերն են հացահատիկի, կարտոֆիլի, բանջարաբոստանային մշակաբույսերի՝ սեխի և դդումի մշակումը, ինչպես նաև խաղողագործությունը։ Քասախի գետավազանում, զարգացած է անասնապահությունը (կաթնատու տավարաբուծությունը և ոչխարաբուծությունը), իսկ Հրազդանի գետավազանում՝ ձկնաբուծությունը։ Քասախի գետավազանի աշխարհագրական դիրքը և բնակլիմայական պայմանները նպաստավոր են ինչպես բուսաբուծության (հացահատիկ, կարտոֆիլ, բազմամյա տնկարկներ, կերային մշակաբույսեր), այնպես էլ անասնաբուծության զարգացման համար: Գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագիտացած է բուսաբուծության, մասնավորապես` հացահատիկային մշակաբույսերի արտադրության, և անասնաբուծության մեջ: Հրազդանի ՋԿՏ-ում գյուղատնտեսական նշանակության հողերը ներկայացված են Աղյուսակ N 29-ում։

 

Աղյուսակ N 29. Հրազդանի ՋԿՏ-ում գյուղատնտեսական նշանակության հողերը

 

ՀԱԶ. ՀԱ

Տեսակը	Հրազդանի գետավազան	Քասախի գետավազան	Հրազդանի ՋԿՏ
Գյուղատնտեսական նշանակության հողեր	160,243.5	18,657.25	178,900.75
Ցանքատարածքներ, որից	47,686.15	10,713.89	58,400
Վարելահողեր	39,463.55	4,248.39	43,712
Ոռոգելի հողեր	7,348.7	5,897.3	13,246
Այգիներ	873.9	568.2	1,442
Արոտավայրեր	20,196.9	5,725.5	25,922

 

1) Հրազդանի ՋԿՏ-ում գյուղատնտեսության զարգացման հիմնական խոչընդոտող ուժն ոռոգման ջրի խնդիրն է։ Գյուղատնտեսական հողերի ոռոգման ջրի բաշխումն իրականացվում է «Արագածոտն», «Կոտայք», «Երևան», «Էջմիածին», «Արտաշատ» ՋՕԸ-երի և «Ջրառ» ՓԲԸ-ի կողմից: Հրազդանի ջրավազանային կառավարման տարածում համաձայն 1988 թվականի գույքագրման տվյալների ջրօգտագործողների ընկերությունների կողմից սպասարկվող ոռոգման ընդհանուր տարածքը կազմել է 64609 հա, որից 2017 թվականի դրությամբ ջրօգտագործողների ընկերությունների կողմից պլանավորվել և «Ջրառ» ՓԲԸ է ներկայացվել 36220 հա,

2) Ընդհանուր առմամբ, Հրազդանի ՋԿՏ ոռոգման ենթակառուցվածքները ընդգրկում են 7 մայր, 4 դերիվացիոն և 7 միջտնտեսային ջրանցքներ։ Հրազդանի գետավազանում տարեկան մոտ 143.31 մլն մ3 ջուր է ամբարվում ջրամբարներում, որը գլխավորապես օգտագործվում է ոռոգման նպատակով։ Հրազդանի ՋԿՏ-ի մայր և երկրորդային ջրանցնքների հիմնական բնութագրերը ներկայացված են Աղյուսակ N 30-ում։

 

Աղյուսակ N 30. Հրազդանի ՋԿՏ-ի մայր և երկրորդային ջրանցնքների հիմնական բնութագրերը

 

Ջրանցքի անվանումը	Շահագործող	Երկարությունը (ըստ 1988 թվականի տարեկան հաշվետվության) կմ	Ջրաղբյուրը	Առավելագույն ծախսը, ըստ 2002 թվականի, մ3/վրկ անձնագրային տվյալներ	Սպասարկման տարածքը, ըստ 1998 թվականի գույքագրման հա	Ջրամատակա- րարման եղանակը
Մայր ջրանցքներ
Արզնի-Շամիրամ	«Ջրառ» ՓԲԸ	81,1	Հրազդան գետ	28,9	19153	Ինքնահոս
Արտաշատ	«Ջրառ» ՓԲԸ	56.87	Հրազդան գետ	29,5 (10 ըստ փաստացի ջրաչափական տվյալների)	15164	Ինքնահոս
Ստորին Հրազդան	«Ջրառ» ՓԲԸ	53.0	Հրազդան գետ	13,5 (11 ըստ փաստացի ջրաչափական տվյալների)	9616	Ինքնահոս
Քասախ ոռոգման համակարգ	«Ջրառ» ՓԲԸ	3,12	Ապարանի ջրամբար	18	2346	Ինքնահոս
Երնջատափ	«Արագածոտն» ՋՕԸ	10.1	Քասախ գետ	0.9	1680	Մեխանի- կական
Կոտայք	«Արագածոտն» ՋՕԸ	29,7	Հրազդան գետ	5.8	7120	Ինքնահոս
Նորք	«Երևան» ՋՕԸ	8,8	Քանաքեռ ՀԷԿ-ի դերիվացիոն ջրանցք	1	980	Ինքնահոս
Դերիվացիոն ջրանցքներ
Դերիվացիոն	«ՄԷԿ» ՓԲԸ	65.0	Հրազդան գետ	60.0	8 550	Ինքնահոս
Հրազդան ՀԷԿ-ի դերիվացիոն ջրանցք	«ՄԷԿ» ՓԲԸ	14,6	ՀԷԿ-ի կողմից օգտագործվելուց հետո Ախպարայի ջրամբար	60	-	-
Արգել ՀԷԿ-ի դերիվացիոն ջրանցք	«ՄԷԿ» ՓԲԸ	8,0	ՀԷԿ-ի կողմից օգտագործվելուց հետո	60
Քանաքեռ ՀԷԿ-ի դերիվացիոն ջրանցք	«ՄԷԿ» ՓԲԸ	12,6	Հրազդան գետ	56	-	-
Երևան ՀԷԿ	«ՄԷԿ» ՓԲԸ	2,75	Հրազդան գետ	43
Միջտնտեսային ջրանցքներ
Քուչակ	«ՄԷԿ» ՓԲԸ	2.0	Գեղարոտ գետ	0.2	170	Ինքնահոս
Եղվարդ	«Կոտայք» ՋՕԸ	16.5	Քասախ գետ	0.6	15	-
Դդմաշեն	«Կոտայք» ՋՕԸ	4.73	Սևան-Հրազդան համակարգ	0,5	334	Ինքնահոս
Հրազդան-Սոլակ	«Կոտայք» ՋՕԸ	12,03		1,1	1545	Ինքնահոս
Ջրթող թիվ 4	«Կոտայք» ՋՕԸ	3,57		0,7	74	Ինքնահոս
Դոտացիոն	«Կոտայք» ՋՕԸ	9.1		3,5	2872	Ինքնահոս
Արզնու ճյուղ	«Կոտայք» ՋՕԸ	17.0		4.5	850	Ինքնահոս

 

3) Հրազդանի ՋԿՏ-ում գործում են մի շարք խոշոր և փոքր պոմպակայաններ: Գործող խոշոր պոմպակայանները ջուրը վերցնում են հիմնականում գետերից և կոլեկտորային ջրահեռացման համակարգից: Հրազդանի գետավազանում առկա են 13 մեծ և փոքր ջրանցքներ, որոնց ընդհանուր սպասարկման տարածքը կազմում է ավելի քան 45886 հա: Որոշ համայնքներում նոր ջրագծերի կառուցման կարիք է զգացվում, իսկ որոշ տեղերում առկա են ոռոգման ներքին ցանցի վերանորոգման խնդիրներ։ Քասախի գետավազանի ոռոգման ենթակառուցվածքը նույնպես բաղկացած է ջրամբարների, պոմպակայանների և ջրանցքների համակարգից: Քասախի գետավազանում կառուցված ջրամբարների գումարային ծավալը կազմում է 97.7 մլն մ3: Գործող ջրանցքներն ապահովում են ավելի քան 4400 հա մշակովի հողատարածքների ոռոգումը: Պետք է նշել նաև այն հանգամանքը, որ Քասախ ենթաավազանի մշակովի հողատարածքների հիմնական մասը ոռոգվում է Արզնի-Շամիրամ ջրանցքով, որը սնվում է Հրազդան գետի և Սևանա լճից բաց թողնվող ջրային ռեսուրսներով։ Հրազդանի գետավազանի պոմպակայանների և ջրանցքների հիմնական բնութագրիչները ներկայացված են Աղյուսակներ N 31-ում և N 32-ում։

 

Աղյուսակ N 31. Հրազդանի գետավազանի պոմպակայանների հիմնական բնութագրիչները

 

Պոմպակայանի անվանումը	Դրվածքային արտադրո- ղականություն		Փաստացի (2016-2020 թվականների) հազ․ մ3	Ջրալրման առավելագույն ջրաքանակ հազ․ մ3	Սպասարկման տարածքը հա
	մ3/ժ	լ/վրկ
Մխչյանի I	51012	14170	24415	-	40320
Մխչյանի II	36612	10170	13357	70000	11980
Ռանչպարի I	24480	6800	24678	-	2000
Ռանչպարի II	16344	4540	12243	37500	7600

 

Աղյուսակ N 32. Հրազդանի ՋԿՏ-ում ջրանցքների հիմնական բնութագրիչները

 

Ջրանցքի անվանումը	Սնման աղբյուրը	Երկարությունը, մ	Ջրթողունա- կություն, մ3/վ	Ոռոգվող տարածք, հա
Հրազդան գետավազան
Արզնի-Շամիրամ	Հրազդան գետ	92.0	18.0	12000
Արտաշատ	Հրազդան գետ	56.8	10.0	11000
Ստորին Հրազդան	Հրազդան գետ	53.4	11.0	6450
Կոտայք	Հրազդան գետ	32.0	5.50	2890
Դերիվացիոն	Հրազդան գետ	65.0	60.0	8550
Քասախ գետավազան
Քասախ ոռոգման համակարգ	Ապարանի ջրամբար	14.0	12.0	2600
Երնջատափ	Քասախ գետ	10.1	0.90	1497
Քուչակ	Գեղարոտ գետ	2.0	0.20	170
Եղվարդ	Քասախ գետ	16.5	0.60	150
Քասախ-Էջմիածին	Քասախ գետ	18,1	5	1188
Աշտարակի ջրանցք	Քասախ գետ	9,40	1,5	280
Օշականի ջրանցք	Քասախ գետ	4,50	1,0

 

4) Ոռոգման ենթակառուցվածքների վատթար վիճակի պատճառով ՋԿՏ-ում բարձր են ջրակորուստները՝ մոտ 27-30%։ Գետավազանում շուրջ 2134 հա գյուղատնտեսական նշանակության ոռոգելի հողեր չեն մշակվում հիմնականում ոռոգման ջրի պակասի, ներտնտեսային ցանցերի բացակայության, հողերի կրկնակի աղակալված լինելու, ինչպես նաև առանձին գյուղացիական տնտեսությունների ցածր վճարունակության և բնակչության` արտագնա աշխատանքի մեկնելու պատճառով։ Հրազդանի ՋԿՏ-ի, մասնավորապես՝ Քասախի գետավազանի աշխարհագրական դիրքը և բնակլիմայական պայմանները նպաստավոր են անասնաբուծության (հիմնականում խոշոր և մանր եղջերավոր անասնաբուծության, խոզաբուծության և թռչնաբուծության) զարգացման համար:

24. Հրազդանի ՋԿՏ-ում ձկնաբուծությունը զարգացած է հիմնականում Հրազդանի գետավազանում։ Վերջին հինգ տարիներին ՀՀ-ում այն ամենաարագ զարգացող ոլորտներից մեկն է: 2022 թվականի հունվարի դրությամբ Հրազդանի գետավազանում տրամադրվել է 147 ջրօգտագործման թույլտվություն, ընդհանուր առմամբ՝ 665,483 հազ. մ3/տարի ջրի ծավալով։ Գետավազանում ձկնաբուծության համար հիմնականում օգտագործվում են Արարատյան դաշտի` Արարատի մարզի Մասիսի տարածաշրջանի ստորերկրյա ջրերը։ Ըստ վիճակագրական տվյալների, ձկնաբուծության ոլորտից տարեկան գոյանում է 19 մլրդ ՀՀ դրամի եկամուտ: Ոլորտն ապահովում է 600-800 աշխատատեղ, ներառյալ՝ ինքնազբաղված փոքր արտադրողները:

1) Ըստ ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության «Գիտական առաջադեմ տեխնոլոգիաների օգտագործում և համագործակցություն հանուն ռեսուրսների համալիր պահպանության «ծրագիր» ծրագրի (այսուհետ՝ ԱՄՆ ՄԶԳ ԳԱՏՕ)Արարատյան դաշտում ստորերկրյա ջրային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման նպատակով ձկնաբուծության ոլորտի ուսումնասիրության տվյալների, 2016 թվականին Արարատյան դաշտում անցկացված՝ ստորերկրյա հորատանցքերի, բնական աղբյուրների և ձկնային տնտեսությունների գույքագրման և հաշվառման արդյունքների համաձայն՝ Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրային ռեսուրսներից փաստացի ջրառի ծավալը կազմում է 608.54 մլն մ3, որը կազմում է մոտ 608 մլն մ3/տարի կամ 60%-ով գերազանցում է թույլատրված ծավալը:

25. Հիդրոէներգիայի արտադրությունը կազմում է Հրազդանի ՋԿՏ-ում ընդհանուր ջրառի 15%-ը: Հրազդանի ՋԿՏ-ում Հայաստանի ամենամեծ հիդրոէներգետիկ կասկադներից մեկը` Սևան-Հրազդան կասկադը, շահագործում է «Միջազգային էներգետիկ կորպորացիա» ՓԲԸ-ի կողմից: Հիդրոէլեկտրակայանները (այսուհետ՝ ՀԷԿ) գտնվում է Հրազդան գետի երկայնքով, Սևանա լճի և Երևան քաղաքի միջև: ՀԷԿ-երը գործում են Հրազդան գետի ջրային պաշարներից բաց թողնված ջրի և ոռոգման շրջանում Սևանա լճից բաց թողնված ջրի միջոցով: Սևան-Հրազդան կասկադի երկարությունը մոտավորապես 70 կմ է: Համալիրի կազմի մեջ են մտնում յոթ ՀԷԿ-եր` Սևանի (34 ՄՎտ), Հրազդանի (81 ՄՎտ), Արգելի (224 ՄՎտ), Արզնիի (70 ՄՎտ), Քանաքեռի (102 ՄՎտ), Երևան-1-ի (44 ՄՎտ) և Երևան-3-ի (5 ՄՎտ) ՀԷԿ-երը, որոնց գումարային տեղակայված հզորությունը կազմում է 560 ՄՎտ, իսկ տարեկան նախագծային արտադրանքը՝ 2.32 մլրդ կՎտժ։ Այս 7 ՀԷԿ-երը միասին արտադրում են ամբողջ երկրի տարեկան էլեկտրաէներգիայի 1/10 մասը: Սևան-Հրազդան կասկադի շահագործումը մեծապես կախված է Սևանա լճից դուրս եկող ջրի ծավալից: Ուստի, տարվա ընթացքում 7 ՀԷԿ-երից աշխատում են միայն 5-ը, իսկ մյուս 2 ՀԷԿ-երը շահագործվում են ոռոգման շրջանում, երբ համակարգում կան լրացուցիչ ջրային ռեսուրսներ:

1) Փորձագիտական գնահատականի հիման վրա ջրառի ծավալը բաշխվում է հետևյալ կերպ` նոյեմբերից ապրիլ ամիսներին ՀԷԿ-երը օգտագործել են 55-60 մլն մ3 ջուր, իսկ ապրիլից մինչև նոյեմբեր (ոռոգման ժամանակահատված)` 1,302,49 -1,307,49 մլն մ3 ջուր: Կասկադի մյուս երկու ՀԷԿ-երը` Սևանը և Հրազդանը, գործում են միայն այն ժամանակահատվածում, երբ Սևանա լճից լրացուցիչ քանակությամբ ջուր է վերցվում: Սովորաբար դա մայիս-հունիս ամիսներից մինչև հոկտեմբերի վերջն է: Սևանա լճից ջուրը նախ մտնում է Սևանի ՀԷԿ, այնուհետև՝ Հրազդան ՀԷԿ, վերջապես մտնում Սևան-Հրազդան դերիվացիոն ջրանցք ու օգտագործվում ոռոգման նպատակով: Սևան-Հրազդան կասկադի ՀԷԿ-երի մասնաբաժինները ներկայացված Նկար N 1-ում։

Նկար N 1. Սևան-Հրազդան կասկադի ՀԷԿ-երի մասնաբաժինը

 

2) Հիդրոէներգետիկ համակարգն էական ճնշում է գործադրում Հրազդան գետի վրա, մասնավորապես՝ խախտվում է հոսքի բնական ռեժիմը, ջրի մակարդակի, արագության բնական ռեժիմը, ինչպես նաև նստվածքների կուտակման և այլ բնութագրիչների վրա: Սևան-Հրազդան համալիրի ՀԷԿ-երի շահագործման նպատակով Հրազդան գետից տարեկան ջրառը կազմում է 1357.04 մլն մ3 տարի: ՀԷԿ-երի և փոքր հիդրոէլեկտրակայանների (այսուհետ՝ փհէկ) կառուցման արդյունքում էական ճնշումների են ենթարկվում մակերևութային ջրային մարմինները՝ խախտվում է հոսքի բնական ռեժիմը, ջրի մակարդակի, արագության բնական ռեժիմը, ինչպես նաև նստվածքների կուտակման և այլ բնութագրիչների վրա: Ընդ որում ազդեցությունը դրսևորվում է հիմնականում հիդրոմորֆոլոգիական ասպեկտով, որն էլ շատ հաճախ բերում է կենսաբանական ճնշման:

3) Հրազդանի ՋԿՏ-ն հանրապետության համեմատաբար հարուստ տարածաշրջաններից է, որն ունի հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրության զարգացման մեծ պոտենցիալ: Տարածքում Հրազդան և Մարմարիկ գետերի էներգետիկ պոտենցիալի օգտագործման շնորհիվ գործում են երեք խոշոր` Հրազդանի, Արգելի, Արզնիի ՀԷԿ-երը և 16 փոքր ՀԷԿ-եր (տարեկան արտադրում են մոտ 48,3 մլն կՎտժ էլեկտրաէներգիա): Կառուցման փուլում է գտնվում ևս 1 փհէկ, որի շահագործման դեպքում ՋԿՏ-ում էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը կավելանա մոտ 2.4 մլն կՎտժ-ով:

26. Ջերմային էներգետիկայի արտադրության ոլորտում Հրազդանի ՋԿՏ-ում են գտնվում երկու խոշոր էներգաարդյունաբերող ընկերությունները՝ «ՀրազՋԷԿ» ԲԲԸ-ն և «Հրազդան-5» էներգաբլոկը, որոնց տեխնոլոգիայի հիմքում ընկած է նաև հովացման աշտարակների միջոցով տաք ջրի հովացումը: Նշված ընկերություններին կից առկա են գյուղատնտեսական բերրի հողատարածքներ, որտեղ ներդրումների իրականացման դեպքում հնարավոր կլինի կառուցել ջերմոցային տնտեսություններ՝ մատչելի ջեռուցմամբ, առանց ջրի կորուստների և ինքնահոս ոռոգման ջրով, քանի որ տեղանքը ընձեռում է այդ հնարավորությունը: Հրազդան ՋԷԿ-ը կառուցվել է 1963-1974 թվականներին և տեղակայվել է Հրազդան քաղաքի հյուսիս արևմտյան հատվածում։ Առաջին անգամ այն շահագործվել է 1966 թվականին և այն ժամանակից ի վեր այն դարձել է Հայաստանի էլեկտրական արտադրության կարևոր մասը։ Մինչ 2005 թվականը Հրազդանի ՋէԿ-ը արտադրում էր 143 մլրդ կվ/ժ էլետրաէներգիա և 1.23 մլն Գկալ ջերմային էներգիա։ 2003 թվականին Հրազդան ՋԷԿ-ը կուտակված պարտքերի պատճառով վաճառվեց «Լիորմանդ Հոլդինգ լիմիթիդ» (Liormand Holdings Limited) ընկերությանը։

1) Հրազդանի ՋԿՏ-ում է գտնվում նաև Երևանի ՋԷԿ-ը (Երջէկ)։ «Երևանի ՋԷԿ» ձեռնարկությունը հիմնադրվել է 1963 թվականին: 1997 թվականին ստեղծվել է «Երևանի ջերմաէլեկտրակենտրոն» պետական փակ բաժնետիրական ընկերությունը: Երևանի ջերմաէլեկտրակենտրոնի նախագծման աշխատանքները սկսվել են 1959 թվականին Խորհրդային Միության «Տեպլոէլեկտրոպրոյեկտ» ինստիտուտի կողմից: Այն որոշվել է կառուցել Հայաստանի արդյունաբերական էներգատար կենտրոններից մեկում՝ Երևանի հարավային արդյունաբերական հանգույցում: Երևանի ջերմաէլեկտրակենտրոնի շինարարությունը սկսվել է 1961 թվականին:

27. Գյուղատնտեսությունից հետո Հրազդանի ՋԿՏ-ում հաջորդ զարգացած տնտեսական ճյուղերից է արդյունաբերությունը։ Այն զարգացած է հատկապես Երևան քաղաքում, որը համարվում է հանրապետության խոշորագույն արդյունաբերական և տնտեսական կենտրոնը։ Հրազդանի գետավազանի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի մեջ առավել զարգացած են սննդամթերքի և խմիչքների արտադրությունը (մսի և մսամթերքի մշակում և պահածոյացում, մրգերի և բանջարեղենի մշակում և պահածոյացում, կաթնամթերքի, ալյուրի, ըմպելիքի արտադրություն), ոչ մետաղական հանքային այլ արտադրանքի արտադրություն (ապակու և դրանից պատրաստվող իրերի արտադրություն, ցեմենտի արտադրություն), մետաղագործական արդյունաբերություն և մետաղե արտադրատեսակների արտադրություն (պողպատի և թուջի ձուլում), կահույքի արտադրություն, այլ կատեգորիաների մեջ չմտցված պատրաստի իրերի արտադրություն (ոսկերչական իրերի և կից ապրանքների (ադամանդի) արտադրություն): Երևանի արդյունաբերության հիմնական ճյուղերն են սննդամթերքի (ներառյալ խմիչքներ) արտադրությունը, քիմիական և մետաղագործական արդյունաբերությունը։ Երևանի արդյունաբերական արտադրանքի ծավալի մեջ առաջատար դիրք են զբաղեցնում մշակող արդյունաբերությունը և էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրությունն ու բաշխումը՝ 79.6 % և 17.7% համապատասխանաբար: Քասախի գետավազանում արդյունաբերությունը մասնագիտացած է սննդամթերքի արտադրության (մսի և մսամթերքի մշակում և պահածոյացում, մրգերի և բանջարեղենի մշակում և պահածոյացում, կաթնամթերքի, ըմպելիքի արտադրություն, խաղողի վերամշակման և գինու հումքի ստացման) ու շինանյութերի հանքավայրերի շահագործման ոլորտներում: Արդյունաբերությունը հիմնականում զարգացած է Աշտարակի և Ապարանի տարածաշրջաններում: Հրազդանի ՋԿՏ տարածքը տարբերվում է օգտակար հանածոների բաշխվածությամբ։ Հրազդանի գետավազանը հարուստ է օգտակար հանածոների պաշարներով: Առկա են ոսկու, ալյումինի, պղինձ-մոլիբդենի, երկաթի, պեռլիտի, մարմարի, գրանիտի, լիթոիդային պեմզայի, նեֆելինային սիենիտների, անդեզիտաբազալտների, հրաբխային խարամների, քարաղի, զանազան շինարարական նյութերի 60 հանքավայրեր, որոնցից շահագործվում է 32-ը՝ 28 տնտեսավարողների կողմից: Հանքավանի գոտում կան պաշարներով հարուստ 3 հանքավայրեր՝ Դամլիկի օբսիդիանի (Հանքավանի վանակատի), Մայմեխի մարմարի և Թեժսարինեֆելինային սիենիտի, որոնք համապատասխան ներդրումների դեպքում կունենան շահագործման լայն հեռանկարներ: Այստեղ է գտնվում նաև Հանքավանի պղինձ-մոլիբդենի հանքավայրը, որը նախկինում (2006 թ.-ին) շահագործվում էր «Գոլդեն Օրե» ՍՊԸ-ի կողմից։ Հանքավայրի հիմնական օգտակար հանածոներն են մոլիբդենը, պղինձը և ոսկին։ Լեռնահատկացման ակտով տրամադրված տարածքը կազմում է 109.4 հա։ Օգտակար հանածոների հաստատված պաշարները կազմում են 137.3 մլն տոննա հանքաքար,որում` մոլիբդենը 62.46 հազ. տոննա, պղինձ` 129,3հազ. տոննա (հաստատված 1962 թ.-ին)։ Հանքաքարում օգտակար հանածոների պարունակությունը կազմում է. մոլիբդեն` 0.054%, պղնձին` 0.55-0.60%: Հրազդանի գետավազանում՝ Մարմարիկ գետի միջին ավազանում է գտնվում Մեղրաձորի ոսկու, արծաթի հանքավայրը։ Հանքանյութը կազմված է հիմնականում պիրիտ, խալկոպիրիտ, սֆալերիտ, գալենիտ, թելուրիդներմիներալներից, բնածին ոսկուց, արծաթից և մի շարք սուլֆիդներից։ Հանքանյութի պաշարները մոտ 600 հազ․ տոննա են (ոսկու միջին պարունակությունը՝ 10.1 գ/տ, արծաթինը՝ 13.6 գ/տ)։ Հանքի շահագործումը սկսվել է դեռևս 1986 թվականից։ 2012 թվականին հանքավայրը շահագործման է հանձնվել «Մեղրաձոր գոլդ» ՍՊԸ-ին։ Լեռնահարստացման ակտով տրամադրված տարածքը կազմում է 569․07 հա։ Հանքի տարածքում գործում են 2 պոչամբարներ։ Պոչամբարները գտնվում են Երևան-Մեղրի մայրուղու աջ կողմում՝ Արարատ քաղաքից 4 կմ հեռավորության վրա։ Առաջին պոչամբարը կառուցվել է 1976 թվականին։ Պոչամբարի նախագծային ծավալը կազում է 18 մլն տոննա, փաստացի մակերեսը՝ 1.35 կմ2։ 2013 թվականի դրությամբ այն լցված է 14 մլն տոննա պոչանքով։ Երկրորդ պոչամբարը կառուցվել է 1998 թվականին։ Պոչամբարի նախագծային ծավալը կազում է 2 մլն 500 հազ. տոննա, փաստացի մակերեսը՝ 0.3 կմ2։ Մեղրաձոր գյուղից 4.5 կմ դեպի արևմուտք գտնվում է նաև Մեղրաձորի ոսկու, արծաթի հանքավայրի «Լուսաջուր» տեղամասը։ Հանքավայրի երկրաբանական ուսումնասիրությունները իրականացվել են 2010 թվականին։ Հանքանյութի մեջ ոսկու միջին պարունակությունը կազմում է 10.5 գ/տ, արծաթինը՝ 17.1 գ/տ։ Մեղրաձորի ոսկու, արծաթի հանքավայրի «Լուսաջուր» տեղամասը 2012 թվականին շահագործման է հանձնվել «Պարամաունտ Գոլդ Մայնինգ» ՓԲԸ-ին։ Լեռնահարստացման ակտով տրամադրված տարածքը կազմում է 45.1 հա։

1) Հրազդանի գետավազանում՝ Հրազդան քաղաքից մոտ 1 կմ դեպի հյուսիս-արևելք գտնվում է Հրազդանի երկաթի հանքավայրը։ Հանքավայրի օգտակար հանածոների պաշարը հաստատվել է 50.61 մլն տոննա հանքաքար, որում երկաթի պարունակությունը կազմում է 26.46%։ Հրազդանի երկաթի հանքավայրը 2012 թվականին բաց եղանակով շահագործման է հանձնվել «Ֆորչն Ռիզորսիս» ՍՊԸ-ին։ Ընդերքօգտագործման նպատակով հատկացված տարածքի ընդհանուր մակերեսը կազմում է 0.553 կմ2, իսկ հանքաքարի արդյունահանման ընդհանուր ծավալը՝ 70մլն տոննա հանքաքար։

 

4) Մոնիթորինգի արդյունքների համաձայն՝ Քասախ, Տանձաղբյուր և Մարմարիկ գետերի վերին հատվածներում ջրի որակը համապատասխանում է «լավ» (II) դասին: Հրազդան գետի ջրի որակը Երևան քաղաքից հետո և Գետառ, Մարմարիկ և Տանձաղբյուր գետերի ջրի որակը գետաբերաններում համապատասխանում է «վատ» (V) դասին: Գետերը աղտոտվում են չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերի կետային և ոչ կետային արտանետումներով և գյուղատնտեսությունից ցրված աղտոտվածությամբ: Գեղարոտ գետի ջրի որակը Արագած գյուղից վերև գնահատվում է որպես «վատ» (V) կարգավիճակ: Արագած լեռան արևելյան լանջն ունի եզակի երկրաբանական և երկրաքիմիական առանձնահատկություններ: Թթվային ջրի աղբյուրներ կան: Ջրի pH-ը կտրուկ նվազում է (մինչև 3-4) Գեղարոտ գետին վատագույն հոսքի դեպքում (տարեկան 1-2 անգամ) և մեծ քանակությամբ մանգան, երկաթ, կոբալտ, նիկել, ցինկ, բոր և այլ մետաղներ են ջրի մեջ լուծվում: Արդյունքում, ծանր մետաղների պարունակությունը ջրի մեջ բարձրանում է 10 կամ ավելի անգամ, իսկ գետի ջուրը դառնում է գորշ:

5) Հրազդանի ՋԿՏ-ի գետերում 2015-2018 թվականներին թթվածնային ռեժիմը համապատասխանում է «գերազանց» կամ «լավ» ջրի որակի դասերին ամբողջ երկարությամբ, բացառությամբ Հրազդան և Գետառ գետերի, որտեղ նկատվել է թթվածնի էական պակասություն: ԹԿՊ5-ի և ԹՔՊ-ի կոնցենտրացիայի բարձր արժեքները Հրազդան գետի ջրերում Երևանի քաղաքից հետո վկայում են օրգանական աղտոտիչների բարձր մակարդակի մասին: Ըստ մոնիթորինգի տվյալների, սնուցիչների, ինչպիսիք են` ամոնիումն ու ֆոսֆատը իոնները, բարձր են Հրազդան, Ծաղկաձոր և Քասախ գետերի միջին և ստորին հոսանքներում, կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերի արտանետումների պատճառով: Այս սննդանյութերի կոնցենտրացիան ամբողջ տարվա ընթացքում աճում է շուրջ 40-50 անգամ (ամոնիումի իոնի դեպքում` մինչև 300 անգամ) Հրազդան գետի Երևան քաղաքից հետո, Ծաղկաձոր գետի Ծաղկաձոր քաղաքից ներքև և Քասախ գետի Ապարան և Աշտարակ քաղաքներից ներքև դիտակետերում:

6) Ջրամբարների ջրի քիմիական որակի առումով (որը հիմնականում ներառում է էկոլոգիական կարգավիճակի համար անհրաժեշտ համապատասխան պարամետրեր), Հրազդանի ՋԿՏ-ում դիտարկվող երկու ջրամբարներից մեկը գնահատվել է ռիսկային Երևանյան լճի ջրամբարը ունի «անբավարար» կարգավիճակ: Աղտոտումը հիմնականում պայմանավորված է չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերի կետային և ոչ կետային արտանետումներով և գյուղատնտեսությունից տարածված աղտոտվածությամբ:

47. Համաձայն ՋՇԴ-ի, մակերևութային ջրերի էկոլոգիական կարգավիճակի գնահատումն իրականացվում է ըստ էկոլոգիական կարգավիճակի գնահատման համակարգի (այսուհետ ԷԿԳՀ)` հիմնված կենսաբանական որակի տարրերի (այսուհետ՝ ԿՈՏ) տվյալների վրա, որոնք բաղկացած են ձկներից, մակրոանողնաշարավորներից, ֆիտոբենթոսից, ֆիտոպլանկտոնից և մակրոֆիտներից, մինչդեռ ֆիզիկաքիմիական և հիդրոմորֆոլոգիական ցուցանիշները հանդես են գալիս որպես աջակցող տարրեր: Հայաստանում առայժմ չկա ՋՇԴ-ին համապատասխանող էկոլոգիական կարգավիճակի դասակարգման պաշտոնական համակարգ: Այնուամենայնիվ, մի շարք գետերի ընտրված ՄՋՄ-ի համար տրվել է էկոլոգիական կարգավիճակի նախնական գնահատում, հիմնվելով ՋՇԴ-ին համահունչ էկոլոգիական կարգավիճակի՝ գետերում բենթիկ (հատակային) անողնաշարավորների դասակարգման նոր առաջարկված համակարգի վրա: ԽՓՋՄ-երի համար էկոլոգիական պոտենցիալի որևէ դասակարգում առայժմ մշակված չէ:

1) Մակերևութային ջրային մարմինների կենսաբանական կարգավիճակի գնահատումը հիմնված է 2019 թվականին ըստ ԿՈՏ բենթիկ անողնաշարավորների ՀՀ գետերի հղումային պայմանների և դասակարգման սահմանների վրա: Ընդհանուր ֆիզիկաքիմիական պարամետրերի հիման վրա դասակարգումները նշանակվում են B կարգի, քանի որ արժեքները դեռ չեն գնահատվել կենսաբանական տվյալների հետ: Էկոլոգիական դասակարգման վստահության կարգը ներկայացված է Աղյուսակ N 50-ում։ ՄՋՄ-ի Էկոլոգիական կարգավիճակն ըստ նոր ԷԿԳՀ-ի մակրոանողնաշարավորների համար ներկայացված է Աղյուսակ N 51-ում։ Հրազդանի ՋԿՏ-ում ՄՋՄ-ների էկոլոգիական կարգավիճակը ներկայացված է Քարտեզ N 8-ում։

 

Աղյուսակ N 50. Էկոլոգիական դասակարգման վստահության կարգ

 

Կարգ	Դասակարգում	Վստահություն
A	Կենսաբանական տվյալների հիման վրա` օգտագործելով ՋՇԴ-ին համապատասխան նոր ԷԿԳՀ-ը	բարձր
B	Ճնշումների տվյալների հիման վրա (ներառյալ քարտեզների ուսումնասիրությունը)	միջին
C	Ռիսկի գնահատման հիման վրա	ցածր
D	Ներկայումս հնարավոր չէ դասակարգում	–

 

Աղյուսակ N 51. ՄՋՄ-ի Էկոլոգիական կարգավիճակն ըստ նոր ԷԿԳՀ-ի մակրոանողնաշարավորների համար

 

ՄՋՄ կոդը	Գետավազան	Գետ	Էկոլոգիական կարգավիճակ	Վստահություն
AM_3-002	Հրազդան	Մարմարիկ	1	A
AM_3-005	Հրազդան	Մարմարիկ	4	A
AM_3-012	Հրազդան	Մարմարիկ	2	A
AM_3-013	Հրազդան	Հրազդան	4	A
AM_3-017	Հրազդան	Հրազդան	3	A
AM_3-020	Հրազդան	Հրազդան	2	A
AM_3-043	Հրազդան	Քասախ	3	A
AM_3-053	Հրազդան	Քասախ	3	A
AM_3-059	Հրազդան	Գեղարոտ	5	A
AM_3-064	Հրազդան	Քասախ	3	A
AM_3-069	Հրազդան	Քասախ	5	A

 

 

Քարտեզ N 8. Հրազդանի ՋԿՏ-ում ՄՋՄ-ների էկոլոգիական կարգավիճակը

 

48. Ջրային մարմինների հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակը գնահատվել է կազմակերպված դաշտային ուսումնասիրությունների տվյալների հիման վրա ՋՇԴ սկզբունքներին համապատասխան 5 բալային համակարգով: Ընդհանուր գնահատվել է 13 ՋՄ, որից 1 ՋՄ ունի բարձր, 4 ՋՄ՝ լավ, 2 ՋՄ՝ չափավոր, 5 ՋՄ՝ վատ և 1 ՋՄ՝ շատ վատ կարգավիճակ ըստ հիդրոմորֆոլոգիայի: Հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի գնահատում մոնիթորինգի դիտակետերում ներկայացված է Աղյուսակ N 52-ում:

 

Աղյուսակ N 52. Հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի գնահատում մոնիթորինգի դիտակետերում

 

ՋՄ-ի համարը	Գետավազան	Գետ	Դիտակետի անվանումը	Հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակ	Վերին կոորդինատ	Ներքին կոորդինատ
ՋՄ 3-003	Հրազդան	Մարմարիկ	Հանքավան գյուղից վերև	1,8	N 40.624685, E 44.469600	N 40.626078, E 44.470942
ՋՄ 3-005	Հրազդան	Մարմարիկ	Մարմարիկ ջրամբարից ներքև	3,95	N 40.617534, E 44.566034	N 40.613716, E 44.568330
ՋՄ 3-012	Հրազդան	Մարմարիկ	Գետաբերան	3,4	N 40.546968, E 44.750238	N 40.544832, E 44.754582
ՋՄ 3-013	Հրազդան	Մարմարիկ	Հրազդանի ՋԷԿ-ից ներքև	3,4	N 40.549535, E 44.755668	N 40.547902, E 44.755706
ՋՄ 3-017	Հրազդան	Հրազդան	Աղբյուրակ ջրամբարից ներքև	3,85	N 40.500051, E 44.740197	N 40.498527, E 44.739826
ՋՄ 3-020	Հրազդան	Հրազդան	Արգել ՀԷԿ-ից վերև	1,85	N 40.384464, E 44.604009	N 40.380886, E 44.605442
ՋՄ 3-069	Հրազդան	Քասախ	Գետաբերան	3,75	N 40.166287, E 44.256083	N 40.164674, E 44.255338
ՋՄ 3-064	Հրազդան	Քասախ	Աշտարակ քաղաքից ներև	1,9	N 40.255068, E 44.318714	N 40.255795, E 44.315364
ՋՄ 3-063	Հրազդան	Քասախ	Աշտարակ քաղաքից վերև	3,5	N 40.301003, E 44.376840	N 40.298043, E 44.373374
ՋՄ 3-053	Հրազդան	Քասախ	Ապարանի ջրամբարից ներքև	3,5	N 40.466456, E 44.446116	N 40.462464, E 44.444969
ՋՄ 3-043	Հրազդան	Քասախ	Գետի ակունք	1,2	N 40.594769, E 44.344982	N 40.593699, E 44.346885
ՋՄ 3-059	Հրազդան	Գեղարոտ	Գետաբերան	4,8	N 40.497386, E 44.393194	N 40.497647, E 44.395705
ՋՄ 3-058	Հրազդան	Գեղարոտ	Գետի ակունք	2,05	N 40.488870, E 44.316996	N 40.489608, E 44.319263

 

1) Հրազդանի ՋԿՏ-ի հիդրոմորֆոլոգիական գնահատման արդյունքները ցույց են տալիս, որ լավ կարգավիճակից ցածր դաս ունեցող դիտակետերը տեղակայված են ջրային մարմինների ձևաբանորեն փոփոխված գետաբերանային հատվածներում: Մյուս կողմից, բարձր կարգավիճակ ունեցող դիտակետերը տեղակայված են գետերի վերին հատվածներում: Հրազդանի ՋԿՏ-ի գետերի մեծ մասը փոքր գետեր են և հիմնականում սնվում են գարնանային ձնհալքից: Ամառ-աշնանային սակավաջուր ժամանակահատվածում գետերի վրա ազդում է չկարգավորված ջրառը, որի հետևանքով գետերում հոսքը էականորեն նվազում է: Գետերում մորֆոլոգիական ազդեցություններն ակնառու են բնակավայրերի և ակտիվ գյուղատնտեսական գործունեության տարածքներում:

49. Ստորերկրյա ջրային մարմինների կարգավիճակի գնահատման համար Հրազդանի ՋԿՏ-ի 4 հիդրոերկրաբանական կոմպլեքսում տարանջատվել են 12 ՍՋՄ (ներառյալ հանքային ջրերի աղբյուրները): ՍՋՄ-ները տարանջատվել են նրանց ձևավորման, կուտակման, բեռնաթափման և օգտագործման պայմանների հիման վրա: ՍՋՄ-ներն ունեն թույլ բնական պաշտպանություն և անմիջական փոխազդեցության մեջ են մթնոլորտային երևույթների (տեղում, ջերմաստիճան) և անթրոպոգեն գործոնների հետ: Ըստ իրենց քանակական և քիմիական կարգավիճակների, տարանջատված ՍՋՄ-ները համապատասխանում են ստորերկրյա ջրերի լավ վիճակին: Սակայն Հրազդանի ՋԿՏ-ում ՍՋՄ-ի վերաբերյալ առկա տվյալները բավարար չեն ջրային մարմինների քիմիական կարգավիճակի ճշգրիտ գնահատման համար: Անհրաժեշտ է ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի դիտացանցի բնութագրական դիտակետերի լրացուցիչ տվյալներ, որոնք պետք է ընդգրկեն քիմիական բնութագրիչների ավելի լայն սպեկտր՝ ծանր մետաղներ, պեստիցիդներ և այլ քիմիական նյութեր: Քիմիական և քանակական մոնիթորինգի տվյալների համադրման մեթոդները, ինչպես նաև քիմիական և քանակական կարգավիճակի գնահատման մեթոդները կարիք ունեն լրամշակման և բարելավման:

1) Հրազդանի ՋԿՏ-ում բոլոր ստորերկրյա ջրային ռեսուրսներն օգտագործվում են խմելու-կենցաղային, արդյունաբերական, գյուղատնտեսական նպատակներով: Տեկտոնական խզվածքային գոտիներում գտնվող Հանքավանի, Բջնիի և Արզնիի հանքային ստորերկրյա ջրերը օգտագործվում են ռեկրեացիոն, շշալցման և ածխաթթվային գազի ստացման նպատակով:

2) Նմուշառվել են 10 հորատանցք և աղբյուր, որոնք պետական ստորերկրյա ջրերի դիտացանցի մաս չեն կազմում: Նրանցից մի մասը նմուշառվել են երկու տարիներինը միասին: Յուրաքանչյուր ջրի նմուշ ենթարկվել է ֆիզիկաքիմիական անալիզների: Մի քանի այլ վայրերում նիտրատի կոնցենտրացիան դիտվել է 10 մգ/լ-ից բարձր: Այս դիտակետերը պետք է հետագայում ևս դիտարկվեն, և ժամանակի ընթացքում կոնցենտրացիայի փոփոխության միտումները պետք է վերլուծվեն: Ընդհանրացնելով ստորերկրյա ջրերի աղբյուրների վերլուծությունը՝ 7 աղբյուրներ, որոնք գտնվում են Փյունիկի, Բուժականի, Հրազդանի, Մելիքգյուղի, Վարդենիսի, Ապարանի և Երևանի տարածքներում կարող են ներառվել Հրազդանի ՋԿՏ-ի հետագա հիդրոերկրաբանական մոնիթորինգի ցանցում:

50. Ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի բարելավման համար պետք է ընդլայնել ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի դիտացանցը, որպեսզի այն ընդգրկի Հրազդանի ՋԿՏ-ի բոլոր ստորերկրյա ջրային մարմինները: Պետք է պահպանել գործող մոնիթորինգի դիտակետերը, որոնցից 11-ը կարիք ունի վերանորոգման և ինչպես նաև ավելացնել 19 նոր դիտակետ (13 աղբյուր և 6 հորատանցք): 19 դիտակետի նախագծային փաստաթղթերը մշակվել են 2020 թվականի գարնանը: Ստորերկրյա ջրերի տվյալների բազան կարող է բարելավվել այլ տվյալների բազաների և ավտոմատ սարքավորումների հետ ինտեգրման հնարավորություններ ստեղծելով: Տարեկան երկու անգամ իրականացվող քիմիական մոնիթորինգը պետք է համահունչ լինի ՋՇԴ սկզբունքներին: Ներկայումս մոնիթորինգի բոլոր դիտակետերում անալիզի են ենթարկվում միևնույն ցուցանիշները (ընդհանուր ֆիզիկաքիմիական ցուցանիշներ, հիմնական իոններ, ամոնիում իոն, նիտրիտ իոն, ծանր մետաղներ): ՋՇԴ հիմնվում է ռիսկի գնահատման վրա հիմնված մոտեցմանը: Նման մոտեցման դեպքում մեծաքանակ ցուցանիշների մոնիթորինգ է իրականացվում առնվազն 6 տարին մեկ անգամ, ինչը իրենից ներկայացնում է հսկողական մոնիթորինգը: Արդյունքների վերլուծության հիման վրա հետագայում մոնիթորինգն իրականացվում է փոքրաթիվ ցուցանիշներով քիչ քանակի դիտակետերում՝ կրճատելով մոնիթորինգի ծախսերը։

 

11. ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՀՐԱԶԴԱՆԻ ՋԿՏ-Ի ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՎՐԱ

 

51. 1961-2017 թվականների ժամանակահատվածում կատարված օդերևութաբանական դիտարկումների տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ տարեկան օդի ջերմաստիճանի բարձրացման միտումները դիտվում են ավազանի բոլոր 7 օդերևութաբանական կայաններում: Միջին տարեկան օդի ջերմաստիճանը Հրազդան, Երևան ագրո, Արտաշատ և Աշտարակ, ինչպես նաև Արագած, Ամբերդ և Ապարան մոնիթորինգի կայաններում, 1961-2017 թվականների ներկայացված են Նկարներ N 2-ում և N 3-ում:

 

 

Նկար N 2. Միջին տարեկան օդի ջերմաստիճանը Հրազդան, Երևան ագրո, Արտաշատ և Աշտարակ մոնիթորինգի կայաններում, 1961-2017 թվականներ

 

 

Նկար N 3. Միջին տարեկան օդի ջերմաստիճանը Արագած, Ամբերդ և Ապարան օդերևութաբանական կայանում, 1961-2017 թվականներ

 

52. Հրազդանի գետավազանում դիտվել են տարեկան տեղումների աճի միտումներ, իսկ Քասախի գետավազանում, ընդհակառակը՝ տեղումների նվազում: Տարեկան տեղումները Հրազդան, Երևան ագրո, Արտաշատ և Աշտարակ, ինչպես նաև Արագած, Ամբերդ և Ապարան օդերևութաբանական կայաններում, 1961-2017 թվականներ ներկայացված են Նկարներ N 4-ում և N 5-ում։

 

 

Նկար N 4. Տարեկան տեղումները Հրազդան, Երևան ագրո, Արտաշատ և Աշտարակ օդերևութաբանական կայաններում, 1961-2017 թվականներ

 

 

Նկար N 5. Տարեկան տեղումները Արագած, Ամբերդ և Ապարան օդերևութաբանական կայաններում, 1961-2017 թվականներ

 

53. Հրազդանի ՋԿՏ-ի ջրային ռեսուրսների վրա կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը գնահատվել է CCSM4 և METRAS մոդելների հիման վրա, համաձայն CO2-ի արտանետումների համար Կլիմայի փոփոխության փորձագետների միջկառավարական խմբի (ԿՓՓՄԽ) կողմից առաջարկված RCP8.5 և RCP6.0 սցենարների: RCP6.0 սցենարի համաձայն (SRES B2 սցենարին համարժեք) ՀՀ-ում CO2-ի կոնցենտրացիան 2100-ին կլինի 670ppm, իսկ համաձայն RCP8.5 սցենարի (SRES A2 սցենարին համարժեք)` 936ppm: Օդի ջերմաստիճանի և մթնոլորտային տեղումների հետագա փոփոխությունների կանխատեսումները մշակվել են մինչև 2100 թվականը:

54. CCSM4 մոդելի կիրառման արդյունքները ցույց են տալիս, որ Հրազդանի ՋԿՏ-ում, ինչպես ողջ հանրապետությունում, ջերմաստիճանը կշարունակի աճել տարվա բոլոր եղանակներին: Այնուամենայնիվ, RCP8.5 սցենարի համաձայն, սկսած 21-րդ դարի կեսերից (2041-2100) ջերմաստիճանն ավել արագ կբարձրանա: Ըստ RCP8.5 սցենարի, հավանական է, որ 2100 թ.-ին Հայաստանում տարեկան միջին ջերմաստիճանը կկազմի 10.2°C, ինչը գերազանցում է բազիսային ժամանակահատվածի (1961-1990) ջերմաստիճանը 4.7°C-ով: Տեղումների փոփոխության գնահատման արդյունքները ցույց են տալիս, որ RCP8.5 սցենարի համաձայն, 2070 թվականի տեղումների միջին տարեկանը կարող է բարձրանալ 5.2%-ով, ապա՝ 2100 թ.-ին տեղումների քանակը կտրուկ կնվազի և կմոտենա բազիսային ժամանակահատվածի աստիճանին (+ 0.7%): Ջերմաստիճանի և տեղումների նախատեսվող փոփոխությունները՝ ըստ IPCC RCP6.0 և RCP8.5 սցենարների (CCSM4 մոդել) ներկայացված է Աղյուսակ N 53-ում։

 

Աղյուսակ N 53. Ջերմաստիճանի և տեղումների նախատեսվող փոփոխությունները՝ ըստ IPCC RCP6.0 և RCP8.5 սցենարների (CCSM4 մոդել)

 

Պարամետր	1961- 1990	2011-2040		2041-2070		2071-2100
		RCP6.0	RCP8.5	RCP6.0	RCP8.5	RCP6.0	RCP8.5
Ջերմաստիճան, °C	5.5	+1.7	+1.8	+2.3	+3.2	+3.1	+4.7
Տեղումներ, մմ / %	592/100	+18.9/+3.2	+6.9/+1.2	+13.0/+2.2	+30.7/+5.2	+22.0/+3.7	+4.0/+0.7

 

55. Կիրառվել է նաև 12 կմ լուծաչափով METRAS ռեգիոնալ մոդելը: ACCES, CNRM, MPIM, GFDL գլոբալ մոդելների արդյունքները ընկած են METRAS մոդելի հիմքում, ինչը թույլ է տվել տեղայնացնել ցածր լուծաչափով գլոբալ մոդելի կոպիտ արդյունքները Հայաստանի տարածքի համարի առնելով երկրի բարդ լեռնային տեղագրական պայմանները: METRAS մոդելը կիրառվել է ջերմաստիճանի և տեղումների փոփոխությունների կանխատեսման համար օգտագործելով RCP8.5 վատատեսական սցենարը։ Ջերմաստիճանների կանխատեսված արժեքները մոտ են CCSM4 մոդելով ստացված արժեքներին, բայց տեղումների արժեքնրը զգալիորեն տարբերվում են․ ըստ METRAS մոդելի, տեղումները մինչև 2100 թվականը կարող են նվազել 8.3%-ով։ Ջերմաստիճանի և տեղումների կանխատեսվող փոփոխությունները՝ ըստ ԿՓՓՄԽ RCP8.5 սցենարների (METRAS մոդել) ներկայացված է Աղյուսակ N 54-ում:

 

Աղյուսակ N 54. Ջերմաստիճանի և տեղումների կանխատեսվող փոփոխությունները՝ ըստ ԿՓՓՄԽ RCP8.5 սցենարների (METRAS մոդել)

 

Պարամետր	1961-1990 թվականներ	2011-2040 թվականներ	2041-2070 թվականներ	2071-2100 թվականներ
Ջերմաստիճան, °C	5.5	+1.4	+3.1	+4.5
Տեղումներ, մմ / %	592/100	-16/-2.7	-32/-5.4	-49/-8.3

 

56. Կլիմայի փոփոխության ազդեցության գնահատման արդյունքները ցույց են տալիս, որ Հրազդանի ՋԿՏ-իտարբեր հատվածներում մակերևութային հոսքի փոփոխությունները տարբեր բնույթ են կրում: Մակերևութային բնական հոսքի ամենակտրուկ նվազումը համեմատած բազիսային ժամանակահատվածի (1961-1990 թվականներ), կանխատեսվում է Քասախի գետավազանի համար՝ Քասախ, Գեղարոտ և Հախվերդ հետերի համար։ Տարեկան մակերևութային բնական հոսքի նախատեսվող փոփոխությունները, % (CCSM4) և % (METRAS) ներկայացված են Աղյուսակներ N 55-ում և N 56-ում:

 

Աղյուսակ N 55. Տարեկան մակերևութային բնական հոսքի նախատեսվող փոփոխությունները, % (CCSM4)

 

Դիտակետի կոդ	Գետ-Դիտակետ	RCP6.0			RCP8.5
		2040	2070	2100	2040	2070	2100
85308	Քասախ-Վարդենիս	-11,8	-16,7	-22,3	-13,3	-22,5	-35,5
85313	Քասախ-Աշտարակ	-11	-15,3	-20,4	-12	-20,8	-31,9
85318	Գեղարոտ-Արագած	-10,7	-13,7	-18,8	-10,6	-19,8	-26,9
85319	Հախվերդ-Փարպի	-7,5	-10,6	-14,2	-8,4	-14,3	-22,6
85323	Հրազդան-Հրազդան	-1	-2,7	-3,1	-2,4	-2,4	-7,7
85331	Հրազդան-Լուսակերտ	-2,8	-4,6	-5,9	-3,8	-5,6	-10,8
85335	Հրազդան-Երևան	-2,7	-4,1	-5,4	-3,3	-5,3	-9,2
85336	Հրազդան-Մասիս	-6	-8,6	-11,5	-6,8	-11,5	-18,4
85338	Մարմարիկ-Հանքավան	-2,2	-4,4	-5,5	-3,8	-4,7	-11,7
85340	Մարմարիկ- Աղավնաձոր	+1,6	+0,4	+1,1	-0,1	2,3	-2,2
85342	Գոմուռ-Մեղրաձոր	+3,2	+2,7	+4,2	1,7	5,3	2,7

 

Աղյուսակ N 56. Տարեկան մակերևութային բնական հոսքի նախատեսվող փոփոխությունները, % (METRAS)

 

Դիտակետիկոդ	Գետ-Դիտակետ	RCP8.5
		2040	2070	2100
85308	Քասախ-Վարդենիս	-11,6	-25,4	-37,1
85313	Քասախ-Աշտարակ	-10,1	-22,2	-32,3
85318	Գեղարոտ-Արագած	-7	-15,8	-22,8
85319	Հախվերդ-Փարպի	-7,4	-16,2	-23,7
85323	Հրազդան-Հրազդան	-4,1	-8,7	-12,8
85331	Հրազդան-Լուսակերտ	-4,3	-9,3	-13,7
85335	Հրազդան-Երևան	-3,4	-7,3	-10,7
85336	Հրազդան-Մասիս	-6,1	-13,3	-19,4
85338	Մարմարիկ-Հանքավան	-5,5	-11,8	-17,4
85340	Մարմարիկ-Աղավնաձոր	-3	-6,2	-9,3
85342	Գոմուր-Մեղրաձոր	-1,3	-2,5	-3,9

 

12. ՌԻՍԿԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ ԵՎ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ՆՊԱՏԱԿՆԵՐ

 

57. Ընդհանուր առմամբ, Հրազդանի ՋԿՏ-ում տարանջատվել է 23 ռիսկային ջրային մարմին (այսուհետ՝ ՌՋՄ):

58. Մակերևութային ջրային մարմինների ռիսկը ըստ հիդրոմորֆոլոգիայի գնահատելու համար, Հրազդանի ՋԿՏ-ում որոշվել են ջրային մարմինների բնապահպանական թողքերը՝ ՀՀ կառավարության 2011 թվականի 30 հունիսի N 927-Ն որոշման պահանջներին համապատասխան: Բնապահպանական թողքը որոշվել է մակերևութային ջրերի հիդրոլոգիական դիտակետերի համար: Հիմնվելով հիդրոլոգիական դիտարկումների տվյալների, դաշտային աշխատանքների արդյունքների և փորձագետների դիտարկումների վրա, բնապահպանական թողքերի արժեքները որոշվել են 12 հիդրոլոգիական դիտակետերի համար՝ 8 հիդրոլոգիական դիտակետ Հրազդանի գետավազանում և 4 հիդրոլոգիական դիտակետ՝ Քասախի գետավազանում: Ըստ մոնիթորինգի տվյալների և փորձագիտական եզրակացությունների, բնապահպանական թողքը չի պահպանվել հետևյալ 7 ջրային մարմնում, ինչի արդյունքում 3 ՋՄ (ՋՄ 3-045, ՋՄ 3-063, ՋՄ 3-059) Քասախի գետավազանում և 4 ՋՄ (ՋՄ 3-020, ՋՄ 3-029, ՋՄ 3-033, ՋՄ 3-015) Հրազդանի գետավազանում գնահատվել են ռիսկային:

1) (ՋՄ 3-045) Քասախ-Վարդենիս. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը պահպանվում է բազմամյա միջին ամսական, ինչպես նաև 2007-2017 թվականների ժամանակահատվածի միջին ամսական ելքերի համեմատությամբ: Սակայն բնապահպանական թողքը չի պահպանվում միջին ամսական նվազագույն ելքերի հետ համեմատած, ընդ որում՝ բոլոր ամիսներին: Դա հիմնականում պայմանավորված է ոռոգման և այլ տնտեսական նպատակներով ջրառով:

2) (ՋՄ 3-063) Քասախ-Աշտարակ. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը պահպանվում է բազմամյա միջին ամսական, ինչպես նաև 2007-2017 թվականների միջին ամսական և նվազագույն ամսական ելքերի համեմատությամբ: Սակայն բնապահպանական թողքը չի պահպանվում բազմամյա միջին ամսական նվազագույն ելքերի հետ համեմատած, ընդ որում բոլոր ամիսներին: Բնապահպանական թողքի և բազմամյա միջին ամսական նվազագույն ելքերի տարբերությունը հատկապես նշանակալի է մայիս-հոկտեմբեր ամսիներին՝ ամենաինտենսիվ ոռոգման ժամանակաշրջանում: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում 2017 թվականի ամսական նվազագույն ելքերի նկատմամբ:

3) (ՋՄ 3-059) Գեղարոտ-Արագած. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը պահպանվում է բազմամյա միջին ամսական, ինչպես նաև 2007-2017 թվականների ժամանակահատվածի միջին ամսական ելքերի համեմատությամբ: Սակայն բնապահպանական թողքը չի պահպանվում բազմամյա և 2007-2017 թվականների միջին ամսական նվազագույն ելքերի հետ համեմատությամբ: Ավելին, բնապահպանական թողքը չի պահպանվում հունիսսեպտեմբեր ամիսներին: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում նաև 2017 թվականի ամսական նվազագույն և միջին ամսական ելքերի նկատմամբ: 2017 թվականի ամառային ամիսներին գետը չորացել է: Դա պայմանավորված է նրանով, որ ոռոգման ջրանցքը կառուցված է հիդրոլոգիական դիտակետից վերև և ոռոգման սեզոնում այդ ջրանցքով իրականացվում է ջրառ:

4) (ՋՄ 3-066) Շահվերդ-Փարպի. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը պահպանվում է բազմամյա միջին ամսական, ինչպես նաև 2007-2017 թվականների միջին ամսական ելքերի համեմատությամբ: Սակայն բնապահպանական թողքը չի պահպանվում բազմամյա միջին ամսական նվազագույն ելքերի հետ համեմատությամբ: Ավելին, բնապահպանական թողքը չի պահպանվում հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին: Սակայն բնապահպանական թողքը պահպանվում է 2007-2017 թվականների ժամանակահատվածի միջին ամսական նվազագույն ելքերի հետ համեմատությամբ:

5) (ՋՄ 3-016) Հրազդան-Հրազդան. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը պահպանվում է բազմամյա միջին ամսական, ինչպես նաև 2007-2017 թվականների միջին ամսական ելքերի համեմատությամբ: Սակայն բնապահպանական թողքը չի պահպանվում բազմամյա միջին ամսական նվազագույն ելքերի հետ համեմատությամբ: Ավելին, բնապահպանական թողքը չի պահպանվում հունվար-փետրվար և հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին: Բնապահպանական թողքը պահպանվում է 2007-2017 թվականների ժամանակահատվածի միջին ամսական նվազագույն, միջին ամսական և 2017 թվականի նվազագույն ամսական ելքերի հետ համեմատությամբ:

6) (ՋՄ 3-020) Հրազդան-Լուսակերտ. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը բոլոր ամիսներին 2.23 մ3/վրկ: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսների ամսական նվազագույն ելքի հետ համեմատությամբ: Դա պայմանավորված է ոռոգման նպատակներով ջրառով:

7) (ՋՄ 3-029) Հրազդան-Երևան. Հիդրոլոգիական դիտակետում գտի հոսքը ամբողջովին կարգավորվում է և բնական հոսքը վերականգնելը գրեթե անհնար է: Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը բոլոր ամիսներին 2.50 մ3/վրկ: Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը պահպանվում է բազմամյա և 2007-2017 թվականների միջին ամսական ելքերի հետ համեմատությամբ: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում բազմամյա և 2007-2017 թվականների միջին ամսական նվազագույն ելքերի հետ համեմատությամբ: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում նաև 2017 թվականի միջին ամսական և նվազագույն ամսական ելքերի հետ համեմատությամբ և խախտումը դիտվում է մայիսից մինչև տարեվերջ:

8) (ՋՄ 3-033) Հրազդան-Մասիս. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը բոլոր ամիսներին 10.1 մ3/վրկ: Այս դիտակետի համար վերլուծությունն իրականացվել է մինչև 2005 թվականի տվյալների հիման վրա: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում մայիս-նոյեմբեր ամիսների բազմամյա միջին ամսական նվազագույն ելքերի հետ համեմատությամբ:

9) (ՋՄ 3-003) Մարմարիկ-Հանքավան. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը պահպանվում է բազմամյա և 2007-2017 թվականների միջին ամսական ելքերի հետ համեմատությամբ: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում բազմամյա և 2007-2017 թվականների միջին ամսական նվազագույն ելքերի համեմատությամբ: Ավելին, բնապահպանական թողքը պահպանվում է միայն գարնան ամիսներին (Պոտենցիալ ռիսկային ջրային մարմին):

10) (ՋՄ 3-012) Մարմարիկ-Աղավնաձոր. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը պահպանվում է բազմամյա և 2007-2017 թվականների ժամանակահատվածի համար միջին ամսական ելքերի հետ համեմատությամբ: Բնապահպանական թողքը պահպանվում է նաև 2017 թվականի միջին ամսական և նվազագույն ամսական ելքերի հետ համեմատությամբ: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում միայն բազմամյա միջին ամսական ելքերի հետ համեմատությամբ:

11) (ՋՄ 3-015) Ծաղկաձոր-Ծաղկաձոր. Հիդրոլոգիական դիտակետում բնապահպանական թողքը չի պահպանվում բազմամյա և 2007-2017 թվականների ժամանակահատվածի միջին ամսական նվազագույն ելքերի համեմատությամբ: Բնապահպանական թողքը չի պահպանվում 2017 թվականի միջին ամսական և նվազագույն ամսական ելքերի հետ համեմատությամբ: Դա պայմանավորված է գետի ավազանում զբոսաշրջության զարգացմամբ և խմելու տնտեսական նպատակներով ջրառով, ինչի արդյունքում բնապահպանական թողքը պահպանվում է գարնանը՝ ընդամենը երկու ամիս:

59․ Հրազդանի ՋԿՏ-ում 14 մակերևութային ջրային մարմին ըստ իրենց քիմիական կարգավիճակի 2015-2018 թվականների ժամանակահատվածի համար գնահատվել են որպես ռիսկային` ՋՄ 3-045, ՋՄ 3-063, ՋՄ 3-064, ՋՄ 3-069, ՋՄ 3-058, ՋՄ 3-059, ՋՄ 3-017, ՋՄ 3-020, ՋՄ 3-025, ՋՄ 3-032, ՋՄ 3-034, ՋՄ 3-010, ՋՄ 3-030, ՋՄ 3-015: Բացահայտված ռիսկային ջրային մարմինները բնութագրվում են «միջակ» (III) կամ «անբավարար» (IV) քիմիական կարգավիճակով, ինչպես նաև «անբավարարից» (IV) «վատ» (V) կարգավիճակով։ Այս ջրային մարմինները աղտոտվում են չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով, որոնք արտանետվում են կետային և ցրված աղբյուրներից, ինչպես նաև աղտոտվում են գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքերով։

1) (ՋՄ 3-045) Քասախ գետը Ապարան քաղաքից մինչև Ապարան ջրամբար. Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերը, որի մաս են կազմում Ապարան քաղաքի կոյուղաջրերը, որոնք առանց մաքրման թափվում են Քասախ գետը, քաղաքից ներքև: Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով աղտոտման արդյունքում այս ջրային մարմնի ջրի որակը դասվում է 5-րդ դաս վատ որակով` պայմանավորված ամոնիում իոնի բարձր կոնցենտրացիայով: Այս ջրային մարմինը գնահատվել է ռիսկային ԵՄ ՋՇԴ մոտեցմամբ գնահատելիս և համապատասխանում է 1-ին ճնշման ցուցանիշին՝ «Չմաքրված կեղտաջրեր, ԹԿՊ»:

2) (ՋՄ 3-064, ՋՄ 3-069) Քասախ գետը Աշտարակ քաղաքից մինչև գետաբերան. Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերը, որի մաս են կազմում Աշտարակ քաղաքի, ինչպես նաև Աշտարակի կիրճի և ռեստորանային համալիրների կոյուղաջրերը, որոնք առանց մաքրման անմիջապես թափվում են Քասախ գետ: Բացի կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերից, այս տարածքում գետը աղտոտվում է նաև հարակից տարածքների գյուղատնտեսական նշանակության հողերի դիֆուզային հոսքի արդյունքում: Աղտոտման արդյունքում այս ջրային մարմինների ջրի որակը դասվում է 3-րդ դաս միջակ որակով և 4-րդ դաս անբավարար որակով` պայմանավորված ֆոսֆատ, նիտրատ և նիտրիտ իոնների բարձր կոնցենտրացիաներով: Այս ջրային մարմինը գնահատվել է ռիսկային ԵՄ ՋՇԴ համաձայն և համապատասխանում է 1-ին ճնշման ցուցանիշին՝ «Չմաքրված կեղտաջրեր, ԹԿՊ»:

3) (ՋՄ 3-058, ՋՄ 3-059) Գեղարոտ գետը ակունքից մինչև գետաբերան. Առկա են թվականներկվային ջրերի բնական աղբյուրներ պայմանավորված Արագած լեռան այս ստորոտի երկրաբանական և երկրաքիմիական առանձնահատկություններով: Գեղարոտ գետի վրա «Գեղարոտ» և «Արագած-1» փոքր ՀԷԿ-երի շինարարությունից և շահագործումից հետո ավելացել է բնական աղտոտվածությունը: Արդյունքում, գետի ջուրը բնութագրվում է երկաթի և մանգանի բարձր պարունակությամբ, իսկ ջրի որակը դասակարգվում է 5-րդ դաս` վատ որակ:

4) (ՋՄ 3-017, ՋՄ 3-020, ՋՄ 3-024, ՋՄ 3-025, ՋՄ 3-028, ՋՄ 3-029, ՋՄ 3-032, ՋՄ 3-033, ՋՄ 3-034). Հրազդան գետը Հրազդան քաղաքից մինչև գետաբերան. Հրազդան, Չարենցավան, Երևան և այլ տասնյակ այլ բնակավայրերի կոյուղաջրերը, Հրազդանի կիրճում ռեստորանային համալիրների կեղտաջրերը առանց մաքրման, անմիջապես թափվում են Հրազդան գետ: Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերից բացի, գետն այս տարածքում աղտոտվում է հարակից տարածքների գյուղատնտեսական նշանակության հողերի դիֆուզային ջրերով: Աղտոտման արդյունքում այս ջրային մարմնի ջրի որակը դասակարգվում է 5-րդ դաս, վատ որակ՝ պայմանավորված ԹԿՊ5ի, լուծված թթվածնի, ամոնիումի, նիտրիտի, ֆոսֆատ իոնների, մանգանի, վանադիումի բարձր կոնցենտրացիաներով: Այս ջրային մարմինը ռիսկային է նաև ԵՄ ՋՇԴ-ի մոտեցմամբ գնահատելիս և համապատասխանում է 1-ին ճնշման ցուցանիշին՝ «Չմաքրված կեղտաջրեր, ԹԿՊ»:

5) (ՋՄ 3-015) Ծաղկաձոր գետը Ծաղկաձոր քաղաքից մինչև գետաբերան. Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերը, որի մաս են կազմում Ծաղկաձոր քաղաքի կոյուղաջրերը, որոնք առանց մաքրման անմիջապես թափվում են Ծաղկաձոր գետ: Աղտոտման արդյունքում այս ջրային մարմնի ջրի որակը դասվում է 5-րդ դաս վատ որակով` պայմանավորված ամոնիում իոնի բարձր կոնցենտրացիաներով: Այս ջրային մարմինը գնահատվել է ռիսկային ԵՄ ՋՇԴ համաձայն և համապատասխանում է 1-ին ճնշման ցուցանիշին՝ «Չմաքրված կեղտաջրեր, ԹԿՊ»:

6) (ՋՄ 3-041) Հալվար գետը՝ Թուխմանուկի ոսկու հանքավայրից մինչև Մելիք գյուղից ներքև ընկած հատվածը. Հանքարդյունաբերություն. Թուխմանուկի ոսկու հանքավայրից ջրերի մակերևութային հոսքի հետևանքով Հալվար գետը է լցվում է զգալի ճնշմամբ և աղտոտված ծանր մետաղներով: Հաշվի առնելով այս փաստը՝ ջրային մարմինը դասակարգվել է ռիսկային:

7) (ՋՄ 3-068) Ամբերդ գետը Բյուրական համայնքից մինչև գետաբերան. Բյուրական քաղաքի, ինչպես նաև հանգստյան տների և ճամբարների կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերը, որոնք անմիջապես թափվում են Ամբերդ գետը, գետի ջրի որակի վրա զգալի սեզոնային ճնշում ունեն: Հաշվի առնելով վերոնշյալ փաստը՝ այս ջրային մարմինը տարանջատվել է որպես ռիսկային:

8) (ՋՄ 3-010) Մարմարիկ գետը Մեղրաձոր գյուղի վերևից մինչև Աղավնաձոր գյուղի վերև ընկած հատվածը. Մեղրաձորի ոսկու հանքավայրի բացահանքում ձևավորված մակերևութային ջրերը լցվում են Մարմարիկ գետ, գետի այս հատվածի զգալի ճնշմամբ և մեծ աղտոտմամբ: Հաշվի առնելով վերոնշյալ փաստը՝ այս ջրային մարմինը տարանջատվել է որպես ռիսկային:

9) (ՋՄ 3-009) Մեղրաձոր գետը Թեժ վտակի միախառնումից գետաբերան. Այս ջրային մարմինը տարանջատվել է ռիսկային Մեղրաձորի հանքավայրի կեղտաջրերում մետաղների հավանական բարձր կոնցենտրացիաների պատճառով:

10) ՋՄ 3-017, ՋՄ 3-020, ՋՄ 3-024, ՋՄ 3-025, ՋՄ 3-028, ՋՄ 3-027, ՋՄ 3-029, ՋՄ 3-032, ՋՄ 3-033, ՋՄ 3-034 ջրային մարմինները գնահատվել են ռիսկային ԵՄ ՋՇԴ համաձայն և համապատասխանում են 1-ին ճնշման ցուցանիշին՝ «Չմաքրված կեղտաջրեր, ԹԿՊ»:

60․ Քանակական տվյալների հիման վրա 8 ստորերկրյա ջրային մարմիններ, գնահատվել են ոչ ռիսկային: 3 հանքային ՍՋՄ (2G-10, 2G-11 և 2G-12) և ՍՋՄ 2G-2 գնահատվել են պոտենցիալ ռիսկային: ՍՋՄ 2G-2-ի քիմիական և քանակական կարգավիճակը գնահատվել է պոտենցիալ ռիսկային, քանի որ Արարատյան արտեզյան ավազանում (ներառյալ 2G-2 ստորերկրյա ջրային մարմնի տարածքում) տեղի է ունենում ստորերկրյա ջրերի սպառում և աղտոտում, ստորերկրյա ջրերի ճնշումները և մակարդակները անընդհատ նվազում են, ինչի հետևանքով բարձրանում են դրանց ընդհանուր հանքայնացումը և կոշտությունը: Ներկայացված միտումները ցույց են տալիս, որ ներկայիս ծավալներով ջրառի շարունակությունը կհանգեցնի ավազանի ստորերկրյա ջրերի շատրվանող գոտու անհայտացմանը և դրանց աղտոտմանը, ինչի արդյունքում ջրերը կդառնան խմելու համար ոչ պիտանի:

1) Նիտրատ իոնի բարձր կոնցենտրացիա է արձանագրվել դիտարկված երկու վայրերում՝ «Համոյի» աղբյուր Կոտայքի մարզի Բուժական գյուղում, որտեղ գտնվում է 2G-5 ստորերկրյա ջրային մարմնում, 60.3 մգ/լ NO3 (2018 նմուշ N 14) և 48.4 մգ/լ NO3 կոնցենտրացիաներով ու Արագածոտնի մարզի Երնջատափ գյուղում գտնվող «Ավազան» աղբյուրը, որը գտնվում է 2G-5 ստորերկրյա ջրային մարմնում, 106,5 մգ/լ NO3 կոնցենտրացիայով:

2) Այսպիսով, Հրազդանի ՋԿՏ-ում ստորերկրյա ջրային մեկ մարմին գնահատվել է որպես պոտենցիալ ռիսկային` հիմնված նիտրատի իոնի կոնցենտրացիաների վրա: Գոյություն ունեցող ստորերկրյա ջրերի որակի մոնիթորինգի ցանցը և ջրի նմուշառման հաճախականությունը (տարին երկու անգամ) բավարար չեն նիտրատ իոնների բարձր կոնցենտրացիայի պատճառները պարզելու համար:

61. Հրազդանի ՋԿՏ-ում մակերևութային ջրային մարմինների ռիսկի գնահատում՝ ըստ կենսաբանական, ֆիզիկաքիմիական և հիդրոմորֆոլոգիական մոնիթորինգի տվյալների ներկայացված է Աղյուսակ N 57-ում։

 

Աղյուսակ N 57. Հրազդանի ՋԿՏ-ում մակերևութային ջրային մարմինների ռիսկի գնահատում ըստ կենսաբանական, ֆիզիկաքիմիական և հիդրոմորֆոլոգիական մոնիթորինգի տվյալների

 

Գետ	Ջրային մարմնի համարը	Ռիսկի կատեգորիան՝ ըստ ֆիզիկա-քիմիական կարգա- վիճակի	Ռիսկի կատե-գորիան` ըստ կենսա-բանական կարգա-վիճակի	Ռիսկի կատեգորիան` ըստ հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի	Հիմնական ճնշման պատճառը	Ֆիզիկակա-քիմիական ցուցանիշները, որոնք պայմանավորում են ՋՄ-ի ջրի «միջին», «անբավարար» կամ «վատ» որակը
Քասախ	ՋՄ3-045	Պոտենցիալ ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	Ռիսկային	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	ԹԿՊ5 (III), ԸՖ (IV), ԹՔՊ (III), ԸԱԱ (IV), Նիտրիտ իոն (III), Երկաթ (III), Ամոնիում իոն (V)
	ՋՄ 3-063	Ռիսկային Միջակ (III)	ՏՉ	Ռիսկային	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	Ֆոսֆատ իոն (III), Վանադիում (III) Ալյումին (III), Երկաթ (III)
	ՋՄ 3-064	Ռիսկային Միջակ (III)	Ռիսկային Միջակ (III)	Չկան տվյալներ (ՏՉ)	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	Ֆոսֆատ իոն (III), Վանադիում (III), DO (III)
	ՋՄ 3-069	Ռիսկային Անբավարար (IV)	Ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	Ֆոսֆատ իոն (III), ԸԱԱ (III), ԹՔՊ (III), Վանադիում (III), Նիտրիտ իոն (III), Ամոնիում իոն (III), Նիտրատ իոն (IV), ԸԼԱ (IV)
Գեղարոտ	ՋՄ 3-058	Ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	ՏՉ	Երկրաբանական և երկրաքիմիական առանձնահատկություններ և բնական թթվային ջրերի ազդեցություն	Ցինկ (III), Երկաթ (III), Բոր (III), Ալյումին (III), Մանգան (V), Կոբալտ (V)
	ՋՄ 3-059	Ռիսկային Միջակ (III)	Ռիսկային Վատ (V)	Ռիսկային	Երկրաբանական և երկրաքիմիական առանձ նահատկություններ և բնական թթվային ջրերի ազդեցություն	Երկաթ (III)
Հրազդան	ՋՄ 3-017	Ռիսկային Անբավարար (IV)	Ռիսկային Միջակ (III)	ՏՉ	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	Ֆոսֆատ իոն (III), Երկաթ (III), Մանգան (III), Վանադիում (III), Ալյումին (IV)
	ՋՄ 3-020	Ռիսկային Անբավարար (IV)	Ոչ ռիսկային Լավ (II)	Ռիսկային	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	Ֆոսֆատ իոն (III), Երկաթ (III), Մանգան (III), Վանադիում (III), Ալյումին (IV)
	ՋՄ 3-025	Ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	ՏՉ	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	Ֆոսֆատ իոն (III), Մանգան (III), Վանադիում (V)
	ՋՄ 3-032	Ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	ՏՉ	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	Կոբալտ (III), Երկաթ (III), Նատրիում (III), ԸՖ (V) Կալիում (III), Քլորիդ իոն (III), ԸԼԱ (III), ԿՆ (III), ԹՔՊ (IV), ԹԿՊ5 (V), ԼԹ (V), ԸԱԱ (V) Ամոնիում իոն (V), Ֆոսֆատ իոն (V), Մանգան (V), Վանադիում (V)
	ՋՄ 3-034	Ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	ՏՉ	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	ԼԹ (III), ԹՔՊ (III), Նիտրատ իոն (III), ԸԱԱ (III), ԸԼԱ (III), Կոբալտ (III), Նատրիում (III), Կալցիում (III), Քլորիդ իոն (III), Նիտրիտ իոն (IV), ԸՖ (IV),
						Ֆոսֆատ իոն (IV), Սուլֆատ իոն (IV), Կալիում (VI), Մանգան (IV), Ամոնիում իոն (V), Վանադիում (V)
	ՋՄ 3-010	Ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	ՏՉ	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	Վանադիում (III), ԸՖ (III), Երկաթ (III), TIN (III), Ֆոսֆատ իոն (IV), Մանգան (IV), Ամոնիում իոն (V)
Գետառ	ՋՄ 3-030	Ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	ՏՉ	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	ԹՔՊ (III), Նիտրատ իոն (III), ԸԼԱ (III), Կոբալտ (III), Նատրիում (III), Կալիում (III), Քլորիդ իոն (III), ԸԱԱ (IV), Մանգան (IV), Սուլֆատ իոն (IV), Նիտրիտ իոն (V), Ֆոսֆատ իոն (V), Ամոնիում իոն (V), Վանադիում (V)
Ծաղկաձոր	ՋՄ 3-015	Ռիսկային Վատ (V)	ՏՉ	Ռիսկային	Չմաքրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքեր	ԸԱԱ (III), ԸՖ (III), Մանգան (III), Վանադիում (III), Երկաթ (III), Կոբալտ (III), Նիտրիտիոն (IV), Ֆոսֆատիոն (III), Ամոնիումիոն (V)

 

 

Քարտեզ N 9. Հրազդանի ՋԿՏ-ում ռիսկի գնահատում ա) Մակերևութային ջրեր բ) Ստորերկրյա ջրեր

 

62. Հրազդանի ՋԿՏ-ում ռիսկի գնահատումը ա) Մակերևութային ջրեր բ) Ստորերկրյա ջրեր ներկայացված է Քարտեզ N 9-ում։

63. Բնապահպանական նպատակներ սահմանող փաստաթղթեր են, որոնց գերադասելի է հասնել 6 տարվա իրականացման ժամանակահատվածի ավարտին: Բնապահպանական նպատակները սահմանվում են` ապահովելու մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի լավ կարգավիճակը, ազգային ջրային պաշարների պահպանումը ամբողջ Հրազդանի ՋԿՏ-ում և ջրերի կարգավիճակի վատթարացման կանխումը: Համաձայն ՋՇԴ 4-րդ հոդվածի, ՋԿՊ-ի իրականացման միջոցով մինչ 2027 թվականը, իսկ հատուկ դեպքերում մինչ 2033 թվականը, պետք է հասնել հետևյալ բնապահպանական նպատակներին` մակերևութային ջրային մարմինների էկոլոգիական/քիմիական լավ կարգավիճակ, ԽՓՋՄ և ԱՋՄ-ի էկոլոգիական լավ պոտենցիալ, կանխել կամ սահմանափակել աղտոտիչների մուտքը ստորերկրյա ջրեր, կանխել ՍՋՄ-ի կարգավիճակի վատթարացումը, հասնել ՍՋՄ-ների լավ քիմիական/քանակական կարգավիճակին:

1) Ռիսկային ջրային մարմինների համար սահմանված բնապահպանական նպատակները ներկայացված են Աղյուսակ N 58-ում։

2) Հնարավոր/պոտենցիալ ռիսկային ստորերկրյա ջրային մարմինների համար սահմանված բնապահպանական նպատակները ներկայացված են Աղյուսակ N 59-ում։

3) Բնապահպանական նպատակները խիստ փոփոխված ջրային մարմինների համար ներկայացված են Աղյուսակ N 60-ում։

4) Բնապահպանական նպատակներ արհեստական ջրային մարմինների համար ներկայացված են Աղյուսակ N 61-ում։

5) Պահպանվող տարածքների համար սահմանված բնապահպանական նպատակներ և հատուկ պահանջներ Հրազդանի ՋԿՏ-ումներ կայացված են Աղյուսակ N 62-ում։

 

Աղյուսակ N 58. Ռիսկային ջրային մարմինների համար սահմանված բնապահպանական նպատակներ

 

Ջրային մարմնի համարը	ՋՄ-ի անվանումը	Երկա-րությունը, կմ	Ջրի կարգավիճակը 2019 թվականին	Էական ճնշումը	Բնապահպանական նպատակը 2027 թվականին	Բնապահ-պանական նպատակը 2033 թվականին
ՋՄ 3-009	Մեղրաձոր գետը Թեժ վտակի միա-խառնումից մինչև գետա-բերան	3.45	Հնարավոր/ պոտենցիալ վատ քիմիական կարգավիճակ (հիմնված փորձագիտական գնահատականի վրա)	Հանքարդյունա-բերության գործունեության հետևանքով առաջացած աղտոտվածություն	Ջրի քիմիական կարգավիճակի բարելավում, մասնավորապես կանխարգելել ոսկու արդյունահանման հետևանքով գետի ջրի աղտոտումը ծանր մետաղներով:	Պահպանել լավ կարգավիճակը մինչև 2033 թվականին
ՋՄ 3-010	Մարմարիկ գետը Մեղրաձոր բնակա-վայրից մինչև Աղավնաձոր բնակավայր	5.35	Վատ քիմիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Պահպանել լավ քիմիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-015	Ծաղկաձոր գետը Ծաղկաձոր բնակա-վայրից մինչև գետա-բերան	3.4	Վատ քիմիական կարգավիճակ   Վատ հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։ Բնապահպանական թողքը չի պահպանվել։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով: Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում մինչ 2027 թվականին, մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և գետից ջրառի հսկողություն:	Պահպանել լավ քիմիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականին   Պահպանել լավ հիդրո-մորֆոլոգիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը:
ՋՄ 3-017	Հրազդան գետը Աղբյուրակի ջրամբարից մինչև Դալար վտակի միա-խառնումը	19,6	Միջակ էկոլոգիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի էկոլոգիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-020	Հրազդան գետը Դալար վտակի միա-խառնումից մինչև Արգել ՀԷԿ	10.5	Անբավարար քիմիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։ Բնապահպանական թողքը չի պահպանվել։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով: Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում մինչ 2027 թվականը, մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և գետից ջրառի հսկողություն:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը   Պահպանել լավ հիդրո-մորֆոլոգիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը:
ՋՄ 3-024	Հրազդան գետը Նուրնուս և Արզնի բնակա-վայրերի միջև	8.3	Հնարավոր/ պոտենցիալ վատ քիմիական կարգավիճակ (հիմնված փորձագիտական գնահատականի վրա)	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-025	Հրազդան գետը Արզնի բնակա-վայրից մինչև Քանաքեռ ՀԷԿ	12.7	Վատ քիմիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-027	Ակունք գետը Մայա-կովսկի բնակա-վայրից մինչև գետա-բերան	8.4	Հնարավոր/ պոտենցիալ-միջակ քիմիական կարգավիճակ (հիմնված փորձագիտական գնահատականի վրա)	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով: Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2027 թվականը:	Պահպանել լավ քիմիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-028	Հրազդան գետը Քանաքեռ ՀԷԿ-ից մինչև Արտաշատի ջրանցք	6.9	Հնարավոր/ պոտենցիալ վատ քիմիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-029	Հրազդան գետը Արտաշատի ջրանցքից մինչև Երևանյան լիճ ջրամբար	6.8	Հնարավոր/ պոտենցիալ վատ քիմիական կարգավիճակ Վատ հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։ Բնապահպանական թողքը չի պահպանվել։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով: Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում մինչ 2027 թ., մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և գետից ջրառի հսկողություն:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը   Պահպանել լավ հիդրո-մորֆոլոգիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը:
ՋՄ 3-030	Գետառ գետ	19.2	Վատ քիմիական կարգավիճակ	Կետային և ցրված կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով աղտոտում	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և կոշտ թափոններով:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-031	Ջրվեժ գետն իր վտակներով	28	Հնարավոր/ պոտենցիալ միջակ քիմիական կարգավիճակ (հիմնված փորձագիտական գնահատականի վրա)	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P): Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2027 թվականը:	Պահպանել լավ քիմիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-032	Հրազդան գետը Երևանյան լիճ ջրամբարից մինչև Սայաթ-Նովա բնակավայր	18.9	Վատ քիմիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-033	Հրազդան գետը Սայաթ-Նովա բնակա-վայրից մինչև Մխչյանի պոմպա-կայանի ջրանցք	19.3	Վատ քիմիական կարգավիճակ Վատ հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։   Բնապահպանական թողքը չի պահպանվել։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով: Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում մինչ 2027 թվականը, մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և գետից ջրառի հսկողություն:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը   Պահպանել լավ հիդրո-մորֆոլոգիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը:
ՋՄ 3-034	Հրազդան գետը Մխչյանի պոմպա-կայանի ջրանցքից մինչև գետաբերան	8.6	Վատ քիմիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-041	Հալավար գետը Թուխ-մանուկի ոսկու հանքա-վայրից մինչև Մելիք գյուղ	5.7	Հնարավոր/ պոտենցիալ վատ քիմիական կարգավիճակ	Հանքարդյունա-բերության գործունեության հետևանքով առաջացած աղտոտվածություն	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել ոսկու արդյունահանման հետևանքով գետի աղտոտումը ծանր մետաղներով:	Պահպանել լավ քիմիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-045	Քասախ գետը Ապարան քաղաքից մինչև Ապարանի ջրամբար		Վատ քիմիական կարգավիճակ Վատ հիդրոմորֆոլո- գիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։ Բնապահպանական թողքը չի պահպանվել։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով: Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում, մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և գետից ջրառի հսկողություն:	Հասնել լավ քիմիական կարգավիճակի մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-058	Գեղարոտ գետը 3000մ բարձրու-թյունից մինչև ոռոգման ջրառի կետ	5.8	Վատ քիմիական կարգավիճակ	Բնապահպանական թողքի չպահպանման հետևանքով վատ քիմիական կարգավիճակ։	Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում, մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և ՀԷԿ-ի կողմից ջրառի կարգավորում:	Պահպանել լավ քիմիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-059	Գեղարոտ գետը Արագած բնակա-վայրից մինչև գետաբերան	14.7	Վատ էկոլոգիական կարգավիճակ Վատ հիդրոմորֆոլոգի ական կարգավիճակ	Բնապահպանական թողքը չի պահպանվել։	Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում, մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և գետից ջրառի հսկողություն:	Պահպանել լավ կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-063	Քասախ գետն Օհանավան բնակա-վայրից մինչև Աշտարակ քաղաքի վերջ	8.8	Միջակ քիմիական կարգավիճակ Վատ հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։   Բնապահպանական թողքը չի պահպանվել։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով: Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում, մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և գետից ջրառի հսկողություն:	Պահպանել լավ քիմիական և հիդրո-մորֆոլոգիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-064	Քասախ գետն Աշտարակ քաղաքից մինչև Ամբերդ վտակի միա-խառնումը	10	Միջակ էկոլոգիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։   Բնապահպանական թողքը չի պահպանվել։	Բարելավել գետի ջրի էկոլոգիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով: Գետի հիդրոմորֆոլոգիական կարգավիճակի բարելավում, մասնավորապես ամսական բնապահպանական թողքի ապահովում և գետից ջրառի հսկողություն:	Պահպանել լավ էկոլոգիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-068	Ամբերդ գետը Բյուրական բնակա-վայրից մինչև գետաբերան	11.2	Հնարավոր/ պոտենցիալ միջակ քիմիական կարգավիճակ (հիմնված փորձագիտական գնահատականի վրա)	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Պահպանել լավ քիմիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը
ՋՄ 3-069	Քասախ գետն Ամբերդ վտակի միա-խառնումից մինչև գետաբերան	17.9	Վատ էկոլոգիական կարգավիճակ	Կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերով և գյուղատնտեսությունից հետադարձ հոսքաջրերով ցրված աղտոտում։	Բարելավել գետի ջրի էկոլոգիական կարգավիճակը, մասնավորապես կանխարգելել գետի աղտոտումը սնուցիչներով (N և P), կենցաղային և գյուղատնտեսական կեղտաջրերով:	Պահպանել լավ էկոլոգիական կարգավիճակը մինչև 2033 թվականը

 

Աղյուսակ N 59. Հնարավոր/ պոտենցիալ ռիսկային ստորերկրյա ջրային մարմինների համար սահմանված բնապահպանական նպատակներ

 

ՍՋՄ-ի համարը	ԱՋՄ-ի անվանումը	Ջրի կարգավիճակը 2019	Հնարավոր/ պոտենցիալ ռիսկային ջրային մարմին լինելու պատճառները	Բնապահպանական նպատակը	Ժամկետները
2G-2	Արգավանդ- Մասիս Q1-4	Լավ կարգավիճակ ունենալու համար պոտենցիալ ռիսկային	Ըստ քիմիական և քանակական կարգավիճակը գնահատվել է հնարավոր/ պոտենցիալ ռիսկային, քանի որ Արարատյան արտեզյան ավազանում (ներառյալ 2G-2 ստորերկրյա ջրային մարմնի տարածքում) տեղի է ունենում ստորերկրյա ջրերի սպառում և աղտոտում, ստորերկրյա ջրերի ճնշումները և մակարդակները անընդհատ իջնում են, ինչի հետևանքով բարձրանում են դրանց ընդհանուր հանքայնացումը և կոշտությունը:	Բարելավել ջրային մարմինների քիմիական և քանակական կարգավիճակը	Ունենալ ԵՄ ՋՇԴ համահունչ մոնիթորինգի և գնահատման համակարգ մինչև 2027 թվականը և հասնել ու պահպանել «լավ կարգավիճակ» մինչև 2033 թվականը
2G-5	Ապարան- Աշտարակ Q2-3	Հնարավոր/ պոտենցիալ վատ քիմիական կարգավիճակ	Ջրային մարմնի երկու դիտակետում նիտրատների բարձր պարունակություն, որը կարող է գյուղատնտեսությունից և կենցաղային կեղտաջրերի ցրված աղտոտման պատճառ լինել։	Բարելավել ջրային մարմինների ջրի քիմիական կարգավիճակը, մասնավորապես՝ նվազեցնել նիտրատների պարունակությունը ստորերկրյա ջրային մարմիններ կենցաղային և գյուղատնտեսական հոսքաջրերի ներթափանցման կանխարգելման միջոցով։
2G-10	Հանքավան Պրոտե- րոզոյան (Pt) Պալեո- զոյան (Pz)	Լավ կարգավիճակ ունենալու համար պոտենցիալ	Ըստ քիմիական և քանակական կարգավիճակը գնահատվել է հնարավոր/ պոտենցիալ ռիսկային տվյալների հուսալիությունը թույլ լինելու պատճառով։ (լրացուցիչ ուսումնասիրության անհրաժեշտություն)	Բարելավել ջրային մարմինների քիմիական և քանակական կարգավիճակը
2G-11	Բջնի Պրոտերո- զոյան (Pt) Կայնոզո- յան (Kz)	Լավ կարգավիճակ ունենալու համար պոտենցիալ ռիսկային	Ըստ քիմիական և քանակական կարգավիճակը գնահատվել է հնարավոր/ պոտենցիալ ռիսկային տվյալների հուսալիությունը թույլ լինելու պատճառով։ (լրացուցիչ ուսումնասիրության անհրաժեշտություն)	Բարելավել ջրային մարմինների քիմիական և քանակական կարգավիճակը
2G-12	Արզնի Q1-Q3	Լավ կարգավիճակ ունենալու համար պոտենցիալ ռիսկային	Ըստ քիմիական և քանակական կարգավիճակը գնահատվել է հնարավոր/ պոտենցիալ ռիսկային տվյալների հուսալիությունը թույլ լինելու պատճառով։ (լրացուցիչ ուսումնասիրության անհրաժեշտություն)	Բարելավել ջրային մարմինների քիմիական և քանակական կարգավիճակը

 

Աղյուսակ N 60. Բնապահպանական նպատակներ խիստ փոփոխված ջրային մարմինների համար

 

ԽՓՋՄ-ի համարը և անվանումը	ԽՓՋՄ-ի մակերեսը, կմ2	Բնապահպանական նպատակը
ԽՓՋՄ 3-070: Մարմարիկ ջրամբար	0,96	Հասնել առավելագույն էկոլոգիական պոտենցիալի մինչև 2027 թ.
ԽՓՋՄ 3-071: Ախպարա ջրամբար	1,11
ԽՓՋՄ 3-072: Երևանյան լիճ ջրամբար	0,48
ԽՓՋՄ 3-073: Ծիլքար ջրամբար	0,26
ԽՓՋՄ 3-074: Հալավար ջրամբար	0,58
ԽՓՋՄ 3-075: Ապարան ջրամբար	6,71
ԽՓՋՄ 3-076: Հարթավան ջրամբար	0,04
ԽՓՋՄ 3-077: Լճակ	0,42

 

Աղյուսակ N 61. Բնապահպանական նպատակներ արհեստական ջրային մարմինների համար

ԱՋՄ-ի համարը և անվանումը	ԱՋՄ-ի երկարությունը, կմ	Բնապահպանական նպատակը
ԱՋՄ 3-078: Գեղամավանի դերիվացիոն ջրանցք	21,1	Ունենալ ԵՄ ՋՇԴ համահունչ մոնիթորինգի և գնահատման համակարգ մինչև 2027 թվականը և հասնել ու պահպանել «լավ էկոլոգիական պոտենցիալը» մինչև 2033 թվականը:
ԱՋՄ 3-079: Դդմաշենի ջրանցք	5,1
ԱՋՄ 3-080: Հրազդան-Սոլակի ջրանցք	13,9
ԱՋՄ 3-081: Հրազդանի ՀԷԿ-ի դերիվացիոն ջրանցք	19,2
ԱՋՄ 3-082: Ալափարս-Կարենիս ջրանցք	4,5
ԱՋՄ 3-083: Կոտայքի ջրանցք	31,1
ԱՋՄ 3-084: Զորավանի դոտացիոն ջրանցք	9,8
ԱՋՄ 3-085: Արզնի Շամիրամի ջրանցք	61,2
ԱՋՄ 3-086: Արզնի Շամիրամի ջրանցք	16,2
ԱՋՄ 3-087: Քանաքեռ ՀԷԿ-ի դերիվ. ջրանցք	12,5
ԱՋՄ 3-088: Նորքի ջրանցք	9,0
ԱՋՄ 3-089: Արտաշատի ջրանցք	27,8
ԱՋՄ 3-090: Ստորին Հրազդանի ջրանցք	28,4
ԱՋՄ 3-091: Նորագավիթի ջրանցք	6,2
ԱՋՄ 3-092: Էջմիածնի ջրանցք	23,1
ԱՋՄ 3-093: Հրազդանի ձախափնյա կոլեկտոր	14,5
ԱՋՄ 3-094: Հրազդանի աջափնյա կոլեկտոր 1	6,4
ԱՋՄ 3-095: Հրազդանի աջափնյա կոլեկտոր 6	4,4
ԱՋՄ 3-096: Հրազդանի աջափնյա կոլեկտոր 4	8,3
ԱՋՄ 3-097: Հրազդանի աջափնյա կոլեկտոր 3	5,9
ԱՋՄ 3-098: Հրազդանի աջափնյա կոլեկտոր 5	6,5
ԱՋՄ 3-099: Հրազդանի աջափնյա կոլեկտոր 2	6,4
ԱՋՄ 3-100: Հրազդան-Արաքս կոլեկտոր	9,7
ԱՋՄ 3-101: Մխչյանի դերիվացիոն ջրանցք	14,8
ԱՋՄ 3-102: Քուչակի մայր ջրանցք	7,5
ԱՋՄ 3-103: Արագածի ջրանցք	1,3
ԱՋՄ 3-104: Երնջատափի մայր ջրանցք	12,3
ԱՋՄ 3-105: Եղվարդի ջրանցք	16,5
ԱՋՄ 3-106: Քասախի աջ ջրանցք	7,4
ԱՋՄ 3-107: Ավանի ջրանցք	9,2
ԱՋՄ 3-108: Քասախ-Էջմիածնի ջրանցք	14,5
ԱՋՄ 3-109: ԱյգեշատՇահ-Արխջրանցք	16,7
ԱՋՄ 3-110: Ակնալճի ներքին ջրանցք	7,3
ԱՋՄ 3-111: Մեծամորի ջրանցք	15,9
ԱՋՄ 3-112: SC-7 -ից մինչև Մեծամոր գետ	4,3

 

Աղյուսակ N 62. Պահպանվող տարածքների համար սահմանված բնապահպանական նպատակներ և հատուկ պահանջներ Հրազդանի ՋԿՏ-ում

 

Պահպանվող տարածքներ	Բնապահպանական նպատակներ	Ժամկետները
Էրեբունի ազգային պարկ	Ունենալ պահպանվող տարածքի համար ԵՄ ՋՇԴ և «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքին համահունչ ռեգիստր, «Էրեբունի ազգային պարկ» պետական արգելավայրի կառավարման պլան։	Մինչև 2027 թվականը և ապահովել կառավարման պլանով սահմանված պահանջների կատարումը մինչև 2033 թվականը
Արզական-Մեղրաձոր պետական արգելավայր	Ունենալ պահպանվող տարածքի համար ԵՄ ՋՇԴ և «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքին (2006 թ.) համահունչ ռեգիստր, «Արզական-Մեղրաձոր» պետական արգելավայրի կառավարման պլան։	Մինչև 2027 թվականը և ապահովել կառավարման պլանով սահմանված պահանջների կատարումը մինչև 2033 թվականը
Հանքավայրի ջրաբանական պետական արգելավայր	Ունենալ պահպանվող տարածքի համար ԵՄ ՋՇԴ և «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքին համահունչ ռեգիստր, «Հանքավայրի ջրաբանական» պետական արգելավայրի կառավարման պլան։	Մինչև 2027 թվականը և ապահովել կառավարման պլանով սահմանված պահանջների կատարումը մինչև 2033 թ.
Բնական հուշարձաններ (9 հիդրոերկրա-բանական, 6 ջրագրական)	Ունենալ պահպանվող տարածքի համար ԵՄ ՋՇԴ և «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքին համահունչ ռեգիստր։	Մինչև 2027 թվականը և ապահովել կառավարման պլանով սահմանված պահանջների կատարումը մինչև 2033 թվականը
Խմելու ջրի ջրհավաք տարածքներ	Ունենալ պահպանվող տարածքի համար ԵՄ ՋՇԴ և ՀՀ առողջապահության նախարարի N 803-Ն, 29.11.2002 թ. որոշմանը համահունչ ռեգիստր և բնորոշել սանիտարական պահպանման գոտին։	Մինչև 2027 թվականը և ապահովել «լավ կարգավիճակը» մինչև 2033 թվականը
Ջրային էկոհամակարգերի սանիտարական պաշտպանության, հոսքի ձևավորման, ստորերկրյա ջրային ռեսուրսների պահպանության, ջրային ռեսուրսների պահպանության, էկոտոն և անօտարելի գոտիներ:	Ունենալ պահպանվող տարածքի համար ԵՄ ՋՇԴ համահունչ ռեգիստր, մոնիթորինգի և գնահատման համակարգ։	Մինչև 2027 թվականը և ապահովել «լավ կարգավիճակը» մինչև 2033 թվականը
Նիտրատներից խոցելի տարածքներ	Ունենալ պահպանվող տարածքի համար ԵՄ ՋՇԴ և Նիտրատների դիրեկտիվին համահունչ ռեգիստր, մոնիթորինգի և գնահատման համակարգ։	Մինչև 2027 թվականը և ապահովել «լավ կարգավիճակը» մինչև 2033 թվականը
Բնական աղետների գոտիներ	Ունենալ պահպանվող տարածքի համար ԵՄ ՋՇԴ և Հեղեղների դիրեկտիվին համահունչ ռեգիստր։	Մինչև 2027 թվականը և ապահովել «լավ կարգավիճակը» մինչև 2033 թվականը

 13. ՋՐՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

 

64. Ջրօգտագործման տնտեսական վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս գնահատել ջրի օգտագործման արդյունավետությունը յուրաքանչյուր ոլորտի սոցիալ-տնտեսական զարգացման տեսանկյունից: Իհարկե, տնտեսական վերլուծությունն անբաժան է տեխնիկական և շրջակա միջավայրի վերլուծությունից: Կարևոր է հստակեցնել ջրի օգտագործման և ջրի սպառման տարբերությունը: Օգտագործումը վերաբերում է մի հատվածում օգտագործված ջրի քանակին, որը պարտադիր չէ կորցնել: Մինչդեռ սպառումն ջրի այն քանակն է, որը չի վերադառնում ոչ ջրային ռեսուրսներին, ոչ էլ ծովին: Սպառումը կարելի է որոշել` հանելով ջրօգտագործումից հետո ջրի վերադարձը շրջակա միջավայր: Ինչպես օրինակ, էներգետիկայի ոլորտում ջրի օգտագործումը գրեթե ամբողջությամբ վերադարձվում է շրջակա միջավայր: Մյուս կողմից, գյուղատնտեսության մեջ ջրի օգտագործումը սովորաբար ամբողջովին սպառվում է: Ջրօգտագործման տնտեսական վերլուծություն պետք է իրականացնել ջրօգտագործման բոլոր տեսակների համար ջրի վերական գնման ծախսերը և ջրամատակարարման ծառայության ծախսերը գնահատելու համար: Հարկ է նշել, որ ջրoգտագործման գնահատման մեջ կան գործոններ, որոնք հիմնված չեն շուկայի վրա, չունեն արժեքի գնահատում, բայց ազդում են ջրօգտագործման վրա: Բացի ծախսերի փոխհատուցումից, ջրօգտագործման համար վճարվող բնօգտագործման վճարները նույնպես էական դեր են խաղում ջրային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման գործում: Շուկայական տեսանկյունից ջրի գինը պետք է գերազանցի ծախսերը, որում պետք է ներառվի նաև ջրային ռեսուրսների վերականգնման ծախսերը:

1) Ջրային ռեսուրսների ռացիոնա լօգտագործումն ու արդյունավետ բաշխումն ապահովելու, ինչպես նաև էկոլոգիական նվազագույն հոսքը պահպանելու համար Հայաստանում կիրառվում են ջրառի վճարներ խմելու, արդյունաբերության, ոռոգման և ձկնորսության, ձկնաբուծության ոլորտներում: Ջրօգտագործման գործող սակագները որոշվում են 2016 թվականին հոկտեմբերի 4-ին ընդունված ՀՀ հարկային օրենսգրքի պահանջներին համապատասխան (Գլուխ 40՝ 181 «Բնօգտագործման վճարները, վճարողները և լիազոր մարմինները» և Գլուխ 41` «Բնօգտագործման վճարի օբյեկտը, բազան և դրույքաչափը», Հոդվածներ 204 և 205):

2) Ջրօգտագործման գործող համակարգն ունի հետևյալ բացերը` ջրօգտագործող մի շարք ոլորտներ մասնակի կամ ամբողջապես ազատված են ջրօգտագործման համար վճարվող բնօգտագործման վճարներից: Օրինակ, հիդրոէներգետիկ համակարգը չի վճարում ջրօգտագործման համար: Չնայած այն փաստին, որ հիդրոէներգետիկայի ոլորտը համարվում է որպես ջրի չսպառվող օգտագործում, ոլորտը տնտեսական օգուտ է ստանում՝ օգտագործելով ջուրը, իսկ հիմնական ռեսուրսը՝ ջուրը, ստանում է անվճար, գործող համակարգը ներկայումս հաշվի չի առնում ջրային ռեսուրսների անբավարարությունը (ջրառաջարկ և ջրապահանջարկ, սեզոնային տատանումներ), ինչը պահանջվում է ՀՀ ջրային օրենսգրքով: Բացի այդ, գործող համակարգը մասնակի է ուշադրություն դարձնում ջրի տնտեսական արժեքի վրա (համաձայն ջրօգտագործման ոլորտի և օգտագործված ջրի որակի): Կառավարության 2022 թվականի հունիսի 2-ի N 784-Ա որոշմամբ հավանության է արժանացել «Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքում լրացումներ և փոփոխություն կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը, որով առաջարկվում է մակերևույթային ջրերի հիդրոէներգետիկ նպատակով օգտագործման համար սահմանել բնօգտագործման վճար:

3) ՀՀ կառավարության և «Վեոլիա Ջուր» ընկերության միջև կնքված վարձակալության պայմանագրի համաձայն, ընկերության համար սահմանվել է ցածր գին (0,025 դրամ/մ³) վարձակալության ամբողջ ժամանակահատվածի՝ 15 տարվա համար:

4) Մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի օգտագործման համար վճարների դրույքաչափերը (ՀՀ դրամ/մ³) ներկայացված է Աղյուսակ N 63-ում։

 

Աղյուսակ N 63. Մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի օգտագործման համար վճարների դրույքաչափերը (ՀՀ դրամ/մ³)

 

Ջրօգտագործման ոլորտը	2017 թվական և մինչ այդ		2018 թվական		2019 թվական		2020 թվական և դրանից հետո
	ՄՋ	ՍՋ	ՄՋ	ՍՋ	ՄՋ	ՍՋ	ՄՋ	ՍՋ
Ձկնատնտեսական	1	1	1.1	1.1	1.2	1.2	1.3	1.3
Արդյունաբերություն	0.5	1	0.55	1.1	0.6	1.2	0.65	1.3
Խմելու-կենցաղային (բացառությամբ խմելու ջրի մատակարարման և ջրահեռացման ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների համար.)	0.5	1	0.55	1.1	0.6	1.2	0.65	1.3

 

Ջրօգտագործման ոլորտը	2017 թվական և մինչ այդ		2018 թվական		2019 թվական		2020 թվական և դրանից հետո
	ՄՋ	ՍՋ	ՄՋ	ՍՋ	ՄՋ	ՍՋ	ՄՋ	ՍՋ
Խմելու ջրի մատակարարման	0.02 5	0.0 5	0.027 5	0.05 5	0.0 3	0.0 6	0.032 5	0.06 5
և ջրահեռացման
ծառայություններ մատուցող
կազմակերպությունների ու
տեղական
ինքնակառավարման
մարմինների համար
Ոռոգում	0	1	0	1.1	0	1.2	0	1.3
ՓՀԷԿ-եր	ՉՎ	ՉՎ	ՉՎ	ՉՎ	ՉՎ	ՉՎ	ՉՎ	ՉՎ
Սևան-Հրազդան կասկադ	1.5	-	1.65	-	1.8	-	1.95	-

 

65. Կեղտաջրերը բաց ջրային ավազան թափելու դեպքում կիրառվում են բնապահպանական հարկեր/աղտոտման հարկեր, որոնք կարգավորվում են ՀՀ հարկային օրենսգրքի 169-րդ հոդվածի համաձայն: Ջրային ռեսուրս վնասակար նյութերի և (կամ) միացությունների արտահոսքի համար բնապահպանական հարկի դրույքաչափերը ներկայացված են Աղյուսակ N 64-ում։

 

Աղյուսակ N 64. Ջրային ռեսուրս վնասակար նյութերի և (կամ) միացությունների արտահոսքի համար բնապահպանական հարկի դրույքաչափերը

 

Արտանետվող վնասակար նյութեր և միացություններ	Դրույքաչափը արտահոսքի յուրաքանչյուր տոննայի համար (ՀՀ դրամ)
Կախված նյութեր	5 300
Ամոնիումային ազոտ	5 100
Թվականներկվածնի կենսաբանական պահանջարկ	18 400
Նավթամթերքներ	204 600
Պղինձ	1 023 900
Ցինկ	1 023 900
Կալիում	100
Քլորիդներ	30
Նիտրիտներ	511 500
Նիտրատներ	1 100
Ընդհանուր ֆոսֆոր	40 000
Դետերգենտ (լվացող քիմիական) նյութեր	102 300
Ծանր մետաղների աղեր	511 500
Ցիան և ցիանի միացություններ	511 500
Այլ վնասակար նյութեր և միացություններ՝	Դջուր  =10000 դրամ/ՍԹԿձկն որտեղ՝ ՍԹԿձկն -ն ձկնատնտեսական նպատակով օգտագործվող ջրում տվյալ նյութի կամ միացության սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան է

 

1) Ընդհանուր առմամբ, աղտոտման համար բնապահպանական հարկերի ցածր մակարդակը համահունչ չէ «Աղտոտողը վճարում է» սկզբունքին, որը հանդիսանում է ԵՄՋՇԴ-ի հիմնաքարը:

2) Ջրային ռեսուրս անմիջապես և (կամ) կենտրոնացված ջրահեռացման ցանցեր և այլ ջրային համակարգեր վնասակար նյութերի և միացությունների արտահոսքի համար բնապահպանական հարկի դրույքաչափերը սահմանված են ՀՀ հարկային օրենսգրքի 169-րդ հոդվածով: Մասնավորապես, հարկման բազայի չափաքանակները գերազանցելու դեպքում սահմանված յուրաքանչյուր վնասակար նյութի կամ միացության չափաքանակները գերազանցող փաստացի արտահոսքի ծավալի համար որպես դրույքաչափ կիրառվում է սահմանված դրույքաչափերի եռապատիկ մեծությունը: Հարկման բազայի զրոյական չափաքանակների դեպքում սահմանված յուրաքանչյուր վնասակար նյութի կամ միացության փաստացի արտահոսքի ծավալի համար որպես դրույքաչափ կիրառվում է սահմանված դրույքաչափերի տասնապատիկը` ՀՀ Արարատի և Արմավիրի մարզերում, և հնգապատիկը` մյուս տարածքներում: Թույլատրելի ջրօգտագործման քանակները գերազանցելու դեպքում բնօգտագործման վճարի դրույքաչափերը սահմանված են ՀՀ հարկային օրենսգրքի 204-րդ հոդվածով: Նույնը, ինչպես վերևում, թույլատրելի քանակությունների գերազանցելու համար պետք է եռապատկեն ջրառի վճարները: Եթե ջրօգտագործման թույլտվություն չկա, պետք է 10 անգամ ավելին վճարի Արարատի և Արմավիրի մարզերում, իսկ մնացած տարածքներում 5 անգամ ավելի:

66. Վարչական իրավախախտումների համար նախատեսված տույժերը նախատեսված են «Վարչական իրավախախտումների մասին» ՀՀ օրենսգրքի 61-րդ, 62-րդ և 63-րդ հոդվածներով: 61-րդ հոդվածում նշվում է, որ ջրային ռեսուրսների պահպանության կանոնների խախտումը, որն առաջացրել է ջրի աղտոտում, հողերի ջրային էրոզիա կամ այլ վնասակար հետևանքներ, կարող է հանգեցնել տուգանքի՝ ֆիզիկական անձանց նկատմամբ նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատիկի չափով և պաշտոնատար անձանց նկատմամբ՝ նվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկի չափով: 62-րդ հոդվածում նշվում է, Ջրօգտագործման սահմանված չափաքանակների խախտմամբ բնական ջրային օբյեկտներից ջրառ իրականացնելը, ջրային օբյեկտներից վերցվող և այնտեղ թափվող ջրերի քանակության նախնական հաշվառում տանելու և ջրային օբյեկտներ թափվող ջրերի որակը որոշելու կանոնները խախտելը առաջացնում է տուգանքի նշանակում քաղաքացիների նկատմամբ` սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկի չափով, իսկ պաշտոնատար անձանց նկատմամբ` երեքհարյուրապատիկի չափով: 63-րդ հոդվածում նշվում է, որ ջրային համակարգերում չարտոնված աշխատանքների իրականացումը կարող է հանգեցնել տուգանքի քաղաքացիների նկատմամբ` սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատիկի չափով, իսկ պաշտոնատար անձանց նկատմամբ` հարյուրապատիկի չափով:

67. Ջրային ծառայությունները սահմանված են ՋՇԴ-ի 2 (38)-րդ հոդվածով, այն է՝ «բոլոր ծառայությունները, որոնք մատուցվում են տնային տնտեսություններին, հասարակական կազմակերպություններին կամ այլ տնտեսական գործունեության համար՝ ա) մակերևութային կամ ստորերկրյա ջրերի առհանում, կուտակում, պահեստավորում, մաքրում և բաշխում, բ) կեղտաջրերի հավաքման և մաքրման օբյեկտներ, որոնցով կեղտաջրերը հետագայում թափվում են մակերևութային ջրի մեջ»:

1) Հայաստանի օրենսդրության մեջ հստակ սահմանված չեն «ջրային ծառայություններ» և «կեղտաջրերի ծառայություններ» հասկացությունները: Գոյություն ունի «ջրամատակարար» հասկացությունը, որը ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ է, որն իրականացնում է «ջրառ, պահեստավորում և ջրօգտագործողներին մատակարարում»: Այդ սահմանումների միջև հիմնական տարբերությունն այն է, որ ՋՇՀ-ն այս հասկացության մեջ ներառում է նաև կեղտաջրերի հավաքումը, մաքրումը և հեռացումը:

2) ՀՀ ջրային ոլորտի օրենսդրությունն ընդգծում է ջրային ռեսուրսների կառավարման տնտեսական և ֆինանսական մեխանիզմները: ՀՀ ջրային օրենսգրքի 5-րդ հոդվածում նշվում է, որ ջուրն ունի բնապահպանական և տնտեսական արժեք ՝ անկախ նրանից ջուրն օգտագործվում է, թե ոչ: Ջրի տնտեսական արժեքը ձևավորվում է ջրի խմելու, բնապահպանական, էներգետիկ և գյուղատնտեսական արժեքների գումարից: Այս հոդվածի համաձայն ՝ ջրային ռեսուրսների օգտագործման, բաշխման և պաշտպանության գործընթացներում անհրաժեշտ է հաշվի առնել ջրի տնտեսական արժեքը: ՀՀ ջրային օրենսգիրքը ձևակերպում է ջրային ռեսուրսների օգտագործման, վերականգնման և պահպանության, ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերի տնտեսական կարգավորման հիմունքները: ՀՀ ջրային օրենսգիրքի 79-րդ հոդվածը վերաբերում է սակագներին և ջրօգտագործմանը: Սակագները կարող են տարբեր լինել` կախված գետավազանից, ջրօգտագործման տարբեր խմբերից և որակի ցուցանիշներին համապատասխան` կախված ջրային ռեսուրսների դասակարգումից:

3) Հրազդանի ՋԿՏ-ում ջրօգտագործման տնտեսական վերլուծության համար կիրառվել է ջրային սատելիտային հաշիվները (SEEA-Water): Օգտագործված ջրի ծավալի և ծախսերի վերլուծությունը կատարվել է հետևյալ հինգ ոլորտների համար, ինչպես առաջարկվում է ՋՇԴ-ի 5-րդ հոդվածով` գյուղատնտեսություն, արդյունաբերություն, էներգետիկա, ձկնաբուծություն և տնային տնտեսություններ:

4) Հրազդանի ՋՏԿ-ում ջրի ծախսի վերականգնումը գնահատելու համար կարևոր է վերլուծել այն հիմնական ջրային ծառայությունները: Հրազդանի ՋԿՏ-ի ջրի Հիմնական ծառայությունների նկարագիրը ներկայացված է Աղյուսակ N 65-ում։

 

Աղյուսակ N 65. Ջրի Հիմնական ծառայությունների նկարագիրը

 

Ջրային ծառայություններ	Փոփոխականների նկարագրություն	Արժեքը
Խմելու ջրի մատակարարում («Վեոլա Ջուր» ՓԲԸ)
Երևան	Ջրամատակարարման ցանցին միացած բնակիչների թվաքանակը	427,340
Երևան	Ջրամատակարարման ցանցին միացած իրավաբանական անձանց թվաքանակը	23,137
Հրազդանի ՋԿՏ-ի այլ տարածքներ	Ջրամատակարարման ցանցին միացած բնակիչների թվաքանակը	139,725
Հրազդանի ՋԿՏ-ի այլ տարածքներ	Ջրամատակարարման ցանցին միացած իրավաբանական անձանց թվաքանակը	7,565
Բնակչություն	մարդ	1,604,013
Ոռոգում
Հացահատիկ	Ոռոգվող հողատարածք (հա)	20,195
Կարտոֆիլ	Ոռոգվող հողատարածք (հա)	1,817
Բանջարանոցային մշակաբույսեր մշակաբույսեր	Ոռոգվող հողատարածք (հա)	3,511
Դաշտային	Ոռոգվող հողատարածք (հա)	757
Մրգեր և հատապտուղներ	Ոռոգվող հողատարածք (հա)	11,480
Խաղող	Ոռոգվող հողատարածք (հա)	2,681
Ջրարբիացում
Խոշոր եղջերավոր անասուններ	Կենդանիների գլխաքանակ (հազար)	99.5
Կովեր	Կենդանիների գլխաքանակ (հազար)	43.9
Խոզ	Կենդանիների գլխաքանակ (հազար)	54.5
Ոչխարներ և այծեր	Կենդանիների գլխաքանակ (հազար)	108.7
Ձիեր	Կենդանիների գլխաքանակ (հազար)	0.8
Արդյունաբերություն
Հանքարդյունաբերություն		Ո/Կ
Սննդի արտադրություն		Ո/Կ
Խմիչքի արտադրություն		Ո/Կ
Մանածագործվածքի արտադրություն		Ո/Կ
Այլ		Ո/Կ
Հիդրոէներգիայի արտադրություն
ՓՀԷԿ-եր	Հզորություն, Մվ	458.7
Սևան-Հրազդան կասկադ	Հզորություն, Մվ	59.2

 

68. «Վեոլիա Ջուր» ՓԲԸ-ին բաժին է ընկնում խմելու-կենցաղային կենցաղային ոլորտում ջրօգտագործման 98%-ը, որը կազմում է Հրազդանի ՋԿՏ-ի ամբողջ ստորերկրյա ջրերի 41.3%-ը: Տնային տնտեսությունը տարեկան օգտագործում է տարեկան 386 մլն մ³ ջուր կամ օրական միջինը՝ 1,054 հազար մ³: 2020 թվականից սկսած պետությունը դադարեցրել է խմելու ջրի մատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների սակագների լրացուցիչ սուբսիդավորման քաղաքականությունը՝ պայմանավորված ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2019 թվականի նոյեմբերի 20-ի N 429-Ն որոշմամբ խմելու ջրի մատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների մատուցման սակագինը 180 դրամ/մ³ սահմանմամբ, իսկ ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2021 թվականի նոյեմբերի 30-ի N 405-Ն որոշմամբ 2022 թվականի հունվարի մեկից գործում է խմելու ջրի մատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների նոր սակագին՝ 200.47 դրամ/մ³ (անփոփոխ թողնելով սոցիալապես անապահովների համար սահմանված սակագինը՝ 180 դրամ/մ³):

1) «Վեոլիա Ջուր» ՓԲԸ-ն ունի ջրի ահռելի կորուստներ մայրաքաղաք Երևանում: «Վեոլիա Ջուր» ՓԲԸ-ի ֆինանսական հաշվետվությունների համաձայն, տնային տնտեսությունների համար ջրառը կազմում է 75%: Օրական մոտ 790 հազար մ³ կամ տարեկան 289միլիոն մ³ ջուրհաշվառվածչէ,որից մոտ 2% -ըբաժին է ընկնում ցանցի մաքրմանը, ջրամբարներին, հրդեհային հիդրանտներին, քաղաքի մաքրմանը և շատրվաններին, իսկ մնացածը ուղղակի կորուստներ են: Նման կորուստները հիմնականում պայմանավորված են ջրամատակարարման ցանցի մաշվածությամբ: Նույնիսկ ջրաչափական համակարգի ընթացիկ նորոգումն ու օպտիմալացումը կարող են էապես կրճատել ջրի կորուստները: Չնայած վերջին տարիներին դիտվել է կորուստների փոքր-ինչ նվազում, կորուստների տեսակարար կշիռը շարունակում է մնալ շատ բարձր: Տարեկան 75% կորուստը բացատրում է համեմատաբար բարձր ջրի սակագինը: Հաշվի առնելով, որ ջրի համակարգն արդիականացնելու համար անհրաժեշտ է 600 միլիոն դոլար, և արդիականացումներից հետո կորուստները կարող են իջնել մինչև 23%, ինչը եվրոպական քաղաքների համար միջին ցուցանիշն է, արդիականացումից հետո տարեկան վնասը կարող է կրճատվել մինչև 17.0 միլիարդ դրամ: «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ-ի հետ կնքված 10 տարի և ավել ժամկետով պայմանագրով, որում հստակ նշված են համակարգում ներդրումներ կատարելու պահանջները, մոտավորապես 8 տարի անց ջրի կորուստների կրճատումը կարող է էապես բարելավել ջրի որակը, նվազեցնել ջրի կորուստը և իջեցնել սակագինը: Կարևոր է գնահատել «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ-ի ջրամատակարարման գործունեության ֆինանսական արդյունքները: 2018 թվականի ընդհանուր ծախսերի 29.3%-ը կազմել են աշխատավարձը և հարկերը, 19,7%-ը՝ մաշվածության և ամորտիզացիայի ծախսերը, 13,6%-ը՝ նյութերի ծախսերը: Որպես դրական փաստ, դիտվել է էլեկտրաէներգիայի ծախսերի կրճատում: Հարկ է նշել, որ այլ կազմակերպություններին վճարված գումարը բավականին բարձր է և կազմում է ընդհանուր ծախսերի 12,3%-ը: 2018 թվականի եկամուտներն աճել են 11%-ով: Ընդհանուր ծախսերն աճել են 7.2%-ով, մինչդեռ հասույթի աճը պայմանավորված է եղել ջրի բարձր սակագներով: Այնուամենայնիվ, «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ-ն շարունակում է ջրամատակարարումն իրականացնել կորուստներով:

69. Ձկնաբուծության ոլորտը տարեկան օգտագործում է 614 միլիոն մ³ ջուր, որից 92.1% -ը՝ ստորերկրյա ջրերից, իսկ մակերևութային ջրերից` ընդամենը 7,9%: Համաձայն ՀՀ հարկային օրենսգրքի 203, 204 և 205-րդ հոդվածների, ձկնաբուծության համար ջրի սակագինը կազմում է 1 դրամ/մ<sup>3</sup>՝ անկախ տեսակից և տարածքից: 2018 թվականի հունվարի 1-ից բնօգտագործման վճարի դրույքաչափերը ավելացել է 1,1, 2019 թվականի հունվարի 1-ից` 1,2, իսկ 2020 թվականի հունվարի 1-ից 1.3 գործակցի արտադրյալով: Այս դրույքաչափերը տարածվում են միայն այն ջրօգտագործողների նկատմամբ, ովքեր ջրօգտագործման թույլտվություն են ստացել` համաձայն ՀՀ ջրային օրենսգրքի, և դրանց ծավալները նշված են ջրօգտագործման թույլտվություններում: Եթե ջրօգտագործման թույլտվություն չի ստացվել` համաձայն ՀՀ ջրային օրենսգրքի, կամ այն դեպքում, երբ ջրօգտագործման թույլտվություններում ջրերի ծավալները նշված չեն, ապա փաստացի օգտագործված ջրի ծավալների համար, որպես դրույքաչափ, կիրառվում է սահմանված դրույքաչափի տասնապատիկը` ՀՀ Արարատի և Արմավիրի մարզերում և հնգապատիկը` ՀՀ մյուս տարածքներում: Բնօգտագործման վճարի բազայի չափաքանակները գերազանցելու դեպքում փաստացի օգտագործված ջրի ծավալների համար որպես դրույքաչափ կիրառվում է նույն մասերով սահմանված դրույքաչափերի եռապատիկ մեծությունը (ՀՀ Հարկային օրենսգիրք, հոդված 203): Հարկ է նշել, որ Հրազդանի ՋԿՏ-ում ձկնաբուծության ոլորտում օգտագործված ջրի 90.8% -ը կազմում են Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրերը: Ըստ ԱՄՆ ՄԶԳ ԳԱՏՕ ծրագրի շրջանակներում Արարատյան դաշտում ստորերկրյա ջրային ռեսուրսների հորատանցքերի, բնական աղբյուրների և ձկնաբուծարանների գույքագրման և գրանցման նախնական արդյունքների համաձայն 2016 թվականի Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրային ռեսուրսներից ջրառի փաստացի ծավալը կազմել է 1,608,54 մլն մ³, ինչը կազմում է շուրջ 1,100 մլն մ³/ տարի կամ թույլատրելի ծավալը գերազանցում է 68%-ով:

70. Հրազդանի ՋԿՏ-ում ջրօգտագործման ընդհանուր ծավալի 25.3%-ը (955 մլն մ³) և մակերևութային ջրերի 32.0%-ը (912 մլն մ³) ոռոգման համար էր: Ջրօգտագործման ծավալը աճում է ամռան ամիսներին, իսկ ձմռանը՝ նվազում: Ամռանը գյուղատնտեսության ոլորտում առավելագույն ջրօգտագործումը գրեթե կրկնապատկվում է: Հայաստանում ոռոգման ջրի միջին արժեքը 21 դրամ /մ³ է, գնի կեսը սուբսիդավորվում է պետության կողմից: Ֆերմերները ոռոգման ջրի համար վճարում են 11 դրամ/մ³: Այսպիսով, անկորուստ ոռոգման դեպքում տարեկան 10 մլրդ դրամ: 2018 թվականի ոռոգման համակարգում կորուստները գերազանցել են 55%-ը (500 մլն մ³): Գյուղատնտեսությունն ամեն տարի օգտագործում է 912 մլն մ³ ջուր Հրազդանի ՋՏԿ-ում` գումարած Սևանի ՋՏԿ-ից վերցվածը: Ֆինանսական տեսանկյունից տարեկան վնասը կկազմի մոտ 5,5 միլիարդ դրամ: Հարկ է նշել, որ Հայաստանում ջրի կորստի առավելագույն քանակի ընդունելի մակարդակը կազմում է 43.6%: Ոռոգումից կուտակվել է ավելի քան 10,5 միլիարդ դրամ չվճարված պարտք, որը պայմանավորված է գյուղացիների անվճարունակության և ոռոգման վճարային համակարգում գոյություն ունեցող անկատարությունների պատճառով: Հաշվառումը կտրուկ մեծացնելու համար անհրաժեշտ են բարեփոխումներ, ջրաչափերի տեղադրում, վճարման գործընթացի օրենսդրական և վարչական պարզեցում: Հարկ է նշել, որ այս միջոցառումներն առաջին հերթին պետք է օգտակար և կրթական լինեն ֆերմերների համար: Երկրորդ, դրանք պետք է ուղղված լինեն կոռուպցիայի նվազեցմանը և չվճարված պարտքի նվազագույնի հասցմանը: Կատարվում են միջոցառումներ` ոռոգման առևտրային համակարգ ստեղծելու ուղղությամբ: Ինտենսիվ այգիների, ժամանակակից ոռոգման համակարգերի և կարկտակայուն ցանցերի ստեղծման վարկերը տրամադրվում են 0-2% տոկոսադրույքով: Այս խնդրի լուծումներից մեկը ոռոգման ջրանցքների և խողովակաշարերի նորոգումն ու վերակառուցումն է, ինչպես նաև կաթիլային ոռոգման համակարգերը ֆերմերների համար մատչելի և կենսունակ դարձնելը: Ոռոգման համակարգը Հայաստանում կառուցվել է Խորհրդային Միության տարիներին և այդ ժամանակից ի վեր էականորեն չի վերականգնվել: 1 հա հողատարածքի ոռոգման համար անհրաժեշտ է 9-ից 11 հազար մ³ ջուր, ինչը համարժեք է 99-121 հազար դրամի: Գյուղացիներըմեկ տոննա ցորենի հացահատիկ վաճառում են մոտ 100 հազար դրամով: Հայաստանում մեկ հեկտարից միջին բերքը 4-5 տոննա է: Հետևաբար, եթե ջուրը օրինական ճանապարհով է ձեռք բերվում, ապա այն կազմում է գնի քառորդ մասը: Որոշ դեպքերում դա կարող է լինել գնի կեսից ավելին:

71. Ընդհանուր ջրօգտագործման 50.7%-ը, իսկ Հրազդան ՋԿՏ-ում մակերևութային ջրերի 66% -ը գրանցվել է էներգետիկայի ոլորտում (1,9 մլրդ մ³): Պետք է նշել, որ այս հատվածում ջուրն անընդհատ օգտագործվում է Սևան Հրազդան կասկադում և ոչ մի պահի չի սպառվում: Ջրօգտագործման շուրջ 80%-ը բաժին է ընկնում Սևան-Հրազդան կասկադին, որը տալիս է Հրազդան ՋԿՏ-ի հիդրոէլեկտրակայանների մոտ 90% էլեկտրաէներգիան: Մնացածը փոքր հիդրոէլեկտրակայաններ են: Փոքր հիդրոէլեկտրակայանների համար ջրօգտագործման համար վճարվող բնօգտագործման վճարչկա: Սևան-Հրազդան կասկադը Սևանա լճից ջրօգտագործման համար տարեկան վճարում է 1,5 դրամ/մ³: Համաձայն ՀՀ հարկային օրենսգրքի, 2018 թվականի հունվարի 1-ից վճարի դրույքաչափերը ավելացել է 1,1, 2019 թվականի հունվարի 1-ից` 1,2, իսկ 2020 թվականի հունվարի 1-ից 1.3 գործակցի արտադրյալով: Սևան-Հրազդան կասկադի երկարությունը մոտ 70 կմ է: Այս 7 ՀԷԿ-երը միասին արտադրում են ամբողջ երկրի տարեկան էլեկտրաէներգիայի 1/10 մասը: Սևան-Հրազդան կասկադի նախագծային ընդհանուր հզորությունը 560 ՄՎտ է, տարեկան էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը` 500 մլն կՎտժ: Սևան-Հրազդան կասկադի շահագործումը մեծապես կախված է Սևանա լճից վերցված ջրի ծավալից: Հետևաբար, տարվա ընթացքում 7 ՀԷԿ-ից միայն 5-ն են գործում, իսկ մյուս 2 ՀԷԿ-երը գործում են ոռոգման ժամանակահատվածում, երբ համակարգում առկա են լրացուցիչ ջրային ռեսուրսներ:

72. Հրազդան ՋՏԿ-ում ընդհանուր ջրօգտագործման 0,6%-ը արդյունաբերության ոլորտն է: Այս ոլորտում օգտագործվում է նաև տարեկան 9,1 մլն մ³ ստորերկրյա ջուր: Ջրօգտագործումը հիմնականում իրականացվում է սննդի արդյունաբերության, թեթև արդյունաբերության և հանքարդյունաբերության ոլորտներում: Ոչ պարենային արտադրությունները քիչ ջուր օգտագործում և գրեթե չեն իրականացնում կեղտաջրերի հեռացում: Համեմատաբար մեծ ջրօգտագործող ձեռնարկությունը «Հրազդան-ցեմենտ» ՓԲԸ-ն է, որի կեղտաջրերի կազմում է 0,13 մ³/վ:

73. Համաձայն ՀՀ հարկային օրենսգրքի 203, 204 և 205-րդ հոդվածների, ստորերկրյա ջրերի օգտագործման դրույքաչափը 2018 թվականին կազմել է 1,1 դրամ մեկ խորանարդ մետրի համար, իսկ մակերևութային ջրերի համար` 0,55: Այս դրույքաչափերը տարածվում են միայն այն ջրօգտագործողների նկատմամբ, ովքեր ջրօգտագործման թույլտվություն են ստացել` համաձայն ՀՀ ջրային օրենսգրքի, և դրանց ծավալները նշված են ջրօգտագործման թույլտվություններում: Եթե ջրօգտագործման թույլտվություն չի ստացվել` համաձայն ՀՀ ջրային օրենսգրքի, կամ այն դեպքում, երբ ջրօգտագործման թույլտվություններում ջրերի ծավալները նշված չեն, ապա փաստացի օգտագործված ջրի ծավալների համար, որպես դրույքաչափ, կիրառվում է սահմանված դրույքաչափի տասնապատիկը` ՀՀ Արարատի և Արմավիրի մարզերում և հնգապատիկը` ՀՀ մյուս տարածքներում: Բնօգտագործման վճարի բազայի չափաքանակները գերազանցելու դեպքում փաստացի օգտագործված ջրի ծավալների համար որպես դրույքաչափ կիրառվում է նույն մասերով սահմանված դրույքաչափերի եռապատիկ մեծությունը (ՀՀ հարկային օրենսգիրք, հոդված 203):

 

14. ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐ

 

74. Միջոցառումների ծրագրի և ծախսարդյունավետության վերլուծության մեթոդաբանությունը - սույն գլուխը կազմվել է Հրազդանի ՋԿՏ-ում ռիսկերի գնահատման և բնապահպանական նպատակներին հասնելու աշխատանքների վերլուծության ընթացքում ստացված արդյունքների հիման վրա: Միջոցառումների ծրագիրը (այսուհետ՝ ՄԾ) մշակվել է Հրազդանի ՋԿՏ-ում յուրաքանչյուր ստորերկրյա և մակերևութային ջրային մարմնի համար «ջրի լավ կարգավիճակին» հասնելու համար սահմանված բնապահպանական նպատակների հիման վրա: Այն նախատեսում է կարգավորող գործողություններ, որոնք պետք է ձեռնարկվեն Հրազդան ՋԿՏ-ում ջրի կարգավիճակը պահպանելու և/կամ բարելավելու ուղղությամբ: Միջոցառումների նպատակն է կանխել ջրի կարգավիճակի վատթարացումը բոլորջրային մարմիններում, ապահովել ջրի կարգավիճակի աստիճանական բարելավումը և ջրօգտագործման հետ կապված կառավարման բարելավումը:

75. Ծախսի արդյունավետության վերլուծությունը (այսուհետ՝ ԾԱՎ) գնահատման գործիք է, որն ապահովում է այլընտրանքային միջոցառումների դասակարգումը` կախված հարաբերական ծախսերից և նրանց ազդեցությունից` ամենացածր գնով համապատասխան քաղաքական նպատակներին հասնելու համար: Առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ առավել արդյունավետ տարբերակի ընտրությունը հեշտ է իրականացնել։ Սակայն այդ ընտրությունը բավականին բարդ գործընթաց է, որի ժամանակ անհրաժեշտ է համադրել մի շարք գործոններ։ Ծախսի արդյունավետության վերլուծությունը կարող է օգտագործվել ինչպես անհատական միջոցառումների, այնպես էլ միջոցառումների ծրագրերի դասակարգման համար: Ըստ Ջակոբսոնի (2007), ծախսարդյունավետության հարաբերակցությունը (Հ) հաշվարկվում է.

 

Հ= ՏՀԾ/Արդյունավետություն

 

որտեղ ՏՀԾ-ն տարեկան համարժեք ծախսն է (եվրո/տարի): «Արդյունավետությունն» այստեղ սահմանվում է որպես գետի հոսքի վրա ազդեցության կամ աղբյուրի վրա ճնշման քանակական փոփոխություն: ՏՀԾ -ն իր հերթին սահմանվում է.

 

 

որտեղ ՆԾ-ը ցույց է տալիս ներդրման ծախսերը, ՇՊԾ-ն շահագործման և պահպանման ծախսերն են, r-ը՝ բանկային դրույքաչափը և n-ը ծրագրի կամ միջոցառման կիրառելի ժամանակահատվածն է: Միջոցառումների հետագա հստակեցման և (կամ) դրանց համադրման արդյունավետության վերլուծությունն իրականացվում է առաջարկվող միջոցառումների էկոլոգիական արդյունավետության հիման վրա ՝ համաձայն ԵՄ ՋՇԴ-ի Հավելված 5-ի, որը սահմանում է հստակ չափորոշիչներ մակերևութային և ստորերկրյա ջրային մարմինների էկոլոգիական լավ կարգավիճակը ապահովելու նպատակով։

76. Միջոցառումներ- Ագլոմերացիաներում կեղտաջրերի մաքրման կայանների վերակառուցման և կառուցում նախագծանախահաշվային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում։ Համաձայն EC91/271 Քաղաքային կեղտաջրերի հրահանգի՝ «Ագլոմերացիա» նշանակում է տարածք, որտեղ բնակչությունը և (կամ) տնտեսական գործունեությունը բավականաչափ կենտրոնացված են, որպեսզի քաղաքային կեղտաջրերը հավաքվեն և տարվեն քաղաքային կեղտաջրերի մաքրման կայան կամ վերջնական արտանետման կետ: Հրազդանի ՋԿՏ-ում ագլոմերացիաներում ընդգրկվելիք բնակավայրերի որոշումը կատարվել է հիմնվելով «Ուղեցույց ինչպես որոշել ագլոմերացիաները համաձայն Քաղաքային կեղտաջրերի մաքրման 91/271 դիրեկտիվի» փաստաթղթի: Ագլոմերացիան ներառում է նաև բնակավայրեր, որոնք կեղտաջրերի կոլեկտորին կարող են միացվել մինչև 15 կմ երկարություն ունեցող խողովակաշարերով (հաշվի առնելով տեղագրության առանձնահատկությունները և նախապատվությունը, որ կեղտաջրերի կոլեկտորն ունի ինքնահոս հոսք՝ հաշվի առնելով պոմպացված կեղտաջրերի հետ կապված մեծ ծախսերը) և բնակչության խտությունը համապատասխանում է վերը նշված ուղեցույցի փաստաթղթի պահանջներին: Այսպիսով, տվյալ ագլոմերացիայում բնակավայր ներառելու չափանիշները հետևյալն են՝ առաջարկվող բնակավայրերի կոյուղու կոլեկտորի գումարային երկարությունը չպետք է գերազանցի 15 կմ (հաշվի առնելով տեղանքի ռելիեֆի առանձնահատկությունները), բնակչության նվազագույն խտությունը ագլոմերիացիայում պետք է կազմի 30 մարդ/հա (ստորերկրյա ջրերի ավելի բարձր մակարդակ ունեցող վայրերում խտությունը պակաս է), կեղտաջրերի մաքրման կայան հասնելու ժամանակը չպետք է գերազանցի 6 ժամը (հաշվի առնելով օրական հոսքի փոփոխությունները), 1 կմ կեղտաջրերի կոլեկտորի համար բաժանորդների նվազագույն քանակը` 45 տնային տնտեսություն (կամ 120 բնակչի համարժեք):

1) Ագլոմերացիաների բաժանման առաջին քայլը Հրազդանի ՋԿՏ-ի հիմնական խոշոր բնակավայրերի որոշումն է, որոնք ունեն էական ճնշում մակերևութային ջրային մարմինների վրա: Հրազդանի ՋԿՏ-ի համար բացահայտվել են հետևյալ էական ճնշումները՝ քաղաքային ջրահեռացում (կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրեր), ներառյալ կեղտաջրերի սեպտիկ հորերը, ջրահեռացում սննդի արդյունաբերությունից, ջրահեռացում այլ արդյունաբերական և հանքարդյունաբերության գործողություններից, գյուղատնտեսական մշակաբույսերի արտադրություն և պարարտանյութերի օգտագործում, անասնապահություն և գերարածեցումը:

2) Հրազդանի ՋԿՏ-ում ագլոմերացիաների գծանշումը կատարվել է հետևյալ երեք փուլով՝ հիմնական ագլոմերացիաների որոշում, քաղաքային կեղտաջրերի մաքրման կայանների լավագույն տեղանքների որոշում և յուրաքանչյուր ագլոմերացիայի մաս կազմող բնակավայրերի ընտրում: Նշված չափանիշների համաձայն` Հրազդանի ՋԿՏ-ում տարանջատվել են հետևյալ 8 ագլոմերացիաները (Սևան, Հրազդան, Չարենցավան, Երևան, Մասիս, Էջմիածին, Աշտարակ և Ապարան): Առանձնացված ագլոմերացիաներից միայն Սևանի ագլոմերացիան չի գտնվում ռիսկային ջրային մարմնում: Մասիսի և Ապարանի ագլոմերացիաներն առանձնացվել են՝ հաշվի առնելով ստորերկրյա ջրերի առկայությունը: Ագլոմերացիաները Հրազդանի ՋԿՏ-ում ներկայացված են Աղյուսակ N 66-ում։

 

Աղյուսակ N 66. Ագլոմերացիաները Հրազդանի ՋԿՏ-ում

 

Բնակավայրերը ագլոմերացիայում	Բնակչու- թյան թիվը	Ընդհանուր բնակչության թիվը	Տարածք, հա	Բնակչության խտությունը, մարդ/հա	Առաջակվող ԿՄԿ-ից հեռավորությունը, կմ
1. Սևանի ագլոմերացիա
Սևան	25844	30717	1232.5	25	10.1
Գեղամավան	1751				2.6
Վարսեր	2026				3.2
Ծաղկունք	1096				0.9
2. Հրազդանի ագլոմերացիա
Հրազդան	58406	65998	1889.1	1889.1	4.9
Ծաղկաձոր	1489				9.8
Ջրառատ	617				6.9
Լեռնանիստ	2928				6.9
Քաղսի	2558				1.2
3. Չարենցավանի ագլոմերացիա
Չարենցավան	29198	31615	572.5	55	3.1
Ալափարս	2417				4.1
4. Երևանի ագլոմերացիա
Երևան	850577	959302	10282	93	14.5
Նոր Հաճն	11714				26.2
Բյուրեղավան	10831				25.8
Նոր Արթմեդ	1136				26.4
Նոր Գեղի	6570				27.1

 

Բնակավայրերը ագլոմերացիայում	Բնակչու- թյան թիվը	Ընդհանուր բնակչության թիվը	Տարածք, հա	Բնակչության խտությունը, մարդ/հա	Առաջակվող ԿՄԿ-ից հեռավորու- թյունը, կմ
Արզնի	2998				25.4
Գետամեջ	786				23.8
Աբովյան	58416				23.1
Մայակովսկի	2164				23.5
Կոտայք	1792				24.7
Նոր Գյուղ	1623				24.3
Արամուս	3821				24.8
Կամարիս	2294				25.4
Բալահովիտ	3605				22.2
Վերին Պտղնի	975				21.5
5. Մասիսի ագլոմերացիա
Երևանի հարավային հատված	209561	258141	8679.9	30	15.0
Այնթափ	9550				8.5
Նոր Խարբերդ	8500				8.4
Նոր Կյուրի	1101				4.9
Մասիս	23670				1.0
Մարմարաշեն	4020				4.8
Սայաթ-Նովա	1739				4.9
6. Էջմիածնի ագլոմերացիա
Էջմիածին	56947	66910	1319.6	51	3.3

 

Բնակավայրերը ագլոմերացիայում	Բնակչու- թյան թիվը	Ընդհանուր բնակչության թիվը	Տարածք, հա	Բնակչության խտությունը, մարդ/հա	Առաջակվող ԿՄԿ-ից հեռավորությունը, կմ
Պղունք	1812				7.9
Զվարթնոց	2159				7.9
Արթիմեդ	1867				3.0
Ծաղկունք	1320				5.8
Ոսկեհատ	2805				4.0
7. Աշտարակի ագլոմերացիա
Աշտարակ	24900	40024	1294.8	31	8.8
Ուշի	1725				15.0
Օհանավան	2565				14.5
Կարբի	4584				13.1
Մուղնի	839				12.2
Նոր Երզնկա	1814				12.3
Սասունիկ	3597				4.6
8. Ապարանի ագլոմերացիա
Ապարան	6400	7995	270.1	30	3.0
Լուսագյուղ	803				3.6
Սարալանջ	238				3.4
Կայք (Մուլքի)	554				0.8

 

3) Ագլոմերացիաներից դուրս գտնվող բնակավայրերի համար հաշվարկվել է ԹԿՊ₅-ի աճը կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերում` հաշվի առնելով բնակավայրերի բնակչության քանակը: Արտանետվող կեղտաջրերում ԹԿՊ₅-ի զանգվածը հավասար է 60 գ/օր բազմապատկած բնակիչների թվով: Ագլոմերացիաների համար ԹԿՊ₅ -ի ընդհանուր աժը կազմում է՝. ԹԿՊ₅ -ի աճ = ((60 գ/օր * N * 1000) / 24 * 60 * 60) / Q0 մգ/լ, որտեղ N- ը բնակիչների թիվն է, իսկ Q0- ը՝ գետի հոսք:

4) Հրազդանի ՋԿՏ-ում ագլոմերացիաների կեղտաջրերում ԹԿՊ₅ -ի աճը գետերի նվազագույն հոսքի ժամանակահատվածում ներկայացված է Աղյուսակ N 67-ում։

 

Աղյուսակ N 67. Հրազդանի ՋԿՏ-ում ագլոմերացիաների կեղտաջրերում ԹԿՊ₅ -ի աճը գետերի նվազագույն հոսքի ժամանակահատվածում

 

Ագլոմերացիա	Ընդհանուր բնակչությունը	Կեղտաջրերի ծավալը արտանետման կետում, լ/վրկ	Գետի նվազագույն ելքը, լ/վրկ	ԹԿՊ5-ի աճը, մգ/լ
Սևան	30717	487	500	42.7
Հրազդան	65998	741	1250	36.7
Չարենցավան	31615	521	2230	9.8
Երևան	959302	8102	10000	66.6
Մասիս	258141	579	10100	17.7
Էջմիածին	66910	694	1500	31.0
Աշտարակ	40024	231	1330	20.9
Ապարան	7995	93	120	46.3

 

 

 

Քարտեզ N 10. Ագլոմերացիաները և առաջարկվող ԿՄԿ-ների տեղադիրքը Հրազդանի ՋԿՏ-ում

 

77. Ագլոմերացիաները և առաջարկվող ԿՄԿ-ների տեղադիրքը Հրազդանի ՋԿՏ-ում ներկայացված է Քարտեզ N 10-ում։

1) Երևանի ագլոմերիացիա․ Երևանի «Աերացիա» կեղտաջրերի մաքրման կայան՝ԿՄԿ-ի շինարարությունը սկսվել է 1963թ.-ին, լրիվ հզորությամբ շահագործման է հանձնվել 1978 թ.-ին (առաջին հերթը շահագործման է հանձնվել 1972 թ., որով նախատեսված էր մաքրել կեղտաջրերի 40%): ԿՄԿ-ի նախագծային հզորությունը կազմում է 600 000 մ³/օր: Մաքրման կայան մուտք են գործում Չարենցավան, Աբովյան, Բյուրեղավան, Նոր Հաճն և Եղվարդ քաղաքներից` Չարենցավան-Երևան գլխավոր կոլեկտորով տեղափոխվող կեղտաջրերը: Բնակավայրերի կոյուղացվածության աստիճանը կազմում է միջինում 85%, սակայն Աբովյանի,Չարենցավանի, Եղվարդի, Զովունու, Նոր Հաճնի, Բյուրեղավանի կոլեկտորների վնասված լինելու պատճառով քաղաքային կեղտաջրերը չեն հասնում ԿՄԿ և մինչև Երևան հասնելը թափվում են Հրազդան գետ։ Անավարտ է մնացել կեղտաջրերի մնացած 60%-ի մաքրման համար ԿՄԿ-ի երկրորդ հերթի շինարարությունը, որի պատճառով կեղտաջրերը առանց մաքրման լցվում են Հրազդան գետ: Մայրաքաղաքի ջրահեռացման համակարգի խողովակաշարերն ու ԿՄԿ-ն գտնվում են վթարային վիճակում: Խողովակաշարերի 1120 կմ ընդհանուր երկարության շուրջ 270 կմ-ը (24%) կառուցվել է 30 և ավելի տարիներ առաջ: Ներկայումս ԿՄԿ-ն գործում է ոչ լիարժեք՝ իրականացնելով մասամբ մեխանիկական մաքրում։ Մաքրման ընթացքում առանձնացվում է միայն խոշոր աղբն ու ավազը, մնացածը Գեղանիստ գյուղի հատվածում լցվում է Հրազդան գետ։ Օրական ԿՄԿ-ի միջոցով կեղտաջրերից հեռացվում է մոտ 6-7 տոննա աղբ։ ԿՄԿ-ի կառուցվածքների ֆիզիկական և բարոյական մաշվածության պատճառով ներկայումս լուրջ դժվարություններ են առաջացել կեղտաջրերի մաքրման գործում: Ներկայումս Երևանի «Աերացիա» կեղտաջրերի մաքրման կայանի արտադրողականությունը կազմում է 480000 մ<sup>3</sup>/օր, որը իրականացնում է միայն մեխանիկական մաքրում։ Առաջարկվում է Երևանի Աերացիա ԿՄԿ-ն վերակառուցել և վերացինել՝ մինչև 600000 մ<sup>3</sup>/օր նախագծային հզորությամբ: 2015 թ.-ին մեկնարկել է Ֆրանսիական կառավարության կողմից տրամադրված վարկային միջոցներով իրականացվող «Երևանի ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերի բարելավման ծրագիրը», որի նպատակն է վերակառուցել Աերացիայի կեղտաջրերի մաքրման կայանը: Նախատեսվում է նաև «Աերացիա» ԿՄԿ-ին միացնել Սևան քաղաքի կոյուղու կոլեկտորը և կոյուղաջրերը ուղղել դեպի ԿՄԿ՝ մաքրման նպատակով (Լոտ-3.«ՀայՋԿ սպասարկման տարածքի ջրամատակարարման ցանցի և կոյուղու համակարգերի նախագծում, տեխնիկական և հեղինակային հսկողություն» ծրագիր, համագործակցող ընկերություն` SAFEGE SAS (Ֆրանսիա), պատվիրատու` «Ջրային տնտեսության ԾԻԳ» ՊՀ, ֆինանսավորումը` KfW բանկ, ԵՆԲ և ԵՄ-ՀՆԾ)։ Ըստ Երևանի քաղաքապետարանի տվյալների, ներկայումս ծրագրի երկրորդ բաղադրիչով շարունակվում են Աերացիայի կեղտաջրերի մաքրման կայանի վերակառուցման և արդիականացման աշխատանքները: 2017 թ.-ին կառուցվել են միայն մեխանիկական մաքրման կառուցվածքները, սակայն դրանք դեռևս չեն շահագործվում։ Երևանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը ներկայացված է Նկար N 6-ում։

 

 

Նկար N 6. Երևանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը

 

2) Հրազդանի ագլոմերացիա. Հրազդանի ագլոմերացիայում նախկինում գործել է Քաղսիի մաքրման կայանը, որը սկսել է աշխատել 1981 թվականից։ ԿՄԿ-ում նախատեսված է մաքրման ենթարկել Հրազդան, Սևան, Ծաղկաձոր քաղաքների և Հանքավանի կիրճի հանգստյան գոտու կեղտաջրերը: Այդ նպատակով կառուցված են դեպի մաքրման կայան գնացող կոլեկտորները: Կայանի արտադրողականությունը 64000 մ³/օր է: Ներկայումս կայանի կառուցվածքների վթարային վիճակը թույլ չի տալիս ապահովելու կեղտաջրերի մաքրման լրիվ տեխնոլոգիական գործրնթացը: Իսկ մաքրման կայանի կառուցվածքները և սարքավորումները գտնվում են անմխիթար վիճակում։ ԿՄԿ-ի մեխանիկական ոչ լրիվ մաքրումից հետո (ներկա արտադրողականությունը 14000 մ³/օր է) կեղտաջրերը լցվում են Հրազդան գետ: Ներկայումս ԿՄԿ-ն գտնվում է քանդված վիճակում: Այդ իսկ պատճառով Հրազդանի, Ծաղկաձոր քաղաքների կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերն գրեթե առանց մաքրման թափվում են Հրազդան գետ: ԿՄԿ-ի մաշվածության ներկա վիճակի պատճառով նորոգման և վերագործարկման ծախսերն արդեն գերազանցում են նրանց փոխարեն նոր կայանի կառուցման ծախսերին: Առաջարկվում է նոր ԿՄԿ կառուցել նախկին ԿՄԿ-ի տեղում՝ մինչև 60000 մ³/օր նախագծային հզորությամբ: Հրազդանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը ներկայացված է Նկար N 7-ում։

 

 

Նկար N 7. Հրազդանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը

 

3) Սևանի ագլոմերացիա. Սևանի ագլոմերացիայումնախկինումչիեղել ԿՄԿ: Քաղաքի կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերն նախկինում միացած են եղել Քաղսի ԿՄԿ-ի կեղտաջրերի կոլեկտրի ցանցին։ Այժմ Սևանի կոմունալ-կենցաղային ջրերը առանց մաքրման թափվում են Հրազդան գետ։ Առաջարկվում է Սևանի ագլոմերացիայի համար կառուցել նոր ԿՄԿ Ծաղկունք բնակավայրի մոտ՝ մինչև 35000 մ³/օր նախագծային հզորությամբ:

4) Չարենցավանի ագլոմերացիա․ Չարենցավանի ագլոմերացիայում նախկինումչի եղել ԿՄԿ: Քաղաքի կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերն նախկինում միացած են եղել Երևանի ԿՄԿ-ի կեղտաջրերի կոլեկտրի ցանցին։ Այժմ Չարենցավանի կոմունալ-կեղային ջրերը առանց մաքրման թափվում են Հրազդան գետ։ Առաջարկվում է Չարենցավանի ագլոմերացիայի համար կառուցել նոր ԿՄԿ Չարենցավան քաղաքից մոտ 0.7 կմ ներքև ընկած հատվածում՝ մինչև 40000 մ³/օր նախագծային հզորությամբ:

5) Սևանի և Չարենցավանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը ներկայացված են Նկարներ N 8-ում և N 9-ում։

 

 

Նկար N 8. Սևանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը

 

 

Նկար N 9. Չարենցավանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը

 

6) Մասիսի ագլոմերացիա․ Մասիսի կեղտաջրերի մաքրման կայանը շահագործման է հանձնվել 1989 թ.: ԿՄԿ-ի արտադրողականությունը կազմել է 53000 մ³/օր: Ներկայումս մասնակի գործում է միայն մեխանիկական մաքրման կառուցվածքները: Կայանի կառուցվածքների և սարքավորումների վիճակն վթարային է։ Կեղտաջրերը մեխանիկական մաքրումից հետո, կոլեկտորով տեղափոխվում և լցվում են Հրազդան գետը: Ներկայումս Մասիսի կեղտաջրերի մաքրման կայանի արտադրողականությունը կազմում է 5000 մ³/օր, որն իրականացնում է միայն մեխանիկական մաքրում։ ԿՄԿ-ի բնականոն աշխատանքն ապահովելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել կառուցվածքների և սարքավորումների հիմնական նորոգման և վերակառուցման աշխատանքներ։ Առաջարկվում է Մասիսի ԿՄԿ-ն վերակառուցել և վերազինել նախկին տեղում, որը գտնվում է Մասիս քաղաքից մոտ 1.7 կմ հարավ-արևմուտք՝ մինչև 50000 մ³/օր նախագծային հզորությամբ: Մասիսի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը ներկայացված է Նկար N 10-ում։

 

 

Նկար N 10. Մասիսի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը

 

7) Էջմիածինի ագլոմերացիա․ Էջմիածինի ԿՄԿ-ն շահագործվում է 1983 թ.-ից արտադրողականությունը կազմել է 35200 մ³/օր: Նախատեսված է Էջմիածին քաղաքի կեղտաջրերի մաքրման համար: Մեխանիկական մաքրման կառուցվածքը մասնակի է գործում։ Կայանի կառուցվածքների և սարքավորումների տեխնիկական վիճակն անմխիթար է։ Մեխանիկական մաքրումից հետո կեղտաջրերը թափվում են Սև ջուր գետը: Կարիք կա փոքր էնեգատարողության նոր տեխնոլոգիաների ներդրման: Առաջարկվում է հին ԿՄԿ-ի տեղումն որը կառուցել, որը գտնվում է Էջմիածնի քաղաքից մոտ 2.0 կմ հարավ՝ մինչև 35000 մ³/օր նախագծային հզորությամբ: Էջմիածնի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը ներկայացված է Նկար N 11-ում։

 

 

Նկար N 11. Էջմիածնի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը

 

8) Աշտարակի ագլոմերացիա․ Աշտարակի ագլոմերացիայում նախկինում գործել է կեղտաջրերի մաքրման կայան՝ սկսած 1987 թվականից, նախագծային արտադրողականությունը կազմել է 10000 մ³/օր, բայց աշխատել է 6000 մ³/օր արտադրողականությումբ։ Նախատեսված էր Աշտարակ քաղաքի ձախափնյա թաղամասերի կեղտաջրերի մաքրման համար: Կայանի կառուցվածքները և սարքավորումները անմխիթար վիճակում են։ Ներկայումս կայան չի գործում և կեղտաջրերը թափվում են Քասախ գետ։ Առաջարկվում է Աշտարակի ԿՄԿ-ն վերակառուցել և վերազինել նախկին տեղում, որը գտնվում է Աշտարակ քաղաքից մոտ 4.0 կմ հարավ-արևմուտք՝ մինչև 10000 մ³/օր նախագծային հզորությամբ:

9) Ապարանիագլոմերացիա. Ապարան քաղաքի կեղտաջրերի մաքրման համար կառուցվել էր ԿՄԿ-ը 7300 մ³/օր նախագծային արտադրողականությամբ՝ գործել է մի քանի տարի, մինչև 1988թվականի, 2000 մ³/օր արտադրողականությամբ: 1988 թվականի երկրաշարժից հետո կատարվել էր ԿՄԿ-ի կառուցվածքների ուժեղացման աշխատանքները, բայց մնացել են անավարտ: 1988 թվականից կայանը չի գործել: Առաջարկվում է Ապարանի հինԿՄԿ-ի տեղում նորը կառուցել,որը գտնվում է Կայք (Մուլքի) գյուղի մոտ՝ մինչև 8000 մ³/օր նախագծային հզորությամբ:

10) Աշտարակի և Ապարանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը ներկայացված են Նկարներ N 12-ում և N 13-ում։

 

Նկար N 12. Աշտարակի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը

 

 

Նկար N 13. Ապարանի ագլոմերացիա և ԿՄԿ-ների տեղադիրքը

 

78. Ագլոմերիացիաներից դուրս կեղտաջրերի մաքրման կայանների կառուցման նախագծանախահաշվային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում - Համաձայն ԵՄ Քաղաքային կեղտաջրերի մաքրման դիրեկտիվի EC 91/271 պահանջների, փոքր բնակչություն ունեցող համայնքներում (500 բ.հ.) չի պահանջվում ԿՄԿ-ների առկայություն: Հրազդանի ՋԿՏ-ում 500-ից պակաս բնակչության ունեցող համայնքների թիվը 113 է: Այդ բնակավայրերի համար առաջարկվում է իրականացնել տեխնիկատնտեսական ուսումնասիրություններ՝ բացահայտելու կոմունալ-կենցաղային կեղտաջրերի մաքրման այլընտրանքային միջոցառումների (սեպտիկ հորերի, կենսաբանական լճակների, նախնական (քիմիական/մեխանիկական) մաքրման փոքր տեղային համակարգերի կառուցում և այլն) իրականացման նպատակահարմարությունը: Ագլոմերիացիաներից դուրս բնակավայրերը ներկայացված են Քարտեզ N 11-ում։

 

Քարտեզ N 11. Ագլոմերիացիաներից դուրս բնակավայրերը

 

79. Շահագործման համար ոչ պիտանի և ապօրինի շահագործվող հորատանցքերի լուծարում և/կամ կոնսերվացում - Անհրաժեշտ է իրականացնել շահագործման համար ոչ պիտանի և ապօրինի շահագործվող հորատանցքերի ուսումնասիրություն և գույքագրում, որի հիման վրա իրականացնել հորերի լուծարման և կոնսերվացման աշխատանքներ:

80. Իրականացված ուսումնասիրությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ Արարատյան արտեզյան ավազանում (ներառյալ 2G-2 ստորերկրյա ջրային մարմնի տարածքում) տեղի է ունենում ստորերկրյա ջրերի հյուծում և աղտոտում՝ անընդհատ իջնում են ստորերկրյա ջրերի ճնշումները և մակարդակները, ինչի հետևանքով նաև բարձրանում են դրանց ընդհանուր հանքայնացումը և կոշտությունը:

Նման պայմաններում ստորերկրյա ջրերի շահագործումը կհանգեցնի ավազանի ստորերկրյա ջրերի շատրվանող գոտու անհայտացմանը և դրանց աղտոտմանը ինչի արդյունքում ջրերը կդառնան խմելու համար ոչ պիտանի:

Հրազդանի ՋԿՏ-ում 2G-2 ստորերկրյա ջրային մարմնի վիճակի (քանակական և որակական) բարելավման համար առաջարկվում է գիտականորեն հիմնավորված ուսումնասիրությունների արդյունքների և եզրակացությունների հիման վրա, ազգային և միջազգային մասնագիտացված կառույցների, ինստիտուտների կողմից կատարել ստորերկրյա ջրերի պահպանության և ջրառի նվազեցման միջոցառումների իրականացմանն ուղղված ուսումնասիրություններ և նախագծային աշխատանքներ:

81. Մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի դիտացանցի և մոնիթորինգի ծրագրերի բարելավում- Գործող մակերևութային ջրերի մոնիթորինգի համակարգի, ինչպես նաև ՋՇԴ-ի պահանջների վերլուծության և գնահատման հիման վրա, անհրաժեշտ են հետևյալ քայլերը՝

1) մակերևութային ջրերի քիմիական և էկոլոգիական վիճակը գնահատելու համար ՋՇԴ-ի համահունչ մոնիթորինգի ծրագրերի ստեղծում (հսկողական, գործառնական և հետազոտական մոնիթորինգ).

2) ISO EN 17025 պահանջների կատարում.

3) նմուշների և տվյալների նմուշառման և մշակման, ինչպես նաև սարքավորումների սպասարկման դասընթացների շարունակություն.

4) սարքավորումների հետագա արդիականացում.

5) կենտրոնական տվյալների բազայում մոնիթորինգի տվյալների հավաքագրման, փոխանցման և պահպանման կատարելագործում.

6) հետագա կենսաբանական որակի տարրերի (ԿՈՏ) հետազոտությունների իրականացում, բացի մակրոանողնաշարավորներից և դիատոմներից, նպատակ ունենալով հիմք ստեղծել ՋՇԴ-ի համար համապարփակ ESCS-ի բոլոր ԿՈՏ-ի համար.

7) Հրազդանի ՋԿՏ-ի այլ ենթավազաների հիդրոմորֆոլոգիական հետազոտության ընդլայնում.

8) մակերևութային ջրերում, հատակային նստվածքներում կամ բիոտայում հետազոտել հատուկ աղտոտիչների կոնցենտրացիաները ՋՇԴ-ի ստանդարտների համաձայն և ընդգրկել այն ազգային մոնիթորինգի ծրագրում.

9) Կենսաբանական, քիմիական և հիդրոմորֆոլոգիական պարամետրերի միջճշտաչափման վարժությունների կատարում և առկա ESCS- ի գնահատում` անդրսահմանային գետերում (օրինակ` Հայաստան և Վրաստան) համատեղ հետազոտություն կատարելու միջոցով.

10) ՀՀ ՇՄՆ «ՀՄԿ» ՊՈԱԿ-ի ինստիտուցիոնալ և տեխնիկական կարողությունների հզորացում` հիդրոլոգիական 8 կայանների վերանորոգման և վերազինման աշխատանքներ իրականացնելու համար:

82. Ներկայիս ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի դիտացանցը չի համապատասխանում ՋՇԴ-ի պահանջներին: Ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի ցանցի ծածկույթը պետք է ընդլայնվի այնպես, որ այն պատշաճ կերպով ընդգրկի Հրազդանի ՋԿՏ-ի բոլոր ստորերկրյա ջրային մարմինները: Ստորերկրյա ջրային մարմինների և ամբողջ ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի որոշ բացեր լրացնելու և գոյություն ունեցող հորերի և աղբյուրների գտնելու համար, որոնք կարող են ավելացվել մոնիթորինգի ցանցին` դրա ծածկույթը բարելավելու համար։ Ստորերկրյա ջրերի ազգային տվյալների շտեմարանը պետք է բարելավվի՝ թույլ տալով տվյալների ինտեգրում ավտոմատացված սարքավորումներից և դյուրացնել այլ տվյալների բազաների հետ ինտեգրումը: Տարեկան երկու անգամ պետք է իրականացվի քիմիական մոնիթորինգը: Ներկայումս մոնիթորինգի բոլոր դիտակետերում լաբորատոր անալիզի են ենթարկվում միևնույն պարամետրեր (ֆիզիկաքիմիական պարամետրեր, հիմնական իոններ, NH4, NO2, ծանր մետաղներ) և հավասար ընդմիջումներով: Ջրի շրջանակային դիրեկտիվը հետևում է ռիսկերի վրա հիմնված մոտեցմանը: Այս մոտեցման մեջ մեծ թվով պարամետրեր վերլուծվում են մեծ թվով դիտակետերում առնվազն վեց տարին մեկ անգամ (այսինքն` մեկ անգամ մեկ ՋԿՊ ցիկլով), ինչը կոչվում է հսկողական մոնիթորինգ: Արդյունքների հիման վրա պարամետրերի կրճատված քանակ վերլուծվում է կրճատված քանակով դիտակետերում՝ կենտրոնանալով առավելապես անհրաժեշտ ջանքերի վրա և նվազեցնելով դիտարկման ծախսերը:

83. Ծախսերի նախնական հաշվարկ- Հրազդանի ՋԿՏ-ում մակերևութային և ստորերկրյա ջրային մարմինների համար սահմանված բնապահպանական նպատակների իրականացման միջոցառումների ծախսերի հաշվարկները կատարվել են` օգտագործելով տվյալներ և տեղեկատվություն` Հայաստանում նմանատիպ միջոցառումների իրականացման ծախսերի վերաբերյալ (պետական ծախսերի և/կամ դոնորների աջակցման նախաձեռնությունների շրջանակներում), ԼՀՏ և գյուղատնտեսական լավագույն փորձի ներդրման վերաբերյալ Հայաստանում և ամբողջ աշխարհում կատարված ծախսերի նախահաշիվը և այլն:Միջոցառումների նախնական գնահատումը կատարելիս, ազգային և տարածաշրջանային մակարդակով համապատասխան մարմինների հետ խորհրդակցությունների արդյունքները նույնպես հաշվի են առնվել: Միջոցառումների ծախսերի նախնական գնահատականը մոտավոր է: Այն նաև հնարավորություն է տալիս սահմանել առաջնահերթ միջոցառումները միջնաժամկետ և տարեկան կտրվածքով՝ նպատակ ունենալով դրանք ներառել ՀՀ կառավարության միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի գերակա ուղղություններում և այլ ծրագրերում։

84. Միջոցառումների նախնական ֆինանսական գնահատականը ներկայացված է Աղյուսակ N 68-ում։

 

Աղյուսակ N 68. Միջոցառումների նախնական ֆինանսական գնահատականը

 

Հ/Հ	Միջոցառման անվանումը	Միջոցառման իրականացման փուլերը	Կատարման ժամկետը՝ կախված ֆինանսա-վորման առկայու-թյունից	Կատարող/ Համակատարող	Ֆինանսա-վորման աղբյուրը	Նախնական ֆինանսա- կան գնահատա- կանը, հազար ՀՀ դրամ
		Տեխնիկական առաջադրանքի	2024 թվական	Տարածքային կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարություն Ջրային կոմիտե Երևանի քաղաքապե- տարան (համաձայնու- թյամբ) «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ
1.	Երևանի ագլոմերացիայում «Աերացիա» ԿՄԿ-ի վերանորոգման և ենթակառուցվածքների կառուցման նախագծանախա- հաշվային ու շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	մշակում	3-րդ եռամսյակ		Պետական բյուջե, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	72,000
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2024 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2025 թվական 2-րդ եռամսյակ
		Փաստաթղթերի մշակում	2025 թվական 4-րդ եռամսյակ
				(համաձայնու- թյամբ)
2.	Հրազդանի ագլոմերացիայում նոր ԿՄԿ-ի կառուցման նախագծանախահաշ-վային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2024 թվական 2-րդ եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարություն Ջրային կոմիտե «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ (համաձայնու- թյամբ) Կոտայքի մարզպետարան	Պետական բյուջե, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	33,962
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2025 թվական 2-րդ եռամսյակ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2025 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Փաստաթղթերի մշակում	2026 թվական 2-րդ եռամսյակ
3.	Աշտարակի ագլոմերացիայի «Աշտարակի» ԿՄԿ-ի վերակառուցման և վերազինման նախագծանախա- հաշվային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	Նախագծման տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2026 թվական 2-րդ եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարության	Օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր	6,415
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2026 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2027 թվական 3-րդ եռամսյակ	Ջրային կոմիտե «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ (համաձայնու- թյամբ) Արագածոտնի մարզպետարան	կազմակերպու- թյուններ
		Փաստաթղթերի մշակում	2027 թվական 3-րդ եռամսյակ
4.	Չարենցավանի ագլոմերացիայում նոր ԿՄԿ-ի կառուցման նախագծանախահաշ- վային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	Նախագծման տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2025 թվական 3-րդ եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարության Ջրային կոմիտե «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ (համաձայնու- թյամբ) Կոտայքի մարզպետարան	Պետական բյուջե, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	22,641
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2025 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2025 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Փաստաթղթերի մշակում	2026 թվական 4-րդ եռամսյակ
5.	Էջմիածնի ագլոմերացիայում նոր ԿՄԿ-ի կառուցման նախագծանախա- հաշվային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	Նախագծման տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2026 թվական 2-րդ եռամսյակ	Էջմիածնի ագլոմերացիայում նոր ԿՄԿ-ի կառուցման նախագծանա- խահաշվային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	Պետական բյուջե, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	8,679
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2026 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2027 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Փաստաթղթի մշակում	2027 թվական 4-րդ եռամսյակ
6.	Մասիսի ագլոմերացիայի «Մասիսի» ԿՄԿ-ի վերակառուցման և վերազինման նախագծանախա- հաշվային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2026 թվական 3-րդ եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և ենթակառուցված քների նախարարության Ջրային կոմիտե «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ (համաձայնու- թյամբ) Արարատի մարզպետարան	Մասնավոր ընկերություն, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	9,433
		Մասնավոր ընկերության հետ բանակցությունների վարում	2026 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Փաստաթղթերի մշակում	2027 թվական 2-րդ եռամսյակ
7.	Սևանի ագլոմերացիայում նոր ԿՄԿ-ի կառուցման նախագծանախա- հաշվային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2025 թվական 1-ին եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարության Ջրային կոմիտե «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ (համաձայնու- թյամբ) Գեղարքունիքի մարզպետարան	Օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	19,860
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2025 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2026 թվական 2-րդ եռամսյակ
		Փաստաթղթերի մշակում	2026 թվական 3-րդ եռամսյակ
8.	Ագլոմերացիաներից դուրս 500-ից պակաս բնակչություն ունեցող համայնքներում նորարարական ԿՄԿ-ների կառուցման նախագծանախա- հաշվային և շահագործման գործընթացի կազմակերպման փաստաթղթերի մշակում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2026 թվական 4-րդ եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարության	Պետական բյուջե, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր	10,504
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2027 թվական 2-րդ եռամսյակ
		Պիլոտային ծրագրի իրականացում	2027 թվական 3-րդ եռամսյակ	Ջրային կոմիտե «Վեոլիա ջուր» ՓԲԸ (համաձայնու- թյամբ) համապատաս- խան մարզպետարան	կազմակերպու- թյուններ
9.	Քասախի ջրամբարի կառուցում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2027 թվական 1-ին եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարություն Ջրային կոմիտե	Oրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ, Մասնավոր ընկերություններ	12,891,270
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2027 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2027 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Ջրամբարիների կառուցում	2027 թվական 4-րդ եռամսյակ
10.	Եղվարդի ջրամբարի կառուցում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2027 թվական 1-ին եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և	Պետական բյուջե, օրենքով	109,641,000
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2027 թվական 3-րդ եռամսյակ	ենթակառուց- վածքների նախարարություն Ջրային կոմիտե	չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2027 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Ջրամբարիների կառուցում	2027 թվական 4-րդ եռամսյակ
11.	Ոռոգման համակարգի ջրօգտագործման հաշվառման համակարգի բարելավում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2026 թվական 1-ին եռամսյակ	Տարածքային կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարություն Ջրային կոմիտե, համայնքապե- տարաններ	Պետական բյուջե, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	94,417
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2027 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2027 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Ոռոգման ջրի մատակարարման խողովակաշարերի բարելավման աշխատանքների իրականացում	2027 թվական 4-րդ եռամսյակ
12.	Հանքարդյունաբերա- կան 3 տարածքի (Թուխմանուկ, Մեղրաձոր, Հանքավան) ռեկուլտիվացման աշխատանքների նախագծի տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2024 թվական 1-ին եռամսյակ	Շրջակա միջավայրի նախարարություն Տարածքայի կառավարման և ենթակառուց- վածքների նախարարություն	Պետական բյուջե, մասնավոր ընկերություններ, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	4,000
		Մրցույթի կազմակերպում և անցկացում	2024 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2025 թվական 2-րդ եռամսյակ
13.	Շահագործման համար ոչ պիտանի և ապօրինի շահագործվող հորատանցքերի լուծարում և/կամ կոնսերվացում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2023 թվական 2-ին եռամսյակ	Շրջակա միջավայրի նախարարություն	Օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	80,000
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2023 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Լուծարման և կենսերվացված աշխատանքների իրականացում	2023 թվական 4-րդ եռամսյակ
14.	Հրազդանի ՋԿՏ-ում 2G-2 ստորերկրյա ջրային մարմնի վիճակի (քանակական և որակական) բարելավում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2024 թվական 1-ին եռամսյակ	Շրջակա միջավայրի նախարարություն	Պետական բյուջե, օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ	22,000
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2024 թվական 3-րդ եռամսյակ
		Ջրային մարմնի բարելավմանն վերաբերյալ ուսումնասի- րությունների իրականացում և առաջարկների ներկայացում	2025 թվական 4-րդ եռամսյակ
15.	Մակերևութային ջրերի մոնիթորինգի դիտացանցի արդիականացում և ընդլայնում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2023 թվական 3-րդ եռամսյակ	Շրջակա միջավայրի նախարարություն	Օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ (ԱՄՆ ՄԶԳ «Հայաստանի ջրային ռեսուրսների կառավարման բարելավման» ծրագիր, «ԵՄ-ն` շրջակա միջավայրի համար. ջրային ռեսուրսներ և շրջակա միջավայրի տվյալներ» ծրագրի	40,000
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2023 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Դիտակետերի կառուցում	2024 թվական 2-րդ եռամսյակ
16.	Ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի արդիականացում և ընդլայնում	Տեխնիկական առաջադրանքի մշակում	2023 թվական 3-րդ եռամսյակ	Շրջակա միջավայրի նախարարություն	Օրենքով չարգելված այլ միջոցներ, միջազգային դոնոր կազմակերպու- թյուններ (ԱՄՆ ՄԶԳ «Հայաստանի ջրային ռեսուրսների կառավարման բարելավման» ծրագիր, «ԵՄ-ն` շրջակա միջավայրի համար. ջրային ռեսուրսներ և շրջակա միջավայրի տվյալներ» ծրագրի	29,000
		Մասնագիտացված և դոնոր կազմակերպությունների հետ բանակցությունների վարում	2023 թվական 4-րդ եռամսյակ
		Դիտակետերի կառուցում	2024 թվական 2-րդ եռամսյակ
17.	Ջրային օրենսգրքում լրացումների կատարում, մասնավորապես «ջրային ծառայություններ» և «կեղտաջրերի ծառայություններ» հասկացությունների սահմանում	Օրենքի նախագծի մշակում	2027 թվական 2-րդ եռամսյակ	Շրջակա միջավայրի նախարարություն	Ֆինանսավորում չի պահանջվում	-
		Օրենքի նախագծի ներկայացում վարչապետի աշխատակազմ	2027 թվական 4-րդ եռամսյակ
	Ընդամենը					122,985,181

 

15. ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՄՓՈՓՈՒՄ

 

85. Ջրավազանային կառավարման պլանավորման կարևոր գործընթացներից է համայնքների և շահառուների ներգրավվածությունը: Համաձայն ԵՄ ՋՇԴ-ի` ջրավազանային կառավարման պլանի մշակումը ենթադրում է օգտագործել մասնակցային մոտեցում, որը միավորում է տարբեր տեսակետներ ունեցող բազմաթիվ շահառու կողմերի` որոշելու, թե ինչպես պետք է իրականացվի ջրի արդյունավետ կառավարումը: Դա արվում է շահառու կողմերի հետ հանդիպումների և ավելի լայն հասարակական խորհրդատվությունների, ինչպես նաև տեղեկատվական արշավների միջոցով՝ ջրի խնդիրների վերաբերյալ իրազեկվածության բարձրացման նպատակով: Առաջին փուլում խորհրդատվությունը ուղղված է եղել Հրազդանի ՋԿՏ հիմնական խնդիրների քննարկմանը և համաձայնեցմանը, և երկրորդ փուլում՝ միջոցառումների ծրագրին, ինչպես սահմանված է ՋՇԴ-ի 14-ում հոդվածում:

1) Հանրային առաջին խորհրդակցությունը տեղի է ունեցել 2019 թվականի մարտի 12-ից ապրիլի 12-ը: Որպես հանրային քննարկումների և խորհրդատվական գործընթացների կարևոր գործիք` կիրառվել են խորհրդատվական ստուգաթերթեր/ հարցաշարեր, որոնց միջոցով հավաքվել են փորձագիտական եզրակացություններ և տեղեկատվություն` ջրավազանային կառավարման պլաններում փոփոխություններ կատարելու և Ծրագրի միջոցառումների ժամանակացույցը մշակելու նպատակով: Այս ստուգաթերթերը լրացվել են ինչպես շահառուների հետ 2019 թվականի մարտի 19-ին Հրազդան քաղաքում տեղի ունեցած քննարկումների ընթացքում, այնպես էլ Ծրագրի հանրային կապի մասնագետների կողմից իրականացված խորհրդատվական այցերի ընթացքում (թիմի անդամները, որոնք պատասխանատու են Ծրագրի հանրայնացման համար. ամբողջ ծրագրի ընթացքում նրանք ապահովում են կապը շահառուների հետ): Հրազդանի ՋԿՏ-ի վերաբերյալ հանրային խորհրդատվության հարցաթերթիկը լրացրել է 120 շահառու (63 տպագրված և 57 էլեկտրոնային օրինակներ): Տպագրված հարցաթերթիկների մի մասը լրացվել են Հանրային խորհրդատվական հանդիպումների ընթացքում (23 հարցաթերթ), իսկ մյուս մասը (40 հարցաթերթ) լրացվել է համայնքային այցերի ժամանակ: Համայնքները ընտրվել են 2 հիմնական չափանիշի` բնակչության թվի և համայնքի ռեկրեացիոն կամ տնտեսական նշանակության հիման վրա: Հարցաշարում շահառուները արտահայտել են իրենց կարծիքը ջրավազանի հիմնական խնդիրների լուծմանն ուղղված հետագա ձեռնարկվելիք միջոցառումների մասին: Այդ խնդիրները դասակարգվում են հետևյալ խմբերի՝ առողջություն, որակ, քանակ, էկոհամակարգեր և կառավարում:

2) Հրազդանի ՋԿՊ-ի հանրային երկրորդ խորհրդատվությունը տեղի է ունեցել 2020 թվականի հուլիսի 20-ից օգոստոսի 20-ն ընկած ժամանակահատվածում: Խորհրդատվական հարցաթերթիկներն օգտագործվել են որպես հիմնական գործիք հանրային քննարկման և խորհրդատվության ժամանակ, որոնց միջոցով հավաքվել են փորձագետների կարծիքները և տեղեկատվություն ջրավազանային կառավարման պլանում լրացումներ կատարելու համար: Հարցաթերթիկները լրացվել են Հրազդանի ՋԿՏ-ի 52 համայնքների տեղական ինքնակառավարման մարմինների (ՏԻՄ) (57 հարցաթերթիկ) և 134 այլ շահառուների (բնակիչների) կողմից:

3) Երկու հանրային խորհրդատվությունների ընթացքում լրացվել է 293 հարցաթերթիկ: Այսպիսով, հանրային հարցման արդյունքները կարող են համարվել ներկայացուցչական Հրազդանի ՋԿՏ-ի համար: Ինչպես արդեն նշվեց, առաջին հանրային խորհրդատվությունը նպատակ ուներ քննարկելու ՋԿՏ-ի հիմնական խնդիրները, իսկ երկրորդը՝ ջրային մարմինների համար բնապահպանական նպատակներին հասնելու միջոցառումների ծրագիրը: ԿՈՎԻԴ-19-ի հետ կապված իրավիճակը բարդացրեց երկրորդ հանրային խորհրդակցության իրականացումը այն տեղի ունեցավ տեսակապի, հացաթերթիկների առցանց լրացման և էլ փոստի միջոցով: Ցավոք սրտի, անհնար էր կազմակերպել համայնքի բնակիչների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ դեմ առ դեմ քննարկումներ: Հանրային խորհրդատվության ընթացքում ի հայտ են եկել որոշ լրացուցիչ հարցեր 53 համայնքների միայն 5 ներկայացուցչի մոտ՝

ա. ոռոգման ջրի խնդիր Դարբնիկ համայնքում,

բ. գետի հունի ամրացում ՝ գյուղատնտեսական հողերի լվացումից խուսափելու համար,

գ. Հրազդան գետի հունի մաքրում

դ. ներառել կենցաղային կեղտաջրերի մաքրման կայանները և հիմնական կոլեկտորների վերականգնումը միջոցառումների ծրագրում:

4) Հարցված շահառուները նշել են հետևյալ լրացուցիչ խնդիրները՝

ա. ջրային ռեսուրսների մոնիթորինգ

բ. քաղաքներում և գյուղերում կոյուղու ցանցերի կառուցում կամ վերականգնում: Տեղական մաքրման կայանների շահագործում

գ. ջրային ռեսուրսների վերաբերյալ հավաքագրված տեղեկատվության հասանելիություն,

դ. բնակչության իրազեկում (Ջրի օգտագործման մշակույթի բարձրացում),

ե. Հրազդան և Մարմարիկ գետերը միաձուլվում են Հրազդան քաղաքի մաս կազմող Ջրառատ շրջանի տարածքում: Տարիների ընթացքում միաձուլման վայրում աճել են բուսականությունը, թփերը և ծառերը: Այս պատկերն է գրեթե ողջ գետի երկայնքով, հատկապես Մեղրաձորի խոշորացված համայնքի տարածքում, Հրազդան-Հանքավան մայրուղու երկայնքով, Մարմարիկ գետի ողջ երկայնքով: Անհրաժեշտ է գետաբերանը և գետի հունը մաքրել համապատասխան սարքավորումներով, քանի որ այնտեղ կենցաղային թափոնների և աղբի կուտակում կա:

զ. Մարմարիկի հովտում հանգստյան տներից, հանգստավայրերից, ճամբարներից և հյուրատներից չմաքրված կեղտաջրերի մեծ մասը թափվում է Հրազդան գետ: Անհրաժեշտ է կանխել գործարաններից արդյունաբերական կեղտաջրերի արտահոսքը դեպի Մարմարիկ և Հրազդան գետերի ջրհավաք կետ:

5) Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ ՋՇԴ 14-րդ հոդվածի հիման վրա անցկացված հանրային խորհրդատվությունների գործընթացն ու արդյունքները ապացուցեցին, որ սա շատ կարևոր և արդյունավետ ընթացակարգ է ինչպես ջրավազանի կառավարման պլանավորման, այնպես էլ իրականացման փուլում հասարակության ներգրավման համար:

86. Հրազդանի ՋԿՏ-ի 2022-2027 թվականների պլանը, համաձայն «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի հանդիսանում է հիմնադրութային փաստաթուղթ։ Նույն օրենքի 14-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, այն ենթակա է ռազմավարական գնահատման և փորձաքննության: Հրազդանի ՋԿՏ-ի 2022-2027 թվականների պլանի շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության ընթացքում անցկացվել են հանրային խորհրդակացություններ Կոտայքի մարզպետարանում, ինչի ընթացքում մասնակցել են ազդակիր համայնքները, շահագրգիռ մարմինները։ Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության արդյունքում Հրազդանի ՋԿՏ-ի 2022-2027 թվականների պլանը ստացել է դրական եզրակացություն։

 

Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ

Բ. Բադալյան

 

09.12.2022 ՀԱՎԱՍՏՎԱԾ Է ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹՅԱՄԲ

 

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 12 դեկտեմբերի 2022 թվական: