040.0092.09.02.01
«Վավերացնում եմ»
Հայաստանի Հանրապետության
Նախագահ Ռ. Քոչարյան
9 փետրվարի 2001 թ.
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ
9 փետրվարի 2001 թվականի N 92
քաղ. Երևան
ՋՐԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
Ջրային տնտեսության ոլորտի ընկերությունների ֆինանսական վերականգնման, նրանց կողմից սպառողներին մատուցվող ծառայությունների որակի բարելավման, սակագնային քաղաքականության կատարելագործման և ոլորտում տնտեսական բարեփոխումների իրականացման նպատակով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.
1. Հավանություն տալ Հայաստանի Հանրապետության ջրային պաշարների և ջրային տնտեսության կառավարման բարեփոխումների հայեցակարգին (կցվում է):
2. Ստեղծել Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր ջրային տնտեսության պետական կոմիտե (այսուհետև` ՀՀ ջրտնտպետկոմիտե):
3. (կետն ուժը կորցրել է 05.09.02 N 1400-Ն)
4. ՀՀ ջրտնտպետկոմիտեին` 10-օրյա ժամկետում Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության հետ համատեղ Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի հաստատմանը ներկայացնել ՀՀ ջրտնտպետկոմիտեի կանոնադրության, կառուցվածքի, կենտրոնական ապարատի հաստիքային միավորների, 2001 թվականի պահպանման ծախսերի մեծության և ֆինանսավորման աղբյուրների մասին Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի որոշումների նախագծերը:
5. «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ կետով սահմանված հիմնադրի, ինչպես նաև պետական բաժնետոմսերի տնօրինման լիազորությունները վերապահել ՀՀ ջրտնտպետկոմիտեին` հետևյալ ընկերությունների մասով`
«Ոռոգում» ՓԲԸ,
«Ջրամբար» ՓԲԸ,
«Ջրառ» ՓԲԸ,
Ոռոգելի հողերի մելիորատիվ մոնիտորինգ և վերահսկողություն» ՓԲԸ,
«Հայջրնախագիծ» ՓԲԸ,
«Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ,
«Նոր ակունք» ՓԲԸ,
«Ինվեստիցիոն ծրագրերի գործակալություն» ՓԲԸ,
«Շինարարության պատվիրատու» ՓԲԸ:
(5-րդ կետը լրաց. 28.02.01 N 150, լրաց. փոփ. 22.03.01 N 233)
6. Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսության նախարարության ենթակայության «Ոռոգման համակարգերի վերականգնում» ԾԻԳ» և «Որոտան-Արփա-Սևան» թունելների շահագործման վարչություն» պետական հիմնարկները հանձնել Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր ջրային տնտեսության պետական կոմիտեի ենթակայությանը:
(6-րդ կետը [mb. 22.03.01 N 233)
7. Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսության նախարարության «Շինարարության պատվիրատու» փակ բաժնետիրական ընկերությունից «Որոտան-Արփա» հիդրոկառույցի, Արթիկի ջրամբարի և մյուս հիդրոտեխնիկական կառույցների պատվիրատուի իրավասությունները փոխանցել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքաշինության նախարարության կողմից լիազորվող կազմակերպություններին:
(8-րդ կետը հանվել է 28.02.01 N 150)
8. Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսության նախարարությանը և Հայաստանի Հանրապետության քաղաքաշինության նախարարությանը` սույն որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո 10-օրյա ժամկետում Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի հաստատմանը ներկայացնել համապատասխան որոշման նախագծեր Հայաստանի Հանրապետության նախարարությունների կենտրոնական ապարատների կառուցվածքում, հաստիքային միավորներում և կանոնադրություններում սույն որոշումից բխող փոփոխություններ կատարելու մասին:
(Համարակալումը փոփ. 28.02.01 N 150)
9. ՀՀ ջրտնտպետկոմիտեին`
ա) սույն որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո 40-օրյա ժամկետում Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ներկայացնել առաջարկություն սույն որոշման 5-րդ կետում նշված ընկերությունների գործունեության և կառավարման բարելավման հայեցակարգի, 2001-2005 թվականների ֆինանսական հոսքերի ծրագրի ու դրանց իրականացման միջոցառումների վերաբերյալ.
բ) Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության հետ համատեղ բանակցել միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների, դոնոր երկրների ու կազմակերպությունների հետ` ջրային տնտեսության ոլորտի բարեփոխումների իրականացման գործնական խնդիրների լուծման համար դրամաշնորհներ և այլ աջակցություն ստանալու նպատակով:
(Համարակալումը փոփ. 28.02.01 N 150)
10. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում 2001 թվականի փետրվարի 9-ից:
(Համարակալումը փոփ. 28.02.01 N 150)
|
Հայաստանի Հանրապետության |
Ա. Մարգարյան |
Հ Ա Յ Ե Ց Ա Կ Ա Ր Գ
ՀՀ ջրային պաշարների եվ ջրային տնտեսության կառավարման բարեփոխումների
I. Ջրային պաշարների կառավարման բաղադրիչները
Ջրային պաշարների համապարփակ կառավարումը և պլանավորումը ընդգրկում են մեծ թվով բարդ հարցեր և հիմնախնդիրներ: Այդ իրավիճակում անհրաժեշտ է տեսանելի դարձնել բոլոր հարցերի և մոտեցումների փոխկախվածությունները: Ջրային պաշարների կառավարման ցանկացած հարց կարող է դիտվել միայն մի շարք տարբեր բնագավառների զարգացման հեռանկարների տեսանկյունից, որոնք հետևյալն են.
* Ջրի հաշվեկշռի բաղադրիչ
* Տնտեսական և ֆինանսական բաղադրիչ
* Ինժեներական-տեխնոլոգիական բաղադրիչ
* Շրջակա միջավայրի և ջրի որակի բաղադրիչ
* Կառուցվածքային և իրավական բաղադրիչ
* Սոցիալական և առողջապահության բաղադրիչ
Ինչպես աշխարհի երկրների ճնշող մեծամասնությունում, այնպես էլ Հայաստանում ջրի նկատմամբ բազմակողմանի ընդհանրական մոտեցման բացակայությունը հանգեցրել է ջրի կառավարման չափազանց մասնատված և խառնաշփոթ համակարգի: Պաշարի կառավարման, ջրամբարների, ջրանցքների, խողովակաշարերի, դրենաժների, պոմպակայանների, կեղտաջրի մաքրման կայանների, կոյուղու համակարգերի կառուցման և շահագործման պատասխանատվությունները, դրանց շահագործումը և պահպանումը բաշխված են բազմազան վարչական ստորաբաժանումների միջև: Այդ տարալուծումն այնքան անհստակ է և չհիմնավորված, որ իրականում «ջրային բնագավառ» որպես այդպիսին գոյություն չունի:
Ուստի, ջրի կառավարումը կորել է բնագավառային շահերի մեջ: Քանի որ ջրային պաշարները սահմանափակ են և դրանց օգտագործումը պետք է համաչափ, արդյունավետ և ծրագրավորված լինի, բոլոր բնագավառային ճյուղերը պետք է միահյուսված լինեն: Այլապես, կառավարությունների և դոնորների համար չափազանց դժվար է ստեղծել և կառավարել համապարփակ և խաչաձևվող կառույցներ:
II. Հայաստանի ջրային տնտեսությունը
1961-1995 թթ. տվյալների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանի մթնոլորտային տեղումների միջին տարեկան քանակը կազմում է 17.6 մլրդ խմ: Սահմանային գետերի ներհոսքը գնահատված է հավասար` տարեկան 0.90 մլրդ խմ:
Ստորերկրյա ջրերի ներհոսքի և արտահոսքի տարբերությունը դրական է, տարեկան 0.1 մլրդ խմ: Տարեկան գոլորշիացումը կազմում է 11.5 մլրդ խմ, իսկ ներքին գետերի շարժուն հոսքը` 6.3 մլրդ խմ:
Մակերևութային ջրերի վերականգնվող պաշարները կազմում են 7.2 մլրդ խմ:
Այս ջրերից օգտագործվում է շուրջ 2.3 մլրդ խմ (նախկինում` 4 մլրդ խմ), որից` 2 մլրդ խմ (նախկինում 3 մլրդ խմ)` ոռոգման և արտադրության մյուս ոլորտների մատակարարման, իսկ 430.0 մլն խմ (նախկինում` 550 մլն խմ)` խմելու և կենցաղային նպատակներով:
Բնական ջրային օբյեկտներից անհրաժեշտ է նշել Սևանա լիճը` 1238.5 քառ. կմ մակերեսով և 33.2 մլրդ խմ ծավալով, խոշոր գետերից` Արաքսը` 272 մլն խմ տարեկան հոսքով, Դեբեդը` 1169 մլն խմ, Որոտանը` 679 մլն խմ, Արփան` 679 մլն խմ, Աղստևը` 290 մլն խմ և այլն:
Արհեստական ջրային օբյեկտներից են հանրապետության շուրջ 82 ջրամբարները` 1067 մլն խմ ընդհանուր տարողությամբ (Ախուրյանի` 525 մլն խմ, Սպանդարյանի` 277 մլն խմ, Արփիի` 105 մլն խմ, Ապարանի` 91 մլն խմ և այլ ջրամբարները), որոնցից 72-ը` հիդրոմելիորատիվ նշանակության:
Եվս 10 նոր ջրամբարներ, որոնց կառուցումն սկսվել է նախկինում, շահագործման հանձնելու դեպքում կկարողանան պահպանել 400 մլն խմ ջուր:
Ոռոգման համակարգի սպասարկման համար հանրապետությունում կառուցվել և գործում են 4500 կմ երկարությամբ մայր և միջտնտեսային 17200 կմ ներտնտեսային նշանակության ջրանցքներ ու ջրատարներ:
Խմելու ջրի համակարգը սպասարկվում է 123 խումբ աղբյուրներով (դրանք սպասարկող 584 կապտաժներով), 176 արտեզյան ու խորքային հորերով և 29 գետային ջրընդունիչ կայաններով, 4820 կմ մայրուղային գծերով, որից 700 կմ` Երևանում, մնացածը` հանրապետության այլ մարզերում: Ներքին բաշխման ցանցերի երկարությունը կազմում է 8020 կմ, որից 1900 կմ` Երևանում:
Խմելու ջրի կարգավորման պաշարապահ ջրամբարների թիվը կազմում է 511` 635 հազար խմ ընդհանուր տարողությամբ, որոնցից 60-ը` 285 հազ. խմ տարողությամբ` Երևանի ջրամատակարարման համար:
Կոյուղու ցանցերի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 3990 կմ, որից 1200 կմ` Երևանում:
Դրանցից 1200 կմ-ն գլխավոր կոլեկտորներն են, որից 350 կմ-ն` Երևանում:
Նշված ինժեներական կառույցները շահագործվում են 15-50 տարի, և դրանց մեծ մասը գտնվում է ոչ բավարար տեխնիկական վիճակում, առևտրային նպատակով հաշվառման սարքերը գրեթե բացակայում են, իսկ եղածներն էլ ցածր ճշտության դասի են:
III. Հայաստանի ջրային պաշարների կառավարման կառուցվածքային ներկա իրավիճակը
Ա. Ջրային պաշարների կառավարման
Ինստիտուցիոնալ եվ վարչական շրջանակ
Ներկայումս ջրի բնագավառի հետ կապված ֆունկցիաները և լիազորությունները բաշխված են հետևյալ կերպ`
Ջրային լիազորությունների բաշխում
| Ինստիտուտներ | Ներկա ամրագրված լիազորություններ |
| Կառավարություն |
|
| Բնապահպանության նախարարություն (ԲՆ) |
|
| Պետական բնապահպանական տեսչություն |
|
| Շրջակա միջավայրի աղտոտվածության մոնիթորինգի կենտրոն |
|
| Գյուղատնտեսության նախարարություն (ԳՆ) |
|
| Առողջապահության նախարարություն (ԱՆ) |
|
| Քաղաքաշինության նախարարություն (ՔՆ) |
|
| Երևանի քաղաքապետարան |
|
| Մարզպետարան |
|
| Համայնքային իշխանություններ |
|
Հիմնականում բնապահպանության նախարարությունն է պատասխանատու ջրային պաշարների համապարփակ կառավարման համար, սակայն այդ ֆունկցիան կատարելու համար համակարգված մոտեցում դեռևս չի մշակվել: Բնապահպանության նախարարությունը նաև չունի բավարար կադրեր և ֆինանսական պաշարներ իր առաջադրանքներն իրականացնելու համար: Բնագավառային նախարարություններից մի քանիսը, ինչպես գյուղատնտեսության ու քաղաքաշինության նախարարությունները, որոշ չափով կանխատեսումներ են կատարում ջրային պաշարների ապագա կարիքների վերաբերյալ, սակայն այս կանխատեսումները մշակելու համար համակարգ գոյություն չունի:
Ջրային պաշարների քաղաքականության եվ օրենսդրության ձեվակերպում
1992 թ. ընդունվեց ՀՀ ջրային օրենսգիրքը: Օրենսգիրքը սահմանում է մի շարք կարևոր դրույթներ, սակայն մի շարք հարցեր էլ անորոշ են` ներառյալ կառուցվածքային շրջանակը: Ավելին, ջրային օրենսգիրքը մասամբ չի համապատասխանում վերջերս ընդունված օրենսդրությանը:
Անհրաժեշտ է ձևակերպել հստակ քաղաքականություն ջրային պաշարների կառավարման համար: Օրենսգրքի 5-րդ հոդվածը շարադրվում է ստորև.
«Հոդված 5. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության իրավասությունը ջրային հարաբերությունների կարգավորման բնագավառում
Ջրային հարաբերությունների կարգավորման բնագավառում ՀՀ կառավարության իրավասությանն են պատկանում`
1. պետական միասնական ջրային ֆոնդի տնօրինումը.
2. ջրերն օգտագործելու, դրանք աղտոտումից, աղբակալումից և սպառումից պահպանելու, ջրերի վրա վնասակար ներգործությունը կանխելու և վերացնելու կանոնների սահմանումը.
3. ջրօգտագործման, ջրերի որակի և դրա գնահատման մեթոդների, նորմատիվների սահմանումը.
4. ջրերի պետական հաշվառման, ջրօգտագործումների տոմարագրման և պետական ջրային կադաստրի սահմանումը.
5. ջրերի համալիր օգտագործման ու պահպանության սխեմաների, ինչպես նաև ջրատնտեսական հաշվեկշիռների հաստատումը.
6. ջրերի օգտագործման, պահպանության, դրանց վնասակար ներգործության կանխման միջոցառումների պլանավորումը.
7. ջրերի օգտագործման ու պահպանության պետական վերահսկողությունը և դրա իրականացման կարգի սահմանումը:
Վերոհիշյալ դրույթները ձևավորվում և սահմանվում են ջրի ազգային ծրագրով»:
Ջրային պաշարների պլանավորում եվ բաշխում
Միայն Սևանա լճից ջրի բաշխման համար գյուղատնտեսության և էներգետիկայի նախարարությունների կողմից, բնապահպանության նախարարության հետ համագործակցությամբ պատրաստվում են ամենամյա կանխատեսումներ ջրօգտագործման համար: Նրանց առաջարկությունները ներկայացվում են կառավարություն` հաստատման: Սակայն այս դեպքում էլ պարզ չէ, թե ջրային պաշարների բաշխումը հիմնված է լճում մատչելի պաշարների վստահելի կանխատեսման վրա, թե ոչ:
Շահագործական մակարդակով և ամենօրյա հիմքի վրա ջուրը գոյություն ունեցող ջրամբարներից բաշխվում է տարբեր բնագավառներին, համաձայն գյուղնախարարության կողմից սահմանված նորմերի:
Ներկայումս բազմակողմանի և համակարգված ջանքեր չեն ներդրվում ջրային պաշարների պլանավորման և բաշխման իրականացման համար: Գոյություն չունի շահագրգիռ կողմերի համակարգված խորհրդատվություն: Միայն այն դեպքում, երբ անհրաժեշտ են ջրօգտագործման փաստացի թույլտվությունները, պահանջվում է գյուղատնտեսության, քաղաքաշինության և առողջապահության նախարարությունների համաձայնությունը:
Ջրի մոնիթորինգ
Նախքան բնագավառի ճգնաժամը, ջրօգտագործող ձեռնարկությունները պարբերաբար իրականացնում էին ջրամատակարարման և հեռացվող կեղտաջրերի մոնիթորինգ: Նրանց լաբորատորիաներում պարբերաբար ստուգումներ էին անցկացվում` ջրի փաստացի որակը ստանդարտների հետ համեմատելու նպատակով: Կեղտաջրի մաքրման կայաններում իրականացվում էր մոնիթորինգ` կայանների արդյունավետությունը, ինչպես նաև արտանետումների թույլատրելի մակարդակին համապատասխանելիությունը որոշելու նպատակով: Այս մոնիթորինգի արդյունքները չէին ներկայացվում բնապահպանության նախարարությանը, այլ օգտագործվում էին միայն ներքին նպատակների համար: Ներկայումս ջրային ձեռնարկությունների լաբորատորիաները չեն գործում ֆինանսական սահմանափակումների պատճառով:
Բնապահպանության նախարարությունը օրենքով պատասխանատու է ջրի որակի ստանդարտների պահպանումն երաշխավորելու համար: Որպես Սևանա լճի մոնիթորինգի համար պատասխանատու տեսչություն` իր դերը թեթևացնելու համար բնապահպանության նախարարությունը հիմնեց մի լաբորատորիա Սևան քաղաքում: Ֆինանսական դժվարությունների պատճառով լաբորատորիան ներկայումս չի գործում: Նախքան ներկա ֆինանսական բարդությունները, այն ամեն ամիս նմուշ էր վերցնում և մակարդակների մասին հաշվետվություն էր ներկայացնում բնապահպանության նախարարություն: Ներկայացված պատկերը ցույց է տալիս բնապահպանական գործակալությունները, որոնք ուղղակիորեն կապված են ջրի կառավարման մոնիթորինգի հետ.
Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի տարածքային գործակալություններ
Տարբեր գործակալություններ ունեն հետևյալ մանդատներն ու լիազորությունները.
ա. Բնապահպանական պետական տեսչություն.
Բնապահպանական պետական տեսչությունը պատասխանատու է աղտոտման հսկման և օրենքի պարտադրման համար: Տեսչությունը կարող է ներկայացնել`
1) ուղղիչ միջոցառումների պահանջարկ,
2) տուգանքներ,
3) վնասի փոխհատուցման պահանջարկ,
4) հանձնել գործը իրավապահ մարմիններին:
Ցածր աշխատավարձերն ու շահագործման փոքր բյուջեները խիստ բացասաբար են ազդում տեսչությունների 1998 թ. հունվարին հաստատված շրջանային վեց գրասենյակների գործունեության վրա: Տեսչությունները չունեն նաև օրենքների պարտադրման հստակ քաղաքականություն և առաջնահերթ խնդիրների դասակարգում, հագեցված չեն տեխնիկայով և անհրաժեշտ սարքավորումներով:
բ. Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի կենտրոն.
Կենտրոնը` իր ներկայումս գործող երկու լաբորատորիաների օգնությամբ (Երևան և Վանաձոր), պատասխանատու է մակերևութային ջրերի (գետեր և ջրամբարներ) մոնիթորինգի համար:
Մոնիթորինգի կենտրոնի գործողությունները բավարար չափով համաձայնեցված չեն նախարարության մյուս գործունեությունների հետ: Թույլ կապ կա նախարարության ջրային պաշարների պահպանության վարչության և կենտրոնի միջև: Մոնիթորինգը մեծ մասամբ իրականացվում է ժամանակաշրջանի կանոններով:
Վերջին տարիներին նմուշները վերցվել են տարվա տարբեր ժամանակներում, և այդ պատճառով արդյունքը դժվար է համեմատել` տարբեր գործունեությունների հետևանքով գետերի աղտոտվածության ընդհանուր պատկերը ստանալու համար:
գ. Հիդրոօդերևութաբանական ծառայություն («Հիդրոմետ»).
Այս բաժանմունքը պատասխանատու է`
* ջրի հոսքի (քանակության) ու հաշվեկշռի, ջրի մակարդակի տատանումների ամենօրյա մոնիթորինգի համար,
* շրջակա միջավայրի աղտոտվածության բնագավառում հետազոտության կազմակերպման համար:
Հիդրոմետի հզորությունը ներկայումս չափազանց նվազեցվել է շատ սահմանափակ բյուջեի պատճառով:
դ. Ջրային պաշարների պահպանության վարչություն.
Պատասխանատու է ստորերկրյա ջրերի և Սևանա լճի ջրերի պաշարների, ջրային կադաստրի վարման համար:
Ջրային կադաստրը վարվում է ոչ ամբողջական, չեն մշակված ջրի ազգային ծրագիրը, ջրային պաշարների պահպանման և օգտագործման քաղաքականությունը և ծրագիրը:
ե. Սանիտարահամաճարակային կայաններ.
Այս կայանները պատասխանատու են խմելու ջրի սանիտարահիգիենիկ որակի գրանցումների, մոնիթորինգի և էպիդեմիոլոգիական օրենսդրության համապատասխան օրենքների կիրառության համար: Սանէպիդկայանները (նախկինում` Սանէպիդ, այժմ` ՊՀՀԾ) պարբերաբար միկրոկենսաբանական և քիմիական/ֆիզիկական պարամետրերի ստուգումներ են կատարում:
Ջրի օգտագործման թույլտվություն
Ջրային պաշարները գրանցվում են ջրային կադաստրում, որը նախկինում վարում էր ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունը, իսկ 1998 թ. հունվարից` արդեն ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը: Կադաստրն ամբողջական չէ, այլ ներկայումս մասնատված է, քանի որ այն չի ընդգրկում պահանջվող ամբողջ տեղեկատվությունը երկրի բոլոր ջրային պաշարների վերաբերյալ:
Վերջին տարիներին ջրային պաշարների մատչելիության և օգտագործման երկարաժամկետ պլանավորում չի կատարվել, որի պատճառով օգտագործման և կեղտաջրի հեռացման թույլտվությունները հստակ հիմք չունեն:
Ջրային պաշարների բաժանմունքը չունի ջրի քանակի և որակի մոնիթորինգի ճշգրիտ տվյալներ: Անցյալում տարեկան տվյալներ էին վերցվում ամբողջ հանրապետության 70 դիտակետերից, սակայն սահմանափակ բյուջեի պատճառով ներկայումս այս տվյալները պարբերաբար չեն հավաքվում:
Ներկայումս բնապահպանության նախարարությունը հսկում է միայն առաջնային օգտագործողին/հեռացնողին և ոչ թե երկրորդայինին, որը տեսականորեն կարող է անհրաժեշտ չլինել, սակայն գործնականում դրա կարիքը կա:
Ջրառի վճարներ եվ տուգանքներ
Բնական պաշարների օգտագործման համար վճարը սահմանվել է կառավարության 30.12.1998 թ. N 864 որոշմամբ` դադարեցնելով նախորդ որոշումները: Վճարը ձեռնարկություններից ուղղակիորեն գանձվում է պետական բյուջե` պետական եկամուտների նախարարության միջոցով (Սեպտեմբեր 1999, նախկինում` ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության միջոցով):
1998 թ. հունվարի 1-ից սկսած պաշարավճար է վճարվում ոռոգման, էներգետիկ և ձկնաբուծության նպատակներով օգտագործվող մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի համար: Հատուկ վճար է սահմանվել Սևանա լճից ջրօգտագործման համար: Եթե ձեռնարկությունն ավելի շատ ջուր է վերցնում, քան նշված է ջրի օգտագործման թույլտվության մեջ (որը չափվում կամ հաշվարկվում է համաձայն խողովակի տրամագծի, արտադրության նորմայի, շաբաթվա և ամսվա աշխատանքային ժամերի և այլն), պետք է տուգանք վճարի:
Վճարների համակարգը լծակներ չի ապահովում սպառման քանակական չափման համար: Դրանք չափազանց ցածր են` սպառման և կորուստների նվազեցումը, ինչպես նաև ջրային պաշարների պահպանությունը խրախուսելու համար:
Աղտոտման վճարներ եվ տուգանքներ
Աղտոտողները (արդյունաբերական և կեղտաջրի հեռացման ձեռնարկություններ) վճարում են կեղտաջրի արտանետման վճարներ` համաձայն արտանետման և ընդունող ջրային ավազանի բնույթի, ըստ 13 չափանիշների: Տարբեր աղտոտող նյութերի համար գոյություն ունեն հիմնական վարձավճարներ, որոնք հաշվարկված են հիմնական սահմանից ցածր արտանետումների յուրաքանչյուր տոննայի համար:
Մյուս կողմից, արտանետումը հաշվարկվում է ամեն տարվա վերջում, ինչը նշանակում է, որ ձեռնարկությունը կարող է փոխհատուցել սահմանների գերազանցումը մի եռամսյակում` հաջորդ եռամսյակում ավելի քիչ աղտոտելու միջոցով: Այսպիսով, աղտոտվածության վարձերի համակարգը չի արտացոլում շրջակա միջավայրին կարճ ժամանակահատվածում կատարվող մեծ աղտոտումներից հասցրած վնասը:
Արդյունաբերական գործարաններից աղտոտվածության բեռնվածության չափումը հիմնված է երկու սկզբունքի վրա: Նախ, տեսուչները նմուշներ են վերցնում, որոնք անալիզների են ենթարկվում իրենց սեփական լաբորատորիաներում: Նման նմուշները պետք է վերցվեն ամենաքիչը տարին երկու անգամ: Այն դեպքում, երբ կազմակերպության գործունեության վերաբերյալ գրանցումները կասկածների առիթ են տալիս, չափումները կատարվում են ավելի հաճախ (ըստ տեսչության հայեցողության): Երկրորդ, գործարաններն իրենք պետք է կատարեն և պահեն իրենց արտանետումների անալիզներն ու գրանցումները և ամեն եռամսյակի վերջում ամփոփագիր ներկայացնեն տեսչությանը: Գրանցման գրքերը պետք է պարբերաբար ստուգվեն տեսուչների կողմից: Տեսչությունների շատ փոքր բյուջեի պատճառով հսկողությունը չի իրականացվում օրենքով սահմանված և շրջակա միջավայրի պահպանության համար պահանջվող կարգով:
Արտանետման համար հիմնական վարձավճարը շատ ցածր է, և ՍԹԱ-ի բարձր վարձավճարը երեք անգամ բարձր է: Ձեռնարկությունների համար ցածր հիմնական վարձը թույլ խթանիչ միջոց է աղտոտվածության մակարդակը վերահսկելու գործում: Վարձավճարները հիմնականում հիմնված են արտանետումների վերաբերյալ ձեռնարկությունների հաշվետվությունների վրա, որոնց մեծ մասը ջրաչափեր չունեն, այնպես որ արտանետումները հիմնված են տեսական հաշվարկների վրա: Կարծիք կա, որ ձեռնարկությունները կփորձեն ցածր արտանետումներ ներկայացնել հաշվետվությունների մեջ, քանի որ, փաստորեն, իշխանությունները չեն իրականացնում արտանետումների հսկողություն և մոնիթորինգ:
Բ. Ջրօգտագործում
Խմելու ջրի մատակարարման, ոռոգման համակարգի ընկերությունների հիմնախնդիրները եվ կառավարման հիմնական թերությունները
- Համակարգի հիդրոտեխնիկական կառույցների բարձր ֆիզիկական մաշվածության, հատկապես վերջին 10 տարում անտնտեսվար շահագործման և ֆինանսական անբավարար ներդրումների, տեխնիկական ցածր հագեցվածության պայմաններում ոլորտի ընկերությունների գործունեությունը խիստ անարդյունավետ է:
- Համակարգը տեխնիկապես բավարար վիճակի բերելը պահանջում է մի քանի հարյուր միլիոն ԱՄՆ դոլարի հասնող ներդրումներ:
- Անհրաժեշտ ներդրումների փոքր մասն իրականացվում է արտաքին ֆինանսավորման աղբյուրների հաշվին` 52.2 մլն դոլար ոռոգման համակարգերի, 30.3 մլն դոլար` ջրամբարների պատվարների անվտանգության ծրագրերի, 30 մլն դոլար` Երևանի «Ջրմուղ-կոյուղի» ՊՓԲԸ-ի համար:
- Ֆինանսավորման աղբյուրների խիստ սահմանափակությունը պարտադրում է դրանց առավել արդյունավետ ռազմավարության իրականացում, որին, սակայն, խոչընդոտում է ընկերությունների վարչական տարբեր պատկանելությունը:
- Հայաստանի անկախությունից հետո որևէ բարելավում չի կատարվել ոլորտի ընկերությունների ներքին կառավարման մեխանիզմների մեջ: Գործում են վարչական էկոնոմիկայի պայմաններում մշակված տնօրենների նշանակման, անծրագիր, նյութական պատասխանատվության և շահագրգռվածության հետ չկապված, միայն վերադասին անձնական ենթակայության մեթոդները, որոնք անհամատեղելի են շուկայական տնտեսության հետ և ներկայիս պայմաններում արգելակում են առաջընթացը:
- Ոլորտի ձեռնարկությունները թեև ֆորմալ վերածվել են բաժնետիրական ընկերությունների, սակայն բաժնետոմսերը 100%-ով պատկանում են պետությանը, նրանց հարաբերությունները ինչպես պետության, այնպես էլ իրենց մատակարարների և սպառողների հետ գործնականում հեռու են առևտրային սկզբունքներից:
- Նույնիսկ ՀՀ պետական բյուջեից տրվող տարեկան 4-5 մլրդ դրամ սուբսիդիաներից հետո կուտակվել են աշխատավարձի, սոցապվճարների, էլեկտրաէներգիայի և այլ մատակարարների գծով վիթխարի պարտքեր` 17.2 մլրդ դրամ և պետբյուջեի հանդեպ` 24.4 մլրդ դրամ, որոնք այդ ընկերությունների տարեկան հաշվարկային հասույթները գերազանցում են 2.9 անգամ, իսկ փաստացի հասույթները` 11.9 անգամ:
- Չափազանց վատ է ծառայությունների գործընթացի կառավարումը: Մի կողմից բավարար չէ ջրաղբյուրներից ստացվող, մյուս կողմից սպառողներին տրվող ջրի հաշվառումը, սպառողների ջրի մատակարարումը կատարվում է առանց հաշվիչների:
Խմելու ջրերի և ջրահեռացման ընկերությունները հիմնականում չեն տիրապետում սպառողների բաժանորդային ցանկին, չեն կնքում պայմանագրեր: Ջրի մատակարարումը կատարվում է ոչ ռիթմիկ և խափանումներով, իսկ առանձին սպառողներ ընդհանրապես ջրազուրկ են:
- Այդ պայմաններում խիստ ցածր է գանձումների մակարդակը` 20%` Երևանի «Ջրմուղ-կոյուղի» ՊՓԲԸ, 35%` «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ, 35-50%` «Ոռոգում» ՊՓԲԸ:
- Գանձումների նման ցածր մակարդակը` հաշվի առնելով, որ սակագները չեն ներառում կապիտալ ծախսերը, իսկ «Ոռոգում» ՊՓԲԸ-ի համար նույնիսկ ընթացիկ շահագործման ծախսերի մինչև 50%-ը, բերում է ընկերությունների աղետալի ֆինանսական վիճակի:
- Համակարգված և միասնական հայեցակարգով չեն կատարվում ոլորտի տնտեսական բարեփոխումները: Փաստորեն վատ կառավարման, ֆինանսական աղետալի վիճակի պատճառով անհավանական է առաջիկա 5-10 տարիների ընթացքում ռազմավարական ներդրողի ներգրավումը:
- Մինչև այժմ ընկերությունները չեն իրականացրել ֆինանսական հոսքերի ծրագրավորում:
Փաստորեն ձախողված են հաշվապահական հաշվառման մեջ միջազգային ստանդարտների ներդրման և ակտիվների վերագնահատման աշխատանքները, որոնց մեծապես խոչընդոտել է նաև ընկերությունների գերատեսչական տարանջատվածությունը:
- Ոլորտի առջև կանգնած ներդրումների ծավալուն ծրագրի իրականացումը, տնտեսական բարեփոխումների և կառավարման մեխանիզմների բարելավումների և մոնիթորինգի միատեսակ մոտեցումների կիրառման հնարավորությունը, շատ դեպքերում սպառողների ցանցի կրկնողությունը, պայմանավորում են միանգամայն նոր, բոլոր ընկերությունների համար միասնական կառավարման մարմնի անհրաժեշտությունը:
Խմելու ջրեր
Հայաստանի Ջրմուղկոյուղի ձեռնարկություն
Հայաստանի Ջրմուղկոյուղի ձեռնարկությունը (ՀայՋԿ) ստեղծվել է 1971 թ., Երևանում` գլխավոր գրասենյակով: Ձեռնարկությունը վերափոխվեց հատուկ նշանակության պետական ձեռնարկության` համաձայն 1990 թ. ձեռնարկությունների մասին օրենքի:
ՀայՋԿ-ն 1999 թ. ապրիլին վերափոխվեց «ՀայՋուր» պետական փակ բաժնետիրական ընկերության (այսուհետ` ՀայՋԿ), որի բաժնետոմսերը 100% պատկանում են պետությանը (քաղաքաշինության նախարարության):
ՀայՋԿ-ի գործունեությունը ներկայումս իրականացվում է 12 «մասնաճյուղ գրասենյակների» և 40 տեղական գրասենյակների միջոցով: ՀայՋԿ-ն պատասխանատու է և ջրամատակարարման, և ջրահեռացման համակարգերի շահագործման և պահպանման համար Հայաստանի 47 քաղաքներում և շուրջ 250 գյուղերում, որոնցից մեծ մասում ՀայՋԿ-ն շահագործում է նաև բաշխիչ ցանցը` տեղական իշխանության հետ պայմանագրով:
Մասնաճյուղային գրասենյակները պատասխանատու են գոյություն ունեցող համակարգերի շահագործման և պահպանման (ՇևՊ) համար: Սա պետք է ֆինանսավորվի եկամտից (սպառողներից հավաքված սակագներից): Սակագներն ամբողջովին ծածկում են ընթացիկ ծախսերը և նախատեսված է շահույթ: Սակայն ցածր գանձման հետևանքով միջոցներն ակնհայտորեն անբավարար են: Պետությունը տարեկան 300-800 մլն դրամ սուբսիդիա է տրամադրում:
Ավելի ուշ, 1999 թ., ջրամատակարարման համար ստեղծվեց բաժնետիրական ընկերություն Արմավիր և Մեծամոր քաղաքների, 10 համայնքների (գյուղերի) և պետության (քաղշին նախարարություն) մասնակցությամբ: Ապագայում պետք է ընդգրկվեն տարածքի այլ գյուղեր: (Այս «համայնքայնացման» մոդելը առաջարկվել է գերմանական PRACK Consult կազմակերպության կողմից, GITZ/KFW փոխառությամբ):
Երեվանի Ջրմուղ-կոյուղի ձեռնարկություն
Երևանի Ջրմուղ-կոյուղի ձեռնարկությունը (ԵրՋԿ) պատասխանատու է հանրապետության մայրաքաղաքում իրականացվող ջրամատակարարման և ջրահեռացման ամբողջ գործունեության, ինչպես նաև Երևանի շրջակայքում 52 գյուղերի ջրամատակարարման ցանցերի շահագործման և պահպանման համար:
Երևանի և շրջակայքի որոշ գյուղերի համար ԵրՋԿ-ի կողմից նախաձեռնվել և նախագծային ինստիտուտի կողմից մշակվել են նոր ծրագրեր` Երևանի քաղաքապետարանի համար:
1999 թ. վերջերից ԵրՋԿ շահագործումը ստանձնվեց մասնավոր շահագործողի (Հռոմի ջրային ձեռնարկության կողմից ղեկավարվող միության) կողմից, կառավարման պայմանագրի հիման վրա` Համաշխարհային բանկից ֆինանսավորմամբ: Նոր շահագործողը պատասխանատու կլինի ջրաչափերի տեղադրման, սակագների մշակման, վարձավճարների հավաքման համակարգի և այլնի համար: Շահագործողի համար Համաշխարհային բանկի կողմից մատչելի կդարձվի Շահագործման ներդրումների հիմնադրամը: Մատչելի կլինի նաև կապիտալ ներդրումների հիմնադրամը` Երևանի կեղտաջրի մաքրման կայանի վերականգնման համար:
Շարունակվում է ՀՀ պետբյուջեից սուբսիդավորումը` 2000 թ. 556 մլն. դրամ, 2001 թ.-ին` 277 մլն. դրամ:
Տեղական իշխանություններ
Հանրապետության մնացած 450 գյուղերում ջրամատակարարման ծառայությունները տեղական իշխանությունների պատասխանատվությունն են:
Չնայած յուրաքանչյուր մարզ ունի կոմունալ ծառայությունների բաժին, նրանք ուղղակիորեն պատասխանատու չեն ջրամատակարարման կամ ջրահեռացման ծառայությունների ապահովման համար, և ոչ էլ ջրի համար որևէ կարգավորիչ ֆունկցիաներ ունեն: Այդուհանդերձ, այս բաժինը ծառայում է որպես հաղորդակցման կետ ՀայՋԿ-ի և մարզի միջև:
Համայնքային իշխանությունները օրենսդրությամբ ուղղակիորեն պատասխանատու են ջրամատակարարման կամ ջրահեռացման համար, սակայն գործնականում նման ֆունկցիա չեն իրականացնում (բացառությամբ Արմավիրի, որտեղ սկսվել է մասնավորեցման/ համայնքայնացման գործընթաց): Չնայած դրան, համայնքներն իրենց տարածքներում ջրամատակարարման և ջրահեռացման հարցերով սերտ փոխգործունեության մեջ են ձեռնարկությունների հետ: Ջրային բնագավառի ընթացիկ վերակազմավորման շրջանակներում հիմնադրվել են ՀայՋԿ-ի 40 մասնաճյուղային գրասենյակներ: Համայնքային ջրամատակարարման համակարգերի և կեղտաջրի մաքրման կայանների շահագործումն ու պահպանումը պետք է այժմ ստանձնեն այդ նոր հիմնված տեղական հիմնարկությունները: Որոշակի շահագործումների դեպքում, օրինակ կեղտաջրի մաքրման, սա կարող է ներառել նաև մասնավոր սեկտորի մասնակցությունը:
Գյուղեր
ՀայՋԿ-ն ջուր է մատակարարում Հայաստանի 1000 գյուղերից շուրջ 250-ին, իսկ 52 գյուղերին` ԵրՋԿ-ն: ՀայՋԿ-ն շահագործում է և մատակարարման, և բաշխման ցանցը (համայնքների հետ պայմանագրով):
Մնացած գյուղերը պատասխանատու են իրենց սեփական մատակարարման և բաշխման համակարգերի համար: Այդ գյուղերի համար ջրի աղբյուրներ են ծառայում ջրաղբյուրները կամ ոռոգման խողովակաշարերը: Համակարգերը բնութագրվում են որպես ցածրարժեք, սովորաբար, ինքնահոս սնուցումով և առանց մաքրման: Գյուղերը, սովորաբար, սակագներ չեն վճարում, և այն դեպքերում, երբ համակարգը խնամք է պահանջում, օժանդակում են ամբողջ համայնքով:
ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌ
Հայաստանում ոռոգման և դրենաժի կառավարման ինստիտուտները գտնվում են անցումային փուլում: Անկախությունից առաջ, շահագործման և պահպանման բոլոր ֆունկցիաներն իրականացվում էին ջրային պաշարների նախարարության կողմից: Անկախությունից հետո, ջրային պաշարների նախարարությունը լուծարվեց և ֆունկցիաները փոխանցվեցին մի քանի նոր կազմակերպությունների և ամբողջությամբ գյուղատնտեսության նախարարությանը (ԳՆ):
ԳՆ-ի կենտրոնական ապարատի կազմում գործում է ջրատնտեսական ենթակառուցվածքների զարգացման վարչությունը:
* Գյուղնախարարությունը կառավարում է հետևյալ ընկերությունների բաժնետոմսերը, որոնք 100% պետությանն են Շահագործման և Պահպանման (ՇՊՁ) «Ոռոգում» ՊՓԲԸ, ջրամբարների պահպանման «Ջրամբար» ՓԲԸ, «Դրենաժ» ՓԲԸ, ջրի հաշվառումն իրականացնող «Ջրառ» ՓԲԸ և «Շինարարության պատվիրատու» ՓԲԸ (պատվիրատու է Որոտան-Արփա, Արթիկի ջրամբարի, այլ հիդրոկառուցների և շինարարությունների համար):
* ԳՆ- իրականացնում է միջպետական ջրաբաշխումը, ջրային հոսքերի կարգավորման և ջրօգտագործման արդյունավետության բարձրացման վերաբերյալ առաջարկությունների պատրաստումը:
Շահագործման եվ պահպանման ձեռնարկություն (ՇՊՁ)
Հայտնի է որպես «Ոռոգում» ՊՓԲԸ, պատասխանատու է ջրառի և ջուրը երրորդային համակարգի գլխամասային կառուցվածքներ տեղափոխելու, ինչպես նաև ջուրը ջրօգտագործողների սպառողական կոոպերատիվներին և այլ օգտագործողներին վաճառելու համար:
Ոռոգման համակարգի երրորդային մակարդակի համար ՇՊՁ պատասխանատվությունը վերացավ 1998 թ., երբ հիմնադրվեցին ջրօգտագործողների միությունները: ՇՊՁ պատասխանատվության վերացումը երրորդային համակարգերի համար չի սահմանափակվում միայն ջրի բաշխումով: Այն ենթադրում է պատասխանատվությունների լրիվ փոխանցում, նաև այն պատասխանատվությունների, որոնք վերաբերում են ոռոգման ջրանցքների պահպանմանը: Երրորդային համակարգերի շահագործումն ու պահպանումը թողնված է ֆերմերների կազմակերպություններին: Որպեսզի ֆերմերն իր հողի վրա ներդրում կատարի, նրա համար կարևոր է (և հաճախ նախապայման է), որպեսզի նա ունենա լրիվ սեփականության փաստաթղթերը, ներառյալ վաճառելու իրավունքը:
Առաջնային և երկրորդային մակարդակներով, «Ոռոգում» ՊՓԲԸ-ն պահպանում է ջրատար համակարգերը, ինչպես նաև պոմպակայանները, մուտքային ճանապարհները, օժանդակ կառուցվածքներն ու շենքերը: Ներկայումս ունի 3,300 աշխատողներ, որոնցից 80-ը Երևանում են, իսկ մնացածն աշխատում են 14 մասնաճյուղ- գրասենյակներում, որոնք կազմակերպվել են հիդրոլոգիական գծերի երկայնքով: Մինչև 1999 թ., այս մասնաճյուղ-գրասենյակները ֆինանսապես անկախ դուստր ձեռնարկություններն էին, որոնք ոռոգման ծառայություններ էին ապահովում իրենց համապատասխան գոտիներում: 1999 թ. ձեռնարկությունների շահագործական և ֆինանսական անկախությունը վերացվեց, և դրանք դարձվեցին մասնաճյուղեր:
«Ոռոգում» ՊՓԲԸ-ն դեռևս չի հասել ֆինանսական անկախության` ջրի ցածր սակագների հավաքման ցածր մակարդակի և պոմպակայանների շահագործման բարձր գների պատճառով: ՇՊՁ ընթացիկ բյուջեի մոտ 70%-ը կազմում են էներգիայի համար ծախսերը:
Ջրամբարների կառավարման ձեռնարկություն (ՋԿՁ)
Ջրամբարների կառավարման ձեռնարկությունը` «Ջրամբար» ՊՓԲԸ-ն, պատասխանատու է երկրում 4 մեծ և 76 փոքր ոռոգման ջրամբարների շահագործման և պահպանման համար: ՋԿՁ-ի հիմնական ֆունկցիաները ներառում են`
* իր ենթակայության տակ գտնվող ջրամբարների միջոցով հանրապետության տարածքում եղած ջրային հոսքի կարգավորում (պահուստավորում),
* ջրամբարներում կուտակված ջրի բաշխում ջրօգտագործողների միջև` ելնելով ջրօգտագործման գործող նորմաներից, համաձայն գյուղնախարարության կողմից հաստատված սահմանաքանակի,
* ջրի բաշխման և ջրամբարների մակարդակի շահագործական կառավարում` կախված տարվա ջրառատությունից, գոյություն ունեցող ջրօգտագործման նորմաներից և այլն:
Այս ջրամբարներից էլեկտրաէներգիայի զգալի արտադրություն գոյություն չունի, սակայն դրանից երեքը նաև օգտագործվում են խմելու ջրի մատակարարման համար: Դրանք բոլորը որոշ չափով ծառայում են նաև հեղեղումների հսկման համար: Ձեռնարկությունն ունի 350 հաստիք, սակայն դրանցից միայն 120-ն է զբաղված ներկայումս` անհամապատասխան ֆոնդերի պատճառով: 1991 թ-ից ի վեր ՋԿՁ-ի կողմից քիչ աշխատանքներ են տարվել ջրամբարների պահպանության համար: ՋԿՁ-ն իր գումարներն ստանում է «Ոռոգում» ՊՓԲԸ-ին և համայնքային ջրամատակարարող ձեռնարկություններին մեծածավալ ջրի վաճառքից և պետական բյուջեից ֆինանսավորող նորոգման աշխատանքներից: Մինչ այժմ ՋԿՁ-ն ստանում էր «Ոռոգում» ՊՓԲԸ-ին և ջրամատակարարող ձեռնարկություններին ներկայացված հաշիվների միայն 10-20%-ը: Պետության կողմից ֆինանսավորվող նորոգման ծախսերի ֆինանսավորումը ՋԿՁ եկամտի ամենակարևոր աղբյուրն է: Սակայն 2001 թ-ին ֆինանսավորում նախատեսված չէ:
Դրենաժ ձեռնարկություն (ԴՁ)
Դրենաժ ձեռնարկությունը` «Դրենաժ» ՊՓԲԸ, հիմնվել է 1998 թ., ՇՊՁ ենթակայության տակ գտնվող շրջանային դուստր դրենաժային ձեռնարկությունների միավորման միջոցով: «Դրենաժ»-ը պատասխանատու է ոռոգվող տարածքներում ստորերկրյա ջրի մակարդակի և հողի որակի մոնիթորինգի, ջրային հաշվեկշռի ուսումնասիրությունների իրականացման և դրենաժային համակարգերի արդյունավետության գնահատման համար: Այն նաև լիազորված է տեղադրելու փակ դրենաժներ, պայմանագրեր կնքելու կոլեկտորային դրենաժների մաքրման և վերանորոգման և հորատանցքերի փորման համար:
Ձեռնարկությունն ունի 60 հոգուց բաղկացած անձնակազմ, որից 30-ը մասնագետներ են: Չնայած իր կարգավիճակին, «Դրենաժը» ֆինանսավորվում է պետական բյուջեից: 1992-1998 թթ. դրենաժային համակարգի ՇևՊ պատասխանատվությունը տրվեց «Ոռոգում»-ին: Չնայած դրան, ոռոգման համակարգի համար գումարների անբավարարության պատճառով, դրենաժային համակարգի համար շատ քիչ ջանքեր գործադրվեցին: 1999 թ. սկզբին, ՇևՊ պատասխանատվությունը կրկին վերադարձվեց «Դրենաժ»-ին: 1998 թ., հեղեղման, ստորերկրյա ջրի մակարդակի բարձրացման և Արարատյան դաշտավայրում մալարիայի համաճարակային դեպքերի պատճառով, 1991 թ-ից ի վեր առաջին անգամ բյուջետային ֆինանսավորում տրվեց դրենաժների մաքրման համար:
Ջրօգտագործողների միություններ
Ջրօգտագործողների սպառողական կոոպերատիվները (ՋՍԿ), որոնք ջրօգտագործողների միության (ՋՕՄ) մի ձև են, Հայաստանում ոռոգման ջրի կառավարման կազմակերպությունների հավաքածուում վերջին ավելացումն են: Սկսած 1996 թ.-ից, Գյուղատնտեսության զարգացման միջազգային հիմնադրամը (ԳԶՄՀ) ֆինանսավորեց 107 ՋՍԿ-երի ստեղծումը, Համաշխարհային բանկից ֆինանսավորվող Ոռոգման վերականգնման ծրագրի (ՈՎԾ) հետ համատեղ: Այս ՋՍԿ-երը զբաղեցնում են մոտ 27,000 հա` երեք մարզերում: 1998 թ. սկզբներին, արագացված ձևով ստեղծվեցին 348 լրացուցիչ ՋՕՄ-եր` համաձայն կառավարության որոշման:
Միությունների այս երկու տեսակները զգալիորեն տարբերվում են: ՋՍԿ-երը (1996 թ-ից) ստեղծվել են հիդրոլոգիական սահմանների երկայնքով և ընտրում են իրենց ղեկավարներին անդամության քվեարկության միջոցով: ՋՕՄ-երը (1998թ-ից) որոշ չափով ավելի մեծ են և ստեղծվում են գյուղերի հիմքի վրա, և ունեն գյուղխորհրդի կողմից ընտրված ղեկավարներ: ՋՍԿ-երը այժմ երկրում ոռոգման կառավարման ռեժիմի ընդունված մի մասն են հանդիսանում, չնայած դրանցից շատերը շարունակական օժանդակություն են պահանջում` կայունանալու համար: Նրանց ֆունկցիաներն են շահագործել և պահպանել ցածր մակարդակի ոռոգման ջրանցքները, հավաքել և ցածր մակարդակի, և բարձր մակարդակի համակարգերի օբյեկտների ոռոգման ծառայությունների վարձավճարները ՇևՊ համար: ԳՆ-ն տարեկան սահմանում է կիրառվելիք վարձավճարների մակարդակի սահման, որը, նախկինում, կապված չէր համակարգի շահագործման արժեքի հետ:
IV. Միջազգային փորձից քաղված դասեր
Մի շարք երկրներում ջրային պաշարների կառավարման փորձի ուսումնասիրությունը բերել է հետևյալ եզրահանգումների`
- ջրային պաշարների կառավարման համակարգը յուրաքանչյուր երկրում եզակի է տվյալ երկրի համար:
- նույնիսկ զարգացած շատ երկրներ առայժմ չեն կարողացել ստեղծել ջրային պաշարների կառավարման միասնական, կուռ տրամաբանված համակարգ և ոլորտի միջազգային կազմակերպությունները, կազմակերպված խորհրդաժողովները հանգել են այդպիսի համակարգի ստեղծման անհրաժեշտությանը,
- այն երկրներում, որտեղ ջրի կառավարման պատասխանատվությունը դրված է մի շարք տարբեր ինստիտուտների վրա, հատկապես, երբ մեկ կամ ավելի նախարարություններ են ներգրավված, հզոր իրավական և տնտեսական շահերի բախումներ կլինեն.
- հաջող բարեփուխումը պահանջում է կամ ուժեղ և կողմնորոշված միասնական կառավարում, կամ առնչվող նախարարությունների միջև իրավասությունների մանրակրկիտ տարանջատում, համաձայնության և լուծումներն ընդունելու ցանկություն, որոնք բարդագույն խնդիրներ են.
- ընդհանուր առմամբ, առավել արդյունավետ է համարվում բաժանել կարգավորման ֆունկցիաները և շահագործական ֆունկցիաները և տարբերակել ջրի կառավարման և ջրօգտագործման ֆունկցիաները.
- ներդրումներն ու ջրի կառավարման գործունեությունները ֆինանսավորելու համար տնտեսական և ֆինանսական միջոցների ակտիվ զուգակցումը կարևոր է ցանկալի արդյունքներին հասնելու համար.
- գետավազանային կառավարումը (ԳԿ) միակ ձևը չէ ջրի արդյունավետ կառավարման համար: Կան շատ հաջողված ԳԿ-ների և անարդյունավետ ԳԿ-ների օրինակներ, ինչպես և առանց ԳԿ-ների ջրի լավ կամ վատ կառավարման օրինակներ.
- ջրի որակի նպատակները կարող են իրականացվել ծախսերի և եկամուտների միաժամանակյա նկատառումների արդյունքում.
- անցյալում տարբեր գործառույթ ունեցող ինստիտուտին նոր գործառույթ տալը սովորաբար հաջող չէ, քանի դեռ այդ ինստիտուտը հիմնավորապես բարեփոխված չէ: Իսկ հին կառույցներն իներցիոն են և, որպես կանոն, չափազանց դանդաղ են բարեփոխվում:
V. Հայաստանում ջրային պաշարների կառավարմանը եվ օգտագործմանԸ առաջարկվող մոտեցումներ
- Ջուրն ունի տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական արժեք: Ջրի օգտագործման բաշխումը պետք է օպտիմալ լինի` արդարացի և կայուն տնտեսական և սոցիալական զարգացման հասնելու համար:
- Ջուրը պետք է կառավարվի այնպես, որ անաչառություն ապահովվի բոլոր օգտագործողների համար:
- Ջրի բնագավառում գործողությունների պլանավորումն ու իրականացումը պետք է կոորդինացվի և համակցվի բոլոր բնագավառների համար: Դա պահանջում է ջրի ազգային ծրագրի և ջրային քաղաքականության որոշում:
- Հայաստանի կառավարությունը պետք է գործի որպես պետական ջրային պաշարների պահապան և ջրային պաշարների կառավարման, ջրի անաչառ բաշխման և օգտագործման և միջազգային ջրային հարցերի համար հիմնական պատասխանատուն և լիազորն է:
- Հայաստանի կառավարությունը պետք է ապահովի, որպեսզի ջրային պաշարների կառավարումն իրականացվի թափանցիկ ձևով, մի եղանակով, որն արտացոլում է հասարակական վստահության իր պարտավորությունները և հասարակայնության համար ջրի արժեքը:
- Ջրային պաշարների կառավարումը շահագործական մակարդակով պետք է աստիճանաբար ապակենտրոնացվի մինչև համապատասխան ջրավազանի կամ տարածաշրջանային/համայնքային կառավարման իշխանություններ այնքանով, որքանով հնարավոր է: Այդ հնարավորությունն ուղիղ համեմատական է շահագործող ընկերությունների ֆինանսական և տեխնիկական վիճակին և առևտրայնացման աստիճանին:
- Ջրի օգտագործումը հիմնական կարիքներն ապահովելու համար (խմելու, սանիտարիայի, եփելու, լվանալու) պետք է մնացած բոլոր օգտագործումներից առաջնահերթ համարվի:
- Շրջակա միջավայրի համար ջրի արժեքը մեծապես ընդունվում է, հատկապես մրցակցային օգտագործումների դեպքում:
- Ջուրն օգտագործելու ցանկացած լիազորություն պետք է տրվի ժամանակավոր ձևով և այնպիսի եղանակով, որը հստակ է, ապահով և կանխատեսելի:
- Ջրային պաշարների արդյունավետ կառավարումը կհեշտացվի շահագրգիռ կողմերի մասնակցության միջոցով (օգտագործողներ, պլանավորողներ և քաղաքական որոշումներ կայացնողներ) պլանավորման և իրականացման տարբեր մակարդակներով և փուլերում:
- Շահագրգիռ կողմերի մասնակցությունը պետք է հնարավոր դարձվի ջրային պաշարների և ջրի օգտագործման վերաբերյալ տեղեկատվության տարածմամբ, իրազեկության բարձրացման և ուսուցման միջոցով:
- Ջրի արդյունավետ օգտագործման համար երկարաժամկետ սկզբունքը պետք է լինի սպառողների համար ջրի ապահովման ծախսերի դիմաց, ներառյալ ենթակառուցվածքի և ջրի կառավարման գործունեության համար ծախսերը, համարժեք սակագների սահմանումը:
- Կեղտաջրի տնօրինման համար ջրի օգտագործումը պետք է ենթակա լինի աղտոտման ծախսածածկող վճարների սահմանման:
- Ջրի կառավարումը պետք է ներառի տնտեսական խթանների օգտագործումը:
- Երկարաժամկետ առումով ջրի ապահովման մեջ ֆունկցիաներից շատերը կարող են ստանձնվել մասնավոր սեկտորի կողմից:
- Սևանա լճի ջրի հատուկ ռազմավարական արժեքն ընդունված է:
Ջրային պաշարների կառավարման մարմին (ՋՊԿՄ)
Հիմնական ֆունկցիաներ
Պետական մակարդակով առաջարկվում է ստեղծել Ջրային պաշարների կառավարման մարմին (ՋՊԿՄ), որը Հայաստանի կառավարության անունից պետք է պատասխանատու լինի երկրում ջրային պաշարների կառավարման և բաշխման համար: ՋՊԿՄ-ն պետք է ունենա հետևյալ հիմնական առաջադրանքներն ու պատասխանատվությունները`
- Ջրի ազգային ծրագրի մշակում
- ՋՊԿ քաղաքականությունների և ռազմավարությունների մշակում
- Ջրային մարմինների դասակարգումը ըստ ֆունկցիաների և կարգավիճակի (պետական, տարածաշրջանային, տեղական)
- ՋՊԿ օրենսդրության և կանոնադրության պատրաստում
- ՋՊԿ ստանդարտների և նորմերի պատրաստման կոորդինացում
- Ջրային պաշարների կառավարման պլանների (ՋՊԿՊ) պատրաստում, որոնք, միջին ժամկետով, որոշում են ջրի բաշխումը տարբեր բնագավառներին
- Ջրային պաշարների կառավարման հաստատված պլանների իրականացման վերահսկողություն:
ՋՊԿ քաղաքականությունների և ռազմավարությունների մշակումը պահանջվում է անհապաղ: Ռազմավարությունների մի մասը պետք է ներառի ջրային մարմինների դասակարգումը (օրինակ, քաղաքային, շրջակա միջավայր, հանգստավայրեր, գյուղատնտեսություն, նավարկություն), ինչը, իր հերթին, պետք է որոշի պահանջվող ջրի քանակը և նվազագույն հոսքի պահանջները: Պահանջվում է նաև որոշել, որ գետերն են պետական, տարածաշրջանային կամ տեղական նշանակության: Ավելորդ է ասել, որ այս գործունեությունները պետք է սերտորեն կոորդինացվեն առնչվող կառավարական ինստիտուտների հետ միասին:
Օրենքները, կանոնակարգերն ու ստանդարտները պետք է նորացվեն:
Ջրային պաշարների կառավարման պլանների պատրաստումը և դրանց հետ կապված ջրի բաշխումը պետք է լինի ՋՊԿՄ-ի հիմնական առաջադրանքներից մեկը: Այս գործունեությունը ներառում է`
- Ջրային պաշարների ցուցակի կազմում
- Ջրային պաշարների մատչելիության ապագա պլանավորումների պատրաստում
- Բնագավառային պլանների հիման վրա պահանջարկի կանխատեսումների պատրաստում
- Ջրի բաշխման համար տարբերակների մշակում և գնահատում
- Ջրային պաշարների կառավարման պլանների պատրաստում:
Այս գործունեության արդյունքում կպատրաստվեն Հայաստանում հիմնական ջրավազանների համար Ջրային պաշարների կառավարման միջնաժամկետ (5-10 տարի) պլաններ, որոնք այլոց թվում կներառեն տարբեր բնագավառների ջրի միջնաժամկետ բաշխումներ: Գործընթացի ընթացքում ՋՊԿՄ-ը պետք է սերտորեն խորհրդակցի շահագրգիռ կողմերի և ջրօգտագործողների կազմակերպությունների հետ: Հայաստանի կառավարությունը պետք է հաստատի Ջրային պաշարների կառավարման միջնաժամկետ պլանները: Ջրային պաշարների կառավարման այս պլանները պետք է ներառեն տարբեր բնագավառներին ջրի բաշխումները և հիմք հանդիսանան ջրի օգտագործման և կեղտաջրի արտանետման թույլտվությունների և օգտագործող կազմակերպությունների հետ պայմանագրերի համար: Այդ պատճառով ՋՊԿ պլանները կարիք ունեն իրավական հիմքի կամ կարգավիճակի, որպեսզի հնարավոր լինի դրանք հսկել և պարտադրել: Պլանների հաստատումից հետո ՋՊԿՄ-ն պետք է վերահսկի դրանց իրականացումը:
ՋՊԿՄ-ը կարող է լինել համեմատաբար փոքր միավոր` բարձրորակ մասնագիտական և տեխնիկական փոքրաթիվ կադրերով: Ավելի մեծ ուսումնասիրություններն ու հետազոտությունները կարող են իրականացվել կառավարական և մասնավոր կազմակերպությունների հետ ենթապայմանագրերի միջոցով:
Վարչական կառուցվածքում ՋՊԿՄ-ի առաջարկվող դիրքը
ՋՊԿՄ-ը պետք է կոորդինացնի և հաղորդակցվի տարբեր շահագրգիռ կողմերի հետ: Այն կարիք կունենա համակցելու ֆունկցիաներ, պատրաստելու առաջարկություններ գոյություն ունեցող հիմնախնդիրների հաղթահարման համար և առաջարկելու (երբեմն հակամարտող) ջրի բաշխումներ: Իր առաջադրանքներն իրականացնելու համար ՋՊԿՄ-ը պետք է գործի որպես անկախ կարգավիճակով և բավարար լիազորություններով չեզոք գործակալություն: ՋՊՀԿ-ի համար պատասխանատու կազմակերպության իրավական կարգավիճակը պետք է բավարարի հետևյալ չափանիշները`
Նրան պետք է թույլ տալ`
- առաջարկել և կոորդինացնել քաղաքականություններ, պլաններ և օրենսդրություն ՋՊՀԿ համար,
- գործել չեզոք և ջրօգտագործող կազմակերպություններից անկախ,
- ունենալ իր սեփական բյուջեն, առանց բնագավառային նախարարության միջամտության,
- վարել անկախ կադրային քաղաքականություն` մշակման գործում ունենալու որոշակի ճկունություն հմուտ անձնակազմ հավաքելու նպատակով:
Վերոհիշյալ պատճառներով առաջարկվում է ՋՊԿՄ-ը ստեղծել կամ ուղղակիորեն Հայաստանի կառավարությանն առընթեր կամ ՀՀ բնապահպանության նախարարության համակարգում` գերատեսչության կարգավիճակով: ՋՊԿՄ-ի կողմից պատրաստվելիք բոլոր քաղաքական փաստաթղթերը, ռազմավարությունները և Ջրային պաշարների կառավարման պլանները պետք է հաստատվեն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից:
Ջրավազանների ինքնակառավարման մարմիններ (ՋԱԻԿ)
Հիմնական ֆունկցիաներ
ՋՊԿՄ-ի կողմից ջրավազանների համար Ջրային պաշարների կառավարման պլանների ստեղծումից հետո այս պլանները պետք է իրականացվեն: Նաև այն գետավազաններում, որտեղ գոյություն չունեն ՋՊԿ պլաններ, որևէ մեկը պետք է պատասխանատու լինի առաջնային ջրային մարմինների շահագործական կառավարման համար: Ջրային պաշարների շահագործական կառավարումը ներառում է հետևյալ առաջադրանքները.
Վերահսկել ջրային հոսքի կարգավորումն ու առաջնային ջրային մարմինների և ջրավազանում դրանց հետ կապված կառուցվածքների ամենօրյա շահագործումը:
Կարգավորել ջրի մատակարարումը ջրօգտագործող կազմակերպություններին, համաձայն ջրի բնագավառային բաշխումների: Այս առաջադրանքը ներառում է ջրօգտագործողների հետ պայմանագրերի պատրաստումը:
Կոորդինացնել ջրի շահագործական մատակարարումը ջրօգտագործողների տարբեր խմբերին և խորհրդակցել օգտագործող կազմակերպությունների հետ:
Վերահսկել ջրի օգտագործման մոնիթորինգը (ներառյալ նվազագույն հոսքի պահանջներին համապատասխանությունը), համաձայնեցված բաշխումներին և պայմանագրերին համապատասխան:
Առաջարկվում է ընտրված ջրավազաններում աստիճանաբար ստեղծել Ջրավազանային ինքնակառավարման մարմիններ, որոնք պատասխանատու կլինեն առաջնային ջրային մարմինների շահագործական կառավարման համար և կիրականացնեն կամ կվերահսկեն հաստատված ՋՊԿ պլանների փաստացի կատարումը:
Ջրային պաշարների մոնիթորինգը ներկայումս իրականացվում է մի շարք ինստիտուտների կողմից, մասնավորապես, Հիդրոօդերևութաբանական ծառայության (մակերևութային ջրային հոսքեր), Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի կենտրոնի (ջրի որակ) և ջրային պաշարների պահպանման վարչության (ստորերկրյա ջուր) կողմից, որոնք բնապահպանության նախարարության կազմում են:
Գոյություն ունեն վերոհիշյալ ինստիտուտների կողմից իրականացվող մոնիթորինգի գործունեությունները միավորելու երեք կարևոր պատճառներ.
- Մոնիթորինգի տարբեր գործունեությունները սերտորեն կապված են մեկը մյուսի հետ և մեկ տիպի մոնիթորինգի տվյալները պետք է կապվեն այլ տվյալների հետ, որպեսզի հնարավոր լինի համապարփակ պլանավորման գործընթացի միջոցով հանգել ճիշտ եզրակացությունների:
- Ավելի արդյունավետ է համակցել մոնիթորինգի տարբեր տեսակները, օրինակ, կայաններն ու մակերևութային ջրի քանակական մոնիթորինգի համար պատասխանատու անձնակազմը կարող է նաև պարբերաբար նմուշներ վերցնել որակի մոնիթորինգի համար: Կնվազեն նաև ավելորդ ծախսերը:
- Ներգրավված ինստիտուտների մեծ մասը լուրջ բյուջետային սահմանափակումներ ունեն և մեծ դժվարություններ ունեն` առաջադրված առաջադրանքների իրականացման գործում:
Այդ պատճառով առաջարկվում է տարբեր կենտրոնների մոնիթորինգի գործունեությունները համակցել մեկ կազմակերպության մեջ: Այս կոնտեքստում գերադասելի է ուժեղացնել գոյություն ունեցող կազմակերպություններից մեկը, այս նպատակով լիովին նոր կազմակերպություն ստեղծելու փոխարեն: Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունն արդեն ներգրավված է մակերևութային ջրային հոսքերի մոնիթորինգի գործում և նաև այն փոքրաթիվ կառույցներից մեկն է, որը ներկայումս համապատասխան ձևով իրականացնում է իր առաջադրանքները: Այս պատճառով առաջարկվում է միավորել Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի կենտրոնի և ստորերկրյա ջրի մոնիթորինգի գործունեությունները «Հիդրոմետի» գործունեությունների մեջ:
Լաբորատորիաներ
Մոնիթորինգի գործունեությունների հետ միասին նշվել է, որ Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի կենտրոնը և Շրջակա միջավայրի տեսչությունն ունեն իրենց սեփական լաբորատորիաները, որոնցից շատերը վատ են սարքավորված և ունեն բյուջետային դժվարություններ: Առաջարկվում է գոյություն ունեցող լաբորատոր սարքավորումները միավորել մեկ կազմակերպության մեջ, պետական մակարդակով մեկ կենտրոնական և լավ սարքավորված շրջակա միջավայրի լաբորատորիայով և շրջանային մակարդակով մի քանի ավելի փոքր լաբորատորիաներով: Այս իմաստով, կոորդինացումը այլ նախարարությունների հետ (ջրին առնչվող), որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական լաբորատորիաները, միևնույն հիմնախնդիրներով, օգտակար կլինի: Կենտրոնական լաբորատորիան կարող է ապահովել իր ծառայությունները տարբեր նախարարություններին առընթեր բոլոր բաժանմունքներին և, պահանջվելու դեպքում նաև ջրօգտագործողներին: Այս նշումն ընդգրկված է միայն որպես ընդհանուր առաջարկություն և կարիք ունի առավել մանրամասն մշակման:
Պետական մակարդակով ստեղծել Ջրային պաշարների խորհուրդ
Նպատակահարմար է ստեղծել Ջրային պաշարների խորհուրդ պետական մակարդակով, որի առաջադրանքը կլինի խորհրդատվություն ապահովել ՋՊԿՄ-ին ջրային պաշարների կառավարման հետ կապված բոլոր կարևոր հարցերի վերաբերյալ: ՋՊԿՄ-ը պետք է պարտավոր լինի խորհրդատվություն տալ Ջրային պաշարների խորհրդին ՋՊԿ խոշոր հարցերի վերաբերյալ և ապահովել նրան բոլոր անհրաժեշտ տեղեկություններով: Խորհուրդը պետք է առաջարկություններ ներկայացնի կառավարություն ջրային պաշարների կառավարման խոշոր հարցերի վերաբերյալ, ներառյալ`
- Ջրային պաշարների կառավարման քաղաքականություններ և ռազմավարություններ
- Ջրային պաշարների օրենսդրություն և կառուցվածքային բարեփոխումներ
- Ջրային պաշարների կառավարման պլաններ պետական և շրջանային կարևորության ջրային մարմինների համար
- Ջրային պաշարների կառավարման վերաբերյալ միջազգային պայմանագրեր
- Ջրային պաշարների խորհուրդը կարող է ընդգրկել հետևյալ ինստիտուտների ավագ ներկայացուցիչներին`
Բնապահպանության նախարարությունը կարող է պարտավորվել կոորդինացնել Ջրային պաշարների խորհրդի գործունեությունները, վարել քարտուղարությունը:
Ստեղծել ջրօգտագործման խորհուրդներ մարզերի (կամ համակարգերի) մակարդակով
Առաջարկվում է աստիճանաբար ստեղծել ջրօգտագործողների խորհուրդներ պետական և շրջանային նշանակության կարևոր գետավազանների համար: Նրանց խնդիրը պետք է լինի օժանդակել և խորհուրդներ տալ կառավարական գործակալություններին` իրենց համապատասխան տարածքներում Ջրային պաշարների կառավարման պլանների պատրաստման և իրականացման գործում: Կառավարական գործակալությունների պարտավորությունը պետք է լինի համապատասխանաբար ընդգրկել և խորհրդակցել նման Ջրօգտագործողների խորհուրդների հետ, ջրի հետ կապված բոլոր խոշոր հարցերի շուրջ:
Խորհուրդները կարող են ներկայացուցիչներ ընդգրկել հետևյալ կազմակերպություններից.
- Մարզային և համայնքային իշխանություններ,
- Ջրավազանների ինքնակառավարման մարմիններ,
- Գյուղատնտեսական կազմակերպություններ,
- (Մասնավոր) հիդրոկայաններ,
- (Մասնավոր) ջրային ձեռնարկություններ,
- Կենտրոնական կառավարական գործակալությունների տեղական գրասենյակներ,
- Այլ ջրօգտագործող խմբեր:
Մարզային իշխանությունները, ջրային պաշարների համար պատասխանատու նախարարության հետ համատեղ կարող են ստանձնել Կոմիտեի գործունեությունների կոորդինացումը:
Նպատակահարմար չէ Ջրօգտագործողների խորհուրդներն ստեղծել կառավարության որոշմամբ, այլ սկսել և օժանդակել նման խորհուրդներին փորձնական եղանակով և թույլ տալ նրանց աստիճանաբար զարգանալ: Օժանդակումը կարելի է սկսել որոշակի գետավազանի համար ՋՊԿ պլաններ կազմելիս ջրօգտագործողների խմբերի խորհրդատվության միջոցով: Հատկապես կարևոր է շատ գյուղատնտեսական կազմակերպություններ և տարբեր օգտագործող խմբեր ունեցող տարածքներում նախաձեռնելը և օժանդակելը:
Ջրային տնտեսության ընկերությունների կառավարման բարելավումների ռազմավարություն
Ջրային տնտեսության ոլորտում կառավարման բարելավումների նպատակով անհրաժեշտ է տարանջատել ջրի պաշարի կառավարումը ջրօգտագործման կառավարումից և պետական կարգավորման գործառույթներից:
Կարգավորման գործառույթները նպատակահարմար է օրենքով փոխանցել կառավարությունից անկախ պետական կարգավորման մարմնի:
Հայաստանի նման ոչ մեծ երկրի համար տնտեսական նպատակահարմարությունը թելադրում է այդ գործառույթները փոխանցել ներկա ՀՀ էներգետիկայի հանձնաժողովին և այն վերակազմավորել սակագնային-կարգավորող հանձնաժողովի: Այստեղ պետք է հաշվի առնել նաև գործող հանձնաժողովի ձեռք բերած փորձառության հանգամանքը:
Ընդ որում, հաշվի առնելով, որ ինչպես համայնքները (խմելու ջրի պարագայում), այնպես էլ ոռոգման ՋՕՄ-երը, ՋՍԿ-երը դեռևս հեռու են կայացումից և կազմակերպական, ֆինանսական և կադրերի պրոֆեսիոնալիզմի առումով, նպատակահարմար է առաջիկա 5 տարիների ընթացքում վերակազմակերպվող հանձնաժողովին փոխանցել նաև մանրածախ սակագների սահմանումը:
Զարգացած առանձին երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ ջրային տնտեսությունը շահութաբեր բիզնես է: Ի վերջո, պետական ֆինանսների վրա պետական ընկերությունների ներկա ծանրագույն բեռից ազատվելու և այդ ընկերությունների գործունեությունն արդյունավետ դարձնելու առավել ցանկալի ձևը մասնավոր կապիտալի ներգրավումն է:
Սակայն, մասնավորեցման գործընթացը հնարավոր չէ արհեստականորեն արագացնել: Համենայնդեպս, 2000 թ. հոկտեմբերին Ալմա Աթայում կայացած OECD երկրների բնապահպանության, ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարների խորհրդաժողովում ակնհայտ ընդգծվեց այնպիսի երկրների ներկայացուցիչների, ինչպիսիք Դանիան, Ֆինլանդիան, Գերմանիան, ԱՄՆ-ը և Մեծ Բրիտանիան են, զգուշավորությունը շտապողականության կամ կրկնօրինակման վտանգավորության վերաբերյալ: Անհրաժեշտ է բավարար նախապատրաստել գործընթացը, ընկերությունները դարձնել բիզնեսի համար հետաքրքիր:
Այս ուղղությամբ առաջին քայլերն արդեն կատարված են (Երևանի «Ջրմուղ-կոյուղի» ՊՓԲԸ կառավարման մեջ մասնավոր միջազգային օպերատորի ներգրավումը, ոռոգման ՋՍԿ-երի և ՋՕՄ-երի ստեղծումը, խմելու ջրի ներքին ցանցի փոխանցումը համայնքներին):
Սակայն որոշակի բացառություններով առաջին դեպքում, մյուս երկու դեպքերի համար, շտապողականության և ոչ բավարար նախապատրաստման հետևանքով առայժմ շոշափելի դրական տեղաշարժեր չեն արձանագրված և վտանգվում է գաղափարն ինքնին:
Այս պայմաններում շատ կարևոր է ՋՕՄ-երի և ՋՍԿ-երի հետագա հետևողական աստիճանական ամրապնդումը, ֆինանսական և կազմակերպական հզորացումը: Ավելին, անհրաժեշտ է շտապողականությամբ, ձևականորեն ստեղծվածները լուծարել (բացառությամբ որոշակի հաջողությամբ գործողների), կազմել այդ նույն տեղերում ՋՕՄ-երի հիմնավոր վերականգնման 1-2 տարվա ծրագիր, հստակեցնել դրանց ներսում ինքնակառավարման, հաշվառման և պլանավորման մեխանիզմները, մշակել և իրականացնել ներդրումային ծրագիր:
Հաջորդ փուլերում, կառավարությունը պետք է ունենա ՋՕՄ-երի և ՋՍԿ-երի ըստ ջրավազանների, իսկ երբեմն ըստ մարզերի ինքնակառավարման ավելի խոշոր մարմինների ստացիոնարների ստեղծման աջակցող ծրագիր: Ընդ որում, նշված ասոցիացիաներին նպատակահարմար է ներգրավել տվյալ ջրավազանի ոռոգման ամբողջ համակարգի շահագործման կամ սեփականության կառավարման մեջ:
Համանման ձևով, խմելու ջրի, ջրահեռացման, ինչպես նաև ջեռուցման և այլ խնդիրների հաջողությամբ լուծումն անհրաժեշտ է դարձնում համատիրությունների զարգացման կառավարության ծրագրի մշակումը և իրականացումը, որի համար նպատակահարմար է ներգրավել երկարաժամկետ արտոնյալ վարկեր և դրամաշնորհներ:
Այլապես, համատիրությունների հարցում ոչ բավարար նախապատրաստվածությունը նրանց արժանացրել է ՋՕՄ-երի ճակատագրին:
ՋՕՄ-երի, ՋՍԿ-երի, համատիրությունների և նրանց ասոցիացիաների լիարժեք կայացումն իրատեսական է 5-8 տարվա ժամանակահատվածում, որն այդ ուղին անցած երկրների համեմատությամբ կարճատև է:
Ինչ վերաբերում է «Ոռոգում», «Հայջրմուղկոյուղի» ընկերություններին, այստեղ Երևանի «Ջրմուղ-կոյուղի» ՊՓԲԸ օրինակով նպատակահարմար է մասնավոր (այդ թվում` տեղական) օպերատորի ներգրավումը կամ գույքի հավատարմագրային կառավարման համակարգի ներդրումը: Ի տարբերություն Երևանի օրինակի, անհրաժեշտ է առաջադրել գործունեության 3-5 տարվա առավել հստակ ծրագիր: Դրա կատարումն ապահովել կառավարչի բավարար ֆինանսական երաշխիքներով և կառավարչին վճարել իր կողմից ավելացված եկամտի հաշվին և ոչ թե վարկային կամ բյուջետային միջոցներից:
Հետագայում հնարավոր է նրանց շահագործումը կոնցեսիայի պայմանագրով, կամ սեփականաշնորհումը:
Այդ ընթացքում, հատկապես առաջիկա 3-5 տարում նշված համակարգերը վերջնական քայքայումից փրկելու, ներդրվող ծավալուն միջոցառումների արդյունավետությունը բարձրացնելու, կառավարելիության բավարար աստիճան ձեռք բերելու, հաշվառելի և վերահսկելի դարձնելու, ջրամատակարարման խնդիրների լուծումը կառավարության լիազոր մարմնի համար առաջնահերթ, ամենօրյա, ծրագրավորված աշխատանքի վերածելու համար անհրաժեշտ է արմատական ինստիտուցիոնալ փոփոխությունների իրականացումը:
Այդպիսին կարող է լինել ոռոգման, խմելու ջրի և ջրահեռացման բոլոր պետական բաժնեմասերով ընկերությունների և պետական հիմնարկների կառավարման լիազորությունների փոխանցումը մեկի` նախարարությանը կամ կառավարությանն առընթեր մարմնին:
Նշված ընկերությունների հիմնախնդիրների լուծումը պահանջում է ամենօրյա և տևական աշխատանք, որը երբեք չի կարող ամենաառաջնայինը լինել (փորձը դա է ապացուցել և արդյունքներն ակնհայտ են) ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության, ՀՀ քաղաքաշինության նախարարության և Երևանի քաղաքապետարանի բազմաբնույթ ֆունկցիաների շարքում:
Նման պահանջը թելադրված է նաև բարեփոխումների, ֆինանսական հիմնախնդիրների լուծումների, ներդրումային ծրագրերի, հաշվառման և գանձումների մեթոդների միատեսակությամբ:
Ընդ որում, փոփոխությունն արդյունավետ կարող է լինել նոր մարմնի կազմավորման ճանապարհով, քանի որ մինչ այդ կառավարող լիազոր մարմիններն արդյունավետ չգտնվեցին այդ ֆունկցիայի իրականացման գործում և նման դեպքերում հին կառույցներին բնորոշ է իներցիոնությունը:
Նոր մարմնի կազմավորումն ըստ էության չի հանգեցնի նաև պետբյուջեի ծախսերի ավելացման, քանի որ միաժամանակ նվազում են նախկին լիազոր մարմինների գործառույթները, լուծարման կենթարկվեն համապատասխան ստորաբաժանումները, կկրճատվեն պահպանման ծախսերը:
Ավելին, շատ հիմնախնդիրների միասնական լուծումները իրենց մեջ պարունակում են արդյունավետության բարձրացման հնարավորություններ:
Նոր մարմնի առաջնահերթ խնդիրները (իր կազմավորմանը, ընկերությունների նորմալ ֆունկցիոնավորման ապահովմանը զուգընթաց) պետք է լինեն հետևյալները`
- Հայաստանի բնակավայրերի ջրամատակարարման բարելավման ներդրումային ծրագրի վերաբերյալ ՀԲ-ի հետ վարկային համաձայնագրի բանակցությունների արագացումը, համաձայնագրի ստորագրումը և վավերացումը:
- Ոռոգման ոլորտի և «Հայջրմուղկոյուղի» ընկերությունների կառավարման և կառուցվածքային բարեփոխումների, ֆինանսական վերականգնման և ֆինանսական հոսքերի միջին ժամկետ ծրագրերի մշակումը:
- ՀՀ գյուղատնտեսության, ՀՀ ֆինանսների և էկոնոմիկայի, ՀՀ տարածքային կառավարման և ՀՀ արդարադատության նախարարությունների հետ համատեղ ՋՕՄ-երի, ՋՍԿ-երի և համատիրությունների զարգացման ծրագրերի մշակումը:
- Էլեկտրաէներգիայի բաշխիչ ցանցերի, «Հայռուսգազարդի», Երևանի և մյուս քաղաքապետարանների հետ պայմանագրերի կնքումը ոռոգման և խմելու ջրերի, էլեկտրաէներգիայի, բնական գազի, ջեռուցման, հաշվառման և վճարների գանձման միասնական համակարգ ստեղծելու վերաբերյալ:
Ջրային պաշարների կառավարման բարելավումները, ՋՍԿ-երի, ՋՕՄ-երի և համատիրությունների զարգացման խնդիրները, ջրային ոլորտի ընկերությունների կառավարման նոր մարմնի արդյունավետ գործունեությունը պահանջում են մեծաթիվ գործնական և ներդրումային ծրագրերի, մեխանիզմների, նորմատիվ փաստաթղթերի մշակումներ և խորհրդատվության մատուցում, որոնց համար նպատակահարմար է քննարկումներ իրականացնել միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների, դոնոր երկրների հետ և ներգրավել դրամաշնորհներ:
