քաղաքացիական գործով ապացույցներ են համարվում ամեն տեսակ փաստական տվյալները, որոնց հիման վրա օրենքով որոշված կարգով դատարանը պարզում է կողմերի պահանջներն ու առարկությունները հիմնավորող հանգամանքների առկայությունը կամ բացակայությունը, և գործը ճշտությամբ լուծելու համար նշանակություն ունեցող մյուս հանգամանքները:

այդ տվյալները հաստատվում են հետևյալ միջոցներով` կողմերի և երրորդ անձանց բացատրություններով, վկաների ցուցմունքներով, գրավոր ապացույցներով, իրեղեն ապացույցներով և փորձագետների եզրակացություններով:

հոդված 50.

ապացուցելու և ապացույցներ ներկայացնելու պարտականությունը

յուրաքանչյուր կողմ պետք է ապացուցի այն հանգամանքները, որոնց վրա, որպես իր պահանջների ու առարկությունների հիմք, հենվում է ինքը:

ապացույցները ներկայացնում են կողմերը և գործին մասնակցող մյուս անձինք: եթե ներկայացված ապացույցները բավարար չեն, դատարանը կողմերին և գործին մասնակցող մյուս անձանց առաջարկում է ներկայացնել լրացուցիչ ապացույցներ կամ դրանք հավաքում է իր նախաձեռնությամբ:

հոդված 51.

դատական հանձնարարություններ

գործը քննող դատարանը, այլ քաղաքում կամ շրջանում ապացույցներ հավաքելու անհրաժեշտություն առաջանալու դեպքում, հանձնարարում է համապատասխան դատարանին կատարելու որոշակի դատավարական գործողություններ:

դատական հանձնարարության վերաբերյալ որոշման մեջ համառոտակի շարադրվում է քննող գործի էությունը, ցույց են տրվում պարզաբանման ենթակա հանգամանքները, այն ապացույցները, որոնք պետք է հավաքի հանձնարարությունը կատարող դատարանը: այդ որոշումը պարտադիր է այն դատարանի համար, որին այն հասցեագրված է, և պետք է կատարվի տասնօրյա ժամկետում:

հոդված 52.

դատական հանձնարարությունը կատարելու կարգը

դատական հանձնարարությունը կատարվում է դատական նիստում` սույն օրենսգրքով սահմանված կանոնների համաձայն: գործին մասնակցող անձինք իրազեկ են պահվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը հանձնարարության կատարմանը արգելք չի հանդիսանում:

արձանագրությունները և հանձնարարության կատարման ընթացքում հավաքված բոլոր նյութերը անհապաղ ուղարկվում են գործը քննող դատարանին:

եթե գործին մասնակցող անձինք կամ վկաները հանձնարարությունը կատարող դատարանին բացատրություններ կամ ցուցմունքներ են տվել, ապա գործը քննող դատարանին ներկայանալու դեպքում նրանք բացատրություններ և ցուցմունքներ են տալիս ընդհանուր կարգով:

հոդված 53.

ապացույցների վերաբերելիությունը

ներկայացվող ապացույցներից դատարանն ընդունում է միայն այն ապացույցները, որոնք նշանակություն ունեն գործի համար:

հոդված 54.

ապացույցների թույլատրելիությունը

գործի այն հանգամանքները, որոնք ըստ օրենքի պետք է հաստատվեն ապացուցման որոշակի միջոցներով, չեն կարող հաստատվել ապացուցման որևէ այլ միջոցներով:

հոդված 55.

ապացուցելուց ազատվելու հիմքերը

դատարանի կողմից հանրահայտ ճանաչված հանգամանքները չեն ապացուցվում:

մեկ քաղաքացիական գործով դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճռով հաստատված փաստերը, ուրիշ քաղաքացիական գործեր քննելիս, որտեղ մասնակցում են նույն անձինք կամ նրանց իրավահաջորդները, նորից չեն ապացուցվում:

դատարանի` քրեական գործով օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռը պարտադիր է այն անձի գործողությունների քաղաքացիական իրավական հետևանքների վերաբերյալ գործը քննող դատարանի համար, որի նկատմամբ կայացել է դատարանի դատավճիռը` միայն այն հարցերով, թե տեղի ունեցել են արդյոք այդ գործողությունները և դրանք արդյոք տվյալ անձն է կատարել:

այն փաստերը, որոնք օրենքը ենթադրում է հաստատված, չեն ապացուցվում գործը դատարանի կողմից քննելիս, սակայն այդպիսի ենթադրությունը կարող է հերքվել ընդհանուր կարգով:

հոդված 56.

ապացույցների գնահատումը

դատարանը, ղեկավարվելով օրենքով և սոցիալիստական իրավագիտակցությամբ, ապացույցները գնահատում է ըստ իր ներքին համոզման, որը պետք է հիմնված լինի դատական նիստում գործի բոլոր հանգամանքների ամբողջության բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննության վրա:

դատարանի համար ոչ մի ապացույց նախապես հաստատված ապացույցի ուժ չունի:

հոդված 57.

ապացույցների ապահովումը

այն անձինք, որոնք հիմք ունեն երկյուղ կրելու, որ իրենց համար անհրաժեշտ ապացույցները ներկայացնելը հետագայում կարող է դժվարանալ կամ անհնարին դառնալ, կարող են խնդրել դատարանին ապահովելու այդ ապացույցները:

նախքան դատարանում գործ հարուցվելը ապացույցների ապահովումը կատարվում է պետական նոտարական գրասենյակների կողմից` պետական նոտարիատի մասին Հայաստանի Հանրապետության օրենքով նախատեսված կարգով:

(26.11.75 խմբագրությամբ)

հոդված 58.

ապացույցների ապահովման վերաբերյալ դիմումը

ապացույցների ապահովման վերաբերյալ դիմումի մեջ պետք է մատնանշվեն այն ապացույցները, որոնք անհրաժեշտ է ապահովել, այն հանգամանքները, որոնց հաստատման համար անհրաժեշտ են այդ ապացույցները, այն պատճառները, որոնք դրդել են խնդրատուին` դիմելու ապահովման խնդրանքով, ինչպես նաև այն գործը, որի համար անհրաժեշտ են ապահովվելիք ապացույցները:

դիմումը տրվում է այն դատարանին, որի գործունեության շրջանում պետք է կատարվեն ապացույցների ապահովման վերաբերյալ դատավարական գործողությունները:

դիմումի ընդունումը մերժելու վերաբերյալ դատավորի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

հոդված 59.

ապացույցների ապահովման կարգը

ապացույցների ապահովումը կատարում է դատավորը սույն օրենսգրքով սահմանված կանոնների համաձայն:

խնդրատուն և գործին մասնակցող մյուս անձինք իրազեկ են պահվում ապացույցների ապահովման ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը արգելք չի հանդիսանում ապացույցների ապահովման վերաբերյալ դիմումի քննարկմանը:

արձանագրությունները և ապացույցների ապահովման կարգով հավաքված ամբողջ նյութերը ուղարկվում են գործը քննող դատարանին:

հոդված 60.

կողմերի և երրորդ անձանց բացատրությունները

կողմերի և երրորդ անձանց բացատրություններն իրենց հայտնի այն հանգամանքների մասին, որոնք գործի համար նշանակություն ունեն, գործի վերաբերյալ հավաքված մյուս ապացույցների հետ միասին ենթակա են ստուգման և գնահատման:

մեկ կողմի ընդունած այն փաստերը, որոնցով մյուս կողմը հիմնավորում է իր պահանջները կամ առարկությունները, դատարանի համար պարտադիր չեն համարվում:

դատարանը կարող է ընդունված փաստը հաստատված համարել, եթե նա կասկած չունի, որ փաստի ընդունումը համապատասխանում է գործի հանգամանքներին և կողմն այն չի կատարել խաբեբայության, բռնության, սպառնալիքի, մոլորության ազդեցության տակ կամ ճշմարտությունը թաքցնելու նպատակով:

հոդված 61.

վկաների ցուցմունքները

վկա կարող է լինել ամեն մի անձ, որին կարող է հայտնի լինել գործին վերաբերող որևէ հանգամանք:

որպես վկաներ չեն կարող կանչվել և հարցաքննվել`

1) քաղաքացիական գործով ներկայացուցիչները կամ քրեական գործով պաշտպանները` այն հանգամանքների վերաբերյալ, որոնք նրանց հայտնի են դարձել ներկայացուցչի կամ պաշտպանի պարտականություններ կատարելու կապակցությամբ.

2) այն անձինք, ովքեր իրենց ֆիզիկական կամ հոգեկան պակասությունների հետևանքով ի վիճակի չեն ճիշտ ընկալել փաստերը կամ ճիշտ ցուցմունքներ տալ դրանց վերաբերյալ:

վկա հրավիրելու միջնորդություն հարուցող անձը պարտավոր է մատնանշել, թե գործի համար նշանակություն ունեցող ինչ հանգամանքներ կարող է հաստատել վկան, և հաղորդել դատարանին նրա անունը, հայրանունը, ազգանունը և բնակության վայրը:

հոդված 62.

վկայի պարտականությունները

որպես վկա կանչված անձը պարտավոր է ներկայանալ դատարանին և տալ ճշմարտացի ցուցմունքներ:

դատարանի կողմից անհարգելի ճանաչված պատճառներով ցուցմունքներ տալուց հրաժարվելու կամ խուսափելու համար վկան պատասխանատվություն է կրում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 197 հոդվածով, իսկ ակնհայտ սուտ ցուցմունք տալու համար` Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 196 հոդվածով:

վկան դատարանի կողմից կարող է հարցաքննվել նաև իր գտնվելու տեղում, եթե նա հիվանդության, ծերության, հաշմանդամության կամ այլ հարգելի պատճառներով ի վիճակի չէ ներկայանալու դատարանի կանչով:

(27.02.85 խմբագրությամբ)

հոդված 63.

գրավոր ապացույցներ

գրավոր ապացույցներ են համարվում գործի համար նշանակություն ունեցող հանգամանքների վերաբերյալ տեղեկություններ պարունակող ակտերը, փաստաթղթերը, պաշտոնական կամ անձնական բնույթի նամակները:

գրավոր ապացույց ներկայացնող կամ այն պահանջելու վերաբերյալ միջնորդություն հարուցող անձը պարտավոր է ցույց տալ, թե գործի համար նշանակություն ունեցող ինչ հանգամանքներ կարող են պարզվել այդ ապացույցով:

հոդված 64.

գրավոր ապացույցներ պահանջելու և ներկայացնելու կարգը

գործին մասնակցող կամ չմասնակցող անձերից որևէ գրավոր ապացույց պահանջելու վերաբերյալ դատարանի առաջ միջնորդություն հարուցող անձը պետք է նշի այդ ապացույցը և մատնանշի այն հիմքերը, որոնց հիման վրա նա գտնում է, որ ապացույցը գտնվում է տվյալ անձի մոտ:

պետական ձեռնարկություններից, հիմնարկներից, կազմակերպություններից, կոլտնտեսություններից, կոոպերատիվ այլ կազմակերպություններից, դրանց միավորումներից ու հասարակական այլ կազմակերպություններից կամ քաղաքացիներից դատարանի կողմից պահանջվող գրավոր ապացույցները ուղարկվում են անմիջականորեն դատարան:

գրավոր ապացույց պահանջելու վերաբերյալ միջնորդություն հարուցող անձին դատարանը կարող է նաև հանձնարարություն տալ ստանալու այդ ապացույցները և դրանք ներկայացնելու դատարանին:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 65.

գրավոր ապացույցները ներկայացնելու պարտականությունը

գործին չմասնակցող այն պետական ձեռնարկությունները, հիմնարկները, կազմակերպությունները, կոլտնտեսությունները, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունները, դրանց միավորումներն ու հասարակական այլ կազմակերպությունները կամ քաղաքացիները, որոնք հնարավորություն չունեն ներկայացնելու պահանջվող գրավոր ապացույցը կամ հնարավորություն չունեն այն ներկայացնելու դատարանի կողմից սահմանված ժամկետում, պարտավոր են այդ մասին իրազեկ պահել դատարանին, մատնանշելով պատճառները:

դատարանին իրազեկ չպահելու դեպքում, այլև եթե գրավոր ապացույցը ներկայացնելու վերաբերյալ դատարանի պահանջը չի կատարվել դատարանի կողմից անհարգելի ճանաչված պատճառներով, պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների, հասարակական այլ կազմակերպությունների մեղավոր պաշտոնատար անձինք կամ քաղաքացիները ենթարկվում են տուգանքի մինչև 10 դրամի չափով: տուգանումը համապատասխան պաշտոնատար անձանց և քաղաքացիներին չի ազատում դատարանի կողմից պահանջվող գրավոր ապացույցը ներկայացնելու պարտականությունից:

գրավոր ապացույցները, որպես կանոն, ներկայացվում են իսկական օրինակով: եթե ներկայացվել է փաստաթղթի պատճենը, դատարանը իրավունք ունի անհրաժեշտության դեպքում պահանջելու ներկայացնել իսկականը:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 66.

գրավոր ապացույցների զննումն ու հետազոտումը դրանց պահվելու տեղում

փաստաթղթերը դատարան ներկայացվելու դժվարությունների դեպքում դատարանը կարող է պահանջել, որ ներկայացվեն դրանց պատշաճ ձևով վավերացված քաղվածքները կամ կարող է գրավոր ապացույցների զննում և հետազոտում կատարել դրանց պահվելու տեղում:

հոդված 67.

իսկական փաստաթղթերը վերադարձնելը

գործի մեջ գտնվող իսկական փաստաթղթերը, այդ փաստաթղթերը ներկայացնող անձանց խնդրանքով, կարող են նրանց վերադարձվել դատարանի վճիռն օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո: սակայն գործի մեջ պահվում է փաստաթղթի` դատավորի կողմից վավերացված պատճենը:

հոդված 68.

իրեղեն ապացույցներ

իրեղեն ապացույցներ են հանդիսանում այն առարկաները, որոնք իրենց որակով, հատկություններով կամ իրենց իսկ առկայությամբ կարող են գործի համար նշանակություն ունեցող հանգամանքներ պարզելու միջոց ծառայել:

իրեղեն ապացույց ներկայացնող կամ այն պահանջելու վերաբերյալ միջնորդություն հարուցող անձը պարտավոր է մատնանշել, թե գործի համար նշանակություն ունեցող ինչ հանգամանքներ կարող են պարզվել այդ ապացույցով:

հոդված 69.

իրեղեն ապացույցներ պահանջելու և ներկայացնելու կարգը

գործին մասնակցող կամ չմասնակցող անձերից որպես ապացույց որևէ իր պահանջելու վերաբերյալ դատարանի առաջ միջնորդություն հարուցող անձը պետք է նկարագրի այդ իրը և մատնանշի այն հիմքերը, որոնց հիման վրա նա գտնում է, որ իրը գտնվում է տվյալ անձի մոտ:

պետական ձեռնարկություններից, հիմնարկներից, կազմակերպություններից, կոլտնտեսություններից, կոոպերատիվ այլ կազմակերպություններից դրանց միավորումներից ու հասարակական այլ կազմակերպություններից կամ քաղաքացիներից դատարանի կողմից պահանջվող իրեղեն ապացույցները ուղարկվում են անմիջականորեն դատարանին:

իրեղեն ապացույցը պահանջելու մասին միջնորդություն հարուցող անձին դատարանը կարող է նաև հանձնարարություն տալ ստանալու այդ ապացույցները և դրանք ներկայացնելու դատարանին:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 70.

իրեղեն ապացույցներ ներկայացնելու պարտականությունը

գործին չմասնակցող այն պետական ձեռնարկությունները, հիմնարկները, կազմակերպությունները, կոլտնտեսությունները, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունները, դրանց միավորումներն ու հասարակական այլ կազմակերպությունները կամ քաղաքացիները, որոնք հնարավորություն չունեն ներկայացնելու պահանջվող իրը կամ հնարավորություն չունեն այն ներկայացնելու դատարանի կողմից սահմանված ժամկետում, պարտավոր են այդ մասին իրազեկ պահել դատարանին, մատնանշելով պատճառները:

դատարանին իրազեկ չպահելու դեպքում, այլև եթե իրը ներկայացնելու վերաբերյալ դատարանի պահանջը չի կատարվել դատարանի կողմից անհարգելի ճանաչված պատճառներով, պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների, հասարակական այլ կազմակերպությունների մեղավոր պաշտոնատար անձինք կամ քաղաքացիները ենթարկվում են մինչև 10 դրամ տուգանքի: տուգանումը համապատասխան պաշտոնատար անձանց և քաղաքացիներին չի ազատում դատարանի կողմից պահանջվող իրը ներկայացնելու պարտականությունից:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 71.

իրեղեն ապացույցների պահպանումը

իրեղեն ապացույցները պահվում են գործում կամ հատուկ ցուցակով հանձնվում են դատարանի իրեղեն ապացույցների պահպանության սենյակ:

այն իրերը, որոնք չեն կարող դատարան բերվել, պահվում են դրանց գտնվելու տեղում: այդ իրերը պետք է մանրամասն նկարագրված, իսկ անհրաժեշտության դեպքում` լուսանկարված և կնքված լինեն:

դատարանը միջոցներ է ձեռք առնում իրերը անփոփոխ վիճակում պահելու համար:

հոդված 72.

շուտ փչացող իրեղեն ապացույցների զննումը

շուտ փչացող մթերքները և մյուս առարկաները դատարանի կողմից զննվում են անհապաղ, որից հետո վերադարձվում են այն անձանց, որոնցից դրանք ստացվել են, կամ հանձնվում են այն հիմնարկներին, ձեռնարկություններին կամ կազմակերպություններին, որոնք կարող են դրանք ըստ նշանակության օգտագործել: վերջին դեպքում առարկաների տիրոջը պետք է հետագայում վերադարձվեն միևնույն տեսակի և որակի առարկաներ կամ դրանց արժեքը հատուցվի վերադարձնելու պահին գործող պետական գներով:

հոդված 73.

իրեղեն ապացույցների վերադարձնելը

դատարանի վճիռն օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո իրեղեն ապացույցները վերադարձվում են այն անձանց, որոնցից դրանք ստացված են եղել, կամ հանձնվում են այն անձանց, որոնց իրավունքն այդ իրերի նկատմամբ ճանաչել է դատարանը:

այն առարկաները, որոնք ըստ օրենքի չեն կարող գտնվել քաղաքացիների տիրապետության տակ, հանձնվում են համապատասխան պետական հիմնարկներին կամ ձեռնարկություններին:

առանձին դեպքերում, եթե դատարանը արդեն զննել ու հետազոտել է իրեղեն ապացույցները, դրանք կարող են մինչև գործի ավարտվելը վերադարձվել այն անձանց, որոնցից դրանք ստացված են եղել` եթե վերջիններս այդ մասին միջնորդում են և եթե նման միջնորդության բավարարումը հնարավոր է առանց գործի քննությանը վնասելու:

հոդված 74.

դատարանի կողմից փորձագետներ նշանակելը

գործի քննության ժամանակ ծագող այնպիսի հարցերի պարզաբանման համար, որոնք պահանջում են գիտության, արվեստի, տեխնիկայի կամ արհեստի բնագավառի հատուկ գիտելիքներ, դատարանը նշանակում է փորձագետ: անհրաժեշտության դեպքում կարող են նշանակվել մի քանի փորձագետներ:

գործին մասնակցող յուրաքանչյուր անձ իրավունք ունի դատարանին առաջադրելու այն հարցերը, որոնք պետք է պարզաբանվեն փորձագետի կողմից:

այն հարցերի շրջանակը, որոնց վերաբերյալ պահանջվում է փորձագետի եզրակացությունը, վերջնականապես որոշում է դատարանը: դատարանը պարտավոր է պատճառաբանել առաջադրված հարցերի մերժումը:

եզրակացություն տալու համար որպես փորձագետ կարող է կանչվել անհրաժեշտ գիտելիքներ ունեցող ամեն մի անձ: փորձագետ նշանակելիս դատարանը հաշվի է առնում գործին մասնակցող անձանց կարծիքը:

հոդված 75.

փորձաքննություն կատարելու կարգը

փորձաքննությունը կատարում են համապատասխան հիմնարկների փորձագետները կամ դատարանի նշանակած այլ մասնագետներ:

փորձաքննությունը կատարվում է դատարանում կամ դատարանից դուրս, եթե դա անհրաժեշտ է հետազոտության բնույթից ելնելով կամ հետազոտության առարկան դատարան բերելու անհնարինության կամ դժվարության պատճառով:

մի քանի փորձագետներ նշանակվելու դեպքում նրանք իրավունք ունեն խորհրդակցելու միմյանց հետ: եթե փորձագետները հանգեն մի ընդհանուր հետևության, նրանք բոլորը ստորագրում են մեկ եզրակացություն: այն փորձագետները, որոնք համամիտ չեն մյուս փորձագետների հետ, կազմում են առանձին եզրակացություն: բոլոր դեպքերում փորձագետը եզրակացություն է տալիս իր անունից:

հոդված 76.

փորձագետի պարտականություններն ու իրավունքները

փորձագետ նշանակված անձը պարտավոր է ներկայանալ դատարանի կանչով և օբյեկտիվ եզրակացություն տալ իրեն առաջադրված հարցերի վերաբերյալ:

եթե դատարանի կողմից անհարգելի ճանաչված պատճառներով փորձագետը չներկայանա դատարանի կանչով, նա ենթարկվում է մինչև 10 դրամ տուգանքի, իսկ երկրորդ անգամ չներկայանալու դեպքում` հարկադիր բերման:

դատարանի կողմից անհարգելի ճանաչված պատճառներով եզրակացություն տալուց հրաժարվելու կամ խուսափելու համար փորձագետը պատասխանատվություն է կրում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 197 հոդվածով, իսկ կեղծ եզրակացություն տալու համար` Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 196 հոդվածով:

փորձագետը կարող է հրաժարվել եզրակացություն տալուց, եթե նրան ներկայացված նյութերը բավարար չեն կամ, երբ նա անհրաժեշտ գիտելիքներ չունի իր վրա դրված պարտականությունները կատարելու համար: այդ դեպքում փորձագետը գրավոր տեղեկացնում է դատարանին եզրակացություն տալու անհնարինության մասին:

փորձագետը, որքանով դա անհրաժեշտ է եզրակացություն տալու համար, իրավունք ունի ծանոթանալու գործի նյութերին, խնդրելու դատարանին իրեն լրացուցիչ նյութեր տրամադրել, իսկ դատարանի թույլտվությամբ կարող է մասնակցել այն ապացույցների հետազոտությանը, որոնք նրան անհրաժեշտ են եզրակացություն տալու համար:

հոդված 77.

փորձագետի եզրակացությունը

փորձագետը իր եզրակացությունը տալիս է գրավոր: փորձագետի եզրակացությունը պետք է պարունակի կատարված հետազոտությունների մանրամասն նկարագրությունը, դրանց հետևանքով արված հետևությունները և դատարանի կողմից առաջադրված հարցերի հիմնավորված պատասխանները: եթե փորձագետը փորձաքննություն կատարելիս պարզի գործի համար նշանակություն ունեցող այնպիսի հանգամանքներ, որոնց առթիվ հարցեր չեն առաջադրվել նրան, ապա նա այդ հանգամանքների վերաբերյալ հետևությունները մտցնում է իր եզրակացության մեջ:

հոդված 78.

փորձագետի եզրակացության գնահատումը դատարանի կողմից

փորձագետի եզրակացությունը դատարանի համար պարտադիր չէ, և դատարանն այն գնահատում է սույն օրենսգրքի 56 հոդվածով սահմանված կանոններով: եզրակացության հետ դատարանի չհամաձայնելը պետք է պատճառաբանված լինի գործով կայացված վճռի կամ որոշման մեջ:

գ լ ու խ  7.

հոդված 79.

դատական ծախսեր

դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված ծախսերից:

հոդված 80.

դատական ծախսերի վճարումից ազատելը

պետական տուրքի վճարումից ազատվում են.

1) հայցվորները` բանվորներն ու ծառայողները աշխատավարձ գանձելու և աշխատանքային իրավահարաբերություններից բխող այլ պահանջների վերաբերյալ հայցերով, կոլտնտեսականները` աշխատանքի վարձատրության և աշխատանքային գործունեության հետ կապված այլ պահանջների վերաբերյալ կոլտնտեսությունների դեմ հարուցած հայցերով.

2) հայցվորները` այն հայցերով, որոնք բխում են հեղինակային իրավունքից, ինչպես նաև հայտնագործության, գյուտի և ռացիոնալիզատորական առաջարկության և արդյունաբերական նմուշների իրավունքից.

3) հայցվորները և դիմում ներկայացնողները ալիմենտ բռնագանձելու վերաբերյալ հայցերով և դիմումներով.

4) հայցվորները` հաշմությամբ կամ առողջության այլ վնասումով, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառած վնասը հատուցելու հայցերով.

5) սոցիալական ապահովագրության մարմինները և սոցիալական ապահովության մարմինները` տուժողին վճարված նպաստների և կենսաթոշակների գումարները վնաս պատճառողից բռնագանձելու հետադարձ պահանջի հայցերով, իսկ սոցիալական ապահովության մարմինները` նաև սխալ վճարված նպաստների և կենսաթոշակների բռնագանձման հայցերով.

6) հայցվորները` հանցագործությամբ պատճառված նյութական վնասի հատուցման հայցերով.

7) քաղաքացիները` ամուսնալուծության վերաբերյալ գործերով վճռաբեկ գանգատների համար.

8) քաղաքացիները, ձեռնարկությունները, հիմնարկները և կազմակերպությունները` քրեական և ալիմենտային գործերի կապակցությամբ նրանց տրվող փաստաթղթերի համար.

9) պետական և հասարակական մարմինները, ձեռնարկությունները, հիմնարկները, կազմակերպությունները ու քաղաքացիները, որոնք գործող օրենսդրությամբ նախատեսված դեպքերում դիմել են դատարան այլ անձանց իրավունքների և օրենքով պահպանվող շահերի պաշտպանությամբ.

10) ֆինանսական մարմինները` հատուկ վարույթի գործերով դատարան դիմումներ տալու համար.

11) քաղաքացիները և վարչական մարմինները` վարչաիրավական հարաբերություններից ծագող գործերով, բացառությամբ սույն օրենսգրքի 90.1 հոդվածով նախատեսված դեպքերի.

12) կողմերը` ապօրինաբար դատապարտելու, ապօրինաբար քրեական պատասխանատվության ենթարկելու, որպես խափանման միջոց ապօրինաբար կալանք կիրառելու կամ թե կալանքի կամ ուղղիչ աշխատանքների ձևով ապօրինաբար վարչական տույժ նշանակելու հետևանքով քաղաքացուն պատճառված վնասի հատուցման հետ կապված վեճերով.

13) հայցվորները` Հայաստանի Հանրապետության բնության պահպանության պետական կոմիտեն և նրա տեղական մարմինները - շրջակա միջավայրի աղտոտմամբ և բնական ռեսուրսների ոչ ռացիոնալ օգտագործմամբ պետությանը պատճառած վնասի հատուցման համար միջոցների բռնագանձման վերաբերյալ գործերով.

14) հայցվորները` Հայաստանի Հանրապետության պետական պլանային կոմիտեն և նրա տեղական մարմինները - գների կարգապահությունը խախտելու հետևանքով կոոպերատիվների անհիմն ստացած եկամուտը և համապատասխան տուգանքը հօգուտ բյուջեի բռնագանձելու վերաբերյալ գործերով:

ԽՍՀ Միության օրենսդրությամբ և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ կարող են նախատեսվել պետության օգտին գանձվող դատական ծախսերի վճարումից կողմերին ազատելու այլ դեպքեր:

դատարանը կամ դատավորը, ելնելով քաղաքացու գույքային դրությունից, իրավունք ունի ազատելու նրան պետության օգտին գանձվող դատական ծախսերի վճարումից:

(28.05.80, 24.02.82, 27.02.85, 25.07.88, 10.03.90. խմբագրությամբ)

հոդված 81.

դատական ծախսերի վճարման հետաձգումը կամ տարաժամկետումը և դրանց չափերի պակասեցումը

դատարանը կամ դատավորը, ելնելով կողմերի գույքային դրությունից, կարող է պետության օգտին գանձվող դատական ծախսերի վճարումը մեկ կամ երկու կողմի համար հետաձգել կամ տարաժամկետել, կամ պակասեցնել ծախսերի չափը:

հոդված 82.

պետական տուրքի չափը

դատարաններին տրվող հայցադիմումներից, հատուկ վարույթի գործերով դիմումներից (գանգատներից), դատարանների վճիռների դեմ տրվող վճռաբեկ գանգատներից, ինչպես նաև դատարանների կողմից կրկնակի անգամ փաստաթղթերի պատճեններ տալու համար, պետական տուրքը գանձվում է հետևյալ չափերով.

1) հայցադիմումներից, այդ թվում պետական, կոոպերատիվ և այլ հասարակական ձեռնարկությունների, կազմակերպությունների և հիմնարկների հետ կոլտնտեսությունների և միջկոլտնտեսային կազմակերպությունների վեճերի, ինչպես նաև միմյանց միջև վեճերի վերաբերյալ հայցադիմումներից, երբ հայցագինը կազմում է.

ա) մինչև հարյուր դրամ` հինգ դրամ.

բ) հարյուր դրամից բարձր մինչև հինգ հարյուր դրամ` հայցագնի վեց տոկոսը.

գ) հինգ հարյուր դրամից բարձր մինչև հազար դրամ` հայցագնի ութ տոկոսը.

2) քաղաքացիների իրավունքները ոտնահարող պետական կառավարման մարմինների և պաշտոնատար անձանց ապօրինի գործողությունների դեմ գանգատներից` տասը դրամ.

3) ամուսնալուծության վերաբերյալ հայցադիմումներից` երեսուն դրամ.

4) կրկնական ամուսնալուծության վերաբերյալ հայցադիմումներից` հիսուն դրամ.

5) ամուսնալուծության դեպքում գույքի բաժանման վերաբերյալ հայցադիմումներից տուրքը որոշվում է ըստ հայցագնի` սույն հոդվածի 1-ին կետի <ա designtimesp=30233>, <բ designtimesp=30234>, <գ designtimesp=30235>, <դ designtimesp=30236> ենթակետերի համապատասխան.

6) այն անձանց հետ ամուսնալուծության հայցադիմումներից, որոնք սահմանված կարգով ճանաչվել են անհայտ բացակայող կամ հոգեկան հիվանդության կամ տկարամտության հետևանքով անգործունակ, կամ այն անձանց հետ, ովքեր դատապարտվել են առնվազն երեք տարվա ազատազրկման` հինգ դրամ.

7) բնակելի շենքերի վարձակալության պայմանագրի փոփոխման կամ լուծման, ժառանգության ընդունման ժամկետի երկարացման, գույքը արգելանքից ազատելու հայցադիմումներից և ոչ գույքային բնույթի (կամ գնահատման ոչ ենթակա) այլ հայցադիմումներից` տասը դրամ.

8) հատուկ վարույթի գործերի դիմումներից (գանգատներից)` տասը դրամ.

9) պետական, կոոպերատիվ և այլ հասարակական ձեռնարկությունների հետ կոլտնտեսությունների և միջկոլտնտեսային կազմակերպությունների նախապայմանագրային վեճերի, ինչպես նաև միմյանց միջև նախապայմանագրային վեճերի վերաբերյալ հայցադիմումներից` քսանհինգ դրամ.

10) դատարանների վճիռների դեմ վճռաբեկ գանգատներից` հայցադիմում (հատուկ վարույթի գործերով դիմում) տալու դեպքում վճարման ենթակա դրույքի հիսուն տոկոսը, իսկ գույքային վեճերի դեպքում` այն դրույքով, որը հաշվարկվում է ելնելով վիճարկվող գումարից:

դատարանի որոշումների դեմ մասնավոր գանգատների համար պետական տուրք չի վճարվում.

11) դատարանի վճռի, դատավճռի, որոշումների և դատարանի այլ որոշումների պատճենը կրկին անգամ տալու համար` երեք դրամ և, բացի այդ, յուրաքանչյուր պատրաստված էջի համար` վաթսուն լումա:

(10.03.90 խմբագրությամբ)

հոդված 83.

հայցագին

հայցագինը որոշվում է `

1) փող գանձելու հայցերում` գանձվող գումարով.

2) գույք պահանջելու հայցերում` պահանջվող գույքի արժեքով.

3) ալիմենտ բռնագանձելու հայցերում` մեկ տարվա ընթացքում կատարվող վճարումների ամբողջ գումարով.

4) ժամկետային վճարումների կամ հանձնումների հայցերում` բոլոր վճարումների կամ հանձնումների ամբողջ գումարով, սակայն ոչ ավելի, քան երեք տարվա համար.

5) անժամկետ կամ ցմահ վճարումների և հանձնումների հայցերում` երեք տարվա վճարումների կամ հանձնումների ամբողջ գումարով.

6) վճարումները կամ հանձնումները պակասացնելու կամ ավելացնելու հայցերում` այն գումարով, որով պակասեցվում կամ ավելացվում են վճարումները կամ հանձնումները, սակայն ոչ ավելի, քան մեկ տարվա համար.

7) վճարումները կամ հանձնումները դադարեցնելու հայցերում` մնացած վճարումների և հանձնումների ամբողջ գումարով, սակայն ոչ ավելի, քան մեկ տարվա համար.

8) գույքի վարձակալության պայմանագիրը վաղակետ լուծելու հայցերում` պայմանագրի գործողության մնացած ժամանակի ընթացքում գույքը օգտագործելու համար տրվող վճարումների ամբողջ գումարով, սակայն ոչ ավելի, քան երեք տարվա համար.

9) անձնական սեփականության իրավունքով քաղաքացիներին պատկանող շենքերի նկատմամբ սեփականության իրավունքի հայցերում` շենքի արժեքով, սակայն ոչ պակաս գույքագրման գնահատությունից կամ, դրա բացակայության դեպքում, ոչ պակաս պարտադիր կոպարային ապահովագրության գնահատումից, իսկ հիմնարկներին, ձեռնարկություններին և կազմակերպություններին պատկանող շենքերի համար` ոչ պակաս շենքերի հաշվեկշռային գնահատումից:

10) մի քանի ինքնուրույն պահանջներից կազմված հայցերում` բոլոր պահանջների ընդհանուր գումարով:

հայցագինը ցույց է տալիս հայցվորը: ցույց տրված գինը պահանջվող գույքի իրական արժեքին ակնհայտ կերպով անհամապատասխան լինելու դեպքում հայցագինը որոշում է դատավորը:

հոդված 84.

պետական տուրքի լրացուցիչ վճարում

եթե հայցը հարուցելու պահին նրա գինը որոշելը դժվար է, ապա պետական տուրքի չափը նախապես որոշում է դատավորը` հետագայում լրացուցիչ գանձելով այն հայցագնին համապատասխան տուրք, որ որոշել է դատարանը գործը լուծելիս:

հայցային պահանջներն ավելացնելիս տուրքի պակասող գումարը վճարվում է լրացուցիչ` հայցի ավելացված գնին համապատասխան:

հոդված 85.

պետական տուրքը վերադարձնելը

վճարված պետական տուրքը ենթակա է վերադարձման մասնակիորեն կամ լրիվ հետևյալ դեպքերում`

1) եթե տուրքը մուծվել է ավելի, քան պահանջվում է գործող օրենսդրությամբ.

2) եթե դիմումը (գանգատը) վերադարձվել է կամ մերժվել է նրա ընդունումը.

3) եթե գործի վարույթը կարճվել է գործը դատարանի քննության ենթակա չլինելու, ինչպես նաև դատարան դիմած շահագրգռված անձի կողմից տվյալ կատեգորիայի գործերի համար օրենքով սահմանված` վեճի նախնական արտադատարանական լուծման կարգը չպահպանվելու պատճառով (սույն օրենսգրքի 218 հոդվածի 1-ին և 2-րդ կետեր).

4) եթե դիմումը թողնվել է առանց քննության, դատարան դիմած շահագրգռված անձի կողմից տվյալ կատեգորիայի գործերի համար օրենքով սահմանված` գործի նախնական արտադատարանական լուծման կարգը չպահպանելու կամ դիմումը անգործունակ անձի կողմից տրվելու պատճառող (սույն օրենսգրքի 220 հոդվածի 1-ին և 2-րդ կետեր):

այդ հոդվածի առաջին մասի 1-ին կետով նախատեսված դեպքում պետական տուրքը վերադարձվում է ավելի մուծված գումարի չափով:

պետական տուրքը դատարանի կամ դատավորի որոշման հիման վրա ֆինանսական մարմինների կողմից վերադարձվում է, եթե տուրքը վերադարձնելու վերաբերյալ դիմումը դատարանին է տրվել գումարը բյուջե փոխանցելու օրից մեկ տարվա ժամկետում:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 86.

գործի քննության հետ կապված ծախսերը

գործի քննության հետ կապված ծախսերի թվին են պատկանում`

1) վկաներին ու փորձագետներին վճարվելիք գումարները.

2) տեղում զննություն կատարելու հետ կապված ծախսերը.

3) պատասխանողին հետախուզելու ծախսերը.

4) դատարանի վճռի կատարման հետ կապված ծախսերը:

հոդված 87.

վկաներին, փորձագետներին և թարգմաններին վճարվելիք գումարները

վկաներին, փորձագետներին և թարգմաններին հատուցվում են դատարան ներկայանալու կապակցությամբ նրանց կրած ծախսերը` ճանապարհածախսը և բնակարանավարձը, և վճարվում է օրապահիկ:

փորձագետները և թարգմանները վարձատրություն են ստանում դատարանի հանձնարարությամբ իրենց կատարած աշխատանքի համար, եթե այդ աշխատանքը չի մտնում նրանց պաշտոնեական պարտականությունների մեջ:

որպես վկա կանչված բանվորների և ծառայողների աշխատանքի վայրում պահպանվում է դատարան ներկայանալու կապակցությամբ նրանց բացակայության ժամանակի միջին աշխատավարձը: բանվոր և ծառայող չհանդիսացող վկաները աշխատանքից կամ սովորական զբաղմունքից կտրվելու համար ստանում են վարձատրություն:

հոդված 88.

վկաներին և փորձագետներին վճարվելիք գումարների բռնագանձումը կողմից

վկաներին և փորձագետներին վճարվելիք կամ տեղում զննություն կատարելու ծախսերի հատուցման համար անհրաժեշտ գումարները նախապես մուծում է համապատասխան միջնորդություն հարուցած կողմը: եթե հիշյալ միջնորդությունը հարուցել են երկու կողմերը կամ եթե վկաներ, փորձագետներ են կանչվում, կամ տեղազննություն է կատարվում դատարանի նախաձեռնությամբ, ապա պահանջվող գումարները կողմերը մուծում են հավասար չափերով:

դատական ծախսերի վճարումից ազատված կողմը սույն հոդվածում թվարկած գումարները չի մուծում:

հոդված 89.

վկաներին, փորձագետներին և թարգմաններին հասանելիք գումարների վճարումը

վկաներին, փորձագետներին և թարգմաններին հասանելիք գումարները վճարում է դատարանը նրանց կողմից իրենց պարտականությունները կատարելուց հետո` անկախ նրանից, թե վկաներին և փորձագետներին վարձատրելու համար կողմերից գումար բռնագանձված է, թե ոչ:

վճարման ենթակա գումարների վճարման կարգն ու չափը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության նախարարների խորհուրդը:

հոդված 90.

դատական ծախսերի բաշխումը կողմերի միջև

եթե վճիռը կայացվել է գործով դատական ծախսերը կրած կողմի օգտին, ապա դատարանը այդ ծախսերը բարդում է մյուս կողմի վրա, թեկուզև այդ կողմը ազատված է եղել պետության օգտին գանձվող դատական ծախսերի վճարումից: եթե հայցը բավարարվել է մասամբ, ապա այս հոդվածում նշված գումարները գանձվում են հօգուտ հայցվորի` դատարանի կողմից բավարարված հայցային պահանջների չափի համամասնությամբ, իսկ հօգուտ պատասխանողի` հայցային պահանջների այն մասի համամասնությամբ, որ մասում մերժել են հայցվորին:

այս հոդվածում շարադրված կանոնները վերաբերում են նաև վճռաբեկ գանգատներ տալիս կողմերի մուծած պետական տուրքին:

եթե վերադաս ատյանի դատարանը, առանց գործը նոր քննության հանձնելու փոփոխում է կայացված վճիռը կամ նոր վճիռ է կայացնում, նա համապատասխանորեն փոփոխում է դատական ծախսերի բաշխումը:

հոդված 90.1

գանգատի քննության հետ կապված ծախսերի բաշխումը

գանգատի քննության հետ կապված ծախսերը դատարանի կողմից կարող են դրվել քաղաքացու վրա, եթե դատարանը որոշում ընդունի նրա գանգատի բավարարումը մերժելու մասին, կամ պաշտոնատար անձի վրա` եթե պարզի, որ նրա գործողությունները ապօրինի են:

(25.07.88 խմբագրությամբ)

հոդված 91.

փաստաբանի օգնությունը վարձատրելու ծախսերի հատուցումը

այն կողմի օգտին, հօգուտ որի վճիռ է կայացվել, դատարանը մյուս կողմից գանձում է գործին մասնակցող փաստաբանի օգնությունը վարձատրելու ծախսերը` հայցային պահանջների բավարարված կամ դատարանի կողմից մերժված մասի մինչև հինգ տոկոսի չափով, սակայն ոչ ավելի սահմանված սակագնից:

այն դեպքում, երբ սահմանված կարգի համաձայն փաստաբանի օգնությունը կողմին ցույց է տրվել անվճար, դատարանը հիշյալ գումարը կարող է բռնագանձել իրավաբանական կոնսուլտացիայի օգտին:

հոդված 92.

աշխատաժամանակի կորուստ տալու համար վարձատրություն բռնագանձելը

անբարեխղճորեն անհիմն հայց կամ հայցի դեմ վեճ հարուցող, կամ գործի ճիշտ և արագ քննարկմանն ու լուծմանը սիստեմատիկորեն դիմադրող կողմի վրա դատարանը կարող է մյուս կողմի օգտին աշխատաժամանակի փաստական կորստի համար վարձատրություն վճարելու պարտականություն դնել` վերջինիս միջին աշխատավարձին համապատասխան, սակայն ոչ ավելի հայցային պահանջների բավարարված մասի հինգ տոկոսից:

հոդված 93.

դատական և այլ ծախսերի բաշխումը հայցից հրաժարվելու և հաշտության համաձայնության դեպքում

եթե հայցվորը հրաժարվում է հայցից, ապա նրա կրած ծախսերը պատասխանողը չի հատուցում: սակայն եթե հայցվորը չի պնդում իր պահանջները` դրանք հայց հարուցելուց հետո պատասխանողի կողմից հոժարակամ բավարարված լինելու հետևանքով, ապա դատարանը հայցվորի խնդրանքով պատասխանողից գանձում է գործի կապակցությամբ հայցվորի կրած բոլոր դատական ծախսերը և փաստաբանի օգնությունը վարձատրելու ծախսերը:

եթե կողմերը հաշտության համաձայնություն կնքելիս չեն նախատեսել դատական ծախսերի և փաստաբանի օգնությունը վարձատրելու ծախսերի բաշխման կարգը, դատարանը այդ հարցը լուծում է սույն օրենսգրքի 90, 91 և 95 հոդվածներին համապատասխան:

հոդված 94.

դատական ծախսերի հատուցումը կողմերին

դատախազական մարմինների, ինչպես նաև պետական կառավարման մարմինների, արհմիությունների, պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների ու հասարակական այլ կազմակերպությունների և առանձին քաղաքացիների հայցը լիովին կամ մասամբ մերժելիս, եթե նրանք գործն սկսել են ի պաշտպանություն այլ անձանց իրավունքների և շահերի (սույն օրենսգրքի 4 հոդված), պատասխանողին բյուջեի միջոցներից հատուցվում են նրա կրած դատական ծախսերը ամբողջությամբ կամ հայցային պահանջների այն մասի համամասնությամբ, որում մերժվել է հայցվորը:

դատարանի կողմից սույն օրենսգրքի 36 հոդվածի երրորդ մասով նախատեսված կարգով ներգրավված պատասխանողի դեմ հարուցված հայցը մերժելիս նրա կրած դատական ծախսերը հատուցվում են բյուջեի միջոցներից:

գույքը արգելանքից ազատելու հայցը բավարարվելու դեպքում բյուջեի միջոցներից հայցվորին հատուցվում են նրա կրած դատական ծախսերը:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 95.

դատական ծախսերի հատուցումը պետությանը

գործի քննության կապակցությամբ դատարանի կրած ծախսերը և պետական տուրքը, որոնց վճարումից ազատված է եղել հայցվորը, գանձվում են պատասխանողից հօգուտ պետության` հայցային պահանջների բավարարված մասի համամասնությամբ:

հայցը մերժելիս գործի քննության կապակցությամբ դատարանի կրած ծախսերը գանձվում են հայցվորից հօգուտ պետության:

եթե հայցը բավարարվել է մասամբ, իսկ պատասխանողը ազատված է դատական ծախսերի վճարումից, գործի քննության կապակցությամբ դատարանի կրած ծախսերը հօգուտ պետության գանձվում են դատական ծախսերի վճարումից չազատված հայցվորից` հայցային պահանջների այն մասի համամասնությամբ, որի բավարարումը մերժված է:

եթե երկու կողմերն էլ ազատված են դատական ծախսերի վճարումից, ապա գործի քննության կապակցությամբ դատարանի կրած ծախսերը մնում են պետության հաշվին:

որոշված մուծումների վճարումից խուսափող անձի հետախուզում հայտարարելու դեպքում դատարանը նրանից հօգուտ պետության բռնագանձում է հետախուզման ծախսերը:

հոդված 96.

դատական ծախսերի հետ կապված հարցերի վերաբերյալ որոշումների գանգատարկումը

դատական ծախսերի հետ կապված հարցերի վերաբերյալ որոշումների դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

գ լ ու խ  8.

դատարանը դատական տուգանքներ նշանակում է սույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում և չափերով:

դատարանի կողմից պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների ու հասարակական այլ կազմակերպությունների պաշտոնատար անձանց վրա դրված տուգանքները բռնագանձվում են նրանց անձնական միջոցներից:

տուգանքը նշանակելու վերաբերյալ որոշման պատճենը ուղարկվում է տուգանված անձին:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 98.

տուգանքը զիջելը կամ պակասեցնելը

տուգանված անձը, ստանալով որոշման պատճենը, տասն օրվա ընթացքում կարող է խնդրել տուգանք նշանակող դատարանին` զիջելու տուգանքը կամ պակասեցնելու դրա չափը: այդ դիմումը քննության է առնվում դատական նիստում: տուգանված անձը տեղյակ է պահվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրա չներկայանալը արգելք չի հանդիսանում դիմումը քննության առնելուն:

տուգանքի զիջումը կամ դրա չափի պակասեցումը մերժելու մասին դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

գ լ ու խ  9.

ալիմենտ բռնագանձելու, հաշմությամբ կամ առողջության այլ վնասումով, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառված վնասը հատուցելու և աշխատանքային իրավահարաբերություններից բխող պահանջների գործերը պետք է քննվեն առաջին ատյանի դատարանի կողմից, եթե կողմերը գտնվում են միևնույն քաղաքում կամ շրջանում, դիմումն ընդունելու օրից ոչ ուշ տասն օրից, իսկ մյուս դեպքերում` ոչ ուշ քսան օրից: մնացած քաղաքացիական գործերը պետք է քննության առնվեն դիմումն ընդունելու օրից ոչ ուշ մեկ ամսից:

հոդված 100.

դատավարական ժամկետները հաշվելը

դատավարական գործողությունները կատարվում են օրենքով սահմանված ժամկետներում: այն դեպքերում, երբ օրենքով դատավարական ժամկետներ չեն սահմանված, դրանք նշանակվում են դատարանի կողմից:

դատավարական գործողություններ կատարելու համար ժամկետները որոշվում են օրացուցային ստույգ ամսաթվով, այն իրադարձության հիշատակումով, որը պարտադիր կերպով պետք է սկսվի, կամ որոշակի ժամանակամիջոցով: վերջին դեպքում գործողությունը կարող է կատարվել ամբողջ ժամանակամիջոցի ընթացքում:

տարիներով, ամիսներով կամ օրերով հաշվվող դատավարական ժամկետների ընթացքը սկսվում է այն օրացուցային ամսաթվի կամ այն իրադարձությունը սկսվելու հաջորդ օրվանից, որոնցով որոշված է այդ սկիզբը:

հոդված 101.

դատավարական ժամկետների ավարտվելը

տարիներով հաշվվող ժամկետը լրանում է ժամկետի վերջին տարվա համապատասխան ամսում և ամսաթվին: ամիսներով հաշվվող ժամկետը լրանում է ժամկետի վերջին ամսվա համապատասխան ամսաթվին: եթե ամիսներով հաշվվող ժամկետի վերջն ընկնում է այնպիսի ամիս, որը համապատասխան ամսաթիվ չունի, ապա ժամկետը լրանում է այդ ամսի վերջին օրը:

այն դեպքում, երբ ժամկետի վերջին օրը ընկնում է ոչ աշխատանքային օր, ժամկետի ավարտման օր է համարվում նրան հաջորդող աշխատանքային օրը:

այն դատավարական գործողությունը, որի կատարման համար ժամկետ է սահմանված, կարող է կատարվել ժամկետի վերջին օրվա ժամը քսանչորսից ոչ ուշ, իսկ եթե գործողությունը պետք է կատարվի դատարանում, ապա մինչև տվյալ դատարանում աշխատանքի վերջանալը: եթե գանգատը, փաստաթղթերը կամ դրամական գումարները փոստին կամ հեռագրատուն են հանձնվել ժամկետի վերջին օրվա ժամը քսանչորսից ոչ ուշ, ապա ժամկետը բաց թողած չի համարվում:

հոդված 102.

դատավարական ժամկետները բաց թողնելու հետևանքները

դատավարական գործողություններ կատարելու իրավունքը մարվում է օրենքով սահմանված կամ դատարանի կողմից նշանակված ժամկետն անցնելու հետ միաժամանակ:

դատավարական ժամկետներն անցնելուց հետո տրված գանգատներն ու փաստաթղթերը թողնվում են առանց քննարկման:

հոդված 103.

դատավարական ժամկետների կասեցումը

չլրացած բոլոր դատավարական ժամկետների ընթացքը կասեցվում է գործի վարույթը կասեցվելու հետ միաժամանակ: ժամկետների կասեցումը սկսվում է այն հանգամանքների ծագման պահից, որոնք հիմք են ծառայել վարույթը կասեցնելու համար: վարույթը վերսկսելու օրից դատավարական ժամկետների ընթացքը շարունակվում է:

հոդված 104.

դատավարական ժամկետների երկարացումը

դատարանի նշանակած ժամկետները կարող են երկարացվել դատարանի կողմից:

հոդված 105.

դատավարական ժամկետների վերականգնումը

օրենքով սահմանված ժամկետը դատարանի կողմից հարգելի համարված պատճառներով բաց թողած անձանց համար այդ ժամկետը կարող է վերականգնվել:

բաց թողած ժամկետը վերականգնելու վերաբերյալ դիմումը տրվում է այն դատարանին, որտեղ պետք է կատարվեր դատավարական գործողությունը, և քննվում է դատական նիստում: գործին մասնակցող անձինք տեղյակ են պահվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը արգելք չի հանդիսանում դատարանի առաջ դրված հարցի լուծմանը:

բաց թողած դատավարական ժամկետը վերականգնելու վերաբերյալ դիմումը տալու հետ միաժամանակ պետք է կատարվի այն դատավարական գործողությունը (տրվի գանգատ, ներկայացվեն փաստաթղթեր և այլն), որի վերաբերմամբ բաց է թողնվել ժամկետը:

բաց թողած դատավարական ժամկետի վերականգնումը մերժելու վերաբերյալ դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

գ լ ու խ  10.

գործին մասնակցող անձինք, նրանց ներկայացուցիչները կամ հասարակական կազմակերպությունների և աշխատավորական կոլեկտիվների ներկայացուցիչները, եթե նրանց թույլատրված է մասնակցելու գործին, դատական ծանուցագրերով տեղյակ են պահվում դատական նիստի կամ առանձին դատավարական գործողությունների կատարման ժամանակի և տեղի մասին: վկաները, փորձագետներն ու թարգմանները ևս դատարան են կանչվում դատական ծանուցագրերով:

գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչներին ծանուցագիրը պետք է հանձնվի այն հաշվով, որ նրանք բավականաչափ ժամանակ ունենան դատարան ներկայանալու և գործին նախապատրաստվելու համար:

ծանուցագիրը տեղեկացվող կամ կանչվող անձին է ուղարկվում կողմի կամ գործին մասնակցող այլ անձի ցույց տված հասցեով: եթե քաղաքացին փաստորեն չի բնակվում ըստ այն հասցեի, որը հաղորդվել է դատարանին, ծանուցագիրը կարող է ուղարկվել նրա աշխատանքի վայրը:

անհրաժեշտ դեպքում գործին մասնակցող անձինք, ներկայացուցիչները, ինչպես նաև վկաները, փորձագետները և թարգմանները կարող են տեղեկացվել կամ կանչվել հեռախոսագրով կամ հեռագրով:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 107.

ծանուցագրի բովանդակությունը

ծանուցագիրը պետք է բովանդակի`

1) նշում հասցեատիրոջ մասին (ում է հասցեագրված ծանուցագիրը).

2) դատարանի անունը և ճիշտ հասցեն.

3) նշում ներկայանալու տեղի և ժամանակի մասին.

4) այն գործի անունը, որի համար կատարվում է դատակոչը կամ ծանուցումը.

5) նշում այն մասին, թե որպես ինչ է կանչվում կամ ծանուցվում հասցեատերը.

6) առաջարկություն գործին մասնակցող անձանց` ներկայացնելու գործի վերաբերյալ իրենց մոտ գտնվող բոլոր ապացույցները.

7) ցուցում այն մասին, որ հասցեատիրոջ բացակայության կապակցությամբ ծանուցագիրն ընդունող անձը պարտավոր է առաջին իսկ հնարավորության դեպքում այն հանձնել հասցեատիրոջը.

8) ցուցում չներկայանալու հետևանքների մասին:

ծանուցագրի հետ միաժամանակ դատավորը պատասխանողին է ուղարկում հայցադիմումի պատճենը և դիմումին կցված փաստաթղթերի պատճենները: ծանուցագիրը հայցվորին ուղարկելիս դատավորը միաժամանակ ուղարկում է պատասխանողի գրավոր բացատրությունների պատճենները, եթե այդպիսի բացատրություններ են ստացվել դատարանում:

հոդված 108.

ծանուցագրի առաքումը

ծանուցագիրը ուղարկվում է փաստով կամ ցրիչների միջոցով: ծանուցագիրը հասցեատիրոջը հանձնելու ժամանակը նշվում է հանձնվող ծանուցագրի վրա և դատարանին վերադարձվող նրա երկրորդ օրինակի վրա:

դատավորը կարող է գործին մասնակցող անձի համաձայնությամբ անձամբ նրան տալ ծանուցագիրը` գործով տեղեկացվող կամ կանչվող ուրիշ անձի հանձնելու համար: այն անձը, որին դատավորը հանձնարարել է տանելու ծանուցագիրը, պարտավոր է դատարանին վերադարձնել նրա երկրորդ օրինակը, ծանուցագիրը ստանալու մասին հասցեատիրոջ ստորագրությամբ:

հոդված 109.

ծանուցագրի հանձնումը

քաղաքացուն ծանուցագիրը հանձնվում է անձամբ, ստորագրել տալով դատարանին վերադարձման ենթակա ծանուցագրի երկրորդ օրինակի վրա: պետական ձեռնարկությանը, հիմնարկին, կազմակերպությանը, կոլտնտեսությանը, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությանը, դրանց միավորումներին կամ հասարակական այլ կազմակերպությանը հասցեագրված ծանուցագիրը հանձնվում է համապատասխան պաշտոնատար անձին, որն ստորագրում է ծանուցագրի երկրորդ օրինակի վրա:

եթե ծանուցագիրը բերող անձնավորությունը գործի կապակցությամբ տեղեկացվող կամ կանչվող քաղաքացուն չգտնի նրա բնակության կամ աշխատանքի վայրում, ապա ծանուցագիրը հանձնվում է նրա հետ համատեղ ապրող ընտանիքի չափահաս անդամներից որևէ մեկին, իսկ նրանց բացակայության դեպքում` տնային կառավարչությանը, պատգամավորների գյուղական կամ ավանային խորհրդի գործադիր կոմիտեին կամ նրա աշխատանքի վայրի ադմինիստրացիային: նշված դեպքերում ծանուցագիրը ընդունող անձը պարտավոր է ծանուցագրի երկրորդ օրինակի վրա ցույց տալ իր զբաղեցրած պաշտոնը: ծանուցագիրն ընդունող անձը պարտավոր է առաջին իսկ հնարավորության դեպքում առանց հապաղելու այն հանձնել հասցեատիրոջը:

հասցեատիրոջ ժամանակավոր բացակայության դեպքում ծանուցագիրը բերող անձնավորությունը ծանուցագրի երկրորդ օրինակի վրա նշում է, թե ուր է մեկնել հասցեատերը և երբ է սպասվում նրա վերադարձը: այդ տեղեկությունները պետք է հաստատվեն և վավերացվեն համապատասխան տնային կառավարչության, պատգամավորների գյուղական կամ ավանային խորհրդի գործադիր կոմիտեին կամ հասցեատիրոջ աշխատանքի վայրի ադմինիստրացիայի կողմից:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 110.

ծանուցագիրն ընդունելուց հրաժարվելու հետևանքները

եթե հասցեատերը հրաժարվում է ծանուցագիրն ընդունելուց, ապա այն բերող անձը համապատասխան նշում է անում ծանուցագրի վրա, որը վերադարձվում է դատարանին: ծանուցագիրն ընդունելուց հասցեատիրոջ հրաժարվելու վերաբերյալ նշումը վավերացվում է տնային կառավարչության, պատգամավորների գյուղական կամ ավանային խորհրդի գործադիր կոմիտեի կամ հասցեատիրոջ աշխատանքի վայրի ադմինիստրացիայի կողմից:

ծանուցագիրը ընդունելուց հրաժարվելը գործի քննությանն արգելք չի հանդիսանում:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 111.

գործի վարույթի ժամանակ հասցեն փոխելու վերաբերյալ հաղորդելու պարտականությունը

գործին մասնակցող անձինք և ներկայացուցիչները պարտավոր են գործի վարույթի ժամանակ իրենց հասցեն փոխելու վերաբերյալ հաղորդել դատարանին: այդպիսի հաղորդման բացակայության դեպքում ծանուցագիրն ուղարկվում է դատարանին հայտնի վերջին հասցեով և համարվում է հանձնված, թեկուզև հասցեատերը ըստ այդ հասցեի այլևս չի ապրել:

գործի վարույթի ընթացքում իր հասցեն փոխելու մասին դատարանին հայտնելու պարտականությունը չկատարելու համար դատարանը իրավունք ունի գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչների նկատմամբ տուգանք նշանակել մինչև 30 դրամ չափով:

(27.02.85 խմբագրությամբ)

հոդված 112.

դատարանի գործողությունները, երբ հայտնի չէ պատասխանողի ապրելու վայրը

պատասխանողի փաստական ապրելու վայրը անհայտ լինելու դեպքում դատարանը գործի քննությունը ձեռնարկում է, երբ պատասխանողի վերջին հայտնի բնակության վայրի տնային կառավարչության կամ պատգամավորների գյուղական կամ ավանային խորհրդի գործադիր կոմիտեի կողմից ծանուցագրի ստացումը հավաստող մակագրությունը կրող ծանուցագիրը ստացվում է դատարանում:

ալիմենտ բռնագանձելու և հաշմությամբ կամ առողջության այլ վնասումով, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառված վնասը հատուցելու հայցերով պատասխանողի ապրելու վայրը անհայտ լինելու դեպքում դատավորը պարտավոր է պատասխանողի հետախուզում հայտարարել միլիցիայի մարմինների միջոցով:

պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների, հասարակական այլ կազմակերպությունների հայցերով պատասխանողի ապրելու վայրը անհայտ լինելու դեպքում դատարանը կարող է պատասխանողի հետախուզում հայտարարել միլիցիայի մարմինների միջոցով:

(28.05.80. խմբագրությամբ)

հատված ii. վարույթը առաջին ատյանի դատարանում

1. հայցային վարույթ

գ լ ու խ  11.

դատարանների իրավասությանը ենթակա քաղաքացիական գործերը քննում են շրջանային (քաղաքային) ժողովրդական դատարանները:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 114.

Հայաստանի Հանրապետության գերագույն դատարանի կողմից քննվող քաղաքացիական գործեր

Հայաստանի Հանրապետության գերագույն դատարանը իրավունք ունի Հայաստանի Հանրապետության շրջանային (քաղաքային) ժողովրդական դատարանից վերցնելու ամեն մի գործ և այն ընդունելու իր վարույթը` որպես առաջին ատյանի դատարան:

հոդված 115.

հայցի հարուցումը ըստ պատասխանողի գտնվելու վայրի

հայցը հարուցվում է պատասխանողի բնակության վայրի դատարանում: իրավաբանական անձի դեմ հայցը հարուցվում է ըստ իրավաբանական անձի մարմնի կամ նրա գույքի գտնվելու վայրի:

հոդված 116.

ընդդատությունը ըստ հայցվորի ընտրության

եթե պատասխանողի բնակության վայրը հայտնի չէ, նրա դեմ հայցը կարող է հարուցվել ըստ նրա գույքի գտնվելու վայրի կամ ըստ նրա վերջին հայտնի բնակության վայրի:

խսհմ-ում բնակության վայր չունեցող պատասխանողի դեմ հայցը կարող է հարուցվել ըստ նրա գույքի գտնվելու վայրի կամ ըստ խսհմ-ում նրա վերջին հայտնի բնակության վայրի:

իրավաբանական անձի մասնաճյուղի գործունեությունից բխող հայցը կարող է հարուցվել նաև ըստ մասնաճյուղի գտնվելու վայրի:

ալիմենտ բռնագանձելու վերաբերյալ հայցերը և դիմումները հայցվորը կամ դիմողը կարող են ներկայացնել նաև ըստ իրենց բնակավայրի:

հաշմությամբ կամ առողջության այլ վնասումով, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառած վնասի հատուցման վերաբերյալ հայցերը հայցվորը կարող է հարուցել նաև ըստ իր բնակության վայրի կամ ըստ այն վայրի, որտեղ պատճառվել է վնասը:

քաղաքացու կամ իրավաբանական անձի գույքին պատճառված վնասի հատուցման վերաբերյալ հայցերը կարող են հարուցվել նաև ըստ այն վայրի, որտեղ պատճառվել է վնասը:

այնպիսի պայմանագրերից բխող հայցերը, որոնց մեջ նշված է կատարման վայրը, կարող են հարուցվել նաև ըստ պայմանագրի կատարման վայրի:

սահմանված կարգով անհայտ բացակայող, հոգեկան հիվանդության կամ տկարամտության հետևանքով անգործունակ ճանաչված անձանց հետ, ինչպես նաև երկարատև` առնվազն երեք տարվա ազատազրկման դատապարտված անձանց հետ ամուսնալուծության վերաբերյալ հայցերը կարող են հարուցվել ըստ հայցվորի բնակության վայրի:

ամուսնալուծության վերաբերյալ հայցերը կարող են ըստ հայցվորի բնակության վայրի հարուցվել նաև այն դեպքերում, երբ նրա հետ են ապրում անչափահաս երեխաներ կամ, երբ հայցվորի առողջական վիճակի պատճառով նրա համար դժվար է պատասխանողի բնակության վայրը մեկնելը:

աշխատանքային, կենսաթոշակային և բնակարանային իրավունքների վերականգնման, գույքի կամ դրա արժեքի վերադարձման վերաբերյալ հայցերը, որոնք կապված են ապօրինաբար դատապարտելու, ապօրինաբար քրեական պատասխանատվության ենթարկելու, որպես խափանման միջոց ապօրինաբար կալանք կիրառելու կամ թե կալանքի կամ ուղղիչ աշխատանքների ձևով ապօրինաբար վարչական տույժ նշանակելու հետևանքով քաղաքացուն պատճառված վնասի հատուցման հետ, կարող են ներկայացվել նաև ըստ հայցվորի բնակության վայրի:

եթե այս հոդվածի համաձայն գործը ընդդատյա է մի քանի դատարանների, ապա դրանց միջև ընտրություն կատարելու իրավունքը պատկանում է հայցվորին:

(07.03.67, 24.02.82, 27.02.85 խմբագրությամբ)

հոդված 117.

բացառիկ ընդդատություն

շենքի նկատմամբ իրավունքի, գույքը արգելանքից ազատելու և հողամասի օգտագործման կարգ սահմանելու հայցերը ընդդատյա են գույքի, շենքի կամ հողամասի գտնվելու վայրի դատարանին:

ժառանգատուի պարտատերերի հայցերը, որոնք հարուցվել են նախքան ժառանգների կողմից ժառանգությունն ընդունելը, ընդդատյա են ժառանգական գույքի կամ նրա հիմնական մասի գտնվելու վայրի դատարանին:

բեռների, ուղևորների կամ ուղեբեռի փոխադրման պայմանագրերից բխող հայցերը փոխադրողների դեմ հարուցվում են ըստ այն տրանսպորտային կազմակերպության վարչության գտնվելու վայրի, որին սահմանված կարգով ներկայացված է եղել պահանջը:

հոդված 118.

պայմանագրային ընդդատություն

կողմերը փոխադարձ համաձայնությամբ կարող են փոխել տվյալ գործի տերիտորիալ ընդդատությունը:

սույն օրենսգրքի 117 հոդվածով սահմանված ընդդատությունը չի կարող փոխվել կողմերի համաձայնությամբ:

հոդված 119.

միմյանց հետ կապված մի քանի գործերի ընդդատությունը

տարբեր վայրերում ապրող կամ գտնվող մի քանի պատասխանողների դեմ հայցը հարուցվում է ըստ պատասխանողներից մեկի բնակության վայրի կամ գտնվելու վայրի` հայցվորի ընտրությամբ:

հակընդդեմ հայցը, անկախ նրա ընդդատությունից, հարուցվում է սկզբնական հայցի քննության վայրի դատարանում:

քրեական գործից բխող քաղաքացիական հայցը, եթե այն չի հարուցվել կամ լուծում չի ստացել քրեական գործի քննության ժամանակ, հարուցվում է սույն օրենսգրքով սահմանված ընդդատության կանոնների համաձայն` քաղաքացիական դատավարության կարգով քննելու համար:

հոդված 120.

դատարանի կողմից իր վարույթն ընդունած գործի հանձնումը մեկ ուրիշ դատարանի

 

ընդդատության կանոնների պահպանությամբ դատարանի կողմից իր վարույթն ընդունած գործը պետք է ըստ էության լուծի նույն դատարանը, թեկուզև այն հետագայում ընդդատյա է դարձել մեկ ուրիշ դատարանի:

դատարանը գործը հանձնում է մեկ ուրիշ դատարանի քննության`

1) եթե գտնում է, որ տվյալ գործը ավելի արագ և ճիշտ կքննվի մեկ ուրիշ դատարանում, մասնավորապես` ապացույցների մեծամասնության գտնվելու վայրի դատարանում.

2) եթե պատասխանողը, որի բնակության վայրը հայտնի չի եղել առաջ, միջնորդություն հարուցի գործը իր բնակության վայրի դատարանին հանձնելու մասին.

3) եթե մեկ կամ մի քանի դատավորների բացարկվելուց հետո նրանց փոխարինումը տվյալ դատարանում դառնում է անհնարին.

4) եթե տվյալ դատարանում գործը քննելիս պարզվել է, որ այն վարույթ է ընդունել ընդդատության կանոնների խախտումով:

գործը մի այլ դատարանի քննության հանձնելու վերաբերյալ որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել կամ մասնավոր բողոք բերվել:

հոդված 121.

վերադաս դատարանի կողմից գործը մեկ ժողովրդական դատարանից, որին այն ընդդատյա է, մեկ այլ ժողովրդական դատարանի հանձնելը

Հայաստանի Հանրապետության գերագույն դատարանը, ելնելով առանձնահատուկ հանգամանքներից, առանձին դեպքերում իրավունք ունի գործը մեկ ժողովրդական դատարանից, որին նա ընդդատյա է, հանձնելու մեկ ուրիշ ժողովրդական դատարանի:

գործի հանձնումը թույլատրվում է միայն մինչև դատական նիստում նրա քննությունն սկսելը:

գործը մեկ շրջանային (քաղաքային) ժողովրդական դատարանից մյուսին հանձնելու հարցը լուծում է Հայաստանի Հանրապետության գերագույն դատարանի նախագահը` ինչպես իր նախաձեռնությամբ, այնպես էլ դատախազի կամ այն դատարանի միջնորդագրի հիման վրա, որին ընդդատյա է գործը:

հոդված 122.

գործի հանձնումը մեկ միութենական հանրապետության դատարանից ուրիշ միութենական հանրապետության դատարանին

գործը Հայաստանի Հանրապետության դատարանից ուրիշ միութենական հանրապետության դատարանին է հանձնվում կամ ուրիշ միութենական հանրապետության դատարանից Հայաստանի Հանրապետության դատարանին է հանձնվում ԽՍՀ Միության և միութենական հանրապետությունների քաղաքացիական դատավարության հիմունքների 43 հոդվածի համաձայն, դատարանի որոշման հիման վրա` այդ որոշման գանգատարկման կամ բողոքարկման ժամկետն անցնելուց հետո, իսկ գանգատ տրվելու կամ բողոք բերվելու դեպքում` գանգատը կամ բողոքը առանց բավարարման թողնելու վերաբերյալ որոշում կայացվելուց հետո:

Հայաստանի Հանրապետության դատարանի և ուրիշ միութենական հանրապետության դատարանի միջև գործի քննության վայրի մասին վեճ ծագելու դեպքում հարցը լուծում է ԽՍՀՄ գերագույն դատարանը:

հոդված 123.

գործի հանձնումը Հայաստանի Հանրապետության մեկ դատարանից Հայաստանի Հանրապետության մի այլ դատարանի

սույն օրենսգրքի 120 հոդվածում նշված շարժառիթներով գործը Հայաստանի Հանրապետության մեկ դատարանից Հայաստանի Հանրապետության մի այլ դատարանի է հանձնվում դատարանի որոշման հիման վրա` այդ որոշման գանգատարկման կամ բողոքարկման ժամկետն անցնելուց հետո, իսկ մասնավոր գանգատ տրվելու և մասնավոր բողոք բերվելու դեպքում` գանգատը կամ բողոքը առանց բավարարման թողնելու վերաբերյալ որոշում կայացվելուց հետո:

մեկ դատարանից մյուս դատարանին ուղարկված գործը պետք է քննության ընդունի այն դատարանը, որին այդ գործը ուղարկվել է:

Հայաստանի Հանրապետության դատարանների միջև ընդդատության վերաբերյալ վեճեր չեն թույլատրվում, սակայն գործը իր քննությանն ընդունող դատարանը իրավունք ունի Հայաստանի Հանրապետության գերագույն դատարանի նախագահին հաղորդելու գործը նրան ուղարկող դատարանի կողմից ընդդատության կանոնները խախտելու մասին:

գ լ ու խ  12.

հայցադիմումը տրվում է դատարանին գրավոր:

դիմումի մեջ նշված պետք է լինեն`

1) այն դատարանի անունը, որին տրվում է դիմումը.

2) հայցվորը, նրա բնակավայրը կամ, եթե հայցվորն իրավաբանական անձ է, նրա գտնվելու վայրը, ինչպես նաև ներկայացուցիչը և նրա հասցեն, եթե դիմումը տրվում է ներկայացուցչի կողմից.

3) պատասխանողը, նրա բնակավայրը կամ, եթե պատասխանողը իրավաբանական անձ է, նրա գտնվելու վայրը.

4) հայցվորի պահանջը.

5) հայցագինը, եթե հայցը ենթակա է գնահատման.

6) այն հանգամանքները. որոնցով հայցվորը հիմնավորում է իր պահանջը, և այն ապացույցները, որոնք հաստատում են հայցվորի շարադրած հանգամանքները.

7) դիմումին կցված փաստաթղթերի ցանկը:

դիմումն ստորագրում է հայցվորը կամ նրա ներկայացուցիչը: ներկայացուցչի տված հայցադիմումին պետք է կցված լինի լիազորագիր կամ մի այլ փաստաթուղթ, որը հաստատի ներկայացուցչի լիազորությունները:

հոդված 125.

դատախազի կողմից տրվող դիմումի բովանդակությունը

դատախազի կողմից տրվող դիմումի մեջ, բացի սույն օրենսգրքի 124 հոդվածում թվարկված տեղեկություններից, պետք է նշվի`

1) գործը հարուցող դատախազության մարմինը.

2) այն անձի անունը, որի օգտին տրված է դիմումը և նրա հասցեն.

3) այն օրենքը, որի վրա հիմնված է դատախազի պահանջը:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 126.

հայցադիմումի և մյուս փաստաթղթերի պատճենները

հայցադիմումը դատարան է ներկայացվում պատասխանողների թվի համեմատ պատճեններով: դատավորը, ելնելով գործի բարդությունից և բնույթից, կարող է պարտավորեցնել հայցվորին ներկայացնելու այն փաստաթղթերի պատճենները, որոնք կցված են հայցադիմումին:

հոդված 127.

մի քանի հայցապահանջների միացումը և անջատումը

հայցվորն իրավունք ունի մեկ հայցադիմումի մեջ միացնելու միմյանց հետ կապված մի քանի պահանջներ:

հայցադիմումն ընդունող դատավորը իրավունք ունի միացված պահանջներից մեկը կամ մի քանիսը անջատելու և դարձնելու առանձին վարույթ, եթե պահանջների անջատ քննությունը ավելի նպատակահարմար է գտնում:

եթե պահանջները հարուցվել են մի քանի հայցվորների կողմից կամ մի քանի պատասխանողների դեմ, ապա հայցադիմումն ընդունող դատավորը իրավունք ունի մեկ կամ մի քանի պահանջներ առանձնացնելու և դարձնելու առանձին վարույթ, եթե պահանջների անջատ քննությունը ավելի նպատակահարմար է գտնում:

դատավորը, պարզելով, որ տվյալ դատարանի վարույթում կան մի քանի միատեսակ գործեր, որոնցում միևնույն կողմերն են մասնակցում, կամ մեկ հայցվորի հայցերով մի քանի գործ տարբեր պատասխանողների դեմ, կամ տարբեր հայցվորներ միևնույն պատասխանողի դեմ, իրավունք ունի միացնելու այդ գործերը մեկ վարույթի մեջ` համատեղ քննելու համար, եթե նման միացումը կապահովի վեճերի ավելի արագ ու ճիշտ քննությունը:

հոդված 128.

դիմումների ընդունումը քաղաքացիական գործերով

դատավորը միանձնաբար լուծում է քաղաքացիական գործով դիմում ընդունելու հարցը:

դատավորը մերժում է դիմումի ընդունումը`

1) եթե դիմումը դատարանների քննությանը ենթակա չէ.

2) եթե դատարան դիմած շահագրգռված անձը չի պահպանել տվյալ կատեգորիայի գործերի համար օրենքով սահմանված` գործի նախնական արտադատարանական լուծման կարգը.

3) եթե նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով, նույն կողմերի միջև եղած վեճի վերաբերյալ կա դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճիռ կամ դատարանի որոշում` հայցից հայցվորի հրաժարումը ընդունելու մասին կամ կողմերի հաշտության համաձայնությունը հաստատելու մասին.

4) եթե նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով այդ նույն կողմերի միջև եղած վեճի վերաբերյալ գործ կա դատարանի վարույթում.

5) եթե նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով, նույն կողմերի միջև վեճի վերաբերյալ կայացել է ընկերական դատարանի որոշում, որ ընդունվել է նրա իրավասության սահմաններում.

6) եթե պայմանագիր է կնքվել կողմերի միջև տվյալ վեճը միջնորդ դատարանի լուծմանը հանձնելու մասին.

7) եթե գործը ընդդատյա չէ տվյալ դատարանին.

8) եթե դիմումը տվել է անգործունակ անձ.

9) եթե դիմումը շահագրգռված անձի անունից տվել է գործը վարելու լիազորություններ չունեցող անձը:

դատավորը, մերժելով դիմումի ընդունումը, այդ մասին կայացնում է պատճառաբանված որոշում: որոշման մեջ դատավորը պարտավոր է ցույց տալ, թե խնդրատուն որ մարմնին պետք է դիմի, եթե գործը ենթակա չէ դատարանին, կամ ինչպես պետք է վերացնի գործի ծագմանն արգելք հանդիսացող հանգամանքները:

հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին դատարանի որոշման պատճենը, տրված փաստաթղթերի հետ միասին, հանձնվում է խնդրատուին:

դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել կամ մասնավոր բողոք բերվել:

այս հոդվածի 2, 7, 8 և 9 կետերով նախատեսված հիմքերով դիմում ընդունելու մասին դատավորի մերժումը արգելք չի հանդիսանում նույն գործի վերաբերյալ երկրորդ անգամ դիմում ներկայացնելու դատարանին, եթե կվերացվի թույլ տրված խախտումը:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 129.

հայցադիմումին ընթացք չտալը

դատավորը, պարզելով, որ հայցադիմումը տրված է առանց սույն օրենսգրքի 124, 125, և 126 հոդվածներում շարադրված պահանջները պահպանելու կամ պետական տուրքը վճարված չէ, որոշում է կայացնում դիմումը թողնել առանց ընթացքի, որի մասին հայտում է դիմողին և նրան ժամանակ է տալիս թերությունները ուղղելու համար:

եթե դիմողը դատավորի ցուցումներին համապատասխան և սահմանված ժամկետում կատարի սույն օրենսգրքի 124, 125 և 126 հոդվածներում թվարկված բոլոր պահանջները կամ վճարի պետական տուրքը, հայցադիմումը համարվում է տրված այն օրը, երբ առաջին անգամ ներկայացվել է դատարան: հակառակ դեպքում դիմումը համարվում է չտրված և վերադարձվում է դիմողին:

հոդված 130.

հակընդդեմ հայց հարուցելը

պատասխանողն իրավունք ունի մինչև դատարանի կողմից վճիռ կայացնելը հակընդդեմ հայց հարուցելու հայցվորի դեմ` սկզբնական հայցի հետ համատեղ քննելու համար:

հակընդդեմ հայցը հարուցվում է հայց հարուցելու ընդհանուր կանոններով:

հոդված 131.

հակընդդեմ հայցն ընդունելու պայմանները

դատավորը հակընդդեմ հայցն ընդունում է`

1) եթե հակընդդեմ պահանջն ուղղված է սկզբնական պահանջի հաշվակցմանը.

2) եթե հակընդդեմ հայցի բավարարումը լիովին կամ մասամբ բացառում է սկզբնական հայցի բավարարումը.

3) եթե հակընդդեմ և սկզբնական հայցի միջև փոխադարձ կապ կա և նրանց համատեղ քննությունը կապահովի վեճերի առավել արագ և ճիշտ քննությունը:

գ լ ու խ  13.

դատարանը կամ դատավորը գործին մասնակցող անձանց դիմումի հիման վրա կամ իր նախաձեռնությամբ կարող է հայցի ապահովման միջոցներ ձեռք առնել: հայցի ապահովումը թույլ է տրվում գործի ամբողջ ընթացքում, եթե ապահովման միջոցներ ձեռք չառնելը կարող է դժվարացնել կամ անհնարին դարձնել դատարանի վճռի կատարումը:

հոդված 133.

հայցի ապահովման միջոցները

հայցի ապահովման միջոցներ կարող են լինել`

1) պատասխանողին պատկանող և նրա մոտ կամ ուրիշ անձանց մոտ գտնվող գույքի կամ դրամական գումարների վրա արգելանք դնելը.

2) պատասխանողին արգելելը` կատարելու որոշակի գործողություններ.

3) այլ անձանց արգելելը` գույքը հանձնելու պատասխանողին կամ նրա նկատմամբ այլ պարտավորություններ կատարելու.

4) գույքի իրացման կասեցումը` գույքը արգելանքից ազատելու վերաբերյալ հայց հարուցելու դեպքում.

5) պարտապանի կողմից հայցային կարգով վիճարկվող կատարողական փաստաթղթով կատարվող բռնագանձման կասեցումը, եթե նման վիճարկումը թույլատրվում է օրենսդրությամբ:

անհրաժեշտ դեպքերում կարող են թույլատրվել հայցի ապահովման մի քանի տեսակներ:

այս հոդվածի 2-րդ և 3-րդ կետերում նշված արգելանքները խախտելու դեպքում մեղավոր անձինք դատարանի որոշմամբ ենթարկվում են մինչև 30 դրամի չափով տուգանքի: բացի դրանից, հայցվորն իրավունք ունի այդ անձերից բռնագանձելու այն վնասները, որ հասցրել են նրանք հայցն ապահովելու վերաբերյալ որոշումը չկատարելու հետևանքով:

քրեական գործից բխող հայցերով և ալիմենտ բռնագանձելու վերաբերյալ հայցերով ու դիմումներով (եթե չկա վաստակ կամ այլ այնպիսի գույք, որի վրա կարելի է բռնագանձում տարածել), արգելանքը կարող է դրվել պատասխանողի` պետական աշխատավորական խնայողական դրամարկղներում և ԽՍՀՄ պետական բանկում ունեցած ավանդների վրա: քաղաքացիների` պետական աշխատավորական խնայողական դրամարկղներում և ԽՍՀՄ պետական բանկում ունեցած ավանդների վրա արգելանքը կարող է դրվել նաև այն դեպքում, երբ հայց է ներկայացվում ամուսինների համատեղ գույք հանդիսացող ավանդը բաժանելու մասին:

եթե պատասխանողի գույքի վրա արգելանք է դրվում ալիմենտ բռնագանձելու վերաբերյալ հայցերով ու դիմումներով հաշմությամբ կամ առողջության այլ վնասումով, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառած վնասը հատուցելու հայցերով, ապա հայցի ապահովման չափը որոշվում է հայցվորին հասանելիք վճարումների գումարով, սակայն այդ չափը չի կարող գերազանցել ավելի քան երեք տարվա վճարումներից:

(27.02.85 խմբագրությամբ)

հոդված 134.

հայցի ապահովման մի տեսակը մի այլ տեսակով փոխարինելը

թույլատրվում է հայցի ապահովման մի տեսակը փոխարինել մի այլ տեսակով:

հայցի ապահովման մի տեսակը մի այլ տեսակով փոխարինելու հարցը լուծվում է դատական նիստում: գործին մասնակցող անձինք տեղյակ են պահվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը արգելք չի հանդիսանում ապահովման մի տեսակը մի այլ տեսակով փոխարինելու հարցը քննության առնելուն:

դրամական գումար բռնագանձելու վերաբերյալ հայցն ապահովելիս պատասխանողն իրավունք ունի թույլատրված ապահովման միջոցների փոխարեն դատարանի դեպոզիտ հաշիվը մուծելու հայցվորի կողմից պահանջվող գումարը:

հոդված 135.

հայցի ապահովման վերաբերյալ դիմումի քննությունը

հայցի ապահովման վերաբերյալ դիմումը լուծում է դատավորը կամ գործը քննող դատարանը հենց նույն օրը, առանց այդ մասին տեղյակ պահելու պատասխանողին և գործին մասնակցող մյուս անձանց:

հոդված 136.

հայցի ապահովման վերաբերյալ որոշման կատարումը

հայցի ապահովման վերաբերյալ որոշումն ի կատար է ածվում անհապաղ` դատարանի որոշման կատարման համար սահմանված կարգով:

հոդված 137.

հայցի ապահովման վերացումը

հայցի ապահովումը կարող է վերացնել նույն դատարանը:

հայցի ապահովման վերացման հարցը լուծվում է դատական նիստում: գործին մասնակցող անձինք իրազեկ են պահվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը արգելք չի հանդիսանում հայցի ապահովումը վերացնելու հարցի քննությանը:

հայցը մերժելու դեպքում հայցի ապահովման թույլատրված միջոցները պահպանվում են մինչև վճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը: սակայն դատարանը կարող է վճռի հետ միաժամանակ կամ այն կայացնելուց հետո որոշում ընդունել հայցի ապահովումը վերացնելու մասին:

հոդված 138.

հայցի ապահովման հարցերի վերաբերյալ որոշումների գանգատարկումը և բողոքարկումը

հայցի ապահովման հարցերի վերաբերյալ բոլոր որոշումների դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

եթե հայցի ապահովման վերաբերյալ որոշումը կայացվել է առանց գանգատը տվող անձին իրազեկ պահելու, գանգատ տալու ժամկետը հաշվվում է այն օրից, երբ նրան հայտնի է դարձել այդ որոշումը:

հայցի ապահովման վերաբերյալ որոշման դեմ մասնավոր գանգատ տալը կամ մասնավոր բողոք բերելը չի կասեցնում այդ որոշման կատարումը:

հայցի ապահովումը վերացնելու կամ հայցի ապահովման մի տեսակը մի այլ տեսակով փոխարինելու վերաբերյալ որոշման դեմ մասնավոր գանգատ տալը կամ մասնավոր բողոք բերելը կասեցնում է որոշման կատարումը:

հոդված 139.

հայցի ապահովման հետևանքով պատասխանողին պատճառված վնասների հատուցումը

դատարանը կամ դատավորը, թույլ տալով հայցի ապահովում, կարող է պահանջել հայցվորից ապահովում տրամադրելու պատասխանողի հնարավոր վնասների դիմաց:

հայցը մերժելու վերաբերյալ վճիռը օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո պատասխանողը իրավունք ունի պահանջելու հայցվորից հատուցել այն վնասները, որ նրան պատճառվել են հայցվորի խնդրանքով հայցի ապահովման համար թույլատրված միջոցառումների հետևանքով:

գ լ ու խ  14.

հայցադիմումն ընդունելուց հետո դատավորը գործը դատական քննության է նախապատրաստում, որի նպատակն է ապահովել գործի ժամանակին ու ճիշտ լուծումը:

ընդ որում դատավորը միանձնաբար կատարում է այսպիսի գործողություններ`

1) հայցվորին հարցուփորձ է անում հայցային պահանջների էության շուրջը, նրա միջոցով պարզում է պատասխանողի հնարավոր առարկությունները, առաջարկում է, եթե դա անհրաժեշտ է, ներկայացնել լրացուցիչ ապացույցներ, բացատրում է հայցվորին նրա դատավարական իրավունքներն ու պարտականությունները.

2) անհրաժեշտ դեպքերում կանչում է պատասխանողին, հարցուփորձ է անում գործի հանգամանքների մասին, պարզում է, թե ինչ առարկություններ կան հայցի դեմ և այդ առարկությունները ինչ ապացույցներով կարող են հաստատվել, առանձնապես բարդ գործերով պատասխանողին առաջարկում է գործի վերաբերյալ ներկայացնելու գրավոր բացատրություններ, պատասխանողին բացատրում է նրա դատավարական իրավունքներն ու պարտականությունները.

3) լուծում է համապատասխանողների և երրորդ անձանց գործի մեջ ներգրավելու կամ գործի մեջ մտնելու հարցը, հարցուփորձ է անում նրանց այս հոդվածի 1-ին և 2-րդ կետերին համապատասխանաբար, պարզում է գործի մեջ համահայցվորների մտնելու հարցը.

4) կողմերին բացատրում է վեճը լուծելու համար միջնորդ կամ ընկերական դատարանին դիմելու նրանց իրավունքը և այդպիսի գործողության հետևանքները.

5) լուծում է գործին դատախազի մասնակցության և դատավարությանը պետական կառավարման համապատասխան մարմնին մասնակից դարձնելու հարցը. պատասխանողի գույքային իրավունքների պաշտպանության, ինչպես նաև նրա երեխաների շահերի ապահովման նպատակով սահմանված կարգով անհայտ բացակայող, հոգեկան հիվանդության կամ տկարամտության հետևանքով անգործունակ ճանաչված անձանց հետ ամուսնալուծության վերաբերյալ գործերի դատավարությանը խնամակալության և հոգաբարձության մարմիններին մասնակից դարձնելու հարցը.

6) լուծում է հասարակական կազմակերպությունների և աշխատավորական կոլեկտիվների ներկայացուցիչներին դատական քննությանը մասնակցելուն թույլ տալու հարցը.

7) պարզելով, որ գործի ելքով շահագրգռված է պետական ձեռնարկություն, հիմնարկ, կազմակերպություն, կոլտնտեսություն, կոոպերատիվ այլ կազմակերպություն, դրանց միավորում, հասարակական այլ կազմակերպություն, կամ քաղաքացի, որոնք գործին մասնակցելու չեն ներգրավվել, իրազեկ է պահում նրանց վարվող գործի և նրա քննվելու ժամանակի մասին.

8) լուծում է վկաներին դատական նիստին կանչելու կամ նրանց սույն օրենսգրքի 62 հոդվածի չորրորդ մասով նախատեսված կարգով հարցաքննելու հարցը.

9) պետական ձեռնարկություններից, հիմնարկներից, կազմակերպություններից, կոլտնտեսություններից, կոոպերատիվ այլ կազմակերպություններից, դրանց միավորումներից, հասարակական այլ կազմակերպություններից, կամ քաղաքացիներից պահանջում է գրավոր կամ իրեղեն ապացույցներ, կամ գործին մասնակցող անձանց պահանջագրեր է տալիս այդ ապացույցները ստանալու և դատարան ներկայացնելու համար.

10) հաշվի առնելով գործին մասնակցող անձանց կարծիքը, լուծում է փորձաքննություն կատարելու հարցը.

11) անհետաձգելի դեպքերում` գործին մասնակցող անձանց իրազեկ դարձնելով, զննում է կատարում տեղում.

12) դատական հանձնարարություններ է ուղարկում այլ դատարանների:

(07.03.67, 28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 141.

գործը դատական քննության նախապատրաստելու վերաբերյալ որոշումը

գործը դատական քննության նախապատրաստելու վերաբերյալ որոշումը կայացնում է դատավորը միանձնաբար, առանց իրազեկ դարձնելու գործին մասնակցող անձանց:

հոդված 142.

գործի նշանակումը դատական քննության

դատավորը, գտնելով, որ գործը բավականաչափ նախապատրաստված է, որոշում է կայացնում դատական նիստում այն քննության նշանակելու մասին:

գ լ ու խ  15.

քաղաքացիական գործի քննությունը տեղի է ունենում դատական նիստում, պարտադիր կերպով իրազեկ դարձնելով գործին մասնակցող անձանց:

սահմանված կարգով անհայտ բացակայող, հոգեկան հիվանդության կամ տկարամտության հետևանքով անգործունակ ճանաչված անձանց հետ ամուսնալուծության վերաբերյալ գործերը քննվում են առանց պատասխանողին դատարան կանչելու:

(07.03.67 խմբագրությամբ)

հոդված 144.

դատական նիստին նախագահողը

շրջանային (քաղաքային) ժողովրդական դատարանի նիստում նախագահում է ժողովրդական դատավորը, Հայաստանի Հանրապետության գերագույն դատարանի նիստում` նախագահը, նախագահի տեղակալը կամ դատարանի անդամը:

նախագահողը ղեկավարում է դատական նիստը, ապահովելով գործի բոլոր հանգամանքների, կողմերի իրավունքների և պարտականությունների լրիվ, համակողմանի և օբյեկտիվ պարզաբանումը, վերացնելով դատական քննությունից այն ամենը, ինչ առնչություն չունի քննվող գործի հետ և ապահովելով դատավարության պատշաճ դաստիարակչական մակարդակը: նախագահողի գործողությունների դեմ գործին մասնակցող անձերից որևէ մեկի, ներկայացուցիչների, վկաների, փորձագետների, թարգմանների առարկության դեպքում այդ առարկությունները գրառվում են դատական նիստի արձանագրության մեջ, և հարցը լուծվում է դատարանի ամբողջ կազմի կողմից:

նախագահողը անհրաժեշտ միջոցներ է ձեռք առնում դատական նիստում պատշաճ կարգ ապահովելու համար:

հոդված 145.

դատական քննության անմիջականությունը, բանավորությունը և անընդհատությունը

առաջին ատյանի դատարանը գործը քննելիս պարտավոր է գործի ապացույցները հետազոտել անմիջականորեն, այն է` լսել գործին մասնակցող անձանց բացատրությունները, վկաների ցուցմունքները, փորձագետների եզրակացությունները, ծանոթանալ գրավոր ապացույցներին, զննել իրեղեն ապացույցները:

գործի քննությունը կատարվում է բանավոր և դատավորների անփոփոխ կազմով: գործի քննության ընթացքում դատավորներից մեկի փոխվելու դեպքում գործի քննությունը պետք է կատարվի սկզբից:

յուրաքանչյուր գործով դատական նիստը շարունակվում է անընդհատ, բացի հանգստյան համար նշանակված ժամանակից: նախքան սկսված գործի քննությունն ավարտելը կամ նախքան նրա քննությունը հետաձգելը, դատարանը իրավունք չունի այլ գործեր քննելու:

հոդված 146.

հասարակայնության մասնակցությունը դատական քննությանը

գործում կողմ չհանդիսացող հասարակական կազմակերպությունների և աշխատավորական կոլեկտիվների ներկայացուցիչներին դատարանի որոշմամբ թույլատրվում է մասնակցել դատաքննությանը` դատարանին շարադրելու համար նրանց լիազորող կազմակերպությունների կամ կոլեկտիվների կարծիքը դատարանի կողմից քննվող գործի առթիվ:

հասարակական կազմակերպությունների և աշխատավորական կոլեկտիվների ներկայացուցիչներն իրավունք ունեն ծանոթանալու գործի նյութերին, ներկա լինելու բոլոր դատական նիստերին, ներկայացնելու ապացույցներ, մասնակցելու ապացույցների հետազոտությանը, հարցեր տալու գործին մասնակցող անձանց, վկաներին և փորձագետներին, իրենց փաստարկներն ու նկատառումները ներկայացնելու դատական քննության ընթացքում ծագող բոլոր հարցերի վերաբերյալ, մասնակցելու դատական վիճաբանություններին:

հասարակական կազմակերպությունների և աշխատավորական կոլեկտիվների ներկայացուցիչների լիազորությունները հաստատվում են հասարակական կազմակերպության կամ կոլեկտիվի ընդհանուր ժողովի կամ ընտրովի մարմնի այն որոշման քաղվածքներով, որն ընդունվել է դատարանում քննվող գործի կապակցությամբ:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 147.

կարգը դատական նիստում

դատավորների նիստի դահլիճ մտնելու պահին դատական նիստի քարտուղարը հայտարարում է. «դատարանը գալիս է, խնդրում եմ ոտքի ելնել»: դատական նիստի դահլիճում բոլոր ներկա գտնվողները կանգնում են, որից հետո նախագահողի հրավերով գրավում են իրենց տեղերը: դատավարության բոլոր մասնակիցները դատավորին դիմում են, իրենց ցուցմունքները տալիս են և հայտարարություններ անում են կանգնած: շեղումներ այդ կանոնից կարող են տեղի ունենալ միայն նախագահողի թույլտվությամբ:

գործին մասնակցող անձինք, ներկայացուցիչները, վկաները, փորձագետները, թարգմանները, ինչպես նաև դատական նիստի դահլիճում ներկա գտնվող բոլոր քաղաքացիները պարտավոր են դատական նիստում պահպանել սահմանված կարգը և անառարկելիորեն ենթարկվել նախագահողի կարգադրություններին:

տասնվեց տարեկանից փոքր անձանց դատական նիստի դահլիճ մտնել չի թույլատրվում, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նրանց կանչել է դատարանը:

հոդված 148.

դատական նիստում կարգը խանգարողների նկատմամբ կիրառվող միջոցները

գործի քննության ժամանակ կարգը խանգարող անձին նախագահողը դատարանի անունից նախազգուշացում է անում:

երկրորդ անգամ կարգը խախտելու դեպքում գործին մասնակցող անձինք, ներկայացուցիչները, վկաները, փորձագետները, թարգմանները դատական նիստի դահլիճից կարող են հեռացվել դատարանի որոշմամբ, իսկ գործի քննությանը ներկա գտնվող քաղաքացիները` նախագահողի կարգադրությամբ: դատարանն իրավունք ունի գործի քննության ժամանակ կարգը երկրորդ անգամ խախտող քաղաքացիներին նաև տուգանելու մինչև 30 դրամի չափով:

եթե նախագահողի կարգադրություններին դատախազը և փաստաբանը չեն ենթարկվում, նրանց նախազգուշացում է արվում: երբ հիշյալ անձինք շարունակում են չենթարկվել նախագահողի կարգադրություններին, դատարանի որոշմամբ գործի քննությունը կարող է հետաձգվել, եթե հնարավոր չէ առանց գործին վնասելու տվյալ անձին փոխարինել մեկ ուրիշով: դատարանը միաժամանակ այդ մասին հաղորդում է համապատասխանորեն վերադաս դատախազին կամ փաստաբանների կոլեգիայի նախագահությանը:

եթե դատական նիստում կարգը խանգարում են կողմերը կամ երրորդ անձինք, դատարանը հետաձգում է գործի քննությունը կամ կարգը խանգարողներին հեռացնում է դատական նիստի դահլիճից դատական քննության ամբողջ ժամանակամիջոցում կամ նրա մի մասի ընթացքում: վերջին դեպքում նախագահողը նորից դատական նիստի դահլիճ թույլատրված անձին ծանոթացնում է նրա բացակայությամբ տեղի ունեցած դատավարական գործողություններին:

(27.02.85 խմբագրությամբ)

հոդված 149.

դատական նիստի բացումը

գործի քննության համար նշանակված ժամին դատավորները մտնում են նիստի դահլիճ, որտեղ նախագահողը բացում է դատական նիստը և հայտարարում, թե ինչ գործ է քննության առնվելու:

հոդված 150.

դատավարության մասնակիցների ներկայությունը ստուգելը

դատական նիստի քարտուղարը զեկուցում է դատարանին, թե տվյալ գործով կանչված անձերից ովքեր են ներկայացել, ծանուցագրերը հանձնված են արդյոք չներկայացած անձանց և ինչ տեղեկություններ կան նրանց չներկայանալու պատճառների մասին:

դատարանը պարզում է ներկայացած անձանց ինքնությունը, ինչպես նաև ստուգում է պաշտոնատար անձանց և ներկայացուցիչների լիազորությունները:

հոդված 151.

թարգմանին նրա պարտականությունները բացատրելը

նախագահողը թարգմանին բացատրում է նրա պարտականությունը` թարգմանելու դատավարության լեզվին չտիրապետող անձանց բացատրությունները, ցուցմունքները, դիմումները, հրապարակվող փաստաթղթերի բովանդակությունը, ինչպես նաև նախագահողի կարգադրությունները, դատարանի որոշումներն ու վճիռները:

նախագահողը թարգմանին նախազգուշացնում է ակնհայտ սխալ թարգմանություն կատարելու համար Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 196 հոդվածով նախատեսված պատասխանատվության մասին: թարգմանի` դատարան ներկայանալուց կամ իր պարտականությունների կատարումից խուսափելու դեպքում, նրա նկատմամբ կարող են կիրառվել հասարակական ներգործության միջոցներ կամ նշանակվել տուգանք մինչև 30 դրամի չափով:

(27.02.85 խմբագրությամբ)

հոդված 152.

վկաներին դատական նիստի դահլիճից հեռացնելը

դատարան ներկայացած վկաները մինչև նրանց հարցաքննությունն սկսվելը հեռացվում են դատական նիստի դահլիճից: նախագահողը միջոցներ է ձեռք առնում, որպեսզի դատարանի կողմից հարցաքննված վկաները շփում չունենան չհարցաքննված վկաների հետ:

հոդված 153.

դատարանի կազմը հայտարարելը և բացարկման իրավունքը բացատրելը

նախագահողը հայտարարում է դատարանի կազմը, հայտնում է, թե ով է մասնակցում որպես դատախազ, հասարակական կազմակերպության կամ աշխատավորական կոլեկտիվի ներկայացուցիչ, փորձագետ, թարգման, դատական նիստի քարտուղար, և գործին մասնակցող անձանց բացատրում է բացարկներ հայտնելու նրանց իրավունքը: բացարկ հայտնելու հիմքերը, հայտնված բացարկի լուծման կարգը և այդպիսի հայտարարությունների բավարարման հետևանքները որոշվում են սույն օրենսգրքի 18-24 հոդվածներով:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 154.

գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչներին նրանց իրավունքներն ու պարտականությունները բացատրելը

նախագահողը գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչներին բացատրում է նրանց դատավարական իրավունքներն ու պարտականությունները, ինչպես նաև բացատրում է կողմերին վեճը լուծելու համար միջնորդ կամ ընկերական դատարանին դիմելու նրանց իրավունքը և այդպիսի գործողության հետևանքները:

հոդված 155.

գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչների դիմումների լուծումը դատարանի կողմից

նոր ապացույցներ պահանջելու և գործի քննության հետ կապված մյուս բոլոր հարցերի վերաբերյալ գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչների դիմումները լուծվում են դատարանի որոշումներով` գործին մասնակցող մյուս անձանց կարծիքները և դատախազի եզրակացությունը լսելուց հետո:

հոդված 156.

գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչների` դատական նիստին չներկայանալու հետևանքները

գործին մասնակցող անձերից կամ ներկայացուցիչներից որևէ մեկի դատական նիստին չներկայանալու դեպքում, եթե ծանուցագրերը, հեռագիրը կամ հեռախոսագիրը նրանց հանձնելու վերաբերյալ տեղեկություններ չկան, դատարանը հետաձգում է գործի քննությունը:

եթե գործին մասնակցող անձերից կամ ներկայացուցիչներից որևէ մեկը, որը պատշաճ ձևով ծանուցված է եղել դատական նիստի ժամանակի և տեղի մասին, դատական նիստին չի ներկայացել դատարանի կողմից հարգելի համարված պատճառներով, դատարանը հետաձգում է գործի քննությունը: իսկ եթե չներկայանալու պատճառների մասին տեղեկություններ չկան կամ դատարանը չներկայանալու պատճառները հարգելի չի համարում, գործը կարող է քննվել չներկայացած անձի բացակայությամբ:

այն դեպքերում, եթե գործին մասնակցող անձինք և ներկայացուցիչները անհարգելի պատճառներով չեն ներկայանում դատական նիստի, որոնց բացակայության հետևանքով գործի քննությունը հետաձգվել է, դատարանն իրավնունք ունի նրանց նկատմամբ, ինչպես նաև ձեռնարկության, հիմնարկի կամ կազմակերպության այն պաշտոնատար անձի նկատմամբ, որի մեղքով չի ապահովվել ներկայացուցչի ներկայանալը դատական նիստին, նշանակել տուգանք մինչև 30 դրամի չափով:

եթե դատախազը կամ փաստաբանը չի ներկայանում առանց հարգելի պատճառների, ապա այդ մասին դատարանը հաղորդում է համապատասխանորեն վերադաս դատախազին կամ փաստաբանների կոլեգիայի նախագահությանը:

(27.02.85, 01.03.85 խմբագրությամբ)

հոդված 157.

անհարգելի պատճառներով դատական նիստին կողմերի չներկայանալու հետևանքները

դատական նիստին անհարգելի պատճառներով հայցվորի կամ պատասխանողի, կամ հայցվորի և պատասխանողի չներկայանալու դեպքում, եթե նրանցից յուրաքանչյուրից դիմում չի ստացվել գործը իր բացակայությամբ քննելու մասին, դատարանը, հետաձգելով գործի քննությունը, իրավունք ունի չներկայացած հայցվորի ու պատասխանողի նկատմամբ նշանակել տուգանք մինչև 30 դրամի չափով:

եթե կողմերը առանց հարգելի պատճառների չեն ներկայանում դատարանի երկրորդ կանչով, դատարանը դիմումը թողնում է առանց քննության, եթե հնարավոր չի համարում գործը լուծել գործում եղած նյութերի հիման վրա:

(28.05.80, 27.02.85, 01.03.85 խմբագրությամբ)

հոդված 158.

ալիմենտի բռնագանձման գործերով դատական նիստին պատասխանողի չներկայանալու հետևանքները

ալիմենտի բռնագանձման գործերով դատարանը կարող է պատասխանողի ներկայանալը պարտադիր համարել: եթե այդ դեպքում պատասխանողը չներկայանա դատական նիստին` դատարան կողմից անհարգելի համարված պատճառներով, նա ենթարկվում է տուգանքի մինչև 30 դրամի չափով և հարկադիր բերման:

(27.02.85. խմբագրությամբ)

հոդված 159.

դատական նիստին վկաների կամ փորձագետների չներկայանալու հետևանքները

դատական նիստին վկաների կամ փորձագետների չներկայանալու դեպքում դատարանը լսում է գործին մասնակցող անձանց, ներկայացուցիչների կարծիքը և դատախազի եզրակացությունը` չներկայացած վկաների կամ փորձագետների բացակայությամբ գործը քննելու հնարավորության մասին և որոշում է կայացնում դատական քննությունը շարունակելու կամ գործի քննությունը հետաձգելու մասին:

եթե դատարան կանչված վկան դատական նիստի չի ներկայացել դատարանի կողմից անհարգելի ճանաչված պատճառներով, ենթարկվում է տուգանքի մինչև 30 դրամի չափով, իսկ երկրորդ կանչով չներկայանալու դեպքում` հարկադրական բերման:

(27.02.85, 01.03.85 խմբագրությամբ)

հոդված 160.

գործի քննության հետաձգումը

գործի քննության հետաձգումը թույլատրվում է սույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում, ինչպես նաև գործին մասնակցող անձերից որևէ մեկի, ներկայացուցիչների, վկաների, փորձագետների, թարգմանների չներկայանալու, հակընդդեմ հայց հարուցելու, նոր անձինք ներգրավելու, նոր ապացույցներ պահանջելու անհրաժեշտություն առաջանալու հետևանքով և մյուս այն դեպքերում, երբ դատարանը գործի քննությունը անհնարին կհամարի տվյալ դատական նիստում:

գործի քննությունը հետաձգելուց հետո նրա նոր քննությունը սկսվում է սկզբից:

դատարանը, հետաձգելով գործի քննությունը, նոր դատական նիստի օրը նշանակում է հաշվի առնելով այն ժամանակը, որն անհրաժեշտ է գործին մասնակցող անձանց կանչելու կամ ապացույցներ պահանջելու համար, որի մասին ստորագրությամբ հայտարարում է ներկայացած անձանց: չներկայացած և դատավարությանը մասնակցելու համար նոր հրավիրվող անձինք նոր դատական նիստի ժամանակի մասին իրազեկ են դարձվում ծանուցագրերով:

հոդված 161.

վկաների հարցաքննությունը գործի քննությունը հետաձգելիս

գործի քննությունը հետաձգելիս դատարանը կարող է հարցաքննել ներկայացած վկաներին, եթե դատական նիստին ներկա են գործին մասնակցող բոլոր անձինք: այդ վկաներին կրկին անգամ նոր դատական նիստին կանչել թույլատրվում է միայն անհրաժեշտ դեպքերում:

հոդված 162.

փորձագետին նրա իրավունքներն ու պարտականությունները բացատրելը

նախագահողը փորձագետին բացատրում է նրա իրավունքներն ու պարտականությունները և նախազգուշացնում է նրան ակնհայտ կեղծ եզրակացություն տալու և եզրակացություն տալուց անհարգելի պատճառով հրաժարվելու համար Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 196 և 197 հոդվածներով նախատեսված պատասխանատվության մասին:

փորձագետը դատական քննության ժամանակ պարտավոր է ներկա լինել դատական նիստի դահլիճում: առանձին դեպքերում փորձագետը իր խնդրանքով կարող է դատարանի որոշմամբ ազատվել դատական նիստի դահլիճում ներկա գտնվելու պարտականություններից:

հոդված 163.

գործն ըստ էության քննելու սկիզբը

գործի քննությունն ըստ էության սկսվում է նախագահողի կամ ժողովրդական ատենակալի կողմից գործի զեկուցմամբ: այնուհետև նախագահողը պարզում է, թե հայցվորը արդյոք պնդում է իր պահանջները, պատասխանողը արդյոք ընդունում է հայցվորի պահանջները և կողմերը արդյոք չեն ցանկանում գործն ավարտել հաշտության համաձայնությամբ, կամ վեճը լուծելու համար դիմել միջնորդ դատարանին կամ ընկերական դատարանին:

հոդված 164.

հայցվորի հրաժարվելը հայցից, հայցի ընդունումը պատասխանողի կողմից և կողմերի հաշտության համաձայնությունը

հայցից հրաժարվելու մասին հայցվորի հայտարարությունը, հայցի ընդունումը պատասխանողի կողմից կամ կողմերի հաշտության համաձայնության պայմանները գրառվում են դատական նիստի արձանագրության մեջ և համապատասխանորեն ստորագրում են հայցվորը, պատասխանողը կամ երկու կողմերը:

եթե հայցից հայցվորի հրաժարվելը, պատասխանողի կողմից հայցն ընդունելը կամ կողմերի հաշտության համաձայնությունը արտահայտված են դատարանին հասցեագրված գրավոր դիմումներում, ապա այդ դիմումները կցվում են գործին, որի մասին մատնանշվում է դատական նիստի արձանագրության մեջ:

նախքան հայցից հայցվորի հրաժարումն ընդունելը կամ կողմերի հաշտության համաձայնությունը հաստատելը դատարանը հայցվորին կամ կողմերին բացատրում է համապատասխան դատավարական գործողությունների հետևանքները:

հայցվորի` հայցից հրաժարումն ընդունելու կամ կողմերի հաշտության համաձայնությունը հաստատելու մասին դատարանը որոշում է կայացնում, որով միաժամանակ կարճում է գործի վարույթը: որոշման մեջ պետք է ցույց տրված լինեն կողմերի` դատարանի կողմից հաստատվող հաշտության համաձայնության պայմանները:

եթե դատարանը չի ընդունում հայցից հայցվորի հրաժարվելը, պատասխանողի կողմից հայցն ընդունելը կամ չի հաստատում կողմերի հաշտության համաձայնությունը, ապա դատարանն այդ մասին կայացնում է պատճառաբանված որոշում:

հոդված 165.

գործին մասնակցող անձանց բացատրությունները

գործը զեկուցվելուց հետո դատարանը լսում է հայցվորի և նրա կողմում մասնակցող երրորդ անձի, ինչպես նաև գործին մասնակցող մյուս անձանց բացատրությունները: դատախազը, ինչպես նաև պետական կառավարման, արհմիությունների, պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների ու հասարակական այլ կազմակերպությունների լիազորված մարմինները և առանձին քաղաքացիները, որոնք գործն սկսել են սույն օրենսգրքի 4 հոդվածով նախատեսված կարգով բացատրություն են տալիս առաջինը: գործին մասնակցող անձինք իրավունք ունեն հարցեր տալու միմյանց:

գործին մասնակցող անձանց գրավոր բացատրությունները, ինչպես սույն օրենսգրքի 51 և 57 հոդվածներով նախատեսված կարգով դատարանի կողմից ստացված բացատրությունները, հրապարակվում են նախագահողի կողմից:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 166.

ապացույցների հետազոտման կարգ սահմանելը

դատարանը, լսելով գործին մասնակցող անձանց բացատրությունները, հաշվի առնելով գործին մասնակցող անձանց կարծիքները և դատախազի եզրակացությունը, սահմանում է վկաների, փորձագետների հարցաքննության և մյուս ապացույցների հետազոտման կարգը:

հոդված 167.

վկաների հարցաքննությունը

յուրաքանչյուր վկա հարցաքննվում է առանձին: դեռևս ցուցմունք չտված վկաները գործի քննության ժամանակ չեն կարող ներկա գտնվել դատական նիստի դահլիճում: հարցաքննված վկան մնում է նիստի դահլիճում մինչև գործի քննության ավարտվելը, եթե դատարանը թույլ չի տալիս նրան ավելի շուտ հեռանալու:

հոդված 168.

ցուցմունքներ տալուց հրաժարվելու և ակնհայտ սուտ ցուցմունքներ տալու համար պատասխանատվության մասին վկային նախազգուշացնելը

վկայի հարցաքննությունից առաջ նախագահողը պարզում է վկայի ինքնությունը և նախազգուշացնում նրան ցուցմունք տալուց հրաժարվելու կամ խուսափելու համար պատասխանատվության մասին: վկայից ստորագրություն է վերցվում հետևյալ բովանդակությամբ`

«ես... (վկայի անունը, հայրանունը, ազգանունը) պարտավորվում եմ ցուցմունք տալ դատարան ինձ հայտնի ամեն ինչի մասին այն գործով, որով ես կանչված եմ որպես վկա: ինձ բացատրված է, որ ցուցմունք տալուց հրաժարվելու կամ խուսափելու համար և ակնհայտ սուտ ցուցմունք տալու համար ես ենթակա եմ քրեական պատասխանատվության Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 196 և 197 հոդվածներին համապատասխան»: վկայի ստորագրությունը կցվում է դատական նիստի արձանագրությանը:

նախագահողը տասնվեց տարեկան չդարձած վկաներին բացատրում է նրանց պարտականությունը` ճշմարտացիորեն պատմելու գործի վերաբերյալ իրենց հայտնի ամեն ինչի մասին, բայց նրանք չեն նախազգուշացվում ցուցմունք տալուց հրաժարվելու կամ խուսափելու և ակնհայտ սուտ ցուցմունք տալու համար պատասխանատվության մասին և նրանցից ստորագրություն չի վերցվում:

հոդված 169.

վկայի հարցաքննության կարգը

նախագահողը պարզում է վկայի հարաբերությունը գործին մասնակցող անձանց հետ և առաջարկում է նրան դատարանին հաղորդել այն ամենը, ինչ հայտնի է իրեն գործի վերաբերյալ:

դրանից հետո վկային կարող են հարցեր տրվել:

առաջինը հարցեր է տալիս այն անձը, որի խնդրանքով կանչվել է վկան, և նրա ներկայացուցիչը, իսկ այնուհետև գործին մասնակցող մյուս անձինք և ներկայացուցիչները: դատարանի նախաձեռնությամբ հրավիրված վկային առաջինը հարցեր է առաջարկում հայցվորը:

նախագահողը վերացնում է գործի հետ առնչություն չունեցող հարցերը:

դատավորներն իրավունք ունեն հարցեր տալու վկային նրա հարցաքննության ամեն մի պահին:

հոդված 170.

վկայի կրկնակի հարցաքննությունը

անհրաժեշտության դեպքում դատարանը կարող է նույն կամ հաջորդ նիստում վկային հարցաքննել երկրորդ անգամ, ինչպես նաև առերեսում կատարել վկաների միջև, պարզելու համար նրանց ցուցմունքներում եղած հակասությունները:

հոդված 171.

վկայի կողմից գրավոր նշումներ օգտագործելը

ցուցմունքներ տալիս վկան կարող է գրավոր նշումներից օգտվել այն դեպքերում, երբ նրա ցուցմունքները կապված են որևէ թվական կամ այլ տվյալների հետ, որոնք դժվար է պահել հիշողության մեջ: այդ նշումները ներկայացվում են դատարանին և գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչներին և դատարանի որոշմամբ կարող են կցվել գործին:

հոդված 172.

անչափահաս վկայի հարցաքննությունը

տասնչորս տարեկան չդարձած վկաներին հարցաքննելիս, իսկ դատարանի հայեցողությամբ նաև տասնչորսից մինչև տասնվեց տարեկան վկաներին հարցաքննելիս հրավիրում է մանկավարժ: անհրաժեշտության դեպքում կանչվում են նաև նրանց ծնողները, որդեգրողները, խնամակալները կամ հոգաբարձուները: հիշյալ անձինք նախագահողի թույլտվությամբ կարող են հարցեր տալ վկային:

բացառիկ դեպքերում, երբ այդ անհրաժեշտ է ճշմարտությունը ի հայտ բերելու համար, անչափահաս վկայի հարցաքննության ժամանակ դատարանի որոշմամբ դատական նիստի դահլիճից կարող է հեռացվել գործին մասնակցող այս կամ այն անձը: երբ այդ անձը վերադառնում է նիստի դահլիճ, նրան պետք է հաղորդվի անչափահաս վկայի ցուցմունքը և նրան հնարավորություն տրվի հարցեր տալու վկային:

տասնվեց տարեկան չդարձած վկան, նրա հարցաքննությունն ավարտվելուց հետո, հեռացվում է դատական նիստի դահլիճից, բացի այն դեպքերից, երբ դատարանն անհրաժեշտ է գտնում այդ վկայի ներկայությունը նիստի դահլիճում:

հոդված 173.

վկայի ցուցմունքների հրապարակումը

վկաների այն ցուցմունքները, որ հավաքվել են սույն օրենսգրքի 51, 57 հոդվածներով, 62 հոդվածի երրորդ մասով և 161 հոդվածով նախատեսված կարգով, հրապարակվում են դատական նիստում:

(27.02.85 խմբագրությամբ)

հոդված 174.

գրավոր ապացույցների հետազոտումը

գրավոր ապացույցները կամ զննության վերաբերյալ սույն օրենսգրքի 51 և 57 հոդվածներով և 140 հոդվածի 11-րդ կետով նախատեսված կարգով կազմված արձանագրությունները հրապարակվում են դատական նիստում և ներկայացվում գործին մասնակցող անձանց, ներկայացուցիչներին, իսկ անհրաժեշտության դեպքերում` փորձագետներին և վկաներին: դրանից հետո կարող են բացատրություններ տալ գործին մասնակցող անձինք:

հոդված 175.

քաղաքացիների անձնական նամակագրությունների հրապարակումը

նամակագրության գաղտնիքը պահպանելու նպատակով քաղաքացիների անձնական նամակագրությունը դռնբաց դատական նիստում կարող է հրապարակվել միայն այն անձանց համաձայնությամբ, որոնց միջև տեղի է ունեցել այդ նամակագրությունը: հակառակ դեպքում նման նամակագրությունը հրապարակվում և հետազոտվում է դռնփակ դատական նիստում:

հոդված 176.

փաստաթուղթը կեղծ լինելու վերաբերյալ հայտարարությունը

երբ հայտարարություն է արվում այն մասին, որ գործում եղած փաստաթուղթը կեղծ է, ապա փաստաթուղթը ներկայացնող անձը կարող է խնդրել դատարանին այն հանելու ապացույցների թվից և գործը լուծելու այլ ապացույցների հիման վրա:

փաստաթուղթը կեղծ լինելու մասին հայտարարությունը ստուգելու համար դատարանը կարող է փորձաքննություն նշանակել կամ այլ ապացույցներ պահանջել:

եթե դատարանը գալիս է այն համոզման, որ փաստաթուղթը կեղծ է, նա այդպիսին հանում է ապացույցների թվից:

անհրաժեշտության դեպքում դատարանը քրեական հետապնդում է հարուցում կամ նյութերն ուղարկում է կեղծ փաստաթուղթը դատարանին ներկայացնող անձի աշխատանքի, ուսման կամ բնակության վայրի հասարակական կազմակերպությանը, կամ ընկերական դատարան, այդ անձի նկատմամբ հասարակական ներգործության միջոցներ կիրառելու համար:

հոդված 177.

իրեղեն ապացույցների հետազոտումը

իրեղեն ապացույցները զննվում են դատարանի կողմից և ներկայացվում են գործին մասնակցող անձանց, ներկայացուցիչներին, իսկ անհրաժեշտության դեպքում` փորձագետներին և վկաներին:

այն անձինք, որոնց ներկայացվել են իրեղեն ապացույցները, կարող են դատարանի ուշադրությունը հրավիրել զննության հետ կապված այս կամ այն հանգամանքի վրա: այդ հայտարարությունները մտցվում են դատական նիստի արձանագրության մեջ:

սույն օրենսգրքի 51, 57 հոդվածներով և 140 հոդվածի 11-րդ կետով նախատեսված կարգով կազմված իրեղեն ապացույցների զննության արձանագրությունները հրապարակվում են դատական նիստում, որից հետո գործին մասնակցող անձինք կարող են բացատրություններ տալ:

հոդված 178.

զննությունը տեղում

այն իրեղեն և գրավոր ապացույցները, որոնք չեն կարող դատարան բերվել, զննվում և հետազոտվում են դրանց գտնվելու տեղում:

զննությունը տեղում կատարելու մասին դատարանը որոշում է կայացնում:

զննությունը տեղում կատարվում է դատարանի ամբողջ կազմով: զննության ժամանակի և տեղի մասին ծանուցվում է գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչներին, սակայն նրանց չներկայանալը արգելք չի հանդիսանում զննությունը կատարելուն: անհրաժեշտության դեպքում հրավիրվում են նաև փորձագետներն ու վկաները: զննության արդյունքները գրառվում են դատական նիստի արձանագրության մեջ: արձանագրությանը կարող են կցվել զննության ժամանակ կազմված կամ ստուգված պլանները, գծագրերը, լուսանկարները:

հոդված 179.

փորձագետների հարցաքննությունը

փորձագետի եզրակացությունը հրապարակվում է դատական նիստում: եզրակացությունը պարզաբանելու և լրացնելու նպատակով փորձագետին կարող են հարցեր տրվել:

առաջինը հարցեր է տալիս այն անձը, որի խնդրանքով նշանակվել է փորձագետը, և նրա ներկայացուցիչը, իսկ այնուհետև` գործին մասնակցող մյուս անձինք և ներկայացուցիչները: դատարանի նախաձեռնությամբ նշանակված փորձագետին առաջինը հարցեր է առաջարկում հայցվորը:

դատավորներն իրավունք ունեն հարցեր տալու փորձագետին նրա հարցաքննության ամեն մի պահին:

հոդված 180.

լրացուցիչ և կրկնակի փորձաքննություն

փորձագետի եզրակացությունը բավականաչափ պարզ չլինելու կամ լրիվ չլինելու դեպքում դատարանը կարող է լրացուցիչ փորձաքննություն նշանակել:

չհիմնավորված լինելու պատճառաբանությամբ փորձագետի եզրակացության հետ համաձայն չլինելու դեպքում, ինչպես նաև մի քանի փորձագետների եզրակացությունների միջև հակասություններ լինելու դեպքում, դատարանը կարող է կրկնակի փորձաքննություն նշանակել, դրա կատարումը հանձնարարելով այլ փորձագետի կամ փորձագետների:

հոդված 181.

պետական կառավարման մարմինների եզրակացությունները

դատարանի կողմից դատավարությանը մասնակցելու ներգրավված կամ իրենց նախաձեռնությամբ դատավարության մեջ մտած պետական կառավարման մարմինների եզրակացությունները հրապարակվում են դատական նիստում, որից հետո դատարանը, գործին մասնակցող անձինք և ներկայացուցիչները, եզրակացությունները պարզաբանելու և լրացնելու նպատակով, կարող են հարցեր տալ այդ մարմինների լիազորներին:

հոդված 182.

հասարակական կազմակերպությունների և աշխատավորական կոլեկտիվների կարծիքը

հասարակական կազմակերպությունների և աշխատավորական կոլեկտիվների կարծիքը դատական նիստում շարադրում են նրանց ներկայացուցիչները, որից հետո դատարանը և գործին մասնակցող անձինք, քննվող գործի առթիվ հասարակայնության կարծիքը պարզելու և ճշտելու համար, կարող են հարցեր տալ հիշյալ ներկայացուցիչներին:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 183.

գործի ըստ էության քննությունն ավարտելը

բոլոր ապացույցները քննության առնելուց հետո նախագահողը գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչներին հարցնում է, թե նրանք արդյոք չեն ցանկանում որևէ բանով լրացնել գործի նյութերը: այդպիսի հայտարարություններ չլինելու դեպքում նախագահողը հայտարարում է գործի հետազոտությունն ավարտված, և դատարանն անցնում է դատական վիճաբանությունների և դատախազի եզրակացության ունկնդրությանը:

հոդված 184.

դատական վիճաբանություններ

դատական վիճաբանությունները բաղկացած են գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչների ճառերից:

սկզբում հանդես է գալիս հայցվորը և նրա ներկայացուցիչը, իսկ այնուհետև` պատասխանողը և նրա ներկայացուցիչը: արդեն իսկ սկսված դատավարության ընթացքում վեճի առարկայի նկատմամբ ինքնուրույն պահանջներ ներկայացրած երրորդ անձը և նրա ներկայացուցիչը հանդես են գալիս կողմերից հետո: վեճի առարկայի նկատմամբ ինքնուրույն պահանջներ չներկայացնող երրորդ անձը և նրա ներկայացուցիչը հանդես են գալիս այն հայցվորից կամ պատասխանողից հետո, որի կողմում երրորդ անձը մասնակցում է գործին:

դատախազը, ինչպես նաև պետական կառավարման մարմինների, արհմիությունների, պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների ու հասարակական այլ կազմակերպությունների լիազորները և առանձին քաղաքացիները, որոնք գործն սկսել են սույն օրենսգրքի 4 հոդվածով նախատեսված կարգով, դատական վիճաբանություններում հանդես են գալիս առաջինը:

պետական կառավարման մարմինների լիազորները, որոնց դատարանը դատավարությանը մասնակցելու է ներգրավել կամ որոնք դատավարության մեջ են մտել իրենց նախաձեռնությամբ, դատական վիճաբանություններում հանդես են գալիս կողմերից և երրորդ անձերից հետո:

հասարակական կազմակերպությունների և աշխատավորական կոլեկտիվների ներկայացուցիչները, որոնց թույլատրված է մասնակցելու դատական քննությանը, դատական վիճաբանություններում հանդես են գալիս այն անձերից հետո, որոնք նշված են սույն հոդվածի երկրորդ, երրորդ և չորրորդ մասերում:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 185.

առարկություններ

վիճաբանությունների բոլոր մասնակիցների կողմից ճառերն արտասանելուց հետո նրանք կարող են ճառերում ասածների կապակցությամբ հանդես գալ երկրորդ անգամ: վերջին առարկության իրավունքը միշտ պատկանում է պատասխանողին և նրա ներկայացուցչին:

հոդված 186.

դատախազի եզրակացությունը

գործին մասնակցող դատախազը, ըստ ամբողջ գործի էության, եզրակացություն է տալիս դատական վիճաբանություններից հետո:

հոդված 187.

գործի ըստ էության քննությունը վերսկսելը

դատական վիճաբանությունների մասնակիցները կամ եզրակացություն տվող դատախազը իրավունք չունեն իրենց ելույթներում վկայակոչելու այն հանգամանքները, որոնք չեն պարզվել դատարանի կողմից, ինչպես նաև այն ապացույցները, որոնք չեն հետազոտվել դատական նիստում:

եթե դատական վիճաբանությունների կամ դատախազի եզրակացության ժամանակ դատարանը անհրաժեշտ է գտնում գործի համար նշանակություն ունեցող նոր հանգամանքներ պարզել կամ նոր ապացույցներ հետազոտել, նա որոշում է կայացնում գործի ըստ էության քննությունը վերսկսելու մասին: գործի ըստ էության քննությունն ավարտվելուց հետո նոր դատական վիճաբանությունները տեղի են ունենում ընդհանուր կարգով: նույն կարգով եզրակացություն է տալիս դատախազը:

հոդված 188.

դատարանի հեռանալը խորհրդակցական սենյակ

դատական վիճաբանություններից և դատախազի եզրակացություններից հետո դատարանը հեռանում է խորհրդակցական սենյակ վճիռ կայացնելու համար, որի մասին նախագահողը հայտարարում է դատական նիստի դահլիճում ներկա գտնվողներին:

հոդված 189.

վճիռը հայտարարելը

վճիռը ստորագրելուց հետո դատարանը վերադառնում է դատական նիստի դահլիճ, որտեղ նախագահողը կամ ժողովրդական ատենակալը հայտարարում է դատարանի վճիռը: դատական նիստի դահլիճում ներկա գտնվող բոլոր անձինք, չբացառելով դատարանի կազմը, վճիռը լսում են հոտնկայս: այնուհետև նախագահողը բացատրում է վճռի բովանդակությունը, նրա գանգատարկման կարգն ու ժամկետը:

գ լ ու խ  16.

առաջին ատյանի դատարանի որոշումը, որով ըստ էության լուծվում է գործը, կայացվում է վճռի ձևով:

դատարանը վճիռը կայացնում է հանուն հայաստանի հանրապետության:

հոդված 191.

վճռի օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը

դատարանի վճիռը պետք է լինի օրինական և հիմնավորված:

դատարանը վճիռը հիմնավորում է միայն այն ապացույցներով, որոնք հետազոտվել են դատական նիստում:

հոդված 192.

դատավորների խորհրդակցության գաղտնիությունը

դատարանը վճիռը կայացնում է խորհրդակցական սենյակում: խորհրդակցության և վճիռ կայացնելու ժամանակ խորհրդակցական սենյակում կարող են գտնվել միայն տվյալ գործով դատարանի կազմի մեջ մտնող դատավորները: խորհրդակցական սենյակում այլ անձանց ներկայություն չի թույլատրվում:

խորհրդակցական սենյակում բոլոր հարցերը լուծվում են սույն օրենսգրքի 16 հոդվածով սահմանված կարգով:

դատավորները չեն կարող հրապարակել այն դատողությունները, որ տեղի են ունեցել խորհրդակցության ժամանակ:

հոդված 193.

վճիռը կայացնելիս լուծման ենթակա հարցերը

վճիռը կայացնելիս դատարանը գնահատում է ապացույցները, որոշում է, թե գործի համար նշանակություն ունեցող ինչ հանգամանքներ են պարզված և ինչ հանգամանքներ չեն պարզված, ինչ օրենք պետք է կիրառվի տվյալ գործով և արդյոք բավարարման ենթակա է հայցը:

դատարանը, խորհրդակցության ժամանակ գտնելով, որ անհրաժեշտ է գործի համար նշանակություն ունեցող նոր հանգամանքներ պարզել, կամ նոր ապացույցներ հետազոտել, որոշում է կայացնում գործի ըստ էության քննությունը վերսկսելու մասին: գործի ըստ էության քննությունն ավարտելուց հետո դատարանը նորից լսում է դատական վիճաբանություններն ու դատախազի եզրակացությունը:

հոդված 194.

դատարանի իրավունքը` դուրս գալու հայցային պահանջների սահմաններից

ելնելով գործի պարզված հանգամանքներից, դատարանը կարող է դուրս գալ հայցվորի ներկայացրած պահանջների սահմաններից, եթե դա անհրաժեշտ է պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների ու հասարակական այլ կազմակերպությունների կամ քաղաքացիների իրավունքներն ու օրենքով պահպանվող շահերը պաշտպանելու համար:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 195.

վճռահատություն

դատարանի վճիռը կայացվում է դատավորի կողմից, գործի քննությունից անմիջապես հետո, խորհրդակցական սենյակում և հայտարարվում է նույն դատական նիստում:

վճիռը պետք է կցված լինի գործին:

(01.07.94 խմբագրությամբ)

հոդված 196.

վճիռը շարադրելը

վճիռը շարադրվում և ստորագրվում է դատավորի կողմից:

սույն օրենսգրքի 304 հոդվածի չորրորդ, 328 հոդվածի հինգերորդ կետերով նախատեսված դեպքերում վճիռը շարադրվում է նախագահողի կամ դատավորներից մեկի կողմից և ստորագրվում է բոլոր դատավորների, այդ թվում այն դատավորի կողմից, որը մնացել է առանձին կարծիքի:

վճռի մեջ կատարվող ուղղումները պետք է հիշատակված լինեն դատավորի կամ դատավորների ստորագրություններից առաջ:

(01.07.94 խմբագրությամբ)

հոդված 197.

վճռի բովանդակությունը

վճիռը բաղկացած է ներածական, նկարագրական, պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերից:

վճռի ներածական մասում ցույց է տրվում վճռի կայացման ժամանակն ու տեղը, վճիռը կայացնող դատարանի անունը, դատարանի կազմը, դատական նիստի քարտուղարը, դատախազը, եթե նա մասնակցել է դատավարությանը, կողմերը, գործին մասնակցող մյուս անձինք, ներկայացուցիչները և վեճի առարկան:

վճռի նկարագրական մասը բովանդակում է հայցվորի պահանջները, պատասխանողի առարկությունները և գործին մասնակցող մյուս անձանց բացատրությունները:

վճռի պատճառաբանական մասում պետք է ցույց տրվեն գործի այն հանգամանքները, որպիսիք պարզել է դատարանը, այն ապացույցները, որոնց վրա հիմնված են դատարանի եզրակացությունները, և այն փաստարկները, որոնցով դատարանը հերքում է այս կամ այն ապացույցը, այն օրենքները, որոնցով ղեկավարվել է դատարանը:

վճռի եզրափակիչ մասը պետք է բովանդակի դատարանի եզրակացությունը հայցը բավարարելու կամ հայցը լիովին կամ մասնակի մերժելու մասին, ցուցում դատական ծախսերը բաշխելու մասին, ցուցում գանգատարկման ժամկետի և կարգի մասին:

ամուսնալուծության վերաբերյալ գործերով վճռի եզրափակիչ մասում պետք է որոշված լինի հարյուրից մինչև երկու հարյուր դրամի չափով այն գումարը, որը ամուսիններից մեկի կամ երկու ամուսինների կողմից ենթակա է վճարման, եթե երկու ամուսինները գտնվում են առաջին ամուսնության մեջ, իսկ եթե ամուսիններից մեկը գտնվում է կրկնակ ամուսնության մեջ, գումարը պետք է որոշվի երկու հարյուրից մինչև երեք հարյուր դրամի չափով, որը ենթակա է վճարման ամուսիններից մեկի կամ երկու ամուսինների կողմից` նրանց ամուսնալուծության վկայական տալու ժամանակ, բացառությամբ այն անձանց հետ ամուսնալուծության վերաբերյալ գործերի, որոնք սահմանված կարգով ճանաչվել են անհայտ բացակայող կամ հոգեկան հիվանդության կամ տկարամտության հետևանքով անգործունակ, ինչպես նաև այն անձանց հետ, որոնք դատապարտվել են առնվազն երեք տարվա ազատազրկման, որոնց վերաբերյալ գործերով նշված գումարը չի գանձվում:

(07.03.67, 10.03.90 խմբագրությամբ)

հոդված 198.

վճռի կատարման կարգն ու ժամկետը սահմանելը, վճռի կատարումն ապահովելը

այն դեպքերում, երբ դատարանը վճռի կատարման որոշակի կարգ և ժամկետ է սահմանում, կամ վճռի անհապաղ կատարում է թույլ տալիս, կամ միջոցներ է ձեռք առնում ապահովելու նրա կատարումը, այդ մասին նշվում է վճռի մեջ:

հոդված 199.

իրավաբանական անձերից դրամական գումարներ բռնագանձելու վերաբերյալ վճիռը

դատարանը, վճիռ կայացնելով պետական ձեռնարկություններից, հիմնարկներից, կազմակերպություններից, կոոպերատիվ այլ կազմակերպություններից, դրանց միավորումներից ու հասարակական այլ կազմակերպություններից դրամական գումարներ բռնագանձելու վերաբերյալ, վճռի եզրափակիչ մասում նշում է բռնագանձվող գումարների բնույթը, այլև հիշատակում է, թե վարկային հիմնարկներում պատասխանողի ունեցած որ հաշվից պետք է դուրս գրվի բռնագանձվող գումարը:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 200.

գույքը կամ նրա արժեքը բռնագանձելու վերաբերյալ վճիռը

գույքը նատուրայով բռնագանձելու դեպքում դատարանը վճռի մեջ ցույց է տալիս գույքի արժեքը, որը պետք է բռնագանձվի պատասխանողից, եթե վճիռը կատարելիս այդ գույքը առկա չլինի:

հոդված 201.

պատասխանողին որոշակի գործողություններ կատարելուն պարտադրող վճիռը

պատասխանողին այնպիսի որոշակի գործողություններ կատարելուն պարտադրող վճիռ կայացնելիս, որոնք կապված չեն գույք կամ դրամական գումարներ հանձնելու հետ, դատարանը այդ նույն վճռում կարող է նշել, որ եթե պատասխանողը սահմանված ժամկետի ընթացքում չկատարի վճիռը, ապա հայցվորը իրավունք ունի կատարելու այդ գործողությունները պատասխանողի հաշվին, բռնագանձելով նրանից անհրաժեշտ ծախսերը:

եթե հիշյալ գործողությունները կարող են կատարվել միայն պատասխանողի կողմից, դատարանը վճռի մեջ սահմանում է ժամկետ, որի ընթացքում պետք է կատարվի վճիռը:

հոդված 202.

մի քանի հայցվորների օգտին կամ մի քանի պատասխանողների դեմ կայացված վճիռը

մի քանի հայցվորների օգտին վճիռ կայացնելիս դատարանը նշում է, թե ինչ բաժնով է այն վերաբերվում նրանցից յուրաքանչյուրին, կամ մատնանշում է, որ բռնագանձման իրավունքը համապարտ է:

մի քանի պատասխանողների դեմ վճիռ կայացնելիս դատարանը նշում է, թե պատասխանողներից յուրաքանչյուրը ինչ բաժնով պետք է կատարի վճիռը, կամ մատնանշում է, որ նրանց պատասխանատվությունը համապարտ է:

հոդված 203.

վճռի մեջ եղած գրավրիպակները և թվաբանական ակնհայտ սխալներն ուղղելը

գործի վերաբերյալ վճիռը հայտարարելուց հետո վճիռ կայացնող դատարանը ինքը իրավունք չունի բեկանելու կամ փոխելու այն կամ ուղղումներ մտցնելու վճռի տեքստում:

դատարանը իր նախաձեռնությամբ կամ գործին մասնակցող անձանց դիմումի հիման վրա կարող է ուղղել վճռի մեջ թույլ տրված գրավրիպակները կամ թվաբանական ակնհայտ սխալները: ուղղումներ մտցնելու հարցը լուծվում է դատական նիստում: գործին մասնակցող անձինք իրազեկ են դարձվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը ուղղումներ մտցնելու հարցը քննելուն արգելք չի հանդիսանում:

վճռի մեջ ուղղումներ մտցնելու հարցի վերաբերյալ դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել կամ մասնավոր բողոք բերվել:

հոդված 204.

լրացուցիչ վճիռ

գործի վերաբերյալ վճիռ կայացնող դատարանը, գործին մասնակցող անձանց դիմումի հիման վրա կամ իր նախաձեռնությամբ, կարող է լրացուցիչ վճիռ կայացնել հետևյալ դեպքերում`

1) եթե որևէ պահանջի վերաբերյալ, որով գործին մասնակցող անձինք ապացույցներ են ներկայացրել և բացատրություններ են տվել, վճիռ չի կայացվել.

2) եթե դատարանը, լուծելով իրավունքի հարցը, չի նշել բռնագանձման ենթակա գումարի չափը, հանձնման ենթակա գույքը կամ այն գործողությունները, որոնք պարտավոր է կատարել պատասխանողը.

3) եթե դատարանը չի լուծել դատական ծախսերի հարցը:

լրացուցիչ վճիռ կայացնելու հարցը կարելի է դնել վճիռը կայացնելու օրից տասն օրվա ընթացքում:

դատարանի լրացուցիչ վճիռը կայացվում է հարցը դատական նիստում քննվելուց հետո` տեղյակ պահելով գործին մասնակցող անձանց, և կարող է գանգատարկվել ու բողոքարկվել վճռաբեկության կարգով:

լրացուցիչ վճիռ կայացնելը մերժելու վերաբերյալ դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

հոդված 205.

վճռի պարզաբանումը

վճիռը պարզ չլինելու դեպքում գործը լուծող դատարանը իրավունք ունի գործին մասնակցող անձանց դիմումի հիման վրա պարզաբանել վճիռը` չփոխելով նրա բովանդակությունը:

վճռի պարզաբանում թույլատրվում է, եթե այն դեռևս ի կատար չի ածվել և չի անցել այն ժամկետը, որի ընթացքում վճիռը կարող է հարկադրաբար կատարվել:

վճռի պարզաբանման հարցը լուծվում է դատական նիստում: գործին մասնակցող անձինք իրազեկ են դարձվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը վճռի պարզաբանման հարցը քննելուն արգելք չի հանդիսանում:

վճռի պարզաբանման հարցի վերաբերյալ դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

հոդված 206.

վճռի կատարման հետաձգումը և տարաժամկետումը, վճռի կատարման եղանակը և կարգը փոփոխելը

գործով վճիռ կայացնող դատարանը իրավունք ունի, գործին մասնակցող անձանց դիմումի հիման վրա, ելնելով կողմերի գույքային դրությունից կամ այլ հանգամանքներից, հետաձգելու կամ տարաժամկետելու վճռի կատարումը, ինչպես նաև փոփոխելու նրա կատարման եղանակն ու կարգը:

հիշյալ դիմումները քննության են առնվում դատական նիստում: գործին մասնակցող անձինք իրազեկ են դարձվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը դատարանի առաջ դրված հարցի լուծմանը արգելք չի հանդիսանում:

վճռի կատարումը հետաձգելու կամ տարաժամկետելու, ինչպես նաև նրա կատարման եղանակն ու կարգը փոփոխելու վերաբերյալ դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

հոդված 207.

դատարանի վճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը

դատարանի վճիռը օրինական ուժի մեջ է մտնում վճռաբեկ գանգատարկման և բողոքարկման ժամկետն անցնելուց հետո, եթե այն գանգատարկված կամ բողոքարկված չի եղել: վճռաբեկ գանգատ տալու կամ վճռաբեկ բողոք բերվելու դեպքում վճիռը, եթե այն չի բեկանված, օրինական ուժի մեջ է մտնում վերադաս դատարանի կողմից գործը քննվելուց հետո:

Հայաստանի Հանրապետության գերագույն դատարանի վճիռները օրինական ուժի մեջ են մտնում դրանց հրապարակումից անմիջապես հետո:

վճիռն օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո կողմերը և գործին մասնակցող մյուս անձինք, ինչպես նաև նրանց իրավահաջորդները չեն կարող նույն հիմքերով նույն հայցային պահանջները նորից ներկայացնել դատարան, ինչպես նաև այլ դատավարության ժամանակ վիճարկել դատարանով հաստատված փաստերն ու իրավահարաբերությունները:

եթե գործն սկսվել է դատախազի, պետական կառավարման մարմնի, արհմիության, պետական ձեռնարկության, հիմնարկի, կազմակերպության, կոլտնտեսության, կոոպերատիվ այլ կազմակերպության, դրանց միավորումների, հասարակական այլ կազմակերպության կամ քաղաքացու կողմից սույն օրենսգրքի 4 հոդվածով նախատեսված կարգով, ապա օրինական ուժի մեջ մտած վճիռը պարտադիր է այն անձի համար, որի շահերից ելնելով սկսվել է գործը:

եթե պատասխանողից պարբերական վճարումներ բռնագանձելու վերաբերյալ վճիռը օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո փոփոխվում են այն հանգամանքները, որոնք ազդում են վճարումների չափը որոշելու կամ դրանց տևողության վրա, յուրաքանչյուր կողմ իրավունք ունի նոր հայց հարուցելու միջոցով պահանջելու, որ փոփոխվեն վճարումների չափն ու ժամկետները:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 208.

վճռի կատարումը

վճիռն ի կատար է ածվում նրա օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո, բացի անհապաղ կատարման դեպքերից:

հոդված 209.

անհապաղ կատարման ենթակա վճիռներ

անհապաղ կատարման ենթակա է`

1) ալիմենտ բռնագանձելու վերաբերյալ դատարանի վճիռը և ժողովրդական դատավորի որոշումը.

2) բանվորի կամ ծառայողի օգտին աշխատավարձ բռնագանձելու վերաբերյալ վճիռը, սակայն ոչ ավելի մեկ ամսվա աշխատավարձից.

3) կոլտնտեսականի օգտին աշխատանքի վարձատրություն բռնագանձելու վերաբերյալ վճիռը, սակայն ոչ ավելի մեկ ամսվա միջին վաստակից.

4) աշխատանքից սխալ արձակված կամ սխալ փոխադրված աշխատողին աշխատանքում կամ նախկին պաշտոնում վերականգնելու վերաբերյալ վճիռը:

(27.02.85 խմբագրությամբ)

հոդված 210.

դատարանի իրավունքը` թույլատրելու վճռի անհապաղ կատարում

դատարանը կարող է թույլ տալ անհապաղ կատարել ամբողջ վճիռը կամ նրա մի մասը, եթե այն վերաբերում է`

1) հաշմությամբ կամ առողջության այլ վնասումով, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառած վնասի հատուցման վճարումներ բռնագանձելուն.

2) հեղինակային իրավունքը օգտագործելու համար` հեղինակին, հայտնագործության հեղինակին, հեղինակային իրավունք ունեցող գյուտարարին` նրա գյուտն օգտագործելու համար և ռացիոնալիզատորական առաջարկության հեղինակին` նրա առաջարկության համար հասանելիք վարձատրությունը որոշելուն.

3) մյուս բոլոր գործերին, եթե առանձին հանգամանքների բերումով վճռի կատարման դանդաղումը կարող է զգալի վնաս պատճառել պահանջատիրոջը կամ կարող է անհնարին դառնալ վճռի բուն իսկ կատարումը:

այս հոդվածի 3-րդ կետում նշված հիմքերով վճռի անհապաղ կատարում թույլ տալու դեպքում դատարանը կարող է պահանջել հայցվորից` ապահովել վճռի կատարման շրջադարձումը դատարանի վճիռը բեկանվելու դեպքում:

վճռի անհապաղ կատարում թույլ տալու հարցը քննության է առնվում դատական նիստում: գործին մասնակցող անձինք իրազեկ են դարձվում նիստի ժամանակի և տեղի մասին, սակայն նրանց չներկայանալը անհապաղ կատարման հարցի լուծմանը արգելք չի հանդիսանում:

վճռի անհապաղ կատարման հարցի վերաբերյալ դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել: վճռի անհապաղ կատարման վերաբերյալ որոշման դեմ մասնավոր գանգատ տալը կամ մասնավոր բողոք բերելը չի կասեցնում այդ որոշման կատարումը:

հոդված 211.

վճռի կատարման ապահովումը

դատարանը կարող է անհապաղ կատարման չներկայացված վճռի կատարումն ապահովել սույն օրենսգրքի 13-րդ գլխով սահմանված կանոնների համաձայն:

հոդված 212.

դատարանի վճիռների և որոշումների պատճենների առաքումը գործին մասնակցող անձանց

դատական նիստին չներկայացած կողմերին և գործին մասնակցող մյուս անձանց երեքօրյա ժամկետում ուղարկվում են դատարանի վճռի կամ գործի վարույթը կասեցնելու կամ կարճելու, կամ դիմումն առանց քննության թողնելու վերաբերյալ որոշումների պատճենները:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

գ լ ու խ  17.

դատարանը պարտավոր է գործի վարույթը կասեցնել`

1) երբ մահացել է գործում կողմ հանդիսացող քաղաքացին` եթե վիճելի իրավահարաբերությունը թույլ է տալիս իրավահաջորդություն կամ եթե դադարել է գործում կողմ հանդիսացող իրավաբանական անձի գոյությունը.

2) երբ կողմը կորցնում է գործունակությունը.

3) երբ պատասխանողը գտնվում է ԽՍՀՄ զինված ուժերի գործող զորամասում կամ երբ առկա է ԽՍՀՄ զինված ուժերի գործող զորամասում գտնվող հայցվորի խնդրանքը.

4) երբ տվյալ գործի քննությունը անհնարին է քաղաքացիական, քրեական կամ վարչական կարգով քննվող մի այլ գործի լուծումից առաջ:

հոդված 214.

դատարանի իրավունքը` կասեցնելու վարույթը

դատարանը կարող է գործին մասնակցող անձանց դիմումի և միջնորդության հիման վրա կամ իր նախաձեռնությամբ կասեցնել գործի վարույթը`

1) երբ կողմը ԽՍՀՄ զինված ուժերի կազմում իսկական ժամկետային զինվորական ծառայության մեջ է գտնվում կամ երբ նա պետական որևէ պարտականության կատարման է ներգրավվել.

2) երբ կողմը երկարատև պաշտոնեական գործուղման մեջ է գտնվում.

3) երբ կողմը բուժական հիմնարկում է գտնվում.

4) երբ պատասխանողը հետախուզվում է սույն օրենսգրքի 112 հոդվածով նախատեսված դեպքերում:

հոդված 215.

վարույթի կասեցման ժամկետները

գործի վարույթը կասեցվում է`

1) սույն օրենսգրքի 213 հոդվածի 1-ին և 2-րդ կետերով նախատեսված դեպքերում` մինչև դուրս եկած անձի իրավահաջորդին որոշելը կամ անգործունակ անձի ներկայացուցիչ նշանակելը.

2) սույն օրենսգրքի 213 հոդվածի 3-րդ կետով և 214 հոդվածով նախատեսված դեպքերում` մինչև որ դադարի կողմի գտնվելը ԽՍՀՄ զինված ուժերի գործող զորամասում կամ ավարտվի նրա իսկական ժամկետային զինվորական ծառայությունը զինված ուժերի կազմում. մինչև որ ավարտվի պետական պարտականությունների կատարումը նրա կողմից. մինչև որ պատասխանողը վերադառնա պաշտոնեական գործուղումից, դուրս գրվի բուժական հիմնարկից կամ հայտնաբերվի հետախուզությամբ.

3) սույն օրենսգրքի 213 հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսված դեպքերում` մինչև դատարանի վճռի կամ դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը կամ վարչական կարգով քննվող գործի վերաբերյալ որոշում կայացնելը:

հոդված 216.

վարույթը կասեցնելու վերաբերյալ դատարանի որոշման գանգատարկումը

գործի վարույթը կասեցնելու վերաբերյալ դատարանի որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել և մասնավոր բողոք բերվել:

հոդված 217.

վարույթը վերսկսելը

գործի վարույթը վերսկսվում է գործին մասնակցող անձանց խնդրանքով կամ դատարանի նախաձեռնությամբ` այն հանգամանքները վերացվելուց հետո, որոնք առաջ են բերել նրա կասեցումը: վարույթը վերսկսելու դեպքում դատարանը գործին մասնակցող անձանց կանչում է ընդհանուր հիմունքներով:

գ լ ու խ 18.

դատարանը կարճում է գործի վարույթը`

1) եթե գործը ենթակա չէ քննության դատարաններում.

2) եթե դատարան դիմած շահագրգռված անձը չի պահպանել տվյալ կատեգորիայի գործերի համար սահմանված` վեճի նախնական արտադատարանական լուծման կարգը և կորել է այդ կարգի կիրառման հնարավորությունները.

3) եթե նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով նույն կողմերի միջև եղած վեճի վերաբերյալ կա դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճիռ կամ դատարանի որոշում` հայցից հայցվորի հրաժարումը ընդունելու կամ կողմերի հաշտության համաձայնությունը հաստատելու մասին.

4) եթե հայցվորը հրաժարվել է հայցից և հրաժարումը ընդունվել է դատարանի կողմից.

5) եթե կողմերը հաշտության համաձայնություն են կնքել և այն հաստատված է դատարանի կողմից.

6) եթե նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով, նույն կողմերի միջև եղած վեճի վերաբերյալ կայացել է ընկերական դատարանի որոշում, որ ընդունվել է այդ դատարանի իրավասության սահմաններում.

7) եթե պայմանագիր է կնքվել կողմերի միջև տվյալ վեճը միջնորդ դատարանի լուծմանը հանձնելու մասին.

8) եթե գործի կողմերից մեկը հանդիսացած քաղաքացու մահից հետո վիճելի իրավահարաբերությունը թույլ չի տալիս իրավահաջորդություն:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 219.

գործի վարույթը կարճելու կարգն ու հետևանքները

գործի վարույթը կարճվում է դատարանի որոշմամբ: եթե վարույթը կարճվել է գործը դատարաններին ենթակա չլինելու հետևանքով, դատարանը պարտավոր է նշել, թե խնդրատուն որ մարմնին պետք է դիմի:

գործի վարույթը կարճվելու դեպքում նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով նույն կողմերի միջև եղած վեճի վերաբերյալ երկրորդ անգամ դատարան դիմել չի թույլատրվում:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

գ լ ու խ  19.

դատարանը դիմումը թողնում է առանց քննության`

1) եթե դատարան դիմած շահագրգռված անձը չի պահպանել տվյալ կատեգորիայի գործերի համար սահմանված` գործի նախնական արտադատարանական լուծման կարգը և չի կորսվել այդ կարգի կիրառման հնարավորությունը.

2) եթե դիմումը տրվել է անգործունակ անձի կողմից.

3) եթե դիմումը շահագրգռված անձի անունից տվել է գործը վարելու լիազորություններ չունեցող անձը.

4) եթե նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով նույն կողմերի միջև եղած վեճի վերաբերյալ գործ կա այդ կամ մի այլ դատարանի վարույթում.

5) եթե գործը իրենց բացակայությամբ քննելու մասին խնդրանքով չդիմած կողմերը առանց հարգելի պատճառների չեն ներկայացել երկրորդ կանչով, իսկ դատարանը հնարավոր չի համարում գործում եղած նյութերի հիման վրա լուծել գործը.

6) եթե ամուսնալուծության գործով շահագրգռված անձը առանց հարգելի պատճառների երկրորդ անգամ չի ներկայացել դատական նիստի և նրանից դիմում չի ստացվել գործը իր բացակայությամբ քննելու մասին:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 221.

դիմումն առանց քննության թողնելու կարգն ու հետևանքները

դիմումն առանց քննության թողնելու դեպքում գործի վարույթը ավարտվում է դատարանի որոշմամբ: այդ որոշման մեջ դատարանը պարտավոր է ցույց տալ, թե ինչպես վերացնել սույն օրենսգրքի 220 հոդվածում թվարկած` գործի քննությանը արգելք հանդիսացող հանգամանքները:

դիմումն առանց քննության թողնելուն հիմք ծառայած պայմանների վերացումից հետո շահագրգռված անձը իրավունք ունի կրկին դատարան դիմելու ընդհանուր կարգով:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

գ լ ու խ  20.

առաջին ատյանի դատարանի որոշումները, որոնցով գործն ըստ էության չի լուծվում, կայացվում են սովորական որոշումների ձևով:

դատարանը որոշումները կայացնում է խորհրդակցական սենյակում, սույն օրենսգրքի 16 հոդվածով նախատեսված կարգով:

ոչ բարդ հարցեր լուծելիս դատարանը կարող է որոշում կայացնել տեղում խորհրդակցելուց հետո, չհեռանալով խորհրդակցական սենյակ: այդպիսի որոշումը մտցվում է դատական նիստի արձանագրության մեջ: որոշումները հրապարակվում են դրանք կայացվելուց անմիջապես հետո:

հոդված 223.

որոշման բովանդակությունը

որոշման մեջ պետք է նշված լինեն`

1) որոշումը կայացնելու ժամանակն ու տեղը.

2) որոշումը կայացնող դատարանի անունը, դատարանի կազմը և դատական նիստի քարտուղարը.

3) գործին մասնակցող անձինք և վեճի առարկան.

4) այն հարցը, որի վերաբերմամբ որոշում է կայացվում.

5) այն շարժառիթները, որոնց հիման վրա դատարանը հանգել է իր հետևություններին, և այն օրենքի վկայակոչումը, որոնցով ղեկավարվել է դատարանը.

6) դատարանի որոշումը.

7) որոշման գանգատարկման կարգն ու ժամկետները: այն որոշումը, որ կայացնում է դատարանը առանց խորհրդակցական սենյակ հեռանալու, պետք է պարունակի այս հոդվածի 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ կետերում թվարկված տեղեկությունները:

հոդված 224.

դատարանի մասնավոր որոշումները

դատարանը, քաղաքացիական գործը քննելիս, հայտնաբերելով օրինականության կամ սոցիալիստական համակեցության կանոնների խախտումներ առանձին պաշտոնատար անձանց և քաղաքացիների կողմից, կամ էական թերություններ հայտնաբերելով պետական ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների, կոլտնտեսությունների, կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների, դրանց միավորումների ու հասարակական այլ կազմակերպությունների աշխատանքում, մասնավոր որոշում է կայացնում և այն ուղարկում է համապատասխան հիմնարկներին, ձեռնարկություններին, կազմակերպություններին, պաշտոնատար անձանց կամ աշխատավորական կոլեկտիվներին, որոնք պարտավոր են իրենց ձեռք առած միջոցների մասին հաղորդել դատարանին: այդ հաղորդումը պետք է կատարվի մասնավոր որոշման պատճենը ստանալու օրից մեկ ամսվա ժամկետում:

եթե գանգատը քննելիս դատարանը հանգի այն հետևության, որ խախտվել է քաղաքացիների առաջարկությունների, դիմումների և գանգատների քննարկման սահմանված կարգը, տեղի են ունեցել քաշքշուկ, քննադատության ճնշում, դրա համար հետապնդում, ինչպես նաև օրինականության այլ խախտումներ, մասնավոր որոշում է կայացնում և այն ուղարկում է ենթակայության կարգով վերադաս պաշտոնատար անձին կամ մարմնին: նշված պաշտոնատար անձը կամ մարմինը պարտավոր են մեկամսյա ժամկետում դատարանին հաղորդել մասնավոր որոշման հիման վրա ձեռնարկված միջոցների մասին:

եթե քաղաքացիական գործը կամ քաղաքացիների իրավունքները ոտնահարող պաշտոնատար անձի ապօրինի գործողությունների դեմ գանգատը քննելիս դատարանը կողմի, պաշտոնատար անձի կամ այլ անձի գործողություններում հանցանշաններ հայտնաբերի, ապա նա այդ մասին հաղորդում է դատախազին կամ քրեական գործ հարուցում:

դատարանի մասնավոր որոշման դեմ կարող է մասնավոր բողոք բերվել:

քրեական գործ հարուցելու վերաբերյալ դատարանի մասնավոր որոշման դեմ կարող է մասնավոր գանգատ տրվել:

(28.05.80, 25.07.88 խմբագրությամբ)

գ լ ու խ  21.

առաջին ատյանի դատարանի յուրաքանչյուր դատական նիստի մասին, ինչպես նաև նիստից դուրս կատարված յուրաքանչյուր առանձին դատավարական գործողության մասին կազմվում է արձանագրություն:

հոդված 226.

արձանագրության բովանդակությունը

դատական նիստի կամ նիստից դուրս կատարված առանձին դատավարական գործողության արձանագրությունը պետք է արտացոլի գործի քննության կամ առանձին դատավարական գործողության կատարման բոլոր էական հանգամանքները:

դատական նիստի արձանագրության մեջ, մասնավորապես, ցույց է տրվում`

1) դատական նիստի տարին, ամիսը ամսաթիվը և տեղը.

2) դատական նիստը սկսելու և ավարտելու ժամանակը.

3) գործը քննող դատարանի անունը, դատարանի կազմը և դատական նիստի քարտուղարը.

4) գործի անունը.

5) տեղեկություններ գործին մասնակցող անձանց, ներկայացուցիչների, վկաների, փորձագետների և թարգմանների ներկայանալու մասին.

6) տեղեկություններ գործին մասնակցող անձանց նրանց իրավունքներն ու պարտականությունները բացատրելու մասին.

7) նախագահողի կարգադրությունները և դատարանի այն որոշումները, որ կայացվել են առանց խորհրդակցական սենյակ հեռանալու.

8) գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչների հայտարարությունները.

9) գործին մասնակցող անձանց և ներկայացուցիչների բացատրությունները, վկաների ցուցմունքները, փորձագետների տված բանավոր պարզաբանումներն իրենց եզրակացությունների վերաբերյալ, իրեղեն և գրավոր ապացույցների զննության տվյալները.

10) տեղեկություններ դատարանի կողմից դատավարությանը մասնակից դարձված պետական կառավարման մարմինների տված եզրակացությունների մասին և հասարակական կազմակերպությունների ու աշխատավորական կոլեկտիվների ներկայացուցիչների կարծիքի մասին.

11) դատական վիճաբանությունների և դատախազի եզրակացության բովանդակությունը.

12) տեղեկություններ որոշումների և վճռի հրապարակման մասին.

13) տեղեկություններ վճռի, որոշումների բովանդակության պարզաբանման, դրանց բողոքարկման կարգի ու ժամկետի մասին:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 227.

արձանագրություն կազմելը

արձանագրությունները կազմում է քարտուղարը հենց դատական նիստում կամ նիստից դուրս առանձին դատավարական գործողություն կատարվելիս:

գործին մասնակցող անձինք և ներկայացուցիչները իրավունք ունեն միջնորդելու արձանագրության մեջ մտցնել այն հանգամանքները, որոնք իրենք էական են համարում գործի համար:

արձանագրությունը պետք է պատրաստվի և ստորագրվի դատական նիստը ավարտվելուց կամ առանձին դատավարական գործողություն կատարվելուց հետո:

արձանագրությունն ստորագրում են նախագահողը և քարտուղարը:

բոլոր փոփոխությունները, ուղղումները և լրացումները պետք է հիշատակված լինեն արձանագրության մեջ:

հոդված 228.

արձանագրության վերաբերյալ դիտողությունները

գործին մասնակցող անձինք, նրանց ներկայացուցիչները և հասարակական կազմակերպությունների ու աշխատավորական կոլեկտիվների ներկայացուցիչներն իրավունք ունեն ծանոթանալու արձանագրությանը և նրա ստորագրման օրից երեք օրվա ընթացքում կարող են գրավոր դիտողություններ ներկայացնել արձանագրության վերաբերյալ, նշելով նրանում թույլ տրված անճշտություններն ու թերությունները:

(28.05.80 խմբագրությամբ)

հոդված 229.

արձանագրության վերաբերյալ դիտողությունների քննարկումը

արձանագրության վերաբերյալ դիտողությունները քննության է առնում նախագահողը և դիտողությունների հետ համաձայն լինելու դեպքում հաստատում է դրանց ճշտությունը: բերված դիտողությունների հետ չհամաձայնելու դեպքում դատավորը կայացնում է պատճառաբանված որոշում, որը կցվում է գործին:

արձանագրության վերաբերյալ դիտողությունները պետք է քննության առնվեն դրանց տալու օրից հինգ օրվա ընթացքում:

(01.07.94 խմբագրությամբ)

ii. վարչաիրավական հարաբերություններից ծագող գործերի վարույթ