համաձայն Սահմանադրության 168-րդ հոդվածի 1-ին կետի, 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի, ինչպես նաև «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 22 և 68-րդ հոդվածների,

դռնբաց դատական նիստում գրավոր ընթացակարգով քննեց «Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի դիմումի հիման վրա՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործը:

Ուսումնասիրելով դիմումը, Պատասխանողի գրավոր բացատրությունը, գործում առկա մյուս փաստաթղթերը և վերլուծելով վիճարկվող օրենքը` Սահմանադրական դատարանը ՊԱՐԶԵՑ.

Վարույթը Սահմանադրական դատարանում

1. «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» Հայաստանի Հանրապետության թիվ ՀՕ-240-Ն օրենքը (այսուհետ` Օրենք) Ազգային ժողովի կողմից ընդունվել է 2020 թվականի ապրիլի 16-ին, Հանրապետության նախագահի կողմից ստորագրվել՝ 2020 թվականի մայիսի 11-ին և ուժի մեջ է մտել 2020 թվականի մայիսի 23-ին:

2. Ընդունումից ի վեր՝ վիճարկվող Օրենքում կատարվել են լրացումներ և փոփոխություններ 2021 թվականի մարտի 3-ին ընդունված ՀՕ-91-Ն, 2021 թվականի ապրիլի 14-ին ընդունված ՀՕ-334-Ն, 2022 թվականի հունիսի 9-ին ընդունված ՀՕ-159-Ն, 2022 թվականի հունիսի 9-ին ընդունված ՀՕ-270-Ն, 2022 թվականի դեկտեմբերի 23-ին ընդունված ՀՕ-578-Ն, 2024 թվականի հոկտեմբերի 24-ին ընդունված ՀՕ-396-Ն և 2024 թվականի ապրիլի 11-ին ընդունված ՀՕ-196-Ն օրենքներով։

3. Գործի քննության առիթն Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի՝ 2021 թվականի նոյեմբերի 23-ին Սահմանադրական դատարան մուտքագրված դիմումն է:

4. Սահմանադրական դատարանի՝ 2022 թվականի փետրվարի 25-ի ՍԴԱՈ-47 աշխատակարգային որոշմամբ «ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի դիմումի հիման վրա՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործն ընդունվել է քննության: Որոշվել է գործի դատաքննությունն անցկացնել գրավոր ընթացակարգով, իսկ սույն գործով որպես պատասխանող կողմ դատավարությանը ներգրավել նշված օրենքն ընդունած մարմնին՝ Ազգային ժողովին:

5. Սահմանադրական դատարանի՝ 2022 թվականի հուլիսի 8-ի ՍԴԱՈ-115 աշխատակարգային որոշմամբ սույն գործով վարույթը կասեցվել է` մինչև «Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով եվրոպական հանձնաժողովի»՝ սույն աշխատակարգային որոշման մեջ նշված հարցերի կապակցությամբ խորհրդատվական կարծիքն ստանալը: Նշված աշխատակարգային որոշմամբ խորհրդատվական կարծիք (amicus curiae) ստանալու նպատակով ներկայացվել են հետևյալ հարցերը.

1) արդյո՞ք «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի 22-րդ հոդվածով նախատեսված գույքի ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածը համատեղելի է առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման ինստիտուտին առաջադրվող՝ իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունքի պաշտպանության եվրոպական կիրառելի ստանդարտներին,

2) արդար դատաքննության իրավունքի և իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունքի պաշտպանության նպատակով ո՞րն է առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման վարույթում կողմերի միջև ապացուցման բեռի արդարացի բաշխման և ապացուցման ստանդարտների հարցում համեմատական սահմանադրական իրավունքի դիտանկյունից «Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով եվրոպական հանձնաժողովին» անդամակցող պետություններում լավագույն փորձը,

3) հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքն ուժի մեջ է մտել 2020 թվականի մայիսի 23-ին, արդյո՞ք մինչև այդ ձեռք բերված գույքի ծագման օրինականությունն ապացուցելու դատավարական պարտականությունը համատեղելի է օրենքի հետադարձ կիրառության արգելքի վերաբերյալ եվրոպական հնարավոր ստանդարտների հետ,

4) արդյո՞ք մեղադրական դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման ընթացակարգերի հարուցման և իրականացման համար «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքով ամրագրված առավելագույն ժամկետի սահմանված չլինելը համատեղելի է իր գույքից օգտվելու իրավունքի պաշտպանության եվրոպական ստանդարտի հետ:

6. 2022 թվականի դեկտեմբերի 23-ին ստացվել է «Ժողովրդավարություն` իրավունքի միջոցով» եվրոպական հանձնաժողովի (այսուհետ նաև՝ Վենետիկի հանձնաժողով) 2022 թվականի դեկտեմբերի 19-ի CDL-AD(2022)048 կարծիքը (թիվ 1108/2022) (այսուհետ նաև՝ Խորհրդատվական կարծիք)։

7. Սահմանադրական դատարանի՝ 2023 թվականի հուլիսի 7-ի ՍԴԱՈ-83 աշխատակարգային որոշմամբ սույն գործի վարույթը վերսկսվել է, քանի որ 2022 թվականի հուլիսի 8-ի ՍԴԱՈ-115 աշխատակարգային որոշմամբ սահմանված հիմքերը վերացել են:

8. Սահմանադրական դատարանի՝ 2023 թվականի հուլիսի 7-ի ՍԴԱՈ-84 աշխատակարգային որոշմամբ գործի վարույթը կասեցվել է` մինչև Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազությունից նույն աշխատակարգային որոշմամբ պահանջվող տեղեկությունների և այլ ապացույցների ստացումը: Դատախազության պատասխանն ստացվել է 2023 թվականի օգոստոսի 18-ին։

9. Զեկուցող դատավորի կողմից 2022 թվականի մայիսի 11-ի ՍԴԴ-57, 2023 թվականի հուլիսի 11-ի ՍԴԴ-44 գրություններով տեղեկություններ են պահանջվել նաև գլխավոր դատախազից, որոնց պատասխաններն ստացվել են համապատասխանաբար՝ 2022 թվականի հունիսի 1-ին և 2023 թվականի օգոստոսի 17-ին:

10. Զեկուցող դատավորի կողմից 2022 թվականի մայիսի 11-ի ՍԴԴ-58 գրությամբ տեղեկություններ են պահանջվել նաև Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի նախագահից, որի պատասխանն ստացվել է 2022 թվականի հունիսի 2-ին և 7-ին:

11. Զեկուցող դատավորի կողմից 2022 թվականի մայիսի 11-ի ՍԴԴ-59 գրությամբ տեղեկություններ են պահանջվել նաև Միջազգային իրավական հարցերով ներկայացուցչից, որի պատասխանն ստացվել է 2022 թվականի հունիսի 6-ին:

12. Զեկուցող դատավորի կողմից պահանջվել են նաև տեղեկություններ Դատական դեպարտամենտից` 2023 թվականի հուլիսի 11-ի ՍԴԴ-43 գրությամբ, որի պատասխանն ստացվել է 2023 թվականի օգոստոսի 14-ին։

13. Սահմանադրական դատարանի՝ 2025 թվականի մարտի 25-ի ՍԴԱՈ-46 աշխատակարգային որոշմամբ սույն գործի վարույթը վերսկսվել է:

14. 2025 թվականի մարտի 25-ի ՍԴԱՈ-45 աշխատակարգային որոշմամբ Սահմանադրական դատարանը որոշել է, որ Սահմանադրական դատարանի դատավոր Հրայր Թովմասյանի մասնակցությունը գործի քննությանն անհնարին է:

15. 2025 թվականի մարտի 26-ի ՍԴԱՈ-47 աշխատակարգային որոշմամբ Սահմանադրական դատարանը որոշել է գործով զեկուցող դատավորի պահանջով Հայաստանի Հանրապետության դատական դեպարտամենտից ստացված նյութերը՝ դրանցում պարունակվող տեղեկությունների՝ գործով հնարավոր որևէ ելքի համար նշանակություն չունենալու, ինչպես նաև դրանցում հիշատակված անձանց մասնավոր և ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարի համբավի անձեռնմխելիության, անձնական տվյալների պաշտպանության՝ Սահմանադրության 31 և 34-րդ հոդվածներով երաշխավորված հիմնական իրավունքներին առանց իրավաչափ նպատակի անհամաչափ միջամտությունը բացառելու նկատառումներով չճանաչել գործի նյութեր:

I. Սահմանադրական վեճի շրջանակը

16. Սույն դիմումը ներկայացվել է Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի կողմից, որով Դիմողը վիճարկում է ողջ Օրենքի` Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը։ Դիմումում ներկայացված հիմնավորումները, թեպետ որոշ դեպքերում պարունակում են Օրենքի կոնկրետ դրույթների հիշատակումներ, սակայն բարձրացված հարցերի՝ գլխավորապես հայեցակարգային բնույթ ունենալու պայմաններում ընդհանրական են:

17. Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում սահմանադրական արդարադատություն հայցող հանրային իշխանության մարմինների, այդ թվում նաև՝ Դիմողի կողմից Սահմանադրական դատարանին հասցեագրվող դիմումներին առաջադրվող հիմնավորվածության պահանջի բովանդակությունը բացահայտող դիրքորոշումներ է արտահայտել:

18. Մասնավորապես՝ Սահմանադրական դատարանը 2021 թվականի դեկտեմբերի 3-ի ՍԴԱՈ-248 աշխատակարգային որոշմամբ նշել է.

«Սահմանադրական դատարանն անհրաժեշտ է համարում Սահմանադրական դատարան դիմելու իրավասություն ունեցող համապատասխան պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց ուշադրությունը հրավիրել այն հարցին, որ սահմանադիրը վերջիններիս իրավունք է վերապահել հայցել սահմանադրական արդարադատություն բացառապես սահմանադրաիրավական բովանդակություն ունեցող վեճերով, այն է՝ Սահմանադրության 168-րդ հոդվածով եզրագծված այն հարցերով, որոնց առարկան անմիջականորեն կապված է Սահմանադրության նորմերի մեկնաբանման և կիրառման, պետական իշխանության օրինական հաջորդականության երաշխավորման, իրավական անվտանգության, սահմանադրական մարմինների միջև նրանց սահմանադրական լիազորությունների առնչությամբ առաջացող վեճերի լուծման հետ և այլն:

Սահմանադրական դատարանը փաստում է, որ Օրենքի 29-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի ուժով Սահմանադրական դատարան դիմող բոլոր սուբյեկտները պարտավոր են դիմումի շրջանակներում հիմնավորել բարձրացված հարցի՝ Սահմանադրական դատարանում քննության ենթակա լինելու, այն է՝ սահմանադրաիրավական վեճ հանդիսանալու հանգամանքը1»։

19. Մեկ այլ՝ 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի ՍԴԱՈ-251 աշխատակարգային որոշմամբ Սահմանադրական դատարանը շեշտադրել է.

«(…) Սահմանադրական դատարան դիմող այնպիսի սուբյեկտների պարագայում, որպիսիք են, օրինակ, Ազգային ժողովը, պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդը, Ազգային ժողովի խմբակցությունը, Հանրապետության նախագահը, Կառավարությունը և այլն, օրենսդրի մոտեցումը՝ սահմանափակվել Սահմանադրական դատարան ներկայացվող դիմումին առաջադրվող ընդհանուր ձևական բնույթի պահանջների շարադրմամբ, ամենևին չի վկայում դիմումում վիճարկվող դրույթի ենթադրյալ հակասահմանադրականության վերաբերյալ պատշաճ հիմնավորումներ ներկայացնելու` Դիմողների պարտականության բացակայության մասին2»:

20. 2022 թվականի փետրվարի 25-ի ՍԴԱՈ-46 աշխատակարգային որոշմամբ Սահմանադրական դատարանն ընդգծել է.

«(...) սահմանադրական արդարադատություն հայցող սուբյեկտների կողմից ներկայացվող համապատասխան դիմումը պետք է բավարարի «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 24-րդ հոդվածով ամրագրված պահանջները՝ բովանդակելով, ի թիվս այլնի, նաև սահմանադրաիրավական վեճի էությունը և տվյալ վեճի առկայությունը հավաստող փաստարկները, ընդ որում՝ որպիսիք չեն կարող դիտարկվել հանրային իշխանության այս կամ այն մարմնի կայացրած որոշումների հետ անհամաձայնությունը կամ տվյալ մարմնի գործունեության քննադատությունը3»:

21. 2023 թվականի սեպտեմբերի 12-ի ՍԴԱՈ-105 աշխատակարգային որոշմամբ Սահմանադրական դատարանը նշել է.

«Գնահատման առարկա դարձնելով խնդրո առարկա վիճարկվող դրույթների ենթադրյալ հակասահմանադրականության վերաբերյալ Դիմողի կողմից ներկայացված փաստարկները՝ Սահմանադրական դատարանը եզրահանգում է, որ Դիմողի դատողությունները որևէ կերպ պատճառաբանված չեն, հիմնված են խիստ վերացական ենթադրությունների, իրավակիրառ պրակտիկայում հնարավոր հակասական մեկնաբանության և կիրառման վրա, որպիսի հանգամանքը Սահմանադրական դատարանին թույլ է տալիս արձանագրել, որ Դիմողն առաջնորդվում է իրավակիրառի՝ վիճարկվող դրույթների հակասահմանադրական մեկնաբանման և կիրառման չհիմնավորված կանխավարկածով, ինչը չի կարող ինքնին ներկայացված ենթադրյալ վեճին սահմանադրաիրավական բովանդակություն հաղորդել:

(…)

(…) Սահմանադրական դատարանը կրկին անգամ ընդգծում է, որ Օրենսդրի հայեցողության տիրույթում է իրավական նորմերը ձևակերպել, այդ թվում նաև՝ անորոշ իրավական հասկացությունների օգտագործմամբ՝ իրավակիրառին տալով, դրա կենսագործման ընթացքում կոնկրետ իրավիճակից և գործի փաստական հանգամանքներից ելնելով, նորմին իրավաչափ բովանդակություն/մեկնաբանություն հաղորդելու հնարավորություն։ Ըստ այդմ՝ անորոշ իրավական հասկացությամբ պայմանավորված՝ նորմի` ապագայում ձևախեղված հնարավոր մեկնաբանության և կամայական կիրառման վերաբերյալ վերացական ենթադրությունները, ինքնին սահմանադրական վերահսկողության առարկա չեն կարող դառնալ:

(…)

Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ Դիմողը չի ներկայացրել վիճարկվող դրույթների՝ Սահմանադրությանը հակասելու հիմնավոր փաստարկներ, իսկ վերջինիս մտահոգությունները՝ կապված իրավակիրառ պրակտիկայում դրանց հնարավոր հակասահմանադրական մեկնաբանության և կիրառման հետ, կարող են սահմանադրական վերահսկողության առարկա դառնալ այն պարագայում, երբ իրավակիրառ պրակտիկան իրապես զարգանա Դիմողի կողմից վկայակոչված հակասահմանադրական հունով:

(…)

Սահմանադրական արդարադատություն հայցելիս օրենսդրական բարձր գործունեություն իրականացնող սուբյեկտների կողմից վերացական սահմանադրական վերահսկողության շրջանակներում ենթադրյալ հակասահմանադրական իրավակարգավորումները Բարձր դատարանի առջև բարձրացնելու նպատակային գործիքակազմը մշտապես պետք է ծառայի հանրային կյանքի բոլոր ոլորտներում Սահմանադրության գերակայության հաստատմանն ու ամրապնդմանը:

Սահմանադրական դատարան ներկայացվող դիմումներն իրենց բովանդակությամբ պետք է բարձրացնեն հասարակական կյանքի տարաբնույթ ոլորտների վիճելի իրավակարգավորումների սահմանադրականության խնդիրներ, ուստի՝ յուրաքանչյուր դեպքում բարձր կարգավիճակ ունեցող սուբյեկտները պարտավոր են դիմումի շրջանակներում ձգտել առավելագույնս բացահայտել վիճարկվող օրինադրույթների հակասահմանադրականությունը՝ ինչպես իրավական, այնպես էլ մեթոդաբանական ու մեկնաբանողական ճիշտ գործիքակազմի կիրարկմամբ՝ պայմանավորված նաև իրողությամբ առ այն, որ սահմանադրաիրավական վեճ պարունակող դիմումի ընդունելիությունը բխում է, նախևառաջ, բացառապես հանրային շահով առաջնորդվող Դիմողի շահերից4»:

22. Սահմանադրական դատարանի վերը թվարկված դիրքորոշումները հավասարապես վերաբերելի են սույն գործին: Սահմանադրական դատարանը վերահաստատում է, որ սահմանադրական արդարադատություն հայցող սուբյեկտների կողմից ներկայացվող համապատասխան դիմումը պետք է բավարարի «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 24-րդ հոդվածով ամրագրված պահանջները՝ բովանդակելով, ի թիվս այլնի, նաև սահմանադրական վեճի էությունը և տվյալ վեճի առկայությունը հավաստող փաստարկները, համապատասխան նորմատիվ իրավական ակտի ենթադրյալ հակասահմանադրականությունը պայմանավորող կոնկրետ դրույթների՝ Սահմանադրությանն անհամապատասխանությունը հիմնավորող դատողությունների տրամաբանական շղթան, որպիսիք չեն կարող դիտարկվել լոկ դիմողի՝ իրավակիրառ պրակտիկայում վիճարկվող դրույթի հակասահմանադրական մեկնաբանման և կիրառման վերաբերյալ տեսական ենթադրություններն ու մտահոգությունները։ Ավելին, իրավական դրույթի սահմանադրականության վերացական ստուգման շրջանակում այդ դրույթի տարակերպ մեկնաբանության հնարավորությունն ինքնին դրա՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության իմաստով խնդրահարույց համարվելու համար բավարար լինել չի կարող։

23. Սույն սահմանադրական վեճի շրջանակում գործի քննությունը վերաբերելու է միայն Դիմողի կողմից ներկայացված հիմնավորումների սահմաններում Օրենքի դրույթ(ներ)ի սահմանադրականության ստուգմանը, և Սահմանադրական դատարանը Դիմողի կողմից չառաջադրված հարցերին չի անդրադառնալու հետևյալ պատճառներով․

24. Առաջին՝ Սահմանադրական դատարանը քննում է հատուկ կարգավիճակ ունեցող սուբյեկտի՝ Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի դիմումը, որի կազմում ներգրավված պատգամավորների՝ օրենսդրական գործունեության մեջ ներգրավվածության բերումով ունեցած որակներն առավել քան բավարար են, որպեսզի վերացական վերահսկողության շրջանակում Սահմանադրական դատարանը լիովին վստահի ներկայացված հիմնավորումների՝ Դիմողի համար սպառիչ լինելուն։ Սահմանադրական դատարանը Դիմողի կամ այլ սուբյեկտի փոխարեն չի կարող հիմնավորումներ առաջադրել և վերացական ստուգման շրջանակում անդրադառնալ դրանց։ Հակառակ մոտեցումը կարող է թույլատրելի լինել անհատական դիմումի քննության դեպքում, ինչպես Սահմանադրական դատարանը բազմիցս վարվել է, սակայն ոչ՝ հանրային իշխանության մարմին հանդիսացող դիմող սուբյեկտների պարագայում։

25. Երկրորդ՝ սույն գործով ներկայացված դիմումն աննախադեպ է նրանով, որ դրանով վիճարկվում է ամբողջ Օրենքը, այլ ոչ Օրենքի որևէ կոնկրետ դրույթ։ Հետևաբար՝ Սահմանադրական դատարանը Դիմողի փոխարեն չի կարող առանձնացնել իրավական դրույթների այն հավանական շրջանակը, որը վերջինս մտադիր էր վիճարկել։ Այս առնչությամբ Սահմանադրական դատարանը փաստում է նաև, որ դիմումում առհասարակ չկա անդրադարձ այն հարցին, թե Օրենքի կոնկրետ ո՛ր դրույթներն են վիճարկվում, և որոնք՝ ոչ, իսկ Սահմանադրական դատարանի կողմից մինչ այս պահը ձևավորված պրակտիկան եղել է նման դիմումներով գործի քննությունը մերժելու մասին որոշում կայացնելը։

26. Երրորդ՝ անհատական դիմումներով նույն հարցերը Սահմանադրական դատարանի կողմից քննվելու դեպքում դրանց նկատմամբ հետագայում ընդունելիության և հնարավոր ըստ էության որոշումների կայացման բարձր շեմից խուսափելու նպատակով սույն սահմանադրական վեճի շրջանակում «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 68-րդ հոդվածի 16-րդ և 17-րդ մասերի, ինչպես նաև 69-րդ հոդվածի 4-րդ մասի իմաստով հարցեր են դիտարկվելու միայն Դիմողի կողմից առաջադրված հիմնավորումների այն սահմաններում, որոնցում քննարկվել են սույն որոշմամբ։ Հետևաբար՝ որևէ անհատական դիմումի շրջանակում Օրենքի նույն դրույթի վերաբերյալ այլ բովանդակության իրավական հարց Սահմանադրական դատարանի առջև բարձրացվելու պարագայում անհատական դիմում ներկայացրած անձանց նկատմամբ չի կիրառվելու «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 29-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված՝ որոշումների ընդունման կարգը։

27. Ելնելով վերոգրյալից՝ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ թեև սույն գործով ներկայացված դիմումը բովանդակում է Օրենքի ենթադրյալ հակասահմանադրականության վերաբերյալ ընդհանուր բնույթի հիմնավորումներ, որոնք չեն որոշակիացվել և մասնավորեցվել Օրենքի կոնկրետ նորմերի առնչությամբ, այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով սահմանադրականության ամրապնդման և զարգացման շարունակական հանձնառությունը՝ Սահմանադրական դատարանը սույն սահմանադրական վեճով իրականացվելիք վերացական ստուգման շրջանակում կանդրադառնա Դիմողի կողմից առաջադրված իրավական հարցադրումներին՝ բացառապես դրանցում պարունակվող հիմնավորումների սահմաններում։

28. Դիմողը նշում է, որ Օրենքով նախատեսված կարգավորումների արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգ է ներմուծվել առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման կառուցակարգ (civil forfeiture կամ non conviction based confiscation), որի համաձայն՝ որոշակի ազդակների դեպքում Դատախազությունն սկսում է անձի (նրա հետ փոխկապակցված անձանց) գույքի օրինականության ուսումնասիրություն և այն դեպքում, երբ անձին (նրա հետ փոխկապակցված անձանց) պատկանող գույքի արժեքը գերազանցում է նրանց օրինական եկամուտները, դիմում է դատարան` քաղաքացիական դատավարության կարգով այդ գույքը բռնագանձելու համար: Դատավարության ընթացքում, եթե անձը կամ անձինք չեն կարողանում ապացուցել, որ գույքի ծագումը հաստատվում է օրինական եկամուտներով, ապա այն բռնագանձվում է հօգուտ Հայաստանի Հանրապետության:

29. Դիմողը հայտնում է, որ չնայած առանձին երկրներում առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման կառուցակարգին վերաբերող կարգավորումների տարբերություններին՝ դրանք բոլոր դեպքերում մշակվում են լուծելու համար նույն խնդիրը՝ կապված նրա հետ, որ մեղադրական դատավճռի վրա հիմնված բռնագանձումը ոչ բոլոր դեպքերում է իրավապահ և դատական մարմինների համար ծառայում որպես արդյունավետ գործիքակազմ՝ հանցագործության արդյունքում ստացված գույքի բավարար չափով բռնագանձման համար։

30. Ըստ Դիմողի՝ միջազգային փորձից հետևում է, որ առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման կառուցակարգը բացառիկ միջոց է, որը նախատեսվում է այն դեպքերում, երբ օբյեկտիվորեն հնարավոր չէ գույքի բռնագանձումն իրականացնել քրեական դատավարության միջոցով (մասնավորապես, երբ մեղադրյալի անձեռնմխելիության, մահվան, փախուստի կամ հիվանդության պատճառներով ենթադրյալ հանցանքի համար դատապարտումն անհնար է, կամ որոշակի դեպքերում շատ դժվար է լինում գույքի և հանցագործության միջև պատճառահետևանքային կապի հաստատումը) և այնքանով, որքանով դա թույլատրելի է պետությունների ներքին օրենսդրությամբ սահմանված հիմնարար սկզբունքների տեսանկյունից։

31. Միջազգային փորձի լույսի ներքո դիտարկելով Օրենքով նախատեսվող կարգավորումները՝ Դիմողը նշում է, որ աչքի է զարնում Օրենքի նպատակի անհստակությունը:

32. Այս կապակցությամբ Դիմողը նախ նշում է, որ Օրենքը չի պատասխանում այն հարցին, թե ո՛ր գույքն է նախատեսվում բռնագանձել, «ապօրինի ծագում ունեցող գույք» հասկացությունը սահմանում է որպես օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող գույք, ինչպես նաև ելնում է այն կանխավարկածից, որ գույքն ապօրինի է միմիայն այն բանի ուժով, որ առկա չեն դրա օրինական ծագումը հիմնավորող ապացույցներ, և «գույքի ապօրինի ծագումը» որևէ կերպ չի պայմանավորում քրեական օրենսգրքով նախատեսված արարքի կատարման կամ վարչական իրավախախտման հետ։

33. Դիմողը նշում է, որ Օրենքով հետապնդվող նպատակի անհստակությունն ընդգծվում է նաև Օրենքի դրույթները և Ազգային ժողով ներկայացված նախագծի հիմնավորումները համադրելիս. հիմնավորումներում նշվում է, որ առանց մեղադրական դատավճռի ակտիվների բռնագանձումը կարևորագույն գործիք է կոռուպցիոն և այլ բնույթի հանցագործությունների արդյունքում ստացված եկամուտները բռնագանձելու համար (նույնը նշված է նաև Հանրապետության նախագահի կողմից Օրենքի ստորագրմանը զուգահեռ արված հայտարարությամբ), մինչդեռ Օրենքով նախատեսված չէ որևէ հստակ կարգավորում, որը «ապօրինի ծագում ունեցող գույքը» պատճառահետևանքային առումով (ուղղակի կամ անուղղակի) կկապի հանցագործության հետ, ընդհակառակը՝ Օրենքով նախատեսված որոշ դրույթների արդյունքում այդ կապը բացարձակապես խզվում է:

34. Ըստ Դիմողի՝ Օրենքի նախագծի Հիմնավորումը պատասխան չի տալիս այն հարցին, թե ի՞նչ իրավաչափ նպատակ է հետապնդում Օրենքով նախատեսված՝ քրեական գործի քննությանը զուգահեռ առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման վարույթի իրականացման հնարավորությունը։ Հարց է առաջանում, թե ինչու՞ և ի՞նչ իրավաչափ հիմնավորմամբ նշված գործընթացը չի կարող իրականացվել հենց քրեական վարույթի շրջանակներում՝ քրեադատավարական երաշխիքների պահպանմամբ։ Դիմողը նշում է, որ միջազգային պրակտիկայում առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման կառուցակարգը հանդես է գալիս ոչ թե որպես քրեական վարույթին այլընտրանք, այլ միայն որպես բացառիկ միջոց այն դեպքերի համար, երբ որոշակի օբյեկտիվ խոչընդոտներով պայմանավորված հնարավոր չէ քրեական դատավարության միջոցով հանցագործության արդյունքում ստացված գույքի բռնագանձումը։

35. Դիմողը գտնում է նաև, որ Օրենքով հետապնդվող նպատակի իրավաչափության տեսանկյունից մեկ այլ խնդրահարույց հանգամանք է այն, որ Օրենքով նախատեսված հանցատեսակների և բռնագանձման ենթակա գույքի միջև պատճառահետևանքային կապի խզման արդյունքում անձի գույքի ուսումնասիրման ժամանակահատվածը կարող է տարածվել նաև հանցանքի կատարմանը նախորդող ժամանակահատվածի և անձանց չափազանց լայն շրջանակի վրա:

36. Դիմողը պնդում է, որ չնայած այն հանգամանքին, որ Օրենքը հստակորեն չի սահմանում դրանով հետապնդվող սահմանադրական նպատակը, իսկ որոշ դեպքերում առկա են հակասություններ Օրենքի նախագծի Հիմնավորման և արդեն իսկ ընդունված Օրենքի դրույթների միջև, այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով միջազգային փորձը՝ Օրենքով նախատեսված կարգավորումների արդյունքում սեփականության իրավունքի նկատմամբ միջամտության համար որպես լեգիտիմ հիմք կարող է ծառայել Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված հանրային շահի պաշտպանությունը։

37. Ըստ Դիմողի՝ Օրենքով նախատեսված կարգավորումների արդյունքում սեփականության իրավունքի նկատմամբ միջամտությունը կունենա սահմանադրորեն արդարացված լեգիտիմ նպատակ, այսինքն՝ կհամապատասխանի Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված հանրային շահի պաշտպանությանը միայն այն դեպքում, երբ առկա են հանրորեն վտանգավոր արարք կամ դրա կատարման վերաբերյալ հիմնավոր կասկած և պատճառահետևանքային կապ արարքի և ապօրինի ծագում ունեցող գույքի միջև:

38. Սեփականության իրավունքի միջամտության սահմանադրական լեգիտիմ նպատակը պետք է հստակեցվի համապատասխան օրենքի դրույթներում: Մինչդեռ սեփականության իրավունքին միջամտությամբ հետապնդվող նպատակի լեգիտիմության տեսանկյունից, ըստ Դիմողի, Օրենքում խնդրահարույց են Օրենքով գույքի օրինականության ստուգման համար նախատեսված հիմքերը և Օրենքով նախատեսված գործընթացները գործի դնելու համար հիմք հանդիսացող հանցատեսակների չափազանց լայն շրջանակը։

39. Դիմողը նշում է, որ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված են հինգ հիմքեր, որոնց առկայության դեպքում իրավասու մարմինը պետք է սկսի անձի գույքի օրինականության ստուգում։ Ըստ Դիմողի՝ որոշ հիմքերի դեպքում ուսումնասիրություն սկսելը չի կարող հետապնդել Սահմանադրությամբ նախատեսված լեգիտիմ նպատակ, այլ կերպ ասած՝ այդ հիմքերը չեն բավարարում հանրային շահի պաշտպանությանն ուղղված լինելու սահմանադրական պահանջը։

40. Նշվում է, որ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն՝ իրավասու մարմինը կարող է ուսումնասիրություն սկսել այն դեպքում, երբ առկա է օրինական ուժի մեջ մտած մեղադրական դատական ակտ, որով հաստատվում է Օրենքով նախատեսված հանցագործություններից որևէ մեկի կատարումը, և տվյալ քրեական գործի նյութերում կան բավարար հիմքեր կասկածելու, որ դատապարտված անձին կամ իր հետ փոխկապակցված անձին պատկանում է ապօրինի ծագում ունեցող գույք, որը չի բռնագանձվել դատավճռով:

41. Հղում կատարելով Քրեական օրենսգրքի 103.1-ին հոդվածին և Քրեական դատավարության օրենսգրքի 360-րդ հոդվածի 1-ին մասի 16-րդ կետին՝ Դիմողը նշում է, որ եթե հարուցված քրեական գործի շրջանակներում բացահայտվում է հանցագործության արդյունքում ստացված (կամ այլ կերպ փոխարկված) գույք, ապա այն պետք է (և հնարավոր է) բռնագանձել քրեական դատավարության շրջանակներում։

42. Դիմողը գտնում է, որ քրեական վարույթի շրջանակներում գույքը չբռնագանձելը կարող է պայմանավորված լինել երկու այնպիսի գործոնով, որոնք անմիջականորեն ազդում են գույքի բռնագանձմամբ հետապնդվող նպատակի լեգիտիմության վրա։ Մասնավորապես, երբ վարույթն իրականացնող մարմինը ժամանակին չի բացահայտել և դատարանին չի ներկայացրել նման գույքի մասին տեղեկություններ, և, երբ այդ տեղեկությունները եղել են ոչ բավարար, որի պայմաններում դատարանը չի գտել կապ հանցագործության և այդ գույքի միջև։

43. Առաջին դեպքում ստացվում է, որ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը հնարավորություն է ընձեռում անձի իրավունքների պաշտպանության համար շատ ավելի ցածր պաշտպանություն նախատեսող վարույթի միջոցով իրականացնել գույքի բռնագանձում այն պարագայում, երբ քրեական գործի նյութերում առկա են եղել հանցագործության արդյունքում ստացված գույքի մասին տեղեկություններ, և դրանք չեն ներկայացվել դատարանին՝ վարույթն իրականացնող մարմնի անփութության կամ նման այլ պատճառով։ Դրանով իսկ, ըստ Դիմողի, բռնագանձումը ձեռք է բերում պատժիչ բնույթ, ինչը չի կարող իրականացվել քաղաքացիական դատավարության շրջանակներում, ավելին` առանց անձի մեղքն ապացուցելու: Ուստի՝ Օրենքով նախատեսված այս հիմքով ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթ սկսելու համար որպես ազդակ կարող է պիտանի լինել ոչ թե «քրեական գործի նյութերը», այլ միայն վերջնական դատական ակտը, որում դատարանը, նկատի ունենալով քրեական դատավարության համար պահանջվող ապացուցման բարձր չափանիշները, չի կարողացել ապացուցված համարել, որ գույքը ծագում է տվյալ հանցագործությունից:

44. Դիմողը նշում է, որ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի հիմքով ուսումնասիրություն սկսելու համար ազդակ կարող է հանդիսանալ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով սահմանված ցանկացած հանցագործությունը հաստատող վերջնական դատական ակտը։ Քանի որ սահմանված հանցատեսակներից ոչ բոլորն ունեն հանրային մեծ վտանգավորություն, և դրանց կատարման արդյունքում ողջամտորեն հնարավոր չէ էական շահույթի գեներացումը, ըստ Դիմողի՝ այդ հանցատեսակների պարագայում բացակայում է նաև ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթ նախատեսելու համար իրավաչափ նպատակը:

45. Ըստ Դիմողի՝ հիմնական իրավունքներին միջամտության համաչափության տեսանկյունից մեկ այլ լրջագույն խնդիր է այն, որ Օրենքով նախատեսված այս հիմքը չունի որևէ ժամանակային սահմանափակում: Պարզ չէ, թե մեղադրական դատական ակտն օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո ինչ ժամկետների ընթացքում կարող է բարձրացվել գույքի ծագման օրինականության կասկած և գործի դրվել Օրենքով նախատեսված կառուցակարգերը։ Այս առումով, Օրենքը բռնագանձման վարույթ իրականացնող մարմնի համար որևէ ժամանակային սահմանափակում չի նախատեսում, ինչը նշանակում է, որ գործընթացը կարող է հարուցվել դատապարտումից և անգամ պատժի կրումից շատ տարիներ անց:

46. Նշվում է, որ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն՝ իրավասու մարմինը կարող է ուսումնասիրություն սկսել այն դեպքում, երբ հարուցված քրեական գործով անձը որպես մեղադրյալ է ներգրավվել Օրենքով նախատեսված հանցագործություններից որևէ մեկի կատարման համար, և առկա են բավարար հիմքեր՝ կասկածելու, որ առկա է ապօրինի ծագում ունեցող գույք: Այս մասով Դիմողը նշում է, որ ուսումնասիրություն սկսելու դեպքի հետ փոխկապակցված պետք է դիտարկել նաև Օրենքի 10-րդ հոդվածի 3-րդ մասը, որի համաձայն` օրենքով նախատեսված վարույթին զուգահեռ ընթացող քրեական գործի վարույթի ավարտվելը, այդ թվում՝ արդարացման դատավճռի կայացումը կամ արդարացնող հիմքով քրեական գործի վարույթը կարճելը կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելը, հիմք չեն ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթի դադարեցման համար: Համադրելով նշված երկու դրույթները՝ Դիմողը եզրահանգում է, որ բռնագանձման գործընթացը կարող է տեղի ունենալ անգամ այն պարագայում, երբ ապացուցվի, որ որևէ հանցագործություն տեղի չի ունեցել։ Դիմողը նշում է, որ կարող է ստեղծվել իրավիճակ, երբ սեփականության իրավունքի նկատմամբ միջամտությունը չունենա որևէ լեգիտիմ նպատակ, քանի որ արդարացնող հիմքերով կարճվի քրեական գործի վարույթը կամ դատական վերջնական ակտով հերքվի անձի որևէ առնչակցությունն այն հանցագործությանը, որից ենթադրաբար ստացվել էր ապօրինի ծագում ունեցող գույքը: Մինչդեռ, եթե չկա հանրային մեծ վտանգավորություն ունեցող հանցագործության դեպք կամ նման հանցագործություն իրականացված լինելու վերաբերյալ հիմնավոր կասկած, ապա չի կարող լինել նաև սեփականության իրավունքը սահմանափակելու համար լեգիտիմ նպատակ։

47. Դիմողը նշում է նաև, որ Օրենքը լռում է այն հարցի վերաբերյալ, թե ի՞նչ հարաբերակցություն են ունենալու միմյանց զուգահեռ ընթացող Օրենքով նախատեսված վարույթը և քրեական գործի վարույթը։ Այս առումով, պարզ չէ նաև, թե ի՞նչ սկզբունքով է որոշվելու՝ ո՞ր վարույթի շրջանակներում իրականացնել գույքի բռնագանձումը՝ քրեական, թե՞ Օրենքով նախատեսված, քանի որ դեպքերի հիմնական մասում բռնագանձման առարկան նույնանալու է։

48. Նշվում է, որ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետի համաձայն՝ իրավասու մարմինը կարող է գույքի բռնագանձման վարույթ սկսել այն դեպքում, երբ «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» օրենքով սահմանված օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների արդյունքներով հայտնաբերված տվյալներով առկա են բավարար հիմքեր՝ կասկածելու, որ պաշտոնատար անձին կամ իր հետ փոխկապակցված անձին պատկանում է ապօրինի ծագում ունեցող գույք:

49. Դիտարկելով Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ուսումնասիրություն սկսելու հիմքերը՝ Դիմողը նշում է, որ 1-4-րդ կետերով նախատեսված բոլոր հիմքերն ուղղակիորեն կապված են հանցագործության դեպքի հետ, իր հերթին ուսումնասիրություն սկսելու համար որպես լեգիտիմ հիմք կարող է լինել միայն հանրային մեծ վտանգավորություն ունեցող հանցագործության դեպքը, քանի որ միայն այդ ժամանակ կարելի է ողջամտորեն ենթադրել, որ դրա արդյունքում ստացվել է մեծ չափերի հասնող շահույթ։

50. Ի տարբերություն Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերով նախատեսված հիմքերի՝ նույն հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետով նախատեսված հիմքի դեպքում որպես նախապայման չի պահանջվում ոչ հանրային մեծ վտանգավորություն ունեցող հանցագործության դեպքի առկայություն և ոչ էլ՝ անգամ դրա իրականացման վերաբերյալ հիմնավոր կասկած։ Հետևաբար, ըստ Դիմողի, եթե չկա հանրային մեծ վտանգավորություն ունեցող հանցագործության դեպք, ապա, չի էլ կարող ուսումնասիրության ենթարկվող գույքը որևէ պատճառահետևանքային (ուղղակի կամ անուղղակի) կապ ունենալ հանցագործության հետ։ Նման պարագայում բացակայում է սեփականությանը միջամտության լեգիտիմ նպատակը, ուստի սեփականության սահմանադրական իրավունքի նկատմամբ Օրենքով նախատեսված նման լայն միջամտությունը չի հետապնդում Սահմանադրությամբ պաշտպանված որևէ լեգիտիմ նպատակ։ Իսկ այն դեպքում, եթե օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների արդյունքներով հարուցվի քրեական գործ, և առկա լինի անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու համար ապացույցների բավարար համակցություն, ապա ուսումնասիրություն սկսելու հիմքը կհամընկնի Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի հետ։

51. Իրականացնելով օպերատիվ հետախուզական գործունեության մասին օրենսդրության վերաբերելի նորմերի վերլուծություն՝ Դիմողը նշում է, որ մինչև «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» օրենքի փոփոխությունները (2020 թվականի ապրիլի 16-ին ընդունված ՀՕ-250-Ն օրենք), օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացման ընթացքում անձի վերաբերյալ ձեռք բերված «կողմնակի» (որոնց ստացումը նախատեսված չէր տվյալ միջոցառումներն անցկացնելու մասին որոշմամբ) տեղեկությունները կարող էին օգտագործվել միայն, եթե դրանք առնչվում էին ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործություններին։ Իսկ ապօրինի գույքի բռնագանձման ինստիտուտի ներդրմամբ պայմանավորված հիշյալ փոփոխությունների արդյունքում ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործությունների հետ նույն նժարի վրա է դրվել նաև գույքի բռնագանձման գործընթացը, և ձեռք բերված օպերատիվ տվյալները հնարավոր է դառնում օգտագործել բռնագանձման վարույթ սկսելու համար։ Արդյունքում առաջացել է օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների միջոցով անձի հիմնական իրավունքներին միջամտության լայն դաշտ և դրանից բխող ռիսկեր, որոնք խնդրահարույց են անձի հիմնական իրավունքներին միջամտության համաչափության տեսանկյունից։

52. Դիմողը նշում է, որ Օրենքով նախատեսված բռնագանձման գործընթացները գործի դնելու համար Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետը նախատեսում է հանցագործությունների բավական լայն շրջանակ, որոնք սեփականության սահմանադրական իրավունքի նկատմամբ միջամտության չափազանց լայն դաշտ են բացում՝ կասկածի տակ դնելով ինչպես ընտրված միջոցով հետապնդվող նպատակի լեգիտիմությունը, այնպես էլ նպատակին հասնելու միջոցների համաչափությունը։

53. Ըստ Դիմողի՝ Օրենքով նախատեսված հանցատեսակների ցանկն ընդգրկում է այնպիսիք, որոնք որևէ եզր չունեն միջազգային պրակտիկայում սովորաբար թույլատրելի այն հանցատեսակների հետ, որոնց պարագայում հիմնավորված է համարվում գույքի բռնագանձման այս արտակարգ մեխանիզմի կիրառումը, այդ թվում՝ ընտրողներին կաշառք տալը, վարկը ոչ նպատակային օգտագործելը, ձեռնարկատիրական գործունեությանն ապօրինի մասնակցելը, արհեստավարժ մարզամրցումներին և հանդիսավոր առևտրային մրցումների մասնակիցներին ու կազմակերպիչներին կաշառելը։

54. Դիմողը գտնում է, որ Օրենքով նախատեսված հանցատեսակների այնպիսի լայն շրջանակը, որոնց արդյունքում ողջամտորեն հնարավոր չէ էական շահույթի ստացումը, չի բխում Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված լեգիտիմ նպատակից (հանրային մեծ վտանգավորություն ունեցող հանցագործությունների արդյունքում ստացված գույքի բռնագանձում), ի շահ որի մարդու հիմնական իրավունքի նկատմամբ այդպիսի ինտենսիվ միջամտությունը կարող է համարվել իրավաչափ:

55. Դիմողը գտնում է, որ Օրենքի տեսանկյունից անձի սեփականության իրավունքի նկատմամբ միջամտությունը կարող է ծառայել հանրային շահի պաշտպանությանը և լինել հավասարակշռված միայն այն դեպքում, երբ առկա կլինի այնպիսի մեծ վտանգավորություն ներկայացնող քրեորեն պատժելի արարք կամ դրա վերաբերյալ հիմնավոր կասկած, որն ի վիճակի է գեներացնել էական շահույթ։

56. Դիմողը նշում է, որ գույքի բռնագանձման վերաբերյալ վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար անհրաժեշտ է միայն, որպեսզի ապացուցվի, որ անձն իր գույքը չի հիմնավորել օրինական եկամուտներով։ Օրենքը չի նախատեսում որևէ կարգավորում, այլ հակառակը՝ խզում է պատճառահետևանքային կապը (ուղղակի կամ անուղղակի) հանցագործության և ենթադրաբար ապօրինի ծագում ունեցող գույքի միջև։ Ըստ Դիմողի՝ վերոնշյալ տրամաբանությամբ Օրենքն ինքնին, ընդհանուր առմամբ Սահմանադրությանը հակասող է դառնում՝ հաշվի առնելով Օրենքի 22-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված կարգավորումները։

57. Դիմողը գտնում է, որ եթե անգամ անձին պատկանող գույքի օրինականությունը չի հիմնավորվում օրինական եկամուտներով, դա ինքնին դեռ բավարար չէ եզրահանգելու համար, որ այն ձեռք է բերվել հանցագործության կատարման արդյունքում։ Այդ փաստը կարող է հաստատվել միայն այն դեպքում, երբ կներկայացվեն բավարար հիմնավորումներ, որոնցով կապացուցվի հանցագործության և բռնագանձվող գույքի միջև պատճառահետևանքային կապը։

58. Դիմողի համոզմամբ՝ Օրենքով նախատեսված հանցատեսակների և բռնագանձման ենթակա գույքի միջև պատճառահետևանքային կապի խզման և դրանով իսկ Օրենքով հետապնդվող նպատակի իրավաչափության տեսանկյունից մեկ այլ խնդրահարույց հանգամանք է այն, որ անձի գույքի ուսումնասիրության ժամանակահատվածն առանց որևէ բացառության կարող է տարածվել նաև նրան մեղսագրվող հանցագործությանը նախորդող ժամանակահատվածի վրա։ Խնդիրն էլ ավելի է ընդգծվում, երբ անձին մեղսագրվում է, կամ անձը դատապարտվում է այնպիսի հանցատեսակի կատարման համար, որի հանցակազմի պարտադիր հատկանիշ է հատուկ սուբյեկտը, օրինակ, քրեական օրենսգրքի 311-րդ հոդվածով սահմանված հանցագործության դեպքում` հանցագործության սուբյեկտ կարող է լինել միայն պաշտոնատար անձը: Հետևաբար՝ եթե անձը դատապարտվել է կամ կասկածվում է այնպիսի հանցագործության կատարման մեջ, որի հանցակազմի պարտադիր հատկանիշ է հատուկ սուբյեկտը, ապա, ըստ Դիմողի, չի կարող լինել որևէ պատճառահետևանքային և տրամաբանական կապ նշված հանցատեսակի և անձին պատկանող այն գույքի միջև, որն անձը ձեռք է բերել ենթադրվող հանցագործությանը նախորդող ժամանակահատվածում:

59. Նշվածով պայմանավորված՝ Դիմողը գտնում է, որ Օրենքի այն տրամաբանությունը, որի արդյունքում հաշվի չի առնվում պատճառահետևանքային կապը Օրենքով նախատեսված արարքների կատարման և բռնագանձման ենթակա գույքի միջև, չի կարող համարվել անհրաժեշտ միջոց՝ անձի սեփականության իրավունքին Օրենքով նախատեսված ինտենսիվ միջամտության տեսանկյունից:

60. Դիմողը նշում է. «Չնայած այն հանգամանքին, որ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասը ուսումնասիրվող ստանդարտ ժամանակահատված է համարում [ուսումնասիրությունը սկսելուն նախորդող] 10 տարին, ուսումնասիրություն իրականացնող մարմնին բացարձակ հայեցողություն է վերապահում այդ ժամանակահատվածը տարածել մինչև 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ը՝ չսահմանելով որևէ օբյեկտիվ չափանիշ»։ Դիմողը գտնում է, որ Օրենքի կիրարկումը նման երկար հետադարձ ժամանակահատվածով զգալիորեն բարդացնում է անձի կողմից իր գույքի օրինականությունն ապացուցելու գործընթացը, ընդհուպ մինչև՝ նրան զրկելով այդ հնարավորությունից:

61. Դիմողը, անդրադառնալով սեփականության իրավունքին միջամտության համաչափության վերաբերյալ պատասխանողի ներկայացրած դիրքորոշումներին, նշում է, որ սեփականության հիմնական իրավունքին միջամտության լեգիտիմության գնահատման տեսանկյունից առանցքային հարց է այն, թե սեփականության իրավունքը սահմանափակող օրենքի ընդունման համար որպես արդարացում ինչ նպատակ է վկայակոչվում, և Օրենքի փաստացի կարգավորումները կամ դրանց կիրառումը գործնականում համընկնում են օրենսդրի կողմից մատնանշված այդ նպատակի հետ: Դիմողը չի ժխտում, որ միջազգային պրակտիկայում գործում են հանցագործությունների կանխարգելման և ապօրինի ծագում ունեցող գույքի տնտեսական շրջանառության դեմ պայքարի տարբեր կառուցակարգեր, ինչպես նաև այն, որ նման կառուցակարգերը կարող են հետապնդել լեգիտիմ նպատակներ:

62. Դիմողը նշում է՝ որպեսզի սեփականության իրավունքին նման ինտենսիվ միջամտություն նախատեսող Օրենքի կառուցակարգերն արդարացված լինեն հանրային շահի պաշտպանության լեգիտիմ նպատակի տեսանկյունից, անհրաժեշտ է հանրորեն վտանգավոր արարքի ու դրա կատարման վերաբերյալ հիմնավոր կասկածի առկայություն և պատճառահետևանքային կապ՝ արարքի և ապօրինի ծագում ունեցող գույքի միջև:

63. Մինչդեռ Օրենքով նախատեսված հիմքերը, ինչպես նաև Օրենքով նախատեսված գործընթացները գործի դնելու համար հիմք հանդիսացող հանցանքների ոլորտը չափազանց լայն է, դուրս է գալիս Պատասխանողի կողմից որպես լեգիտիմ նպատակ վկայակոչվող հանցագործությունների կանխարգելման և ապօրինի ծագում ունեցող գույքի տնտեսական շրջանառության դեմ պայքարի շրջանակից, ինչպես նաև նախատեսված կառուցակարգերում խզված է հանրորեն վտանգավոր արարքի և ապօրինի ծագում ունեցող գույքի միջև կապը: Արդյունքում, ըստ Դիմողի՝ Օրենքը չի բավարարում սեփականության հիմնական իրավունքի սահմանափակման համաչափության սահմանադրաիրավական պահանջը:

64. Դիմողը նշում է, որ ուսումնասիրություն սկսելու համար կասկածի ձևավորման կառուցակարգի առկայությունն ինքնին դեռևս բավարար չէ պնդելու համար, որ հիմնավորված է գույքի ապօրինի ծագումը, և առկա է գույքի բռնագանձման իրավաչափ հիմք: Նշվում է, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ նաև՝ ՄԻԵԴ) նույնպես կարևորում է «ողջամիտ հիմնավորումների առկայությունն առ այն, որ գույքը մեծ հավանականությամբ հանցավոր ծագում ունի» և՛ անձի գույքի օրինականության ուսումնասիրություն սկսելու համար, և՛ նման գույքի բռնագանձման համար:

65. Դիմողը քննադատության է ենթարկում այն, որ իր կարծիքով, Օրենքով ուսումնասիրություն սկսելու հիմքերի նախատեսումը Պատասխանողի կողմից ներկայացվում է որպես զուտ ձևականություն՝ ընդգծելով, որ օրենսդրական մակարդակում առհասարակ չի ենթադրվում, որ ուսումնասիրության մեկնարկը պետք է կանոնակարգված լինի: Ըստ Դիմողի՝ ուսումնասիրություն սկսելու հիմքերը որևէ պարագայում չեն կարող դիտվել որպես զուտ ձևականություն և ամրագրված չլինել օրենքով:

66. Դիմողը գտնում է, որ Օրենքով սահմանված է փոխկապակցված անձանց չափազանց լայն շրջանակ: Արդյունքում հնարավոր է, որ ինտենսիվ միջամտություն տեղի ունենա անձանց լայն շրջանակի իրավունքների նկատմամբ անգամ այն պարագայում, երբ այդ անձինք ունենան բավական հեռավոր կապ որևէ պաշտոնատար անձի կամ որևէ գործարքի հետ:

67. Դիմողն անհիմն է համարում Պատասխանողի այն պնդումը, որ Բուլղարիայի օրենսդրական մեխանիզմները, որոնք ՄԻԵԴ-ի գնահատմամբ ոչ թե առանձին, այլ համակցության մեջ ծանր բեռ էին դնում պատասխանողի վրա, առկա չեն Հայաստանում: Այս առումով, Դիմողը գտնում է, որ Պատասխանողի կողմից բերված փաստարկները ոչ միայն չեն բացառում Դիմողի կողմից ներկայացված մտահոգությունները, այլ նաև ակնհայտ են դարձնում, որ Թոդորովի գործով ՄԻԵԴ-ի արտահայտած դիրքորոշումներն առավել քան կիրառելի են վիճարկվող օրենքի դեպքում:

68. Դիմողը լրացուցիչ բացատրություններում հայտնել է նաև, որ մի կողմից՝ գույքի բռնագանձման վարույթի սկիզբն օրենսդիրը կապում է Օրենքով նախատեսված հանցատեսակների կատարման կասկածի հետ, սակայն մյուս կողմից՝ Օրենքի վերնագրից սկսած, ամբողջ Օրենքում օգտագործում է «ապօրինի ծագում ունեցող գույք» հասկացությունը, ինչը նույնական չէ «հանցավոր ճանապարհով ստացված գույք» հասկացության հետ, և պետք է այս երկու հասկացությունները միմյանցից հստակ տարբերակել:

69. Դիմողը գտնում է, որ մի շարք միջազգային փաստաթղթերի դեպքում ակնհայտ է, որ խոսքը հանցագործության արդյունքում ստացված գույքի մասին է: Նման ձևակերպման օգտագործումը, ըստ Դիմողի, պատահական չէ, քանի որ հանրային շահի պաշտպանության համար որպես լեգիտիմ նպատակ կարող է ծառայել միմիայն հանցավոր կամ այլ կերպ ասած՝ հանցագործության արդյունքում ստացված գույքի բռնագանձումը: Հակառակ պարագայում, ըստ Դիմողի, հնարավոր է մի իրավիճակ, երբ օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող գույքը հավասարեցվի հանցագործության արդյունքում ստացված գույքին:

70. Դիմողի դիրքորոշմամբ՝ չնայած այն հանգամանքին, որ Պատասխանողի կողմից միայն միջազգային փորձի վկայակոչումը չի կարող լինել իրավական փաստարկ Օրենքի սահմանադրականության վերաբերյալ, այնուամենայնիվ, անգամ այդ վկայակոչումը չի հիմնավորում նրա եզրահանգումները:

71. Անդրադառնալով Պատասխանողի կողմից վկայակոչված՝ Գոգիտիձեի և Թոդորովի գործերի համեմատությանը՝ Դիմողը նշում է, որ Թոդորովի գործով ՄԻԵԴ-ն ավելի է կոնկրետացրել հանցագործության և բռնագանձվող գույքի միջև կապի առկայությունը: Եթե Գոգիտիձեի գործում ՄԻԵԴ-ը որպես «ընդհանուր եվրոպական և համընդհանուր իրավական չափանիշ» շեշտադրել է այն «գույքի բռնագրավումը, որը կապված է լուրջ հանցագործությունների հետ (…)», ապա Թոդորովի գործով ՄԻԵԴ-ը, հետևելով Բուլղարիայի գերագույն դատարանի դիրքորոշմանը, կոնկրետացրել է հանցագործության և բռնագանձվող գույքի միջև կապը՝ ընդգծելով, որ «(...) միջամտության համաչափությունը գնահատելիս, Դատարանը կհետևի Բուլղարիայի Գերագույն դատարանի դիրքորոշմանը, որը 2014 թ. իր մեկնաբանական որոշման մեջ, պայմանավորված մինչ այդ 2005 թ. օրենքով տարբեր նախադեպային իրավունքով, նշել էր, որ ուղղակի կամ անուղղակի պատճառահետևանքային կապ պետք է հաստատվեր կամ պետք է ենթադրելի լիներ բռնագրավման ենթակա գույքի և հանցավոր գործունեության միջև»:

72. Դիմողի դիրքորոշումն այն է, որ Օրենքով նախատեսված հանցատեսակների այնպիսի լայն շրջանակը, որոնցով ողջամտորեն հնարավոր չէ էական շահույթի ստացումը, չի բխում Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված լեգիտիմ նպատակից, ի շահ որի՝ մարդու հիմնական իրավունքի նկատմամբ այդպիսի ինտենսիվ միջամտությունը կարող է համարվել իրավաչափ: Դիմողի կողմից նման ընդգծումը կատարվել է նախ՝ ակնառու դարձնելու համար, թե ինչպիսի հանրային մեծ վտանգավորություն ունեցող հանցատեսակների պարագայում է, որ պատմականորեն առաջ է եկել առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման ինստիտուտի անհրաժեշտությունը, և երկրորդ՝ որպեսզի ընդգծվի, որ նման վարույթների համար որպես ազդակ կարող է հանդես գալ միայն այնպիսի հանցագործությունը, որի արդյունքում ողջամտորեն հնարավոր է էական շահույթի գեներացում: Ըստ Դիմողի՝ այն հանգամանքը, որ Օրենքով նախատեսված գործիքակազմերը «ենթակա են կիրառման բացառիկ դեպքերում», մատնանշվում է նաև հենց Պատասխանողի կողմից:

73. Պատասխանողը նշում է, որ չնայած առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման՝ Օրենքով ներդրված մեխանիզմը չի պահանջում, որ հաստատվի հանցագործության որևէ դեպք և ներկայացվի գույքի կապն այդ հանցագործության հետ, դա չի կարող մեխանիկորեն բերել այն եզրահանգման, որ Օրենքը չի հետապնդում հանցագործությունների կանխարգելման և նվազեցման, հանցավոր գույքի շրջանառության դեմ պայքարի նպատակ: Հետևաբար` Պատասխանողը պնդում է, որ Օրենքը հետապնդում է հանրային շահերից բխող նպատակ, այն է՝ հանցագործությունների կանխարգելումը և ապօրինի ծագում ունեցող գույքի տնտեսական շրջանառության դեմ պայքարը, ուստի՝ Օրենքը համապատասխանում է սեփականության իրավունքի սահմանափակման համար Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված՝ հանրային շահով պայմանավորված նպատակի առկայության պահանջին:

74. Պատասխանողը նշում է, որ Հայաստանում առկա խնդիրները՝ կապված քրեական ենթամշակույթի տարածվածության, կոռուպցիայի բարձր մակարդակի հետ, բազմիցս արձանագրվել են թե՛ ներպետական, թե՛ միջազգային տարբեր ինստիտուտների կողմից, և պետությունն ունի քաղաքական կամք՝ ամրապնդելու հանցավորության դեմ պայքարի ներպետական գործիքակազմը՝ քրեական ենթամշակույթի և կոռուպցիայի հանդեպ անհանդուրժողականության սոցիալական մթնոլորտի ձևավորման, ինչպես նաև ամուր և առաջադեմ օրենսդրական մեխանիզմների ներդրման միջոցով: Ըստ Պատասխանողի՝ պետության համար հանրային շահերի պաշտպանությունը կոռուպցիայի, կազմակերպված հանցավորության, փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման, զենքի, թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության, ինչպես նաև թրաֆիքինգի դեմ պայքարի տեսանկյունից շարունակում է մնալ գերակա նպատակ:

75. Պատասխանողը նշում է, որ հանցավորության դեմ պայքարի բոլոր և, հատկապես, վերոնշյալ ուղղություններով պետության կողմից հանրային շահի պաշտպանության գաղափարը, ի թիվս այլնի, արտահայտվում է Օրենքի 5-րդ հոդվածի նորմերում: Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթի նախաձեռնման հնարավորությունը, հինգ դեպքերից չորսում կապվել է վերոնշյալ հանցագործությունների կանխարգելման հետ, իսկ մեկ դեպքում՝ հանրային ծառայության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի անհրաժեշտության հետ:

76. Ըստ Պատասխանողի՝ «Գոգիտիձեն ընդդեմ Վրաստանի» գործով ՄԻԵԴ-ն արձանագրել է, որ Վրաստանում առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձում նախատեսող օրենսդրությունն ընդունվել է որպես հանրային ծառայության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի ամրապնդմանն ուղղված օրենսդրական փաթեթի մաս և ունի ինչպես վերականգնողական, այնպես էլ կանխարգելիչ նպատակ:

77. Անդրադառնալով Օրենքի կարգավորումների՝ համաչափության սկզբունքին համապատասխանելիության հարցին՝ Պատասխանողը նշում է, որ Օրենքը նախատեսում է գույքի ապօրինի ծագում ունենալու վերաբերյալ կասկածի ձևավորման ողջամիտ կառուցակարգ, այն է՝ էական անհամապատասխանության հաստատումն անձի գույքի և եկամուտների միջև այն դեպքում, երբ այդպիսի անձի առնչությամբ առկա է Օրենքով նախատեսված հանցատեսակների հետ կապված քրեական գործ, կամ երբ այդպիսի անձը հանդիսանում է կամ հանդիսացել է հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձ:

78. Պատասխանողի դիտարկմամբ՝ Օրենքի իմաստով անձինք օժտված են բավարար դատավարական երաշխիքներով իրենց դիրքորոշումը քաղաքացիական դատավարության ընդհանուր կարգով ներկայացնելու համար, ինչն էլ պետք է պատշաճ քննարկման առարկա դառնա գործը քննող դատարանի կողմից:

79. Պատասխանողը նշում է նաև, որ անձը դատական գործընթացում կարող է ներկայանալ իր ընտրած փաստաբանի միջոցով, իսկ փաստաբան ներգրավելու անհնարինության դեպքում երաշխավորված է անձի՝ պետական միջոցների հաշվին անվճար փաստաբանական օգնություն ստանալու իրավունք:

80. Ամփոփելով՝ Պատասխանողը հանգում է եզրակացության, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից ներկայացված չափանիշների լույսի ներքո Օրենքն ապահովում է ինչպես գույքի ապօրինի ծագման վերաբերյալ ողջամիտ կասկածի ձևավորման համար անհրաժեշտ հանգամանքների հաստատման պահանջի առկայությունը, այնպես էլ բավարար հնարավորություններ է ստեղծում անձանց համար՝ իրականացնելու իրենց պաշտպանությունը քաղաքացիական դատավարության բոլոր երաշխիքների պահպանմամբ:

81. Պատասխանողը գտնում է, որ Օրենքը համապատասխանում է Սահմանադրությամբ ամրագրված համաչափության սկզբունքին, քանզի նախատեսում է նախապայմաններ, որոնք պետք է բավարարվեն իրավասու մարմնի կողմից գույքի՝ ապօրինի ծագում ունենալու մեծ հավանականության հիմնավորման համար, և միայն այդ դեպքում կգործի Օրենքով նախատեսված կանխավարկածը, որը կարող է հերքվել անձի կողմից քաղաքացիական դատավարության բոլոր երաշխիքների պահպանմամբ:

82. Պատասխանողը նշում է, որ Օրենքն ընդունվել է որպես առանց մեղադրական դատավճռի անհրաժեշտության հանցավոր գույքի շրջանառության դեմ պայքարի գործիքակազմ: Պատասխանողը գտնում է, որ դիմումում առկա քննադատությունները՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, որ Օրենքով նախատեսված ռեժիմը գործում է ոչ միայն քրեական գործի քննության անհնարինության դեպքում՝ ըստ այդմ հակասելով միջազգային փորձին, տեղին չեն: Պատասխանողը գտնում է, որ գույքի հանցավոր շրջանառության դեմ պայքարի գործիքները բովանդակային առումով կարող են տարբեր լինել, և միայն այն, որ Դիմողի կողմից նշված գործիքը գոյություն ունի որպես առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման դասական մոդել, չի նշանակում, որ դրա գոյությունը բացառում է այլ, միջազգայնորեն ընդունելի գործիքների առկայությունը և դրանց կիրառման իրավաչափությունը:

83. Ամփոփելով միջազգային փորձը՝ Պատասխանողն առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման դասական մոդելին զուգահեռ վկայակոչում է ընդունված այլ մոդելներ ևս՝ «Ընդլայնված բռնագրավում», «In rem վարույթ», «Չհիմնավորվող հարստություն»:

84. Մասնավորապես՝ «Չհիմնավորվող հարստություն» մոդելը նկարագրվում է, որպես այնպիսին, երբ անձի ձեռք բերած փաստացի գույքը համեմատվում է նրա եկամուտների հետ՝ անհամապատասխանություն բացահայտելու նպատակով, իսկ նախորդող հանցագործության հետ ուղղակի կամ անուղղակի կապ հաստատելն անհրաժեշտ չէ:

85. Պատասխանողը նշում է, որ Օրենքով ներդրված մեխանիզմը թե՛ Միավորված ազգերի կազմակերպության, թե՛ Եվրոպական միության փաստաթղթերում դասակարգվում է առանց մեղադրական դատավճռի բռնագանձում նախատեսող մոդելների շարքին:

86. Անդրադառնալով քրեական դատավարական երաշխիքներին՝ Պատասխանողը նշում է, որ քրեական դատավարական երաշխիքների պահպանման կարևորությունը վերաբերելի է այն դեպքերին, երբ քննարկվում է անձի մեղավորությունը հանցանքի կատարման մեջ, ինչը կարող է հանգեցնել պատժիչ միջոցների կիրառման: Առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման մեխանիզմները չեն պարունակում այդպիսի հատկանիշներ և, ըստ Պատասխանողի, չեն ենթադրում նույն երաշխիքների կիրառելիություն:

87. Անդրադառնալով ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթի՝ քրեական վարույթին այլընտրանք չդառնալու վերաբերյալ Դիմողի մտահոգություններին՝ Պատասխանողը նշում է, որ քննարկվող ինստիտուտը որևէ դեպքում չի կարող գնահատվել որպես հանցագործությունների բացահայտման, հանցագործություն կատարած անձանց պատասխանատվության ենթարկելու պետության պարտականության իրագործման այլընտրանք: Պատասխանողը նշում է, որ քրեական հետապնդման մարմինները, անկախ երկրում առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման ինստիտուտի գոյությունից ու կիրառությունից, մշտապես պարտավոր են բարեխղճորեն իրականացնել հանցագործությունների բացահայտման և կանխարգելման իրենց գործառույթները: Մյուս կողմից՝ Պատասխանողը գտնում է, որ առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման գործիքակազմը միտված է հասնելու հանցավոր գույքի շրջանառության դեմ պայքարի գերակա նպատակին ոչ թե անձանց պատասխանատվության ենթարկելու, այլ ապօրինի ծագում ունեցող գույքը տնտեսական շրջանառությունից դուրս բերելու և ֆինանսական բնույթի հանցագործությունների գրավչությունը նվազեցնելու միջոցով: Հետևաբար` Պատասխանողը գտնում է, որ պետություններում կարող են գոյություն ունենալ միանգամայն տարբեր գործիքակազմերի միջոցով միևնույն գերակա նպատակին հասնելուն ծառայող տարբեր ինստիտուտներ, և դրանց միաժամանակյա գոյության փաստը միայն չի կարող վկայել դրանցից որևէ մեկի՝ մյուսին այլընտրանք հանդիսանալու հանգամանքի մասին:

88. Վերոգրյալի հաշվառմամբ պատասխանողը եզրահանգում է, որ Օրենքով նախատեսված ուսումնասիրություն սկսելու հիմքերը խնդրահարույց չեն միջոցի համաչափության կամ դրա լեգիտիմ նպատակի քննարկման տեսանկյունից:

89. Սահմանադրության 1-ին հոդված․

«Հայաստանի Հանրապետությունն (...) իրավական պետություն է»։

90. Սահմանադրության 3-րդ հոդված` «Մարդը, նրա արժանապատվությունը, հիմնական իրավունքները և ազատությունները».

«(...)

2. Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների հարգումն ու պաշտպանությունը հանրային իշխանության պարտականություններն են:

3. Հանրային իշխանությունը սահմանափակված է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներով և ազատություններով՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունք»:

91. Սահմանադրության 60-րդ հոդված՝ «Սեփականության իրավունքը»․

«1. Յուրաքանչյուր ոք ունի օրինական հիմքով ձեռք բերած սեփականությունն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու և տնօրինելու իրավունք:

(...)

3. Սեփականության իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` հանրության շահերի կամ այլոց հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

4. Ոչ ոք չի կարող զրկվել սեփականությունից, բացառությամբ դատական կարգով` օրենքով սահմանված դեպքերի:

(...)»:

92. Սահմանադրության 78-րդ հոդված՝ «Համաչափության սկզբունքը»․

«Հիմնական իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է պիտանի և անհրաժեշտ լինեն Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակին հասնելու համար: Սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համարժեք լինեն սահմանափակվող հիմնական իրավունքի և ազատության նշանակությանը»:

93. Սահմանադրության 79-րդ հոդված՝ «Որոշակիության սկզբունքը»․

«Հիմնական իրավունքները և ազատությունները սահմանափակելիս օրենքները պետք է սահմանեն այդ սահմանափակումների հիմքերը և ծավալը, լինեն բավարար չափով որոշակի, որպեսզի այդ իրավունքների և ազատությունների կրողները և հասցեատերերն ի վիճակի լինեն դրսևորելու համապատասխան վարքագիծ»:

94. Սահմանադրական դատարանը հարկ է համարում Սահմանադրության 60-րդ հոդվածով նախատեսված սեփականության հիմնական իրավունքին Օրենքի դրույթների համապատասխանության հարցի վերաբերյալ իր վերլուծությունն սկսել` վերահաստատելով սույն վեճին վերաբերելի իր՝ 2023 թվականի նոյեմբերի 7-ի ՍԴՈ-1699 որոշմամբ արտահայտած հետևյալ դիրքորոշումը․

«5․2․ Սահմանադրական դատարանը վերահաստատում է սեփականության իրավունքի վերաբերյալ իր՝ նախկինում արտահայտած դիրքորոշումն առ այն, որ սեփականության իրավունքը, որպես ժողովրդավարական, սոցիալական և իրավական պետության պայմաններում անձի իրավունքների ու ազատությունների երաշխավորման բնութագրիչ, միաժամանակ նաև որպես մասնավոր և հանրային իրավահարաբերությունների կարգավորման կառուցակարգ, ունի սահմանադրաիրավական կարևոր նշանակություն (Սահմանադրական դատարանի 2018 թվականի հոկտեմբերի 30-ի ՍԴՈ-1432 որոշում, կետ 4.1):

Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ սեփականության իրավունքի պաշտպանության՝ Հայաստանի Հանրապետության իրավակարգում ունեցած ընդգծված կարևորությունն արձանագրված է առաջին հերթին Սահմանադրության «Սահմանադրական կարգի հիմունքները» վերտառությամբ գլխի 10-րդ հոդվածում, համաձայն որի՝ Հայաստանի Հանրապետությունում ճանաչվում և հավասարապես պաշտպանվում են սեփականության բոլոր ձևերը:

Սեփականության հիմնական իրավունքի պաշտպանության նպատակով սեփականության իրավունքի պաշտպանության երաշխիքներն ամրագրվել են նաև Սահմանադրության 60-րդ հոդվածում։

Վերը նշվածից բացի, Սահմանադրական դատարանը կարևոր է համարում արձանագրել, որ սեփականության հիմնական իրավունքը, թեպետ որոշ բովանդակային փոփոխություններով, սակայն որպես հիմնական իրավունքի իրավական ամրագրում 1995 թվականից մինչ այժմ կայուն հետևողականությամբ տեղ է գտել Սահմանադրության մեջ և դրանում կատարված բոլոր փոփոխություններում։

Բացի դրանից, Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է նաև, որ սեփականության իրավունքի պաշտպանության հանրային իշխանության պարտականությունը Հայաստանի Հանրապետության իրավակարգի կարևոր բաղադրիչ է նաև մարդու իրավունքների պաշտպանության վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրերով, մասնավորապես, սակայն չսահմանափակվելով միայն՝ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրով (հոդված 17, ընդունված և հռչակված ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի 1948 թվականի դեկտեմբերի 10-ի 217 Ա (III) բանաձևով), 1950 թվականի նոյեմբերի 4-ի Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիայի արձանագրության 1-ին հոդվածով։

Ելնելով սեփականության իրավունքի պաշտպանության՝ Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական կարգի բաղադրիչ լինելու հիմնարար սահմանադրական արժեքից՝ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածով նախատեսվել են սեփականության իրավունքին միջամտությունների՝ (1) սեփականության իրավունքի ընդհանուր սահմանափակումների, (2) սեփականությունից զրկման և (3) հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով (հասարակության և պետության կարիքների համար) սեփականության օտարման նպատակները, իրավական հիմքը և պայմանները։

(…)

Արձանագրելով սեփականության իրավունքի պաշտպանության կարևորությունը Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական կարգի համար՝ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է նաև, որ սեփականության իրավունքը բացարձակ չէ և ենթակա է սահմանադրաչափ սահմանափակումների, այսինքն` որ սեփականության իրավունքի սահմանափակման ձևով որևէ միջամտություն պետք է բավարարի Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված հետևյալ ընդհանուր պայմանները.

- սեփականության իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն Սահմանադրության 79-րդ հոդվածի պահանջներին համապատասխանող օրենքով,

- սեփականության իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն հանրության շահերի կամ այլոց հիմնական իրավունքների կամ ազատությունների պաշտպանության նպատակով,

- սեփականության իրավունքի սահմանափակումը պետք է համապատասխանի Սահմանադրության 78-րդ հոդվածով նախատեսված համաչափության սահմանադրական սկզբունքին,

- սեփականության իրավունքի սահմանափակումը չի կարող գերազանցել Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրերով սահմանված սահմանափակումները։

5.3. Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված նորմը գործում է որպես սեփականության իրավունքին հանրային իշխանության կողմից միջամտության ընդհանուր կանոն (lex generalis)։

Միաժամանակ, սեփականության իրավունքի առավել խիստ միջամտության երկու հատուկ ձևերի՝ սեփականությունից զրկելու և հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով (հասարակության և պետության կարիքների համար) սեփականությունը օտարելու իրավահարաբերությունների կարգավորման նպատակով Սահմանադրության, համապատասխանաբար, 60-րդ հոդվածի 4-րդ մասով և 60-րդ հոդվածի 5-րդ մասով սահմանվել են հատուկ նորմեր, որոնք Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասի նկատմամբ հանդես են գալիս որպես հատուկ նորմեր (lex specialis), որոնք, դրանցով նախատեսված միջամտության խստության աստիճանով և իրավահարաբերությունների բնույթով պայմանավորված, նախատեսել են սեփականության իրավունքին միջամտության սահմանադրաչափության հատուկ և պարտադիր այլ պայմաններ։

Մասնավորապես՝ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված ընդհանուր պայմանների հետ մեկտեղ սեփականությունից զրկվելու ձևով միջամտության սահմանադրաչափության անհրաժեշտ պայման է նաև Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված «դատական կարգի» ապահովումը, ինչպես նաև սեփականությունից զրկվելու դեպքի «օրենքով սահմանված» լինելը5»։

95. Վիճարկվող Օրենքով նախատեսված ընթացակարգերը գործադրելու և կառուցակարգերը կյանքի կոչելու արդյունքում գույքը, համապատասխան պայմանները բավարար լինելու դեպքում, անձից բռնագանձվում է (Օրենքի 24-րդ հոդվածի 1-ին մաս), ինչը հանգեցնում է Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 4-րդ մասի իմաստով սեփականությունից զրկելուն։ Նման միջամտության համար Սահմանադրության նույն դրույթով նախատեսված են հատուկ պահանջներ, մասնավորապես, անձը սեփականությունից կարող է զրկվել (1) դատական կարգով՝ (2) օրենքով սահմանված դեպքում։

96. Օրենքի 24-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման՝ գույքի նկատմամբ անձի սեփականության իրավունքի դադարեցման իրավասությունը վերապահված է բացառապես դատարանին, որը համապատասխան վճռին հանգում է Օրենքով նախատեսված և քաղաքացիական, քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերով և վերաբերելի այլ օրենքներով նախատեսված ընթացակարգերի միջոցով (Օրենքի 2-րդ հոդված)։ Հետևաբար՝ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված՝ «դատական կարգով» հատուկ պահանջը բավարարված է։

97. Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված՝ «օրենքով սահմանված դեպքի» հատուկ պահանջն Օրենքով նույնպես բավարարված է, քանի որ դրանով նախատեսված են խնդրո առարկա գույքի բռնագանձում կիրառելու պայմանները, որոնք ավելի մանրամասն քննարկվում են սույն որոշման հետագա հատվածներում։

98. Ինչպես վերը մեջբերված ՍԴՈ-1699 որոշմամբ Սահմանադրական դատարանն արդեն իսկ նշել է, Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված են Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված՝ սեփականության իրավունքին սահմանադրաչափ միջամտության ընդհանուր պայմանները լրացնող հատուկ պայմաններ։ Այսինքն՝ հաջորդաբար Սահմանադրական դատարանը պետք է հավաստիանա, թե արդյո՞ք բավարարված են նաև Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված պայմանները, մասնավորապես, արդյո՞ք սեփականության իրավունքին միջամտությունը հետապնդում է սահմանադրաչափ նպատակ, արդյո՞ք այն տեղի է ունենում «օրենքի» հիման վրա, և արդյո՞ք սեփականության իրավունքին միջամտությունը համապատասխանում է Սահմանադրության 78-րդ հոդվածով նախատեսված համաչափության սկզբունքին։

1․ Արդյո՞ք Օրենքով նախատեսված միջամտությունը հետապնդում է սահմանադրաչափ նպատակ(ներ)

99. Ըստ Պատասխանողի՝ Օրենքն ընդունվել է որպես կոռուպցիայի կանխարգելման և հանցավորության նվազեցմանն ուղղված համակարգային բարեփոխումների բաղադրիչ։ Համապատասխանաբար՝ Օրենքն ուղղված է ձեռքբերումն օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող գույքի բռնագանձմանն այն անձանց վերաբերող դեպքերում, որոնք Օրենքի իմաստով հանդիսանում են պաշտոնատար անձ կամ ում վերաբերյալ առկա է Օրենքով նախատեսված հանցանքներին առնչվող քրեական վարույթ։

100. Սահմանադրական դատարանն Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ և 11-րդ կետերի, 5-րդ և 24-րդ հոդվածների համակցված ուսումնասիրության արդյունքում արձանագրում է, որ Պատասխանողի կողմից նշված նպատակներն իրենց արտացոլումն ունեն Օրենքով նախատեսված կառուցակարգերում։

101. Այս առնչությամբ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ Օրենքի հիման վրա սեփականության իրավունքին՝ գույքի բռնագանձման միջոցով միջամտությամբ օրենսդրի հետապնդած նպատակներն են (1) կոռուպցիայի դեմ պայքարը և (2) հանցավորության դեմ պայքարը։ Նման պայմաններում սեփականության իրավունքին Օրենքի համապատասխանության վերաբերյալ իր վերլուծությունը Սահմանադրական դատարանն սկսում է այս երկու՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարի և հանցավորության դեմ պայքարի նպատակների քննարկումից։

102. Թեպետ նշված երկու նպատակներն էլ ինքնուրույն են, և յուրաքանչյուրն իրենով հետապնդվող շահի տեսանկյունից՝ ծանրակշիռ, դրանք Օրենքով նախատեսված կառուցակարգերի և ընթացակարգերի կիրառմամբ միմյանց բացառող չեն և կարող են հանդես գալ ինչպես միմյանց համընկնելով կամ փոխլրացնելով (օրինակ՝ կոռուպցիոն բնույթի հանցանքներին առնչվող անձանց գործերով, որոնք Օրենքի իմաստով պաշտոնատար անձ են), այնպես էլ՝ առանձին-առանձին։

103. Սահմանադրական դատարանը, այնուամենայնիվ, այս երկու նպատակների բովանդակային տարբերության և դրանց կենսագործման համար ընտրվող միջոցների համաչափությանը վերաբերող առանձնահատկությունները հաշվի առնելով, դրանց կանդրադառնա առանձին-առանձին։

2․ Նպատակ 1․ Կոռուպցիայի դեմ պայքար

104. Սահմանադրական դատարանն ամբողջությամբ ընդունում է Հայաստանի Հանրապետության և դրա յուրաքանչյուր քաղաքացու համար կոռուպցիայի հետևանքով ստեղծված խնդիրների և մարտահրավերների լրջությունը, և այն, որ կոռուպցիան ի զորու է նսեմացնել ժողովրդավարական արժեքներն ու ինստիտուտները, հավասարապես նաև քայքայել և հեղինակազրկել իրավունքի գերակայության և մարդու հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության համար ստեղծված ինստիտուտները։ Կոռուպցիայի ազդեցությունն ի զորու է կաթվածահար անել տնտեսության զարգացման, պաշտպանական, ազգային անվտանգության, արտաքին, կրթական, առողջապահական, արդարադատական և իրավապահ քաղաքականությունները մշակող վերին իշխանական օղակներից մինչև դրանք իրականացնող հանրային իշխանության մարմինների համակարգի ստորին օղակների ողջ շղթայի արդյունավետությունը՝ հետևանքային ազդեցությամբ վտանգելով մարդկանց հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությունը, նրանց անվտանգությունը ներքին և արտաքին վտանգներից, նրանց տնտեսական և սոցիալական բարեկեցությունը, իրավահավասար և խտրականությունից զերծ մնալու միջավայրը, ինչպես նաև ի հայտ բերելով այլ բացասական գործոններ։

105. Այս կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանը հարկ է համարում նաև հիշատակել ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան6, որի նախաբանում նշվում է.

«Սույն Կոնվենցիայի Մասնակից պետությունները,

անհանգստացած լինելով հասարակությունների կայունության և անվտանգության համար կոռուպցիայի առաջացրած խնդիրներով և սպառնալիքներով, որոնք խարխլում են ժողովրդավարական ինստիտուտներն ու արժեքները, բարոյական արժեքներն ու արդարությունը և վտանգում են կայուն զարգացումն ու օրենքի գերակայությունը,

անհանգստացած լինելով նաև կոռուպցիայի և հանցավորության այլ ձևերի միջև կապերով, մասնավորապես` կազմակերպված հանցավորության և տնտեսական հանցավորության, ներառյալ` փողերի լվացման հետ,

այնուհետև անհանգստացած լինելով կոռուպցիայի դեպքերով, որոնք ներառում են արժեքների հսկայական ծավալներ, որոնք կարող են կազմել պետությունների միջոցների նշանակալից մասը, և որոնք վտանգում են այդ Պետությունների քաղաքական կայունությունը և կայուն զարգացումը,

համոզված լինելով, որ կոռուպցիան այլևս ոչ թե տեղական խնդիր է, այլ վերազգային երևույթ, որն ազդում է հասարակությունների և տնտեսությունների վրա, որը կենսական կարևոր է դարձնում դրա կանխարգելմանը և վերահսկմանն ուղղված միջազգային համագործակցությունը,

համոզված լինելով նաև նրանում, որ համապարփակ և համակողմանի մոտեցումն անհրաժեշտ է կոռուպցիայի արդյունավետ կանխարգելման և դրա դեմ պայքարի համար,

այնուհետև համոզված լինելով նրանում, որ տեխնիկական աջակցության առկայությունը կարող է կարևոր դեր խաղալ Պետությունների հնարավորությունների ընդլայնման գործում, այդ թվում՝ կոռուպցիայի արդյունավետ կանխարգելման և դրա դեմ պայքարի բնագավառում կարողությունների ուժեղացման և ինստիտուտների ստեղծման միջոցով,

համոզված լինելով նրանում, որ անձնական հարստության ապօրինի ձեռքբերումը կարող է ուղղակիորեն վնաս հասցնել ժողովրդավարական ինստիտուտներին, ազգային տնտեսություններին և օրենքի գերակայությանը,

վճռական լինելով ապօրինի ձեռք բերված արժեքների միջազգային փոխանցումները ավելի արդյունավետ ձևով կանխարգելելու, հայտնաբերելու և խափանելու և արժեքների վերադարձման ուղղությամբ միջազգային համագործակցությունն ամրապնդելու գործում

(…)

համաձայնեցին հետևյալի մասին»:

106. Նույն կոնվենցիայի՝ «Նպատակները» վերտառությամբ 1-ին հոդվածում նշվում է.

«Սույն Կոնվենցիայի նպատակներն են.

ա) կոռուպցիան կանխարգելելուն և դրա դեմ ավելի արդյունավետ և ներգործուն պայքարելուն ուղղված միջոցների խրախուսումը և ուժեղացումը.

բ) կոռուպցիայի կանխարգելման և դրա դեմ պայքարում, այդ թվում՝ արժեքների վերադարձման ուղղությամբ միջազգային համագործակցության և տեխնիկական օգնության խրախուսումը, դյուրացումը և օժանդակումը.

գ) պետական գործերի և պետական սեփականության ազնիվ, պատասխանատու և պատշաճ կառավարման խրախուսումը»:

107. Հայաստանի Հանրապետության սահմանափակ տնտեսական հնարավորությունների, լուրջ մարտահրավերներով լի արտաքին քաղաքական և անվտանգային միջավայրում հանրային իշխանության մեջ կոռուպցիայի ոչ միայն առկայությունը, այլ նաև դրա դեմ արդյունավետ և ինտենսիվ պայքարի անընդհատ միջոցներ չձեռնարկելը հղի են առհասարակ Հայաստանի Հանրապետության՝ որպես Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակներին և որակներին համապատասխան պետության գոյության և առավել ևս դրա զարգացման դեմ գոյութենական վտանգով։ Այլ խոսքով՝ կոռուպցիայից զերծ հանրային իշխանության մարմիններ և հանրային ծառայության համակարգ ունենալը Հայաստանի սահմանադրական ժողովրդավարության և Սահմանադրության գերակայության ապահովման անառարկելի նախապայման է։

108. Այս առնչությամբ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է նաև, որ հանրային իշխանության համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարը ոչ միայն պետք է արդյունավետորեն իրականացվի, այլ պետք է համոզիչ կերպով տեսանելի լինի նաև ողջ հանրության համար՝ հանգեցնելով հավաքականորեն հասարակության և դրա առանձին անդամի մոտ կոռուպցիայի հաղթահարման, ինչպես նաև հետագայում կոռուպցիոն դրսևորումների դեմ հստակ իրավական գործիքների առկայությամբ անմիջապես հակազդելու հարցերում վստահության ամրապնդմանը։ Հասարակության և դրա յուրաքանչյուր անդամի մոտ կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործում հանրային իշխանության մարմինների կամքի բացակայության, նման պայքարի անարդյունավետության վերաբերյալ ընկալումները հղի են այդ հարցում հանրային վստահության պակասի արմատավորմամբ, ինչն ինքնին հանրային գիտակցության մեջ կոռուպցիայի դեմ պայքարի անարդյունավետության մտայնության թելադրմամբ, կոռուպցիայի հետ գոյատևելու դատապարտվածության զգացումով՝ դրա նկատմամբ հանրային գիտակցության մեջ հանդուրժողականություն ծնող հիմնական պատճառներից է։

109. Սահմանադրական դատարանը կարևոր է համարում նաև հանրային իշխանության համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարի անհրաժեշտության շուրջ աճող միջազգային համերաշխության միջավայրի առկայության մատնանշումը։

110. Միավորված ազգերի կազմակերպության շրջանակներում ընդունված միջազգային իրավական գործիքներից զատ, Եվրոպայի խորհրդի համակարգում նույն խնդրի լուծումը ևս կարևորվում է թե՛ դրա շրջանակներում կնքված միջազգային պայմանագրերով, թե՛ Եվրոպայի խորհրդի մասնագիտական մարմինների կողմից ընդունված փաստաթղթերում։ Մասնավորապես՝ «Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով» եվրոպական հանձնաժողովը (այսուհետ նաև՝ Վենետիկի հանձնաժողով) առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման կառուցակարգի՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակին համապատասխանության իմաստով նշել է, որ «[Կ]ոռուպցիան խաթարում է իրավունքի գերակայությունը, նվազեցնում է հասարակության վստահությունը քաղաքական ինստիտուտների հանդեպ և բացասաբար է ազդում մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների ապահովման վրա: (...)7»: Նույն դիրքորոշումը Վենետիկի հանձնաժողովը վերահաստատել է նաև Խորհրդատվական կարծիքում8: Մեկ այլ կարծիքով՝ առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման ինստիտուտի ներդրումը համարվել է որպես կազմակերպված հանցավորության և կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևոր միջոց9:

111. Սահմանադրական դատարանը, հաշվի առնելով կոռուպցիայի ամբողջությունը կազմող դրսևորումների գերակշիռ մեծամասնության խիստ քողարկված բնույթը, ընդունում է նաև, որ հակակոռուպցիոն քաղաքականությունները շարունակաբար առերեսվում են կոռուպցիոն դրսևորումների բացահայտման և հետևանքները վերացնելու բարդությունների հետ10։ Այս առնչությամբ Սահմանադրական դատարանը համամիտ է Օրենքի ընդունման հիմնավորումներում արտահայտված այն դիրքորոշման հետ, որ քրեական արդարադատության համակարգի միջոցով իրականացվող հակակոռուպցիոն պայքարը չի կարող ամբողջությամբ արդյունավետ լինել, եթե այն չզուգորդվի նաև այնպիսի վարույթներով և կառուցակարգերով, որոնք անկախ քրեական մեղադրանքով մեղքի հաստատման գործընթացից՝ ապահովում են կոռուպցիայի կանխարգելման և վնասի վերականգնման հնարավորություն11։

112. Վիճարկվող Օրենքով հետապնդվող նպատակներից է նաև քրեական արդարադատության համակարգի համար ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմամբ այդ գույքի վերադարձի խնդրի անլուծելիության դեպքում դրա իրականացման ապահովումը քաղաքացիական դատավարության գործիքակազմի միջոցով։ Այս իմաստով, հաշվի առնելով նաև, որ թեև կոռուպցիոն դրսևորումների արդյունքում հասարակությանը հասցված իրական գույքային վնասն իր տնտեսական արժեքով և այլ հետևանքային ազդեցությամբ անհամեմատ ավելի մեծ է դրանում ներգրավված անձանց կողմից ստացված գույքային օգուտից, պետք է նշել, որ նման դրսևորումների դեմ պայքարի բարձր արդյունավետություն ունեցող միջոց է հանրային իշխանության ներկայացուցչի մոտ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի առկայությունն ստուգելը և դրա բռնագանձման միջոցով պետական կոռուպցիայի գրավչությունը վերացնելը։ Ավելին, պետական կոռուպցիայի արդյունքում պատճառված վնասի վերականգնման արդյունավետ միջոց է դրա գույքային հետևանքների վերացումը, այդ թվում՝ առաջին հերթին (նախկին) պաշտոնատար անձին պատկանող ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձումը։

113. Պաշտոնատար անձանց (ինչպես պաշտոնավարող, այնպես էլ՝ պաշտոնաթող) պատկանող ապօրինի ծագում ունեցող գույքի՝ Օրենքով նախատեսված բռնագանձման միջոցներ ձեռնարկելը Սահմանադրական դատարանի դիտարկմամբ խիստ ազդեցիկ կանխարգելիչ ուղերձ է հանրային ծառայության համապատասխան պաշտոններ զբաղեցնող անձանց առ այն, որ նրանց կողմից գույքային բարեվարքության պահանջները չպահպանելն անխուսափելիորեն հանգեցնելու է օրենքով նախատեսված պատասխանատվության։ Հակառակը՝ նախկինում ձեռք բերված ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման միջոցով պետական կոռուպցիայի գրավչությունը շեշտակի նվազեցնելուց ձեռնպահ մնալը մի կողմից թողնելու է անցյալում տեղ գտած կոռուպցիոն միջավայրի բարիքներից օգտվել շարունակելու հանգամանքով պայմանավորված՝ անարդարության և անհավասարության խորն ընկալում հանրության մոտ, մյուս կողմից՝ վտանգավոր ներգործություն կունենա Օրենքով հանրային ծառայությանն ուղղված հետագա սթափեցնող ազդեցության վրա՝ գույքային բարեվարքության պահանջների առկայության պայմաններում դրանց հետագայում հետամուտ չլինելու հույսի ձևավորման և փաստված անպատասխանատվության վերաբերյալ նախապատմության բերումով։

114. Սահմանադրական դատարանը նկատում է նաև, որ հանրային իշխանության նկատմամբ վստահության կարևոր պայման է դրանում ներգրավված անձանց գույքային բարեվարքության կարգապահության պահպանումը և, մասնավորապես այն, որ պաշտոնատար անձի մոտ իր պաշտոնավարման ընթացքում կամ դրանից հետո տեղի չի ունենում գույքի շեշտակի ավելացում նշանակալի ծավալով և այնպես, որ դրա ձեռքբերման օրինականությունը վերջինս հիմնավորել չի կարողանում: Հակառակը, նման հիմնավորումների բացակայությունը հասարակության մոտ ուղղակիորեն հակադիրի՝ կոռուպցիոն միջավայրի և դրա հովանավորչության մասին համոզմունքի ձևավորման ողջամիտ բացատրություն կարող է ծառայել:

115. Այս առնչությամբ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ հանրային իշխանությունում կոռուպցիայի դեմ պայքարի ուղղությամբ ծրագրային առաջին քայլը Հայաստանի Հանրապետությունում ձեռնարկվել է դեռևս Հայաստանի անկախության հռչակմանը հաջորդող 1-ին տարում՝ 1992 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի կողմից ստորագրված «Պաշտոնեական դիրքի չարաշահումների և կոռուպցիայի դեմ պայքարն ուժեղացնելու մասին» ՆՀ-151 հրամանագրով12։ Հանրապետության նախագահի հիշյալ հրամանագրում, մասնավորապես, նշվել էր.

«Հանրապետությունում համակարգային արմատական վերափոխումների ներկա փուլում, երբ դեռևս անկատար է օրենսդրությունը և կազմավորման ընթացքում են նոր ժողովրդավարական կառույցները, երբ լուրջ վերափոխումների մեջ են հասարակական ողջ մտածողությունն ու հոգեբանությունը, պետության ու ժողովրդի համար առավել վտանգավոր են դառնում պաշտոնեական դիրքի չարաշահումներն ու կոռուպցիան:

Այս երևույթները խանգարում են օրինականության սկզբունքների հաստատմանն ուղղված քայլերին, արգելակում տնտեսական բարեփոխումների ընթացքը, ոտնահարում քաղաքացիների օրինական իրավունքներն ու շահերը` հաճախ բացասական հասարակական կարծիք ստեղծելով պետական ապարատի գործունեության մասին:

Ստեղծված պայմաններում պաշտոնեական դիրքի չարաշահումների և կոռուպցիայի դեմ պայքարն ուժեղացնելը օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է: Այս խնդրի իրականացմանն ուղղված միջոցառումները, սահմանափակելով անբարեխիղճ պաշտոնատար անձանց սուբյեկտիվ մղումների շրջանակները, քաղաքացիների սահմանադրական իրավունքների ու ազատությունների, նրանց օրինական շահերի պաշտպանության լրացուցիչ երաշխիքներ են հանդիսանում:

Պաշտոնեական դիրքի չարաշահումները և կոռուպցիան կանխելու, դրանց դեմ տարվող պայքարն ուժեղացնելու նպատակով և մինչև «Հայաստանի Հանրապետությունում պետական ծառայության մասին» օրենքի ընդունումը, որոշում եմ.

(․․․)

2. Պետական ծառայության անցնելիս քաղաքացիները պարտավոր են ներկայացնել հայտարարագիր բոլոր տեսակի եկամուտների, շարժական և անշարժ գույքի, արժեթղթերի, բանկերում ունեցած ավանդների, ինչպես նաև ֆինանսական բնույթի այլ պարտավորությունների մասին:

Այդպիսի տեղեկություններ չներկայացնելը, ոչ լրիվ կամ խեղաթյուրված ներկայացնելը, այդ պաշտոնում անձի նշանակումը մերժելու կամ ազատման հիմք է հանդիսանում:

3. Պետական ծառայողներին արգելել`

ա) զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ.

բ) պաշտոնեական դիրքը օգտագործելով քաղաքացիներին և իրավաբանական անձանց ձեռնարկատիրական գործունեության ասպարեզում որևէ աջակցություն ցույց տալ և դրա դիմաց ստանալ վարձատրություն կամ ձեռք բերել իրավունքներ կամ արտոնություններ.

գ) համատեղությամբ զբաղվել պաշտոնեական կարգավիճակով չնախատեսված գործունեությամբ (բացի գիտական, բժշկական, մանկավարժական, ստեղծագործական գործունեությունից) և ստանալ լրացուցիչ վարձատրություն, ձեռք բերել օրենքով չսահմանված իրավունքներ կամ արտոնություններ.

դ) միջնորդների միջոցով զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ.

ե) ծառայության բերումով իրենց հայտնի դարձած տեղեկություններն օգտագործել անձնական շահ ստանալու նպատակով.

(․․.)

է) անձնական կարիքների համար օգտագործել ծառայական ավտոտրանսպորտը, տեխնիկական այլ միջոցներ.

(․․․):

4. Արգելել Հայաստանի Հանրապետությունում պետական ծառայողներին և նրանց ընտանիքների անդամներին ծառայության բերումով առնչված հրավիրող կողմի հաշվին արտասահմանյան մասնավոր ուղևորություններ կատարել, բացառությամբ միջազգային պայմանավորվածությամբ նախատեսված դեպքերի և մերձավոր ազգականների հրավերներով կատարվող ուղևորությունների:

5. Պետական ծառայողները պետական և ոչ պետական ձեռնարկություններից, հիմնարկներից ու կազմակերպություններից, ինչպես նաև արտասահմանյան պետություններից, կազմակերպություններից, ֆիրմաներից պաշտոնի բերումով ստացած արժեքավոր նվերները, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանված կարգով, հանձնում են պետությանը:

6. Սույն հրամանագրի 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ կետերով նախատեսված պահանջների խախտում թույլ տված պետական ծառայողները ենթակա են պաշտոնից ազատման, Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ նախատեսված այլ պատասխանատվության։

(․․․)»:

116. Մինչ հիշյալ հրամանագրի ուժը կորցնելը և դրանից հետո ուժի մեջ էր մտել Սահմանադրությունը, ընդունվել էին մի շարք օրենքներ և ենթաօրենսդրական ակտեր, որոնցով սահմանվել են հանրային իշխանության մարմիններում ներգրավված անձանց կողմից իրենց պաշտոնեական լիազորություններն իրավաչափ նպատակներից զատ այլ նպատակներով չօգտագործելու, շահերի բախումները կանխելու, գույքային բարեվարքության, միայն թույլատրելի աղբյուրներից եկամուտներ ստանալու և օգտագործելու, գույքի և եկամուտների հայտարարագրման վերաբերյալ կարգավորումներ13։ Այսինքն՝ հանրային իշխանության համակարգում ներգրավված բոլոր բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց համար առավել քան հստակ է եղել իրենց զբաղեցրած պաշտոնով պայմանավորված սահմանափակումների ծավալը, ինչպես նաև այդ սահմանափակումների խախտման համար պատասխանատվությունը։

117. Ամեն դեպքում, Օրենքի իմաստով պաշտոնատար անձի կողմից իր պաշտոնեական լիազորությունների իրականացման ողջ ընթացքում գույքային բարեվարքության պահանջները պահպանելը և կոռուպցիոն դրսևորումներով գույքային շահ հետապնդելուց և ստանալուց ձեռնպահ մնալու պարտականությունն ինքնին հենց հանրային ծառայության պաշտոնին ներհատուկ պատասխանատվության և պարտականությունների այն աստիճան անբաժանելի բաղադրիչներ են, որ նույնիսկ ոչ օրինական ճանապարհով գույք ձեռք բերելու՝ օրենքով կամ ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտով նախատեսված հստակ արգելքի բացակայությունը չի կարող որևէ դեպքում դիտարկվել կամ մեկնաբանվել որպես պաշտոնատար անձի՝ ծառայության սահմանափակումներին հակառակ ձեռք բերված գույքի պաշտպանության հիմնավորում։ Անկախ ամենից՝ Սահմանադրական դատարանը շեշտում է, որ Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգը երբևէ չի հանդուրժել կամ թույլատրելի համարել պաշտոնատար անձի կողմից ոչ օրինական ճանապարհով գույքի ձեռքբերումը․ այդպիսի գույքի ձեռքբերումը չի կարող ներառվել Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի իմաստով «սեփականություն» հասկացության սահմանադրական բովանդակության ծավալի մեջ:

118. Այսպիսով, Սահմանադրական դատարանը եզրահանգում է, որ հանրային իշխանության համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակով Օրենքի իմաստով պաշտոնատար անձանց կողմից ձեռք բերված ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմամբ կոռուպցիայի կանխարգելումը և դրանով պատճառված վնասի վերականգնումը Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասի իմաստով դասվում է «հանրային շահի» ներքո14։

3․ Նպատակ 2․ հանցավորության դեմ պայքար

119. Սահմանադրական դատարանի համար ընդունելի է Պատասխանողի կողմից ներկայացված դիրքորոշումն առ այն, որ Օրենքի ընդունմամբ հետապնդվում է հանցագործությունների կանխման նպատակ՝ ֆինանսական օգուտ առաջացող հանցագործությունների գրավչությունը նվազեցնելով: Սահմանադրական դատարանը, ընդհանուր առմամբ, ընդունելի է համարում նաև Պատասխանողի այն պնդումը, որ հանցագործությունների կանխարգելման նպատակ կարող են հետապնդել տարաբնույթ օրենսդրական մեխանիզմներ, ինչպես նաև այնպիսիք, որոնք չեն ենթադրում յուրաքանչյուր դեպքում քրեորեն հետապնդվող արարքի համար անձի դատապարտում:

120. Օրենքի ընդունման հիմնավորումներում, մասնավորապես, նշվում է.

«1. Առանձնապես վտանգավոր որոշ հանցագործությունների, այդ թվում` կոռուպցիոն հանցագործությունների հիմնական շարժառիթը դրանցից ստացվող ֆինանսական միջոցներն են։ Նման դեպքերում հանցագործները հաճախ նաև փորձում են թաքցնել այդ ֆինանսական միջոցների իրական աղբյուրները՝ դրանք «օրինականացնելով», իսկ ստացված միջոցներն արդեն օգտագործվում են քաղաքական ազդեցությունը ուժեղացնելու կամ նոր եկամուտներ ստանալու համար։

2. Այս հանցագործությունների, հատկապես փողերի լվացման դեմ արդյունավետ պայքարի միջոցներից է ֆինանսական ուսումնասիրությունների իրականացումը և հանցավոր ճանապարհով ստացված միջոցների սառեցումը և բռնագանձումը։ Հանցավոր ծագում ունեցող ակտիվների բռնագանձման արդյունավետությունը պայմանավորված է նրանով, որ բացառելով տվյալ անձանց անհիմն հարստացման հնարավորությունը՝ այս գործիքը չեզոքացնում է հանցագործության կատարման հիմնական շարժառիթը։

3. Հանցավոր ճանապարհով ստացված ակտիվների բռնագանձման կիրառումը վերահաստատում է կարևորագույն սկզբունք՝ ոչ ոք չպետք է եկամուտներ ստանա հանցավոր ճանապարհով։ Այս գործիքը մի կողմից ուղղված է հետագայում հանցագործությունների կանխարգելմանը, իսկ մյուս կողմից՝ հակաօրինական արարքով պատճառված վնասների փոխհատուցմանը և այլ անձանց խախտված իրավունքների վերականգնմանը։

4. Առանց մեղադրական դատավճռի ակտիվների բռնագանձումը (non-conviction based asset forfeiture) կարևորագույն գործիք է կոռուպցիոն և այլ բնույթի հանցագործությունների արդյունքում ստացված եկամուտները բռնագանձելու համար։ Այս իրավական մեխանիզմը թույլ է տալիս անօրինական ճանապարհով ստացված գույքի վրա արգելանք կիրառել և այն բռնագանձել առանց անձի նկատմամբ մեղադրական դատավճռի կայացման։ Սա հատկապես կարևոր գործիք է, այն դեպքերի համար, երբ քրեական հետապնդումն իրականացնելն անհնար է օբյեկտիվ պատճառներով15»։

121. Օրենքի ընդունման գործընթացում Կառավարութան կողմից առաջադրված հիմնավորումներում ներկայացված՝ Օրենքով հանրային շահեր հետապնդվելու վերաբերյալ բացատրություններից զատ, մի շարք միջազգային պայմանագրերով Հայաստանի Հանրապետությունը, հանցագործությունների կանխարգելման ընդհանուր նպատակի ներքո, ստանձնել է առանց մեղադրական դատավճռի հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված միջոցների բռնագանձման արդյունավետ ընթացակարգ։

122. Մասնավորապես՝ Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից 2003 թվականին ընդունված՝ Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան (այսուհետ նաև՝ ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիա), որը Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացվել է 2007 թվականի մարտի 8-ին՝ առանց որևէ վերապահման, «ընդունվել է (...) կոռուպցիան կանխարգելելու և դրա դեմ ավելի արդյունավետ և ներգործուն պայքարելուն ուղղված միջոցների խրախուսման և ուժեղացման, կոռուպցիայի կանխարգելման և դրա դեմ պայքարում միջազգային համագործակցության և տեխնիկական օգնության խրախուսման, դյուրացման և օժանդակման, պետական գործերի և պետական սեփականության ազնիվ, պատասխանատու և պատշաճ կառավարման խրախուսման նպատակով»16։

Սույն որոշման 105-րդ կետում մեջբերված ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի նախաբանի 1-2-րդ և 7-8-րդ մասերն ուղղակիորեն վերաբերելի են նաև Օրենքով՝ հանցավորության դեմ պայքարի նպատակով սեփականության իրավունքին միջամտության համար հետապնդվող հանրային շահին17։

123. Նույն կոնվենցիայի 54-րդ հոդվածի 1-ին մասի «գ» կետով սահմանվում է.

«[Յ]ուրաքանչյուր Մասնակից պետություն, սույն Կոնվենցիայի 55-րդ հոդվածի համաձայն, գույքի առնչությամբ փոխադարձ իրավական օգնություն ցույց տալու նպատակներով, որը ձեռք է բերվել իրավախախտումներից որևէ մեկի կատարման հետևանքով, որոնք այդպիսին են ճանաչվել սույն Կոնվենցիային համապատասխան, կամ որոնք օգտագործվել են այդպիսի իրավախախտումները կատարելիս, իր ներքին օրենսդրությանը համապատասխան, պետք է (․․․)

գ) քննարկի այնպիսի միջոցներ ձեռնարկելու մասին հարցը, որոնք կարող են անհրաժեշտ լինել, որ այդպիսի գույքի բռնագրավման համար հնարավորություն ստեղծվի` առանց այնպիսի գործերով քրեական վարույթի շրջանակներում դատավճիռ կայացնելու, երբ հանցագործը չի կարող հետապնդվել մահվան, թաքնվելու կամ բացակայելու պատճառով կամ այլ համապատասխան դեպքերում»:

124. ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայով ամրագրված պարտավորությունների համապատասխանությունը Սահմանադրությանը Սահմանադրական դատարանն ստուգել է 2006 թվականի հունիսի 30-ի ՍԴՈ-641 որոշմամբ՝ դրանք ամբողջությամբ ճանաչելով Սահմանադրությանը համապատասխանող։ ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան Սահմանադրական դատարանի սույն որոշման կայացման պահին վավերացրել է 191 պետություն18, հետևաբար՝ ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայով ստանձնված պարտավորությունները ձգտում են դեպի համընդհանուր բնույթի միջազգային պարտավորության։

125. Բացի դրանից, Եվրոպայի խորհրդի կողմից 2005 թվականին ընդունված՝ «Հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտների լվացման, հետախուզման, առգրավման ու բռնագրավման ու ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին» կոնվենցիայով սահմանվել է, որ «[Կ]ողմերից յուրաքանչյուրը պետք է ձեռնարկի այնպիսի օրենսդրական կամ այլ միջոցներ, որոնք հնարավորություն են տալիս իրականացնելու գործիքների և եկամուտների, ինչպես նաև այդ եկամուտներին և լվացման ենթարկված գույքին համարժեք գույքի բռնագրավում» (3-րդ հոդվածի 1-ին մաս): Սույն միջազգային պայմանագրով Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած պարտավորությունների սահմանադրականությունը Սահմանադրական դատարանի կողմից ստուգվել է ՍԴՈ-730 որոշմամբ19, իսկ միջազգային պայմանագիրը Հայաստանի Հանրապետության համար ուժի մեջ է մտել 2008 թվականի հոկտեմբերի 1-ին։

126. Նմանապես, ինչպես Վենետիկի հանձնաժողովը նշել է իր Խորհրդատվական կարծիքում, առանց մեղադրական դատավճռի միջոցների բռնագանձման նպատակը՝ հանցավոր կամ այլ ապօրինի ճանապարհով ստացված միջոցների բռնագանձմամբ հանցավոր գործունեության տնտեսական գրավչությունը նվազեցնելը, ուղղակիորեն մատնանշվել է մի շարք այլ՝ հակակոռուպցիոն և հանցավորության դեմ ուղղված պրակտիկայում ուղենշային միջազգային փաստաթղթերում20։ Մասնավորապես՝ Ֆինանսական միջոցառումների աշխատանքային խմբի՝ «Փողերի լվացման, ահաբեկչության ֆինանսավորման և զանգվածային ոչնչացման զենքի տարածման ֆինանսավորման դեմ պայքարի միջազգային ստանդարտներ» վերտառությամբ հանձնարարականները ներառում են, մասնավորապես, թիվ 4 հանձնարարականը, որը սահմանում է, որ պետությունները պետք է դիտարկեն առանց մեղադրական դատավճռի բռնագրավումը թույլատրող միջոցների ընդունումը, «եթե դա չի հակասում ներպետական օրենսդրության հիմնարար սկզբունքներին», և թիվ 38 հանձնարարականը, որը պետություններին կոչ է անում ապահովել, որ նրանք իրավասու լինեն արձագանքելու առանց մեղադրական դատավճռի բռնագրավման վարույթներով և հարակից նախնական միջոցների առնչությամբ կատարված հարցումներին, եթե դա չի հակասում իրենց ներպետական իրավունքի հիմնարար սկզբունքներին21։

127. ՄԻԵԴ-ի պրակտիկայում հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված միջոցների բռնագանձումը դիտարկվել է հանրային շահի ներքո, որպես կանխարգելիչ նախազգուշացում հանցավոր մտայնություն ունեցողներին, ինչպես նաև՝ երաշխիք, որ ոչ ոք չի վայելելու հանցավոր գործունեության պտուղները22։ Նույնաբովանդակ դիրքորոշում է ունեցել նաև «Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով» եվրոպական հանձնաժողովը23։

128. Հետևաբար՝ Սահմանադրական դատարանը եզրահանգում է, որ Օրենքով հետապնդվող՝ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձումը Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ մասի իմաստով դասվում է «հանրային շահ» հասկացության ներքո24։

4․ Օրենքի որոշակիությունը

129. Դիմողի կողմից Օրենքով նախատեսված սահմանափակումների և միջամտությունների համար հիմք հանդիսացող դրույթների որոշակիության վերաբերյալ առաջադրված հարցադրումներին Սահմանադրական դատարանն անդրադառնալու է ստորև, ըստ Դիմողի կողմից դրանց ներկայացման հերթականության, սույն որոշման 7-րդ բաժնում։

5․ Համաչափությունը 1-ին նպատակի շրջանակում

130. Մինչ համաչափության տարրերի և բաղադրիչների վերլուծությունը Սահմանադրական դատարանը հարկ է համարում անդրադառնալ Սահմանադրությամբ նախատեսված սեփականության իրավունքի կարևոր հատկանիշի, որն իր ազդեցությունն ունի սույն սահմանադրական վեճի լուծման համար՝ սեփականության իրավունքի, անձի կարգավիճակը վատթարացնող նորմերի հետադարձ ուժի արգելքի և արդար դատաքննության իրավունքի առնչությամբ Դիմողի կողմից բարձրացված տարբեր հարցերի մասով։

131. Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ «[Յ]ուրաքանչյուր ոք ունի օրինական հիմքով ձեռք բերած սեփականությունն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու և տնօրինելու իրավունք»: Սահմանադրական սույն դրույթը նախատեսվել է 2015 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրությամբ և բացակայում էր 1995 թվականի Սահմանադրության՝ սեփականության անհատական հիմնական իրավունքի վերաբերյալ 28-րդ հոդվածում, որը սահմանում էր, որ «[Յ]ուրաքանչյուր ոք ունի սեփականության և ժառանգման իրավունք: (...)» և 2005 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրության սեփականության անհատական հիմնական իրավունքի պաշտպանության մասին 31-րդ հոդվածում, որը սահմանում էր, որ «[Յ]ուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու և կտակելու իր սեփականությունը։ (…)»:

132. Սույն սահմանադրական վեճի շրջանակում վիճարկվող Օրենքի ազդեցության ժամանակագրական ընդգրկման առավելագույն հնարավոր սկզբնակետից մինչև Սահմանադրության ուժի մեջ մտնելը, այսինքն՝ 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ից մինչև 1995 թվականի հուլիսի 13-ը, սեփականության իրավունքի հետ կապված իրավահարաբերությունների կարգավորման հիմնական իրավական ակտը Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի կողմից 1990 թվականի հոկտեմբերի 31-ին ընդունված «Հայաստանի Հանրապետությունում սեփականության մասին» Ն-0178-1 օրենքն էր, որի 8-րդ հոդվածի համաձայն «[Ք]աղաքացիների սեփականությունը ստեղծվում և բազմապատկվում է հանրային արտադրությանը մասնակցելուց, ձեռնարկատիրական գործունեությունից, սեփական կամ կոլեկտիվ տնտեսություն վարելուց նրանց ստացած աշխատանքային եկամուտների և վարկային հիմնարկներում, բաժնետոմսերում և մյուս արժեթղթերում ներդրած միջոցներից ստացվող եկամուտների հաշվին, ժառանգաբար և օրենքով թույլատրվող այլ հիմքերով գույք ձեռք բերելու հաշվին»:

133. Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ թեև 1995 թվականին ընդունված Սահմանադրության կամ 2005 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրության՝ սեփականության հիմնական իրավունքին վերաբերող դրույթներն ուղղակի նշում չեն պարունակել Սահմանադրությամբ պաշտպանության ենթակա սեփականության ձեռքբերման օրինականության որակի մասին, այդուհանդերձ, Սահմանադրության համապատասխան դրույթների մեկնաբանության որևէ ընդունելի մեթոդ չի ընձեռում որևէ այլ եզրահանգման հնարավորություն, բացառությամբ նրանից, որ Հայաստանի Հանրապետությունում անկախության հռչակման պահից ի վեր իրավական պաշտպանության, իսկ 1995 թվականի հուլիսի 13-ից հետո՝ Սահմանադրության պաշտպանության ներքո եղել է բացառապես օրինական հիմքով ձեռք բերված սեփականությունը։

134. Այսպիսով, մինչև 2015 թվականի փոփոխությունները ևս Սահմանադրությամբ երբեք չի ճանաչվել ոչ օրինական հիմքով ձեռք բերված սեփականության իրավունքը, հետևաբար՝ այն զուրկ է եղել Սահմանադրության պաշտպանությունից: Նման պայմաններում Սահմանադրական դատարանը բացառում է ոչ օրինական հիմքով ձեռք բերված սեփականության նկատմամբ սահմանադրական պաշտպանության տարածումը։ Ըստ էության՝ Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակման պահից ի վեր ոչ օրինական հիմքով ձեռք բերված գույքը երբևէ չի եղել իրավական պաշտպանության ներքո։

135. Սահմանադրության 78-րդ հոդվածով նախատեսված համաչափության սկզբունքի սահմանադրաիրավական բովանդակության մասին Սահմանադրական դատարանը 2020 թվականի հունիսի 18-ի ՍԴՈ-1546 որոշմամբ, մասնավորապես, նշել է հետևյալը.

«(...) համաչափության սկզբունքով պայմանավորված` օրենքով հիմնական իրավունքի սահմանափակումներին վերաբերող [մնացյալ] պահանջները հետևյալն են.

(…)

2) սահմանափակման համար ընտրված միջոցների`

ա) պիտանիությունը` Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակին հասնելու համար.

բ) անհրաժեշտությունը` Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակին հասնելու համար.

գ) համարժեքությունը սահմանափակվող հիմնական իրավունքի և ազատության նշանակությանը:

(…)

Հավաստիանալով իր կողմից պարզված սահմանադրական նպատակի առկայության մեջ` օրենսդիրն այնուհետև պետք է ընտրի դրան հասնելու միջոցները: Հետևապես, ընտրված միջոցների սահմանադրականությունը կանխորոշվում է առաջին հերթին դրանցով հետապնդվող նպատակով:

Ինչ վերաբերում է օրենսդրի կողմից միջոցների ընտրությանը` սահմանադրորեն արդարացված նպատակին հասնելու համար, ապա, նախ` դրանք պետք է պիտանի լինեն հիշյալ սահմանադրական նպատակին հասնելու համար: Այսինքն՝ այնպիսի օրենսդրական միջոցներն են պիտանի, որոնցով օրենսդիրն ի զորու է հասնել հետապնդվող նպատակին, այլ կերպ` երբ ապահովված է հավանականությունը, որ արդյունքը, որին ձգտում է օրենսդիրը, ի հայտ կգա:

Համաչափության սկզբունքի հաջորդ տարրն օրենսդրի կողմից ընտրված միջոցի անհրաժեշտությունն է, այսինքն՝ այն, որ այդ միջոցը` այլ միջոցների համեմատ նույն ներգործությամբ, պետք է ենթադրի ամենամեղմ միջամտությունը որևէ հիմնական իրավունքին կամ ազատությանը: Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակին հասնելու բոլոր պիտանի միջոցներից պետք է ընտրվի այն օրենսդրական միջոցը, որը նպատակին հասնելու նույն հավանականությամբ, այսինքն՝ նույն արդյունավետությամբ, սակայն առավել մեղմ է սահմանափակում որևէ հիմնական իրավունք կամ ազատություն:

Համաչափության սկզբունքի վերջին` չորրորդ տարրը պահանջում է, որ օրենսդիրն իր կողմից ընտրված պիտանի և անհրաժեշտ միջոցը համեմատի սահմանափակվող հիմնական իրավունքի կամ ազատության սահմանադրական նշանակության հետ` պարզելու համար, որ այդ միջոցներով արդյունքում պետությունն իրապես հասնում է հետապնդվող նպատակին, և սահմանափակվող հիմնական իրավունքը կամ ազատությունն իր նշանակությամբ չի պահպանում իր գերակայությունը այն հանրային շահերի նկատմամբ, որոնք պահպանելու նպատակով էլ օրենսդիրը դիմում է հիմնական իրավունքի կամ ազատության սահմանափակման: Վերջնարդյունքում դա նշանակում է, որ որևէ հիմնական իրավունքի կամ ազատությանը չմիջամտելը կամ այն երաշխավորելը, կախված դրանց էությունից, կանոն է, իսկ դրա սահմանափակումը` բացառություն, որը պետք է հիմնավորվի սահմանափակման յուրաքանչյուր դեպքում: Ընդսմին, որքան ավելի ինտենսիվ է սահմանափակումը, այնքան ավելի է մեծանում սահմանափակումը հիմնավորելու բեռը:

(…)

Ինչ վերաբերում է միջոցների ընտրությանը, ապա, նախ օրենսդրի կողմից ընտրված միջոցը պետք է լինի պիտանի` այդ նպատակին հասնելու համար:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ խոսքը հիմնական իրավունք սահմանափակող օրենքով ընտրված միջոցի պիտանիության մասին է, ապա այն առաջին հերթին կախված է հիմնական իրավունքների և ազատությունների սահմանափակումներին վերաբերող՝ Սահմանադրության այլ պահանջներին, հատկապես` որոշակիության սահմանադրական սկզբունքին համապատասխանության հանգամանքից25»:

136. Մինչ կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակի համար ընտրված միջոցների համաչափության հարցին անդրադառնալը՝ Սահմանադրական դատարանը նախ ցանկանում է հստակեցնել, որ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ և 6-րդ կետերով նախատեսված դրույթները, ըստ Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 11-րդ կետի, վերաբերում են այն անձին, որն իր զբաղեցրած պաշտոնի ուժով ուսումնասիրություն սկսելու պահին «Հանրային ծառայության մասին» օրենքի՝ սույն որոշման կայացման պահին գործող խմբագրության իմաստով հանդիսանում է հայտարարագիր ներկայացնելու պարտականություն ունեցող անձ կամ անձ, որն զբաղեցրել է այդպիսի պաշտոն կամ անձ, որն զբաղեցրել է այդպիսի պաշտոնին համարժեք պաշտոն։ Անձը համարվում է համարժեք պաշտոն զբաղեցրած, եթե իր իրականացրած գործառույթներին նույնական կամ նմանատիպ գործառույթներ իրականացնող անձն ուսումնասիրություն սկսելու պահին «Հանրային ծառայության մասին» օրենքի գործող խմբագրության իմաստով հանդիսանում է հայտարարագիր ներկայացնելու պարտականություն ունեցող անձ։

137. Հայտարարագիր ներկայացնելու պարտականություն ունեցող անձինք թվարկված են «Հանրային ծառայության մասին» օրենքի 34-րդ հոդվածով, որով պաշտոնատար անձի, որի գույքին կարող են վերաբերել Օրենքով նախատեսված կարգավորումները, կարգավիճակային պարտադիր բաղադրիչը հստակեցված խմբին դասվող պաշտոն զբաղեցնելն է, այլ ոչ՝ առհասարակ հանրային կամ հանրային ծառայության պաշտոն զբաղեցնելը կամ զբաղեցրած լինելը։ Պաշտոնատար անձանց այս խմբին դասվում են առավելապես պետական պաշտոն և համայնքային մի շարք պաշտոններ, ինչպես նաև պետական ծառայության առանձին տեսակների բարձրագույն (ղեկավար) և գլխավոր պաշտոններ զբաղեցնող անձինք, այսինքն՝ հանրային ծառայության ղեկավար կազմը, որով և սահմանափակված է այն պաշտոնատար անձանց շրջանակը, որոնք կարող են Օրենքի ազդեցության տիրույթում հայտնվել 1-ին նպատակի շրջանակում։

138. Երկրորդ՝ Օրենքով նախատեսված միջամտության` համաչափության սահմանադրական պահանջը բավարարելուն գնահատական տալու համար Սահմանադրական դատարանը նկատում է նաև, որ Օրենքով բռնագանձման ենթակա է բացառապես այն գույքը, որի շուկայական արժեքը հայցի ներկայացման պահին գերազանցել է 50 միլիոն Հայաստանի Հանրապետության դրամը (Օրենքի 24-րդ հոդվածի, 1-ին մաս)։ Այս հանգամանքը բացառում է Օրենքի կիրառումն այն անձանց նկատմամբ, որոնց գույքի համապատասխան արժեքը չի գերազանցում նշված շեմը, ինչով և առնչակից սուբյեկտների շրջանակի մասով Օրենքի ազդեցությունն էականորեն նվազեցված է՝ սահմանափակվելով Օրենքով նախատեսված կառուցակարգերի՝ միայն բարձր գումարային արժեք ունեցող գույքի նկատմամբ գործադրմամբ26։

139. Հայաստանի Հանրապետությունում առկա սոցիալ-տնտեսական վիճակի պայմաններում 50 միլիոն Հայաստանի Հանրապետության դրամ գումարի ունեցած արժեքը գնահատելու համար Սահմանադրական դատարանն ընդամենը արձանագրում է, որ այս գումարը սույն որոշման կայացման պահին գերազանցում է Հանրապետության նախագահի (Հանրապետության ամենաբարձրաստիճան պետական պաշտոնատար անձի) ամսական աշխատավարձի (հարկերից ազատ) գրեթե 38-ապատիկը, Հանրապետության վարչապետի (որպես գործադիր իշխանության բարձրագույն պաշտոնատար անձի) ամսական աշխատավարձի (հարկերից ազատ) ավելի քան 43-ապատիկը, Հանրապետության Ազգային ժողովի նախագահի (որպես օրենսդիր իշխանության ամենաբարձր վարձատրվող պաշտոնատար անձի) ամսական աշխատավարձի (հարկերից ազատ) ավելի քան 45-ապատիկը և Սահմանադրական դատարանի նախագահի (որպես ամենաբարձր վարձատրվող դատավորի) ամսական աշխատավարձի (հարկերից ազատ) ավելի քան 27-ապատիկը27։

140. Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 11-րդ կետի իմաստով պաշտոնատար անձանց գերակշիռ մեծամասնության վարձատրությունն ավելի ցածր է, քան վերը նշված պաշտոնյաներինը, որպիսի պարագայում ամենաբարձրաստիճան պաշտոնատար անձի եկամտի հիմնական աղբյուրի՝ աշխատավարձի՝ ավելի քան 3 տարվա գումարը գերազանցող արժեքով՝ օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող գույքի բռնագանձումը՝ վերը նշված նպատակների իրականացման համար համաչափության տեսանկյունից կարևոր հավասարակշռող գործոն է։

141. Երրորդ՝ ինչպես արդեն նշվեց սույն որոշման 115-116-րդ կետերում, պաշտոնեական դիրքի չարաշահման, շահերի բախման և կոռուպցիայի կանխարգելման ուղղությամբ պայքարը Հայաստանում սկսվել է անկախության հռչակումից անմիջապես հետո, և այն բոլոր սահմանափակումները, որոնք կարող էին կիրառելի լինել Օրենքի իմաստով պաշտոնատար անձանց կողմից գույք ձեռք բերվելու և իրենց գույքը կառավարվելու հարցերում, Օրենքի ընդունմամբ չէ, որ սահմանվել են։ Ինքնին Օրենքը կարգավորում է միայն վերը նշված սահմանափակումների հնարավոր խախտման գույքային հետևանքներին և դրանց կիրառման ընթացակարգերին վերաբերող հարցերը28։

142. Ամեն դեպքում Սահմանադրական դատարանը կրկին շեշտում է, որ ո՛չ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը և ո՛չ որևէ այլ իրավական ակտ չի կարող մեկնաբանվել այնպես, որ ոչ օրինական աղբյուրներից գույքի ստացումն արգելված լինելու մասին առանձին դրույթի բացակայությամբ պայմանավորված՝ նման գույքի ձեռքբերումը համարվի թույլատրելի, և այդպիսի գույքը որակվի որպես օրինական հիմքով ձեռք բերված, երբ նման մեծ արժեքով (տե՛ս սույն որոշման 139 և 156-րդ կետերը) գույքի ծագման օրինականությունը հիմնավորելու համար բավարար ընթացակարգային երաշխիքների ապահովման պայմաններում պաշտոնատար անձն ի վիճակի չէ հիմնավորել դրա՝ օրինական եկամուտներով ձեռքբերումը:

143. Չորրորդ՝ վերը նշված բոլոր գործոնների համակցված գործողությունը համաչափության սահմանադրական պահանջի բավարարումն ապահովելու համար պետք է զուգորդվի նաև քաղաքացիական դատավարության կարգով տրամադրվող ընթացակարգային երաշխիքներով։

144. Այս առումով Սահմանադրական դատարանը նկատում է, որ Օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն՝ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, Օրենքով որևէ հարցի վերաբերյալ հատուկ այլ կարգավորումներ նախատեսված չլինելու դեպքում, կիրառելի է ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման հետ կապված հարաբերությունների նկատմամբ։ Հետևաբար՝ ի լրումն Օրենքով նախատեսված ընթացակարգային երաշխիքների՝ կիրառելի են նաև Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված ընդհանուր երաշխիքները, և պատասխանողը պետք է հնարավորություն ունենա ամբողջ ծավալով օգտվելու դատավարության կողմին տրամադրվելիք իրավունքներից՝ ներառյալ՝ դատական նիստերին արդյունավետ մասնակցությունը և դատական ակտերի բողոքարկումը։

145. Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Դիմողի կողմից կատարված՝ դատական պաշտպանության և արդար դատաքննության իրավունքներին վերաբերող հարցադրումներն արժանի են Սահմանադրական դատարանի առանձին անդրադարձին, դրանք, ըստ դիմումում շարադրված հերթականության, քննարկվում են ստորև՝ սույն որոշման 4-րդ և 5-րդ մասերում։

146. Վերը նշված գործոնները, այնուամենայնիվ, նույնիսկ իրենց ամբողջության մեջ չեն կարող ապահովել կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակով Օրենքով նախատեսված սահմանափակման համաչափությունը, եթե Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ և 6-րդ կետերին՝ համակցությամբ 24-րդ հոդվածի 1-ին մասի հետ տրված մեկնաբանությունը բռնագանձման ենթակա ապօրինի ծագում ունեցող գույքի շրջանակը չպայմանավորի այդպիսի գույքի ձեռքբերման՝ անձի պաշտոնավարման հետ ունեցած առնչությամբ։ Մասնավորապես, ինչպես Սահմանադրական դատարանը նշել է սույն որոշման 104-118-րդ կետերում, Օրենքով կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակն ունի ոլորտային թիրախավորում, այն է՝ հանրային ծառայության մեջ կոռուպցիայի դեմ պայքարը, ինչով պայմանավորված է նաև Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ և 6-րդ կետերով նախատեսված պաշտոնատար անձանց շրջանակը։ Օրենքով նախատեսված նպատակի համար բռնագանձման ենթակա գույքի կազմը որոշակիացնելիս, հետևաբար, էական է, թե արդյոք այն ձեռք է բերվել համապատասխան պաշտոնի ստանձնումից առաջ, թե հետո։

147. Կոռուպցիոն դրսևորումների քողարկվածության և քրեական արդարադատության գործիքակազմի միջոցով, առանց զուգորդող քաղաքացիական բռնագանձման կառուցակարգերի կիրառման, դրանց դեմ պայքարի ոչ բարձր արդյունավետության պայմաններում (տե՛ս սույն որոշման 111-րդ կետը), Օրենքը կարող է հանրային ծառայության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակի շրջանակում հետապնդել այնպիսի գույքի հայտնաբերման և բռնագանձման խնդիր, որը ձեռք է բերվել պաշտոնավարման մեկնարկից հետո, ներառյալ` պաշտոնավարման ավարտից հետո և չի հիմնավորվում օրինական եկամուտներով: Սակայն այն դեպքում, երբ գույքը ձեռք է բերվել պաշտոնեական լիազորություններն ստանձնելուց առաջ, դրա բռնագանձումը դուրս է գալիս հանրային ծառայության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակի շրջանակից, և հետևաբար՝ չի կարող համատեղելի համարվել համաչափության սկզբունքի հետ:

148. Այս իմաստով Սահմանադրական դատարանը հարկ է համարում հստակեցնել, որ կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակին անհամապատասխանությունն առաջանում է ոչ թե պաշտոնավարման մեկնարկից առաջ ձեռք բերված գույքի և միջոցների ուսումնասիրմամբ, այլ այդ գույքի բռնագանձման դեպքում, քանի որ Օրենքով նախատեսված ուսումնասիրության առաջնային նպատակը ճանաչողական է այն իմաստով, որ առանց համապատասխան գույքի ձեռքբերման հանգամանքների շուրջ պատշաճ տեղեկացվածության՝ իրավասու մարմինն ի վիճակի չի լինելու արդյունավետորեն կայացնել Օրենքի 13-րդ հոդվածի 1-2-րդ մասերով նախատեսված որոշումները, իսկ հետագայում՝ ձեռնարկել Օրենքի 18-20-րդ հոդվածներով նախատեսված գործողությունները։ Հետևաբար՝ իրավասու մարմնի կողմից մինչև պաշտոնավարման մեկնարկն ընկած ժամանակահատվածի ուսումնասիրությունն ինքնին խնդրահարույց չէ, եթե դրա նպատակն անձի գույքային դրության ստուգումն է, օրինակ, պարզելու համար, թե արդյոք նա ունեցել է բավարար միջոցներ արդեն պաշտոնավարման մեկնարկից հետո իր օրինական եկամուտներով գույքի ձեռքբերման համար կամ որևէ այլ՝ Օրենքի նպատակին համահունչ հանգամանքներ պարզելու նպատակով։ Սակայն, եթե ընտրված ժամկետը նախորդում է անձի պաշտոնավարման մեկնարկի պահին, այդ ժամանակահատվածում (այսինքն՝ ուսումնասիրության այն ժամանակահատվածը, որը նախորդում է պաշտոնավարման մեկնարկին) Օրենքի իմաստով օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող գույքի հայտնաբերման դեպքում դրա նկատմամբ չի կարող ծագել Օրենքի 22-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված՝ գույքի ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածն այն պատճառաբանությամբ, որ Օրենքով հետապնդվող հանրային շահը հանրային ծառայության համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարն է՝ դրա կանխարգելման միջոցով։ Հետևաբար՝ որպես բռնագանձման ենթակա գույք պետք է դիտարկվի բացառապես Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի իմաստով այն գույքը, որը ձեռք է բերվել Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 11-րդ կետի իմաստով պաշտոնի ստանձնման պահից հետո, քանի որ մինչ այդ ձեռք բերված գույքի բռնագանձումը դուրս է հանրային իշխանության համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակից։

149. Հետևաբար՝ Սահմանադրական դատարանն Օրենքի վերը նշված դրույթների՝ նախորդ կետով նախատեսված մեկնաբանության տարբերակը դիտարկում է որպես համաչափության պահանջի բավարարման պարտադիր պայման՝ Օրենքով նախատեսված՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակի շրջանակում։

150. Այսպիսով, Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ Օրենքով կոռուպցիայի դեմ պայքարի հանրային շահի հետապնդման դեպքում (1) Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 11-րդ կետի իմաստով պաշտոնատար անձից (2) հայցը ներկայացնելու պահի դրությամբ 50 միլիոն Հայաստանի Հանրապետության դրամի արժեքը գերազանցող և (3) օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող այն գույքի բռնագանձումը, որը ձեռք է բերվել պատասխանողի կողմից իր պաշտոնի ստանձնումից հետո և (4) տվյալ գույքի ձեռքբերման օրինականության հիմնավորման համար պատասխանողին արդար դատաքննության իրավունքի երաշխիքներն ապահովված լինելու պայմաններում, և վերջինս չի հիմնավորում իր գույքի ձեռքբերման օրինականությունը, խնդրահարույց չէ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասերի՝ համաչափության սահմանադրական սկզբունքի տեսանկյունից։

151. Հետևաբար՝ սույն որոշման 146-149-րդ կետերում տրված՝ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ և 6-րդ կետերի և 24-րդ հոդվածի 1-ին մասի մեկնաբանությամբ Սահմանադրության 78-րդ հոդվածով նախատեսված համաչափության պահանջն Օրենքով հետապնդվող իրավաչափ 1-ին նպատակի շրջանակներում պահպանված է։

6․ Համաչափությունը 2-րդ նպատակի շրջանակում

152. Մինչ անդրադառնալը հանցավորության դեմ պայքարի նպատակի հետապնդման համար Օրենքով նախատեսված միջոցների համաչափության հարցին` Սահմանադրական դատարանը հարկ է համարում վերահաստատել սույն որոշման 131-134-րդ կետերում նշված իր դիրքորոշումները՝ որպես այս հարցին վերաբերելի դիրքորոշումներ, որոնք պետք է նկատի ունենալ դրա կապակցությամբ հետագա վերլուծության ընթացքում։

153. Նախ՝ հանցագործության հետ առնչության բերումով գույքի ուսումնասիրության՝ Օրենքով սահմանված հիմքերը նախատեսված են Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերում, որոնց բոլորի դեպքում անձին ապօրինի ծագում ունեցող գույք պատկանելու վերաբերյալ կասկածը պայմանավորված է անձի՝ հանցանքին առնչությամբ։ Մասնավորապես՝ իրավասու մարմինը կարող է սկսել հայց հարուցելու հիմքերի ուսումնասիրություն՝

1) Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն, եթե առկա է օրինական ուժի մեջ մտած մեղադրական դատական ակտ, որով հաստատվում է սույն օրենքով նախատեսված հանցանքներից որևէ մեկի կատարումը, և տվյալ քրեական գործի նյութերով առկա են բավարար հիմքեր՝ կասկածելու, որ դատապարտված անձին կամ իր հետ փոխկապակցված անձին պատկանում է ապօրինի ծագում ունեցող գույք, որը չի բռնագանձվել դատավճռով։

2) Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն, եթե նախաձեռնված քրեական վարույթով անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում է հարուցվել սույն օրենքով նախատեսված հանցանքներից որևէ մեկի կատարման համար, և առկա են բավարար հիմքեր՝ կասկածելու, որ մեղադրյալին կամ իր հետ փոխկապակցված անձին պատկանում է ապօրինի ծագում ունեցող գույք:

3) Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետի համաձայն, եթե առկա են բավարար հիմքեր՝ կասկածելու, որ համապատասխան անձին կամ իր հետ փոխկապակցված անձին պատկանում է ապօրինի ծագում ունեցող գույք, սակայն սույն օրենքով նախատեսված հանցանքներից որևէ մեկի կատարման առնչությամբ քրեական հետապնդումն անհնար է հետևյալ հիմքերից մեկով.

ա. անձը համաներմամբ ենթակա է քրեական պատասխանատվությունից ազատման,

բ. անձը Հայաuտանի Հանրապետության քրեական oրենuգրքի ընդհանուր կամ հատուկ մասի դրույթների ուժով ենթակա է քրեական պատաuխանատվությունից ազատման,

գ. անձը մահացել է,

դ. անձն արարքի կատարման պահին չի հաuել քրեական պատաuխանատվության համար սահմանված տարիքին։

4) Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետի համաձայն՝ առկա են բավարար հիմքեր՝ կասկածելու, որ համապատասխան անձին կամ իր հետ փոխկապակցված անձին պատկանում է ապօրինի ծագում ունեցող գույք, սակայն սույն օրենքով նախատեսված հանցանքներից որևէ մեկի կատարման առնչությամբ հարուցված քրեական հետապնդման ժամկետը կասեցվել է Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի 193-րդ հոդվածի 2-րդ կամ 3-րդ մասով նախատեսված հիմքերից որևէ մեկով։

154. Հանցագործության հետ առնչության բերումով գույքի ուսումնասիրության՝ Օրենքով սահմանված հիմքերը նախատեսված են Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերում, որոնց բոլորի դեպքում անձին ապօրինի ծագում ունեցող գույք պատկանելու վերաբերյալ կասկածը պայմանավորված է անձի՝ հանցանքին առնչությամբ։ Մասնավորապես՝ իրավասու մարմինը կարող է սկսել հայց հարուցելու հիմքերի ուսումնասիրություն․ եթե Օրենքի իմաստով «հանցանքը» բնորոշվում է որպես բացառապես Քրեական օրենսգրքով նախատեսված՝ պատժի սպառնալիքով արգելված, հանցագործության սուբյեկտի կողմից մեղավորությամբ կատարված, Քրեական օրենսգրքով նախատեսված արարքներից մեկը, որոնց ցանկը խիստ որոշակիորեն սահմանված է Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետում։

155. Քրեական օրենսգրքի և ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի և Անդրազգային հանցավորության դեմ պայքարի մասին կոնվենցիայի ու դրան կից արձանագրությունների համադրված վերլուծությունը հնարավորություն է ընձեռում արձանագրել, որ Օրենքում թվարկվող հանցանքները (1) գույքային օգուտ գեներացնելու հնարավորություն ընձեռող և/կամ (2) միջազգայնորեն հետապնդելի համարվող՝ կազմակերպված հանցավոր դրսևորում ունեցող (3) և/կամ կոռուպցիոն բնույթի հանցագործություններ են, որոնք գերակշիռ մասով հանդիսանում են առանձնապես ծանր29 կամ ծանր30 հանցագործություններ։

156. Երկրորդ՝ Սահմանադրական դատարանն ընդգծում է նաև վերը՝ 139-րդ կետում նկարագրված՝ սեփականության իրավունքին Օրենքով նախատեսված միջամտության համաչափության գնահատականի համար կարևոր գործոնն առ այն, որ Օրենքով բռնագանձման ենթակա է բացառապես այն գույքը, որի շուկայական արժեքը հայցի ներկայացման պահին գերազանցել է 50 միլիոն Հայաստանի Հանրապետության դրամը (Օրենքի 24 հոդված, մաս 1-ին)։ Նույն շեմի բավարարումը նաև նախապայման է Օրենքի իմաստով ուսումնասիրության արդյունքների ինչպես նախնական, այնպես էլ վերջնական ամփոփումից հետո գույքի բռնագանձման հայցի հարուցման ուղղությամբ միջոցներ ձեռնարկելու համար (Օրենքի 13-րդ հոդվածի 2-րդ մաս և 18-րդ հոդվածի 2-րդ մաս): Այս հանգամանքը, ինչպես արդեն նշվել է, բացառում է Օրենքի ազդեցությունն այն անձանց շրջանակի համար, որոնց գույքի համապատասխան արժեքը չի գերազանցում նշված շեմը, որով և էականորեն նվազեցված է Օրենքի ազդեցությունը սուբյեկտների ընդգրկվածության իմաստով՝ Օրենքով նախատեսված իրավական գործիքների գործադրումն ապահովելով միայն բարձր գումարային արժեք ունեցող գույքի նկատմամբ31։ Ի հավելումն Սահմանադրական դատարանի կողմից սույն որոշման 139-րդ կետում բերված համեմատական տվյալների՝ հարկ է նկատել, որ սույն որոշման կայացման պահին առկա տվյալների համաձայն՝ 50 միլիոն Հայաստանի Հանրապետության դրամ գումարը 33 անգամ գերազանցում է 2021 թվականի դրությամբ32 Հայաստանում մեկ շնչին ընկնող տարեկան զուտ ազգային եկամուտի ամբողջ ծավալը33։

157. Երրորդ՝ ինչպես նշվել է սույն որոշման 143-144-րդ կետերում, վերը նշված գործոնների համակցված գործողությունը համաչափության սահմանադրական պահանջը բավարարելու համար պետք է զուգորդվի նաև քաղաքացիական դատավարության կարգով անձին՝ իր գույքի ձեռքբերման օրինականությունը ներկայացնելու նպատակով տրամադրվող ընթացակարգային երաշխիքներով։ Սույն որոշման նույն դրույթը հավասարապես վերաբերելի է նաև հանցավորության դեմ պայքարի նպատակի շրջանակում սեփականության իրավունքին միջամտության համաչափության գնահատմանը։

158. Հանցավորության դեմ պայքարի նպատակով ներդրված քաղաքացիական դատավարության կարգով գույքի բռնագանձման կառուցակարգերի համատեքստին վերաբերող իրավունքի զարգացմամբ՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռներում միջամտության համաչափության պահանջի բաղադրիչ է դիտարկվել, մասնավորապես, բռնագանձման ենթակա գույքի և բռնագանձման վարույթի համար հիմք հանդիսացող հանցանքի միջև կապի առկայությունը, որի առնչությամբ, մասնավորապես՝ «Յորդանովն ընդդեմ Բուլղարիայի» գործով այս դատարանը նշել էր, որ որպեսզի գույքից անարգել օգտվելու իրավունքին միջամտությունը համապատասխանի 1-ին Արձանագրության 1-ին հոդվածի պահանջներին, ներպետկան դատարանից ակնկալվում է, որ այն տրամադրի այն հանցանքի կամ զանցանքի վերաբերյալ որոշ տվյալներ, որի կատարման արդյունքում է ենթադրաբար ձեռք բերվել բռնագանձման առարկա գույքը, և ցույց տա, որ ողջամտորեն հնարավոր էր կապ այդ իրավախախտման և խնդրո առարկա գույքի միջև34։

159. Այս առնչությամբ Սահմանադրական դատարանը հիշեցնում է, որ իր՝ 2025 թվականի փետրվարի 11-ի ՍԴՈ-1769 որոշմամբ Սահմանադրության 81-րդ հոդվածի 2-րդ մասի դրույթի վերաբերյալ նշել էր.

«Սահմանադրության 81-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված սահմանադրական հիմնական իրավունքի կամ ազատության «սահմանափակման սահմանափակման» հիմնարար կանոնը նախատեսում է սահմանադրական հիմնական իրավունքի կամ ազատության սահմանափակման շրջանակը՝ որպես դրա առավելագույն սահման արձանագրելով Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով նախատեսված սահմանափակման չափը: Սահմանադրական սույն կանոնը տարածվում է յուրաքանչյուր սահմանադրական հիմնական իրավունքի կամ ազատության նկատմամբ և չի նախատեսում հիմնական իրավունքների և ազատությունների ցանկից որևէ բացառություն, որով հստակորեն սահմանագծում է հանրային իշխանության կողմից սահմանադրական որևէ իրավունքի կամ ազատության սահմանափակման կամ դրան միջամտության առավելագույն թույլատրելի սահմանը: Հետևաբար՝ մարդու սահմանադրական հիմնական իրավունքների կամ ազատությունների պաշտպանության հարցում Սահմանադրության և միջազգային իրավունքի հարաբերակցության այս հիմնարար սահմանադրական կանոնի ուժով Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրով սահմանված որևէ հիմնական իրավունքի խախտում ինքնաբերաբար Սահմանադրությամբ նախատեսված համապատասխան հիմնական իրավունքի կամ ազատության սահմանափակման կամ այլ միջամտության առավելագույն թույլատրելի սահմանի խախտում է: Այսինքն՝ Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով նախատեսված իրավունքի կամ ազատության պաշտպանության սահմանը համապատասխան հիմնական սահմանադրական իրավունքի կամ ազատության պաշտպանության «նվազագույն նշաձողն» է, որի խախտումը ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրի, այլև Սահմանադրության խախտում է»35։

160. Հետևաբար՝ վերը նշված գործոնները, այնուամենայնիվ, սեփականության հիմնական իրավունքի սահմանափակման «նվազագույն նշաձողը» ՄԻԵԴ վճռով սահմանված լինելու պայմաններում, նույնիսկ իրենց ամբողջության մեջ չեն կարող ապահովել Օրենքով հետապնդվող՝ հանցավորության դեմ պայքարի նպատակով դրանով նախատեսված միջամտության համաչափությունը, եթե Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերի՝ 24-րդ հոդվածի 1-ին մասի հետ համակցության մեջ, մեկնաբանությունը չպարունակի բռնագանձման ենթակա գույքի՝ համապատասխան հանցանքի հետ այնպիսի կապը հիմնավորելու պահանջ, որը ներառում է տվյալ անձին վերագրվող հանցանքի՝ իր համար տնտեսական օգուտ գեներացնելու հնարավորությունը։

161. Անձին վերագրվող հանցանքի՝ իր համար տնտեսական օգուտ գեներացնելու հնարավորությունն Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերից մեկի հիմքում ընկած հանցանքի արդյունքում տնտեսական օգուտ ձեռք բերելու հնարավորությունն է։ Ընդ որում, հաշվի առնելով Օրենքով նախատեսված գույքի բռնագանձման ընթացակարգի ներդրման անհրաժեշտության վերաբերյալ հիմնավորումները, մասնավորապես՝ հանցավոր գործունեության ընթացքում ձեռք բերվող գույքի բռնագանձման համար քրեական դատավարության ընթացքում պահանջվող բարձր ապացուցողական շեմի առկայությամբ պայմանավորված՝ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքը շրջանառությունից դուրս բերելու և, հետևաբար, հանցավորության տնտեսական գրավչությունը նվազեցնելու նպատակներին հասնելու դժվարությունները36՝ Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ հանցանքից տնտեսական օգուտ ստանալու հանգամանքի հիմնավորման համար քրեական դատավարությունում գույքի բռնագանձման նպատակով կիրառվող ապացուցողական շեմը կիրառելի չէ Օրենքով նախատեսված ընթացակարգերով գույքի բռնագանձման համար։ Այսինքն՝ պատասխանողի գույքի՝ Օրենքի համաձայն բռնագանձման մասին եզրահանգման համար անհրաժեշտ չէ, որ այն հիմնված լինի հանցանքի հետ այնպիսի պատճառահետևանքային կապի վրա, որի առկայությունը պետք է հաստատված լինի «հիմնավոր կասկածից անդին» ապացուցողական շեմի բավարարմամբ, որովհետև Օրենքով նախատեսված ընթացակարգի նպատակը չէ հանցավոր վարքագծի հաստատումը քրեական իրավունքի նպատակների համար, այլ՝ որոշ հավաստիությամբ ցույց տալը, որ բռնագանձման ենթակա գույքը կարող էր գեներացված լինել հանցավոր վարքագծի արդյունքում37։ Նման պայմաններում Սահմանադրական դատարանը եզրակացնում է, որ Օրենքով նախատեսված կառուցակարգի գործադրմամբ բռնագանձվելիք գույքի՝ հանցանքի հետ կապն անձի դրսևորած վարքագծի պայմաններում որոշակի ողջամիտ հավաստիությամբ խնդրո առարկա գույքի հանցանքի արդյունքում ստացված լինելու հավանականությունն է: Այսինքն՝ (1) քաղաքացիական դատավարության ընթացքում իր գույքի ձեռքբերումն օրինական եկամուտներով հիմնավորելու՝ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված բոլոր ընթացակարգային երաշխիքներն ապահովված լինելու և (2) գույքի նկատմամբ Օրենքով առաջադրվող նվազագույն արժեքային շեմի բավարարվածության պայմաններում, համապատասխան հանցանքից տնտեսական օգուտ ստանալու հնարավորությունն այն հանգամանքն է, որն ամրապնդում է գույքի ապօրինի ծագում ունենալու կանխավարկածը՝ անաչառ և տեղեկացված դիտորդի աչքում ավելի հավանական դարձնելով այն, որ գույքը, որի ձեռքբերման օրինականությունը չի հիմնավորվել օրինական եկամուտներով, ունի ապօրինի, քան՝ օրինական ծագում։ Արդյունքում՝ պատասխանողի կողմից՝ իր գույքի ձեռքբերման օրինականությունը չհիմնավորելու բացասական հետևանքները կրելը, Օրենքով նախատեսված մյուս պայմանների բավարարված լինելու դեպքում, համաչափ կլինի Սահմանադրության 78-րդ հոդվածի իմաստով։

162. Վերը նշված գործոնների հաշվառմամբ՝ Օրենքով նախատեսված՝ ապօրինի ծագում ունեցող գույքը քաղաքացիական դատավարության կարգով բռնագանձելու ընթացակարգը Սահմանադրական դատարանի գնահատմամբ պիտանի է հանցավորության դեմ պայքարի նպատակի համար, քանի որ այն էականորեն նվազեցնում է Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետում թվարկված հանցանքների տնտեսական գրավչությունը և ազդեցիկ ուղերձ է պարունակում հանցավոր մտադրություն ունեցող անձանց առ այն, որ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքից օգտվելը նույնիսկ տարիներ անց դադարեցվելու է։

163. Օրենքով նախատեսված՝ քաղաքացիական դատավարության կարգով ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման ընթացակարգը, միաժամանակ, նաև անհրաժեշտ գործիքակազմ է՝ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքը տնտեսական շրջանառությունից դուրս բերելու համար։ Դրան զուգահեռ, քրեական դատավարության կարգով գույքի բռնագրավման և այլ կերպ բռնագանձման գործիքակազմերը, ինչպես արդեն նշվել է սույն որոշման 111-րդ կետում, չունեն արդյունավետության այն աստիճանը, ինչը միջազգային լավագույն փորձը վերագրում է ապօրինի ծագում ունեցող գույքի քաղաքացիական բռնագանձումների կառուցակարգերին։

164. Միաժամանակ, ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման կառուցակարգը և դրա գործադրման համար նախատեսված համապատասխան ընթացակարգը Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացված միջազգային պայմանագրերով (տե՛ս սույն որոշման 124-125-րդ կետերը) ստանձնված պարտավորությունների իմաստով ուղղակիորեն որպես պիտանի և անհրաժեշտ գործիքակազմ են դիտվում նաև հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքի շրջանառությունը կանխելու և այն բռնագանձելու հարցերում Հայաստանի Հանրապետության մասնակցությամբ միջազգային համագործակցության շրջանակում ունեցած պարտավորությունների կատարման համար։

165. Ի վերջո, Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ Օրենքով հետապնդվող՝ հանցավորության դեմ պայքարի նպատակի շրջանակում (1) Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված հանցանքներից որևէ մեկին Օրենքի իմաստով առնչություն ունեցող անձից (2) հայցը ներկայացնելու պահի դրությամբ 50 միլիոն Հայաստանի Հանրապետության դրամի արժեքը գերազանցող և (3) օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող՝ պատասխանողին վերագրվող հանցանքին առնչվող այն գույքի բռնագանձումը, որի ձեռքբերման օրինականության հիմնավորման համար պատասխանողի արդար դատաքննության իրավունքն ապահովված լինելու պայմաններում՝ վերջինս չի հիմնավորում իր գույքի ձեռքբերման օրինականությունը, խնդրահարույց չէ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասերի՝ 78-րդ հոդվածով նախատեսված համաչափության սկզբունքի տեսանկյունից։

166. Հետևաբար՝ սույն որոշման 160-161-րդ կետերում նախատեսված՝ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերի և 24-րդ հոդվածի 1-ին մասի համակցված մեկնաբանությամբ համաչափության պահանջը 2-րդ նպատակի շրջանակներում պահպանված է։

7․ Սեփականության իրավունքի ներքո այլ հարցեր

167. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակով սեփականության իրավունքին միջամտության համաչափության առնչությամբ Սահմանադրական դատարանը նկատում է, որ Օրենքով գույքի բռնագանձման թույլատրելիության ժամանակային սահմանափակում չի նախատեսվում։ Այս իմաստով ինքնին հասկանալի է, որ սույն որոշման 104-118-րդ կետերում նկարագրված հանրային շահի հետապնդման նպատակով նման ժամանակային սահմանափակումների նախատեսումը մինչև Օրենքի ուժի մեջ մտնելը ձեռք բերված գույքի բռնագանձման հարցում կնշանակեր առհասարակ Օրենքը չտարածել մինչ դրա ուժի մեջ մտնելը ձեռք բերված գույքի նկատմամբ։ Սակայն պետք է նկատել նաև, որ նման վաղեմության ժամկետ նախատեսված չէ նաև Օրենքի ուժի մեջ մտնելու մեկնակետից կամ հետագա որևէ պահից հաշվարկված։

168. Թեպետ Դիմողը սույն հարցը չի բարձրացրել իր հիմնավորումներում, սակայն այն ուղղակիորեն կապված է Դիմողի կողմից առաջադրված՝ ուսումնասիրվող ժամանակահատվածը մինչև 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ը տարածելու՝ Դատախազության հայեցողական լիազորության հետ այն իմաստով, որ Օրենքով ուսումնասիրություն սկսելու վաղեմության որևէ ժամկետ նախատեսված չլինելու պայմաններում Օրենքի գործողության ընթացքում շարունակաբար երկարելու է բռնագանձման ենթակա գույքի ձեռքբերման և դրա առնչությամբ Օրենքով նախատեսված իրավական վարույթների միջև ընկած ժամանակահատվածը38։ Այս առնչությամբ Սահմանադրական դատարանը հարկ է համարում արձանագրել, որ սույն որոշման 147-րդ կետով նախատեսված օբյեկտիվ չափանիշը, այսինքն՝ բռնագանձումը միայն պաշտոնավարման պահից հետո ձեռք բերված համապատասխան գույքի վրա տարածելն ինքնին սահմանափակում է հնարավոր կամայականությունների պատուհանը՝ կապված նրա հետ, որ պաշտոնատար անձի՝ բռնագանձման ենթակա գույքի շրջանակը կարող է սահմանագծվել դատախազի հայեցողությամբ` կախված ուսումնասիրվող ժամանակահատվածի վերաբերյալ վերջինիս որոշումից։

169. Այդուհանդերձ, սրանով չի լուծվում այն խնդիրը, թե Օրենքն ուժի մեջ մտնելու պահից ի վեր պաշտոնատար անձի գույքը դեռ որքան ժամանակ հետո կարող է Օրենքի իմաստով բռնագանձման ենթակա լինել։ Օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո ժամանակի ընթացքին զուգահեռ նման ժամկետային վաղեմության բացակայությունը հղի է կոնկրետ անձի համար իր գույքի կազմի առնչությամբ անորոշության ձևավորման վտանգով, որը թեպետ վերացական ստուգման շրջանակում Սահմանադրական դատարանի կողմից քննարկել հնարավոր չէ կոնկրետ փաստական հանգամանքների նկատմամբ Օրենքի նորմերի կիրառման ընթացքում դրանց տրված մեկնաբանության բացակայության պատճառով, սակայն որքան ժամանակը հոսում է, այնքան անձի համար ավելի առարկայական են դառնալու իր գույքի առնչությամբ անորոշությունից բխող հետևանքները։ Հետևաբար՝ սա մի հանգամանք է, որն ինքնին բավարար չէ Օրենքի համապատասխան դրույթի՝ Սահմանադրությանը հակասելու վերաբերյալ եզրակացության հանգելու համար, սակայն պետք է անմիջապես հայտնվի օրենսդրի ուշադրության կենտրոնում։

170. Այս առումով Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ օրենսդիրը պարտավոր է համաչափ և կանխատեսելի կարգավորումներով որոշակիացնել Օրենքով նախատեսված ժամանակահատվածը Օրենքի ընթացակարգերի կիրառման համար վաղեմություն սահմանելու նպատակով՝ ի միտն ունենալով ժամանակային երկու պայմանական ռեժիմները՝ (1) Օրենքի ուժի մեջ մտնելուց առաջ և (2) Օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո։ Օրենքի ուժի մեջ մտնելուց առաջ ձեռք բերված գույքի առնչությամբ խոսքն այնպիսի կարգավորումների մասին է, որոնք անհրաժեշտ են այդ գույքի բռնագանձման վարույթ նախաձեռնելու համար ողջամիտ առավելագույն ժամկետ (սկսած Օրենքի ուժի մեջ մտնելու պահից) սահմանելու համար: Մյուս դեպքում՝ Օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո ձեռք բերված գույքի առնչությամբ հարկ է նախատեսել կարգավորումներ, որոնք կսահմանեն այն հնարավոր առավելագույն և ողջամիտ ժամկետը (հաշված, օրինակ, գույքի ձեռքբերման և/կամ պաշտոնատար անձի պաշտոնավարման ավարտի պահից), որը լրանալուց հետո տվյալ գույքի նկատմամբ Օրենքով նախատեսված ընթացակարգերի կիրառման վաղեմություն պետք է գործի։

171. Ինչ վերաբերում է Դիմողի այն հարցադրմանը, որ անորոշ է, թե Օրենքի ուժի մեջ մտնելու պահից հետո որքան ժամանակահատվածում Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի հիմքով կարող է սկսվել ուսումնասիրությունը, ապա Սահմանադրական դատարանը նկատում է, որ Դիմողի առաջադրած խնդիրն իր լուծումն ստանում է Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի, 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի, 34-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համակցված ուսումնասիրությամբ, որի արդյունքում ակնհայտ է դառնում, որ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի հիմքով ուսումնասիրությունը Դատախազության համապատասխան ստորաբաժանումը կարող է սկսել միայն մինչդատական քրեական վարույթի օրինականության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող դատախազի տեղեկացումը և դրա առնչությամբ համապատասխան փաստաթղթերն ստանալու պահից։ Իր հերթին, մինչդատական քրեական վարույթի օրինականության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող դատախազի մոտ, Օրենքի 34-րդ հոդվածի 3-րդ մասի հիմքով, նման պարտականությունը ծագում է, եթե Օրենքի 5-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքն առկա է Օրենքի 4-րդ հոդվածի ուժի մեջ մտնելու դրությամբ մինչդատական կամ դատական վարույթում գտնվող գործով կամ ի հայտ է եկել նույն օրենքի 4-րդ հոդվածն ուժի մեջ մտնելուց հետո։ Այսինքն` Օրենքի 4-րդ հոդվածի ուժի մեջ մտնելու դրությամբ մինչդատական կամ դատական վարույթում գտնվող գործով մեղադրական դատական ակտն օրինական ուժի մեջ մտնելու պահից 10-օրյա ժամկետում մինչդատական քրեական վարույթի նկատմամբ հսկողություն իրականացնող դատախազի ուղարկած նյութերի հիման վրա իրավասու մարմինը 10-օրյա ժամկետում որոշում է կայացնում ուսումնասիրություն սկսելու կամ ուսումնասիրություն չնախաձեռնելու մասին։

172. Ինչ վերաբերում է Դիմողի այն պնդմանը, որ Օրենքով սահմանված է փոխկապակցված անձանց չափազանց լայն շրջանակ, որով և հնարավորություն է ստեղծվում անձանց լայն շրջանակի հիմնական իրավունքների ինտենսիվ միջամտության համար նույնիսկ նրանց և որևէ պաշտոնատար անձի կամ որևէ գործարքի հետ հեռավոր կապի պայմաններում, ապա Սահմանադրական դատարանն իրավական դրույթի՝ կոնկրետ գործով կիրառման հանգամանքների բացակայության պայմաններում Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-10-րդ կետերում թվարկված անձանց շրջանակի վերաբերյալ Դիմողի զուտ պնդումը չի կարող բավարար համարել իրավական դրույթի՝ Սահմանադրությանն անհամապատասխանության եզրահանգման համար։

III. Հետադարձ ուժի՝ Սահմանադրությամբ նախատեսված արգելքին Օրենքի համապատասխանության մասով

Ա. Կողմերի դիրքորոշումները

1. Դիմող

173. Դիմողը նշում է, որ Օրենքն անձի վրա դնում է իր գույքի ձեռքբերումն օրինական եկամտի աղբյուրների վերաբերյալ տվյալներով հիմնավորելու այնպիսի պարտականություն, որը չի եղել նախկինում՝ մինչև վիճարկվող Օրենքի ընդունումը։ Քանի որ օրենքի ընդունումից առաջ ավարտված փաստակազմի վրա (գույքի ձեռքբերումը) տարածվում են նոր իրավական հետևանքներ, ապա առկա է օրենքի իրական (իսկական) հետադարձ ուժի կիրառում: Դիմողի համոզմամբ՝ որպեսզի անձն Օրենքով նախատեսված պահանջների հաշվառմամբ կարողանա հիմնավորել իր եկամուտները, նա պետք է պահպանած լինի դրանց վերաբերյալ փաստաթղթեր կամ այլ հիմնավորող տեղեկություններ, ինչը նախկինում որևէ նորմատիվ իրավական ակտով պահանջված չի եղել:

174. Իր լրացուցիչ բացատրություններում Դիմողը նշում է, որ իր կողմից բարձրացվում է Օրենքի հետադարձ գործողության վերաբերյալ հստակ խնդիր, որը ոչ թե վերաբերում է ենթադրաբար ապօրինի ծագում ունեցող գույքի նկատմամբ օրենքի հետադարձ ուժով կիրառությանը, այլ նրան, որ Օրենքով անձի վրա դրվում է գույքի ձեռքբերման օրինականությունն ապացուցելու պարտականություն, որը նախկինում որևէ իրավական ակտով անձը չի ունեցել: Ամփոփելով՝ Դիմողը գտնում է, որ Օրենքը ոչ միայն ունի հետադարձ ուժ, այլ նաև նախկինում ավարտված փաստակազմի հետ կապված անձի վրա դնում է նոր պարտավորություններ և վատթարացնում է անձի իրավական վիճակը:

2. Պատասխանող

175. Պատասխանողը կարծում է, որ Օրենքն ինքնին չի ստեղծել պատասխանատվության նոր տեսակ անձի կողմից ապօրինի ճանապարհով գույքի ձեռքբերման համար և դրանով իսկ չի վատթարացրել անձի իրավական վիճակը, այլ ընդամենը փոփոխել է գույքի բռնագանձման դատավարական գործիքները: Այսինքն՝ տվյալ պարագայում, ըստ Պատասխանողի, առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման ինստիտուտի ներդրումն ավելի շուտ դատավարական, ընթացակարգային փոփոխություն է, քան նյութական:

176. Ամփոփելով վերոգրյալի առնչությամբ իր դիրքորոշումները՝ Պատասխանողը գտնում է, որ Օրենքի կիրառելիությունը ժամանակի մեջ համապատասխանում է միջազգային չափանիշներին, իսկ դրա դրույթները չունեն հետադարձ ուժ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի իմաստով և վերաբերում են չնայած նախկինում ծագած, բայց բացառապես Օրենքի ընդունման պահին շարունակվող իրավահարաբերություններին:

Բ. Վեճի լուծման նկատմամբ կիրառելի իրավունքը

177. Օրենքի՝ Դիմողի կողմից վկայակոչած դրույթների՝ Սահմանադրությանն անհամապատասխանության վերաբերյալ փաստարկներ ներկայացված են Սահմանադրության 73-րդ հոդվածով նախատեսված՝ օրենքների և այլ իրավական ակտերի հետադարձ ուժի արգելքի ներքո, համաձայն որի՝

«1. Անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքները և այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ չունեն:

2. Անձի իրավական վիճակը բարելավող օրենքները և այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ ունեն, եթե դա նախատեսված է այդ ակտերով»:

Գ. Սահմանադրական դատարանի դիրքորոշումը

178. Սահմանադրությամբ սահմանված՝ անձի իրավական վիճակը վատթարացնող իրավական ակտերի հետադարձ իրավական ուժի ուժի արգելքի՝ Օրենքների դրույթների նկատմամբ կիրառելիության հարցի վերլուծությունը Սահմանադրական դատարանն սկսում է սույն որոշման 131-134-րդ կետերում արտահայտված դիրքորոշումներից, որոնք հավասարապես վերաբերելի են Դիմողի կողմից Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի ներքո ներկայացրած հիմնավորումներին։

179. Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արգելքի նպատակն է կանխել անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքի հետադարձ ուժը: Վիճարկվող Օրենքով սահմանված կառուցակարգերն ու ընթացակարգերն այն մասին են, որ ապօրինի ծագում ունեցող գույքը բռնագանձվում է հօգուտ Հայաստանի Հանրապետության, այսինքն՝ դրանով նախատեսված միջամտությունը կատարվում է այն գույքի հանդեպ, որի նկատմամբ սեփականության իրավունքը չի ծագել օրինական հիմքով, ինչն իր հերթին չի վերացնում այդպիսի գույքի նկատմամբ սահմանադրական պաշտպանությունը հետադարձորեն, քանի որ ապօրինի ծագում ունեցող գույքը, ինչպես նշվեց վերը, առհասարակ Սահմանադրության կամ այլ իրավական պաշտպանության ներքո երբևէ չի գտնվել։

180. Վիճարկվող Օրենքով սահմանված՝ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վարույթով ապացուցման պարտականության վերաբերյալ դրույթներն ունեն ընթացակարգային բնույթ և չեն պարունակում այնպիսի նյութական իրավունքի սահմանափակում, որը մինչ Օրենքն ուժի մեջ մտնելն ունեցել է սահմանադրական պաշտպանություն։ Օրենքի վիճարկվող դրույթները միտված են սահմանելու այն կանոնները, որոնց հիման վրա յուրաքանչյուր գործով իրավակիրառը պետք է եզրահանգի սեփականության հիմնական իրավունքի համար հիմք հանդիսացող «օրինական» որակի առկայության կամ բացակայության մասին։ Այլ կերպ՝ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ Օրենքով կանոնակարգվում է ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման ընթացակարգը:

181. Վերոգրյալի հիման վրա Սահմանադրական դատարանն Օրենքի՝ Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի 1-ին մասին համապատասխանության հարցի համատեքստում գտնում է, որ ապացուցման բեռին վերաբերող Օրենքի դրույթները ոչ թե անձի համար նախատեսում են Օրենքի ընդունմանը նախորդող որևէ ժամանակահատվածին վերաբերող նյութական պարտականություններ, այլ կարգավորում են այն փաստական հանգամանքների հաստատման կանոնները, որոնց հետ Օրենքը կապում է գույքի ձեռքբերման օրինականության հարցը:

182. Օրենքի հետադարձ ուժին վերաբերող հարցի առնչությամբ Վենետիկի հանձնաժողովը Խորհրդատվական կարծիքում նշել է.

«Խորհուրդ է տրվում տարբերակել հետադարձ ուժի հետևյալ տեսակները. Օրենքներ, որոնցով նախատեսվում է միջամտություն նախկինում տեղի ունեցած իրադարձություններին, և օրենքներ, որոնցով նախատեսվում է միջամտություն նախկինում սկիզբ առած և ներկայումս ընթացքի մեջ գտնվող իրավիճակներին: Առաջին դեպքում հետադարձ ուժի արգելքն ավելի խիստ է, մինչդեռ երկրորդի դեպքում հնարավոր է ցուցաբերել առավել ճկուն մոտեցում, եթե միջամտությունը չափազանցված չէ:

(…) Խնդրո առարկա Օրենքը նախատեսում է միջամտություն ոչ թե բացառապես անցյալում տեղի ունեցած, այլ ներկայումս ընթացող իրադարձություններին. ապօրինի ծագում ունեցող գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ծագել է անցյալում, բայց դեռ շարունակում է գործել։ Ապօրինի կերպով ձեռք բերված գույքից չզրկվելու ակնկալիքն առավել նվազ նշանակություն ունի, քան անարդար հարստացման հանգամանքը «շտկելու» հանրային շահը39»:

183. Անդրադառնալով առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման օրենսդրության՝ մինչև դրա ընդունումը ձեռք բերված գույքի նկատմամբ տարածման հարցին ՄԻԵԴ-ը «Գոգիտիձեն և այլք ընդդեմ Վրաստանի» (Gogitidze and others v. Georgia) գործով նշել է, մասնավորապես, հետևյալը.

«Կոնվենցիայի 1-ին արձանագրության [1-ին] հոդվածը սովորաբար չի կարող այնպես մեկնաբանվել, որ խոչընդոտի օրենսդրին շարունակվող փաստական իրավիճակները կամ իրավահարաբերությունները հետադարձորեն գործող դրույթներով նորովի կարգավորելու միջոցով վերահսկողություն իրականացնել սեփականության օգտագործման նկատմամբ կամ այլ կերպ միջամտել գույքային իրավունքներին40»:

184. Ներկայացված իրավական վերլուծությունների լույսի ներքո՝ Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ անկախ այն հանգամանքից, որ գույքը ձեռք է բերվել մինչև Օրենքի ուժի մեջ մտնելը, այն ինչքան հանդիսացել է ոչ օրինական հիմքով ձեռք բերված՝ օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող մինչև Օրենքի ընդունումը, այնքան էլ շարունակվելու է այդպիսին հանդիսանալ Օրենքի ընդունումից հետո: Հետևաբար՝ օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող գույքն անձին պատկանելու իրավիճակը կարող է սկսել տեղ գտնել մինչև Օրենքի ընդունումը, սակայն շարունակվել նաև Օրենքի ընդունումից հետո:

185. Այսպիսով, Սահմանադրական դատարանի գնահատմամբ Օրենքը ոչ թե միջամտում է անցյալում տեղի ունեցած, այլ դրա ընդունումից հետո էլ շարունակվող՝ օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող գույքն անձին պատկանելու դրությանը: Նման պայմաններում Սահմանադրական դատարանը եզրակացնում է, որ Օրենքը, միջամտելով թեև նախկինում սկսված, սակայն դրա ընդունումից հետո շարունակվող և առկա դրությանը, Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի 1-ին մասի իմաստով հետադարձ գործողության հատկանիշ չունի:

186. Վերը հիշատակված «Գոգիտիձեն և այլք ընդդեմ Վրաստանի» գործով ՄԻԵԴ-ն առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման վերաբերյալ օրենսդրության՝ մինչև դրա ընդունումը ձեռք բերված գույքի նկատմամբ տարածման հարցի առնչությամբ նշել է նաև, որ «[Ք]ննարկման առարկա փոփոխությունը երկրում ընդունված առաջին օրինագիծը չէր, որը պահանջում էր հանրային ծառայողներին պատասխանատվության ենթարկել իրենց հարստության չհիմնավորված ծագման համար: Հետևաբար՝ դեռևս 1997 թվականից (…) օրենքը կարգավորում էր այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են կոռուպցիոն հանցագործությունները և հանրային ծառայողների պարտականությունը հայտարարագրելու և հիմնավորելու իրենց և իրենց մերձավոր շրջապատի ունեցվածքի աղբյուրները (...): Այսպիսով 2004 թվականի փետրվարի 13-ի փոփոխությունն ուղղակի նորովի է կարգավորել արդեն իսկ գոյություն ունեցող հակակոռուպցիոն իրավական չափանիշների գույքային կողմը»41:

187. Վկայակոչելով սույն որոշման 115-116-րդ կետերում Սահմանադրական դատարանի վերլուծությունները և դրանց հիմքում ընկած հանգամանքները, Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում Օրենքի իմաստով պաշտոնատար անձինք մշտապես պարտավորված են եղել զերծ մնալ ոչ օրինական հիմքով եկամուտներ ստանալուց, ինչպես նաև ժամանակի կոնկրետ պահից հիմնավորել և հայտարարագրել իրենց եկամուտները և դրանց աղբյուրները: Հետևաբար՝ Օրենքի ընդունմամբ չէ, որ սահմանափակվել է պաշտոնատար անձանց և իրենց մերձավոր շրջապատի անձանց՝ օրինական եկամուտներով չհիմնավորվող գույքի պաշտպանությունը։ Օրենքով ընդամենը ներդրվել են ընթացակարգեր, որոնք ուղղված են ոչ օրինական հիմքով ձեռք բերված գույքը սույն որոշման 101-րդ կետում նշված հանրային շահերից մեկի բավարարման նպատակով բռնագանձմանը։

188. Ելնելով վերոգրյալից՝ Սահմանադրական դատարանը պաշտոնատար անձանցից կամ նրանց հետ փոխկապակցված անձանցից ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման առնչությամբ եզրակացնում է, որ Օրենքով ընդամենը կարգավորվում է օրինական ծագում չունեցող գույքը վերջիններիս պատկանելու ոլորտում գոյություն ունեցող իրավական պահանջների գույքային կողմը՝ նախատեսելով, որ ապօրինի ծագում ունեցող գույքը բռնագանձվում է հօգուտ Հայաստանի Հանրապետության:

189. Սահմանադրական դատարանը շեշտում է, որ ասվածը լիովին տարածելի է նաև Օրենքով նախատեսված կառուցակարգերի գործադրմամբ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքի բռնագանձման հարցի նկատմամբ. Օրենքի ընդունմամբ չէ, որ դադարեցվում է հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույք ունենալու իրավունքը։ Այդպիսի իրավունք Հայաստանի Հանրապետությունում երբևէ ճանաչված և պաշտպանված չի եղել։

190. Վերոգրյալ պատճառաբանություններով Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ Դիմողի կողմից ներկայացած հիմնավորումների շրջանակում Օրենքը համապատասխանում է Սահմանադրության 73-րդ հոդվածի 1-ին մասի պահանջին:

192. Անդրադառնալով Պատասխանողի՝ դատարանում ապացույցների թույլատրելիությունը վիճարկելու իրավական հնարավորության վերաբերյալ պնդմանը՝ Դիմողը նշում է, որ Օրենքը չի նախատեսում որևէ կարգավորում, որով կհաստատվեր, որ դատական քննության փուլում դատարանն իրավասու է անդրադառնալու ուսումնասիրություն սկսելու մասին կամ ուսումնասիրվող նոր ժամանակահատված սահմանելու վերաբերյալ որոշումներին և գնահատելու դրանց իրավաչափությունը:

193. Դիմողի համոզմամբ՝ գործի նյութերին ծանոթանալու համար սահմանված ժամկետի ավարտից հետո Օրենքն իրավասու մարմնի համար չի նախատեսում դատարան դիմելու համար որևէ ժամկետային սահմանափակում, ինչի արդյունքում անձը երկու տարվա ընթացքում զրկված է լինում ուսումնասիրություն սկսելու որոշման և ուսումնասիրության ժամկետի երկարաձգման մասին որոշման իրավաչափությունը դատական կարգով վիճարկելու հնարավորությունից: