2021 թվականի մարտի 26-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով Արևհատ, Հասմիկ և Սարո Աբգարյանների ներկայացուցիչներ Նարեկ Գասպարյանի ու Հասմիկ Մարտիրոսյանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 27.08.2019 թվականի որոշման դեմ՝ ըստ Համլետ Համբարձումյանի հայցի ընդդեմ Արևհատ, Հասմիկ և Սարո Աբգարյանների (Արտաշես Աբգարյանի իրավահաջորդներն են) (այսուհետ՝ Համապատասխանողներ)` առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանք կիրառելու պահանջի մասին, ու ըստ Համապատասխանողների հակընդդեմ հայցի ընդդեմ Համլետ Համբարձումյանի` սեփականության իրավունքը ճանաչելու պահանջի մասին,

Պ Ա Ր Զ Ե Ց

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը

Դիմելով դատարան` Համլետ Համբարձումյանը պահանջել է իր և Արտաշես Աբգարյանի միջև 14.11.2008 թվականին կնքված անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագրի նկատմամբ կիրառել առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանքներ:

Հակընդդեմ հայցով դիմելով դատարան` Համապատասխանողները պահանջել են ճանաչել իրենց սեփականության իրավունքը Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեում գտնվող անշարժ գույքի նկատմամբ:

Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր` Լ. Գրիգորյան) (այսուհետ` Դատարան) 28.02.2019 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է՝ վճռվել է կիրառել առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանքներ՝ անվավեր ճանաչել 14.11.2008 թվականին Սամվել Մանուկյանի, Համլետ Համբարձումյանի և Արտաշես Աբգարյանի միջև կնքված առուվաճառքի պայմանագիրը` որպես հետևանք անվավեր ճանաչելով առուվաճառքի պայմանագրի հիման վրա կատարված պետական գրանցումը, իսկ հակընդդեմ հայցը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 27.08.2019 թվականի որոշմամբ Համապատասխանողների ներկայացուցիչների վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, ու Դատարանի 28.02.2019 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք են ներկայացրել Համապատասխանողների ներկայացուցիչները:

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.

Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում.

Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 61-րդ և 63-րդ հոդվածները, «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ` Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածը, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 304-րդ, 306-րդ, 424-րդ և 425-րդ հոդվածները, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության 1998 թվականի հունիսի 17-ի օրենսգրքի (այսուհետ` Նախկին օրենսգիրք) 2-րդ, 47-րդ, 51-53-րդ, 64-րդ, 132-րդ, 219-րդ և 220-րդ հոդվածները:

Բողոք բերած անձինք նշված հիմքերի առկայությունը պատճառաբանել են հետևյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ չի հետազոտել գործում առկա ապացույցները:

Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել, որ շինծու գործարքի դեպքում անվավերության հետևանքների կիրառման առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ կողմերի միջև ծագած իրավահարաբերությունները չեն դադարում, այլ շարունակում են գործել այն կանոններով, որոնք կողմերն իրականում նկատի են ունեցել շինծու գործարքը կնքելիս։ Հետևաբար յուրաքանչյուր դեպքում դատարանը վճռի եզրափակիչ մասում պարտավոր է նշել, թե կողմերն ինչ կանոններով պետք է շարունակեն գործել կամ ինչպիսին է իրականում կողմերի միջև ծագած իրավահարաբերությունների բնույթը:

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է նաև, որ Դատարանը որպես անվավերության հետևանք վերացրել է պայմանագիրը և դրա հիման վրա կատարված պետական գրանցումը, մինչդեռ պարտավոր էր առաջնորդվել վկայակոչված օրենսդրական նորմերով և կիրառել շինծու գործարքին բնորոշ առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանքներ ու նշված գործառույթը պատշաճ իրականացնելու նպատակով գործն ուղարկել առաջին ատյանի դատարան՝ ամբողջ ծավալով նոր քննության, ինչը չի կատարել:

Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել նաև, որ թիվ ԵԱՔԴ/0073/01/15 քրեական գործով կայացված դատավճիռը նախադատելի կարող էր դառնալ բացառապես այն մասով, որով հաստատվել է Արտաշես Աբգարյանի կողմից պարտք տրված դրամի համար ՀՀ կենտրոնական բանկի սահմանած բանկային տոկոսի հաշվարկային դրույքի կրկնապատիկը գերազանցող չափով տոկոսներ ստանալը: Միևնույն ժամանակ, Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել կողմերի հետագա վարքն ընդհանրապես՝ անտեսելով նաև տվյալ վարքի վերաբերյալ կողմերի հայտնած դիրքորոշումները և չպարզելով իրավահարաբերությունների իրական բնույթը՝ եզրահանգումներ է ներկայացրել գրավի իրավահարաբերությունների մասին՝ չունենալով դրա վերաբերյալ որևէ ապացույց, և հերքել է հրաժարագնի վերաբերյալ պատասխանողի փաստարկը, որը ապացուցվում է մի շարք հանգամանքներով, այդ թվում՝ կողմերի հետագա վարքագծով:

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է նաև, որ սույն գործով սկզբնական փոխառության գումարի շուրջ կողմերն ի սկզբանե վեճ չեն ունեցել, այսինքն՝ տրված գումարը՝ 22.000 ԱՄՆ դոլարը, կողմերը չեն վիճարկել, սակայն գործով բացակայում է որևէ ապացույց առ այն, թե սկզբնական հայցվորի կողմից երբ և որքան է վճարվել Համապատասխանողների իրավանախորդին (բացառությամբ 1.000 ԱՄՆ դոլար տոկոսի, որն ընդունել են սույն գործով Համապատասխանողները)։ Հայցվորը պարտավոր էր ներկայացնել որևէ թույլատրելի ապացույց, որով կհաստատվեր պարտավորության չափը կազմող գումարի վերադարձը, ինչը սակայն չի կատարվել:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձինք պահանջել են բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 27.08.2019 թվականի որոշումը և գործն ուղարկել նոր քննության:

3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը

Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը՝

1) Սամվել Մանուկյանի և Համլետ Համբարձումյանի (մի կողմից) ու Արտաշես Աբգարյանի (մյուս կողմից) միջև 14.11.2008 թվականին կնքվել է անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագիր, որի համաձայն` Սամվել Մանուկյանը և Համլետ Համբարձումյանը վաճառել են, իսկ Արտաշես Աբգարյանը որպես սեփականություն ձեռք է բերել Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեի անշարժ գույքը: Նշված անշարժ գույքի վաճառքի գինը կողմերի համաձայնությամբ կազմել է 8.500.000 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 12, 13).

2) թիվ ԵԱՔԴ/0073/01/15 քրեական գործով Երևան քաղաքի Արաբկիր և Քանաքեռ-Զեյթուն վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանի կողմից 15.09.2015 թվականին կայացված դատավճռով հաստատվել է նաև, որ «Արտաշես Աբգարյանը 2008 թվականի օգոստոս ամսին ՀՀ կենտրոնական բանկի սահմանած բանկային տոկոսի հաշվարկային դրույքի կրկնապատիկը գերազանցող չափով տոկոսներ ստանալու համար Երևանի Բաղրամյան փողոցի վրա գտնվող նոտարական գրասենյակի մոտ Համլետ Համբարձումյանին տվել է 6.644.000 ՀՀ դրամին համարժեք 22.000 ԱՄՆ դոլար՝ (…) որպես այդ գումարի վերադարձման երաշխիք առուվաճառքի պայմանագրի հիման վրա Արտաշես Աբգարյանի անունով անվանափոխելով Համլետ Համբարձումյանին պատկանող Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի 57-րդ տունը։ Արտաշես Աբգարյանը պարբերաբար 2008 թվականի սեպտեմբեր ամսից մինչև 2014 թվականի փետրվար ամիսը Համլետ Համբարձումյանից որպես տոկոս ստացել է շուրջ 26.000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք 9.100.000 ՀՀ դրամ: 2014 թվականի փետրվար ամսից սկսած Համլետ Համբարձումյանը չի կարողացել վճարել հերթական տոկոսները և վերադարձնել մայր գումարը, որի հետևանքով Արտաշես Աբգարյանը հայտարարել է, որ բնակարանը պատկանում է իրեն և պահանջել է, որ Համլետ Համբարձումյանն իր ընտանիքի անդամների հետ լքի տունը»:

Նաև այդ արարքը կատարելու համար Արտաշես Աբգարյանը մեղավոր է ճանաչվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 213-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետով նախատեսված հանցագործության կատարման մեջ, և նրա նկատմամբ տուգանքի ձևով նշանակվել է պատիժ։ Նշված դատավճիռը ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի 10.12.2015 թվականի որոշմամբ թողնվել է օրինական ուժի մեջ (հատոր 1-ին, գ.թ. 15-29, գ.թ. 30-49).

3) սույն քաղաքացիական գործով ցուցմունք է տվել Համլետ Համբարձումյանը՝ հայտնելով նաև, որ գումարային խնդիրները լուծելու համար որոշել է գումար հայթայթել։ Այդ նպատակով ծանոթացել է Արտաշես Աբգարյանի հետ, ում հետ պայմանավորվել են, որ ինքը ոչ թե գրավադրելու է իր բնակարանը, այլ ձևական առուվաճառքի պայմանագրով վաճառելու է վերջինիս։ Այնուհետև գնացել են Կենտրոնի նոտարական գրասենյակ և տեղում ձևական առուվաճառքի պայմանագիր կնքել, որի համաձայն` ինքը 8.500.000 ՀՀ դրամով իր` Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեում գտնվող տունը, վաճառում է Արտաշես Աբգարյանին։ Տան առուվաճառքի ձևական պայմանագիրը կնքելուց հետո Արտաշես Աբգարյանը նոտարական գրասենյակի զրուցարանում որոշ անձանց ներկայությամբ իրեն է տվել 22.000 ԱՄՆ դոլար և տեղում գրվել է ինչ-որ փաստաթուղթ, որտեղ ստորագրել են ինքը, Արտաշես Աբգարյանը և ևս երեք անձ։ Այդ փաստաթղթում նշվել է, որ Արտաշես Աբգարյանին ինքը պետք է վճարի ամսական 5 տոկոս։ Դրանից մոտ 10-15 օր անց Արտաշես Աբգարյանն իրեն կանչել է նոտարական գրասենյակ և ասել, որ կադաստրում չեն ձևակերպել տունը, քանի որ ինքնակամ շինություններ են առկա, ու առաջարկել է 26.000 ԱՄՆ դոլարի գրավոր ստացական տալ, որին ինքը համաձայնվել է, ու կրկին գրվել է ստացական, որ իբրև ինքն Արտաշես Աբգարյանին պարտք է 26.000 ԱՄՆ դոլար։ Մինչև 2012 թվականի վերջը որպես տոկոս Արտաշես Աբգարյանին տվել է 14.800 ԱՄՆ դոլար։ Հետագայում ինքը չի կարողացել վճարել Արտաշեսի մնացած գումարները և այդ ժամանակ վերջինս իրեն ասել է, որ ազատի տունը, քանի որ այն ինքն է գնել, սակայն նման բան չի եղել, և ինքը տունը չի վաճառել (հատոր 5-րդ, գ.թ. 55-65).

4) սույն քաղաքացիական գործով նույնաբովանդակ ցուցմունք է տվել Սիմոն Համբարձումյանը՝ հայտնելով նաև, որ ինքը ընտանիքի անդամների հետ միասին բնակվում է Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 տանը. Համլետ Համբարձումյանն իր հայրն է (հատոր 5-րդ, գ.թ. 55-65).

5) սույն քաղաքացիական գործով ցուցմունք է տվել Ռոբերտ Վարդանյանը՝ հայտնելով նաև, որ Համլետ Համբարձումյանն իր ընկերն է։ Վերջինս տոկոսով գումար վերցնելու նպատակով դիմել է իրեն, ինքն իր հերթին իր ընկերոջն է դիմել, ում միջոցով ծանոթացել են Արտաշես Աբգարյանի հետ։ Արտաշես Աբգարյանին առաջացած խնդիրները բացատրելուց հետո եկել են պայմանավորվածության, որ Համլետը ձևական առուվաճառքի պայմանագրով իր տունը պետք է վաճառի Արտաշես Աբգարյանին։ Կենտրոն նոտարական գրասենյակում կնքվել է ձևական առուվաճառքի պայմանագիր, որի համաձայն՝ Համլետը 8.500.000 ՀՀ դրամով Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեում գտնվող իր տունը վաճառում է Արտաշես Աբգարյանին։ Դրանից հետո նոտարական գրասենյակի զրուցարանում նաև իր ներկայությամբ Արտաշես Աբգարյանը Համլետին է տվել 22.000 ԱՄՆ դոլար և տեղում գրվել է փաստաթուղթ այն մասին, որ Արտաշես Աբգարյանն ամսական 5 տոկոսով Համլետին տալիս է 20.000 ԱՄՆ դոլար։ Դրանից մոտ 10-15 օր անց Արտաշեսն իրեն և Համլետին կանչել է նոտարական գրասենյակ ու տեղեկացրել, որ կադաստրում տունը չեն ձևակերպել, քանի որ ինքնակամ շինություններ են առկա ու առաջարկել է 26.000 ԱՄՆ դոլարի ստացական կնքել, որին Համլետը համաձայնվել է։ Գրվել է ստացական, որ իբրև Համլետն Արտաշես Աբգարյանին պարտք է 26.000 ԱՄՆ դոլար։ Իր ունեցած տեղեկությունների համաձայն՝ մինչև 2014 թվականի փետրվար ամիսը Համլետն Արտաշես Աբգարյանին տվել է շուրջ 26.000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք գումար, սակայն երբ չեն կարողացել վճարել Արտաշես Աբգարյանի տոկոսները, վերջինս անջատել է Համլետի տան էլեկտրաէներգիան և պահանջել է ազատել տունը կամ իրեն վճարել 50.000 ԱՄՆ դոլար (հատոր 5-րդ, գ.թ. 55-65).

6) ՀՀ «Նոյեմբերյան» նոտարական տարածքի նոտար Վասակ Ամիրաղյանի կողմից 28.03.2018 թվականին իրազեկում է տրվել Հասմիկ Մարտիրոսյանին այն մասին, որ Արտաշես Աբգարյանի (մահացած` 04.08.2016 թվականին) ժառանգները` Արևհատ Աբգարյանը (կինը), Սարո Աբգարյանը (որդին), Հասմիկ և Շողիկ Աբգարյանները (դուստրերը), որոնց անունից հանդես է եկել Զառա Բուդաղյանը, 26.03.2018 թվականին դիմել են նոտարական գրասենյակ և ստացել ժառանգության իրավունքի վկայագրեր (հատոր 4-րդ, գ.թ. 27).

7) ՀՀ «Նոյեմբերյան» նոտարական տարածքի նոտար Վասակ Ամիրաղյանի կողմից 26.03.2018 թվականին ըստ օրենքի ժառանգության իրավունքի վկայագիր է տրվել Արտաշես Աբգարյանի կնոջը՝ Արևհատ Աբգարյանին: Նույն վկայագրում նշվել է, որ ժառանգության իրավունքի վկայագրեր են տրվել նաև Արտաշես Աբգարյանի որդուն` Սարո Աբգարյանին, դուստրերին` Շողիկ և Հասմիկ Աբգարյաններին (հատոր 4-րդ, գ.թ. 28, 29).

8) Համապատասխանողները սույն քաղաքացիական գործով ներկայացված հակընդդեմ հայցով ընդունել են այն փաստը, որ Արտաշես Աբգարյանը փոխառության նպատակով գումար է տրամադրել Համլետ Համբարձումյանին։ Սակայն վերը նշված տունը որպես հրաժարագին է տրամադրվել Համլետ Համբարձումյանի պարտքի դիմաց (հատոր 5-րդ, գ.թ. 55-65):

4.Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 304-րդ և 306-րդ հոդվածների ու Նախկին օրենսգրքի 53-րդ հոդվածի այնպիսի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը, և որի առկայությունը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով.

Սույն բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանը, վերահաստատելով նախկինում արտահայտած դիրքորոշումները, հարկ է համարում կրկին անդրադառնալ շինծու գործարքի անվավերության հետևանքների կիրառման պահանջների քննության առանձնահատկություններին այն պարագայում, երբ որպես շինծու գործարքով քողարկված իրավահարաբերություն վկայակոչվում է նաև հիմնական պարտավորության կատարման ապահովմանն ուղղված լրացուցիչ պարտավորությունը:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 289-րդ հոդվածի համաձայն՝ գործարքները քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց այն գործողություններն են, որոնք ուղղված են քաղաքացիական իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն կամ դրանց դադարելուն:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 303-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ գործարքն անվավեր է նույն օրենսգրքով սահմանված հիմքերով դատարանի կողմից այն այդպիսին ճանաչելու ուժով (վիճահարույց գործարք) կամ անկախ նման ճանաչումից (առոչինչ գործարք):

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 304-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ անվավեր գործարքը չի հանգեցնում իրավաբանական հետևանքների, բացառությամբ այն հետևանքների, որոնք կապված են գործարքի անվավերության հետ: Նման գործարքն անվավեր է կնքելու պահից:

Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ գործարքի անվավերության դեպքում կողմերից յուրաքանչյուրը պարտավոր է մյուս կողմին վերադարձնել գործարքով ամբողջ ստացածը, իսկ ստացածը բնեղենով վերադարձնելու անհնարինության դեպքում (ներառյալ, երբ ստացածն արտահայտվում է գույքից օգտվելու, կատարված աշխատանքի կամ մատուցված ծառայության մեջ)` հատուցել դրա արժեքը դրամով, եթե գործարքի անվավերության այլ հետևանքներ նախատեսված չեն օրենքով:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 306-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ շինծու գործարքը, այսինքն՝ մեկ այլ գործարքի քողարկման նպատակով կնքված գործարքն առոչինչ է: Այդ գործարքի նկատմամբ, հաշվի առնելով դրա էությունը, կիրառվում են այն գործարքին վերաբերող կանոնները, որը կողմերն իրականում նկատի են ունեցել շինծու գործարքը կնքելիս:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, նախկինում կայացրած որոշմամբ վերլուծելով վերը նշված իրավական նորմերը, արձանագրել է, որ յուրաքանչյուր գործարք (պայմանագիր) նախևառաջ կամային ակտ է, որն ուղղված է որոշակի իրավական հետևանքներ առաջացնելուն: Գործարքի կնքման համար առաջնային նշանակություն ունեն «կամք» և «կամահայտնություն» հասկացությունները: Դրանից ելնելով՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարել բացահայտել նշված հասկացությունների բովանդակությունը՝ արձանագրելով, որ «կամքը» անձի ներքին ցանկությունն է, պահանջը, ձգտումը, մտադրությունը, դիտավորությունը, համաձայնությունը, իսկ «կամահայտնությունը» կամքի արտահայտման արտաքին ձևն է, միջոցը, եղանակը: Գործարքն այն կնքած անձանց ներքին կամքի և արտաքին կամահայտնության համակցությունն է: Օրենքով նախատեսված դեպքերում կնքված գործարքում կամքի և կամահայտնության անհամապատասխանությունը կարող է հանգեցնել այդ գործարքի անվավերությանը: Այդպիսի անհամապատասխանությունը կարող է պայմանավորված լինել ինչպես գործարքը կնքած անձանց անձնական հատկանիշներով, այնպես էլ արտաքին ներգործության ազդեցությամբ (տե՛ս, Նելլի Հակոբյանը և մյուսներն ընդդեմ «Համխաչ» ՍՊԸ-ի թիվ ԵԿԴ/1013/02/13 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 17.07.2015 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ անդրադառնալով շինծու գործարքի անվավերության հետևանքների կիրառման պահանջների քննության առանձնահատկություններին՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարան արձանագրել է, որ գրավոր գործարքների նկատմամբ շինծու լինելու հիմքով առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանքների կիրառման համար անհրաժեշտ է ապացուցել, որ՝

1. գործարքն իրականում կնքվել է ոչ այն ստորագրած անձանց միջև, կամ

2. այն ստորագրած անձանց կամքը չի համապատասխանում պայմանագրում շարադրվածին: Այսինքն՝ շինծու գործարքն առկա է այն դեպքում, երբ կողմերի միջև իրականում ծագում են իրավահարաբերություններ, սակայն դրանք իրենց բնույթով այլ են, քան այն իրավահարաբերությունները, որոնք կողմերը ցանկանում են ներկայացնել երրորդ անձանց (տե′ս, «Սինկրիստալ» ՍՊԸ-ն ընդդեմ Գագիկ Բղդոյանի և մյուսների թիվ 3-623(ՎԴ) քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.11.2008 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, զարգացնելով վերը նշված դիրքորոշումը, մեկ այլ որոշմամբ նշել է, որ գրավոր գործարքների նկատմամբ շինծու լինելու հայցապահանջով ապացուցման առարկան կազմում են հետևյալ փաստերը.

- օրենքով սահմանված ձևին համապատասխանող գործարքի առկայությունը.

- այդ գործարքը վիճարկելու իրավունք ունենալը (շահագրգիռ անձ հանդիսանալը).

- գործարքը կնքելիս կողմերի իրական կամարտահայտությունը.

- վիճարկվող գործարքում նշված քաղաքացիական իրավահարաբերություններից տարբերվող` իրականում այլ քաղաքացիական իրավահարաբերությունների առկայությունը.

- կողմերի միջև իրականում առկա քաղաքացիական իրավահարաբերությունները վիճարկվող գործարքով քողարկելու նպատակի առկայությունը:

Նախկին օրենսգրքի 48-րդ հոդվածի 1-ին կետի ընդհանուր կանոնի համաձայն` նշված հանգամանքները պետք է ապացուցի այդ փաստերը վկայակոչող կողմը (տե′ս, Նունյա Առաքելյանն ընդդեմ Քնարիկ Մարտիրոսյանի և մյուսների թիվ ԵԱՔԴ/1299/02/11 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 08.05.2014 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն ընդգծել է, որ շինծու գործարքի առկայությունը որոշելիս դատարանը յուրաքանչյուր գործով պետք է բացահայտի շինծու գործարքին բնորոշ բոլոր հատկանիշները: Ընդ որում, յուրաքանչյուր հատկանիշի առկայության կամ բացակայության մասին դատարանի հետևությունը պետք է ձևավորվի գործով ձեռք բերված բոլոր թույլատրելի և վերաբերելի ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման արդյունքում՝ հաշվի առնելով ապացույցների համակցությունը և փոխադարձ կապը, ինչպես նաև դատարանի ներքին համոզմունքը (տե՛ս, Ռեփսիկ և Գեղամ Գասպարյաններն ընդդեմ Արտակ Մարտիրոսյանի թիվ ԵԱԴԴ/1557/02/14 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 07.04.2018 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով այն դեպքերին, երբ որպես շինծու գործարքով քողարկված իրավահարաբերություն վկայակոչվում է հիմնական պարտավորության կատարման ապահովմանն ուղղված պարտավորությունը (օրինակ` գրավի, երաշխավորության, երաշխիքի և այլն), նշել է, որ պարտավորությունների կատարման ապահովման միջոցները նպատակաուղղված են օժանդակելու իրենց նախատեսման համար հիմք ծառայած պարտավորության կատարմանը, այդ իսկ պատճառով էլ պարտավորությունների ապահովման միջոցներից որևէ մեկն ինքնուրույն գոյություն ունենալ չի կարող: Դրա արդյունքում ՀՀ վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ այն դեպքում, երբ որպես շինծու գործարքի անվավերության հետևանքների կիրառում շահագրգիռ անձը դատարանից պահանջում է կիրառել պարտավորության կատարման ապահովման միջոցներից որևէ մեկի կանոնները, վերջինս նախևառաջ պարտավոր է ապացուցել հիմնական պարտավորության առկայության փաստը (տե՛ս, Ասյա Դավթյանը և մյուսներն ընդդեմ Կարինե Սիրեկանյանի թիվ ԵԱԴԴ/0134/02/13 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 30.04.2015 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ վերահաստատելով վերը նշված իրավական դիրքորոշումները` ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հավելել է, որ շինծու գործարքներն ամեն դեպքում կամքի արատով գործարքներ են, քանի որ կողմերի` սահմանված ձևով արտահայտած կամահայտնությունը չի համապատասխանում նրանց ներքին կամքին: Ընդ որում, շինծու գործարք կնքելիս կողմերը նպատակ են հետապնդում հասնելու այն արդյունքին, որը նրանք կունենային քողարկված գործարքը բացահայտ կնքելիս` միաժամանակ խուսափելով քողարկված գործարքի կնքման հետևանքով առաջացող իրենց համար իրավական հետևանքներից: Բոլոր այն դեպքերում, երբ շինծու գործարքով քողարկվում է պարտավորության կատարման ապահովումը, նախքան շինծու գործարքի անվավերության հետևանքների կիրառումը հարկ է ապացուցել հիմնական պարտավորության գոյության փաստը, քանի որ պարտավորությունների կատարման ապահովման միջոցները նպատակաուղղված են օժանդակելու իրենց նախատեսման համար հիմք ծառայած պարտավորության կատարմանը և ինքնուրույն գոյություն ունենալ չեն կարող: Հետևաբար, երբ բավարար ապացույցներ չեն ներկայացվում հիմնական պարտավորության առկայության փաստը հիմնավորելու համար, գործարքի նկատմամբ շինծու լինելու հիմքով պարտավորության ապահովման համապատասխան միջոցի կանոնները չեն կարող կիրառվել (տե՛ս, Ռեփսիկ և Գեղամ Գասպարյաններն ընդդեմ Արտակ Մարտիրոսյանի թիվ ԵԱԴԴ/1557/02/14 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 07.04.2018 թվականի որոշումը):

Նույն որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը կարևորել է, որ ամեն դեպքում շինծու գործարքի առկայությունն ապացուցելիս գործարքը վիճարկողը պետք է կարողանա ցույց տալ ոչ միայն գործարքի կողմերի կամքի և կամահայտնության անհամապատասխանությունը, այլ` նաև շինծու գործարքով այլ գործարք քողարկելու նպատակի առկայությունը, քողարկող գործարքի իրավական նպատակի իրականացված չլինելը, իսկ այնուհետև քողարկված գործարքի իրավական արդյունքի առկայությունը, այսինքն` իրավական նպատակին հասած լինելը, իսկ պարտավորության կատարման ապահովում քողարկելիս՝ նաև հիմնական պարտավորությունը:

Հիմք ընդունելով վճռաբեկ բողոքի հիմքերը՝ Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ նաև հրաժարագնի հետ կապված հարաբերությունները կարգավորող ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 425-րդ հոդվածին։ Այսպես՝

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 425-րդ հոդվածի համաձայն՝ կողմերի համաձայնությամբ պարտավորությունը կարող է դադարել կատարման փոխարեն հրաժարագին տրամադրելով (դրամ վճարելով, գույք հանձնելով և այլն): Հրաժարագնի չափը, ինչպես նաև այն տրամադրելու ժամկետները և կարգը սահմանում են կողմերը:

 ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, նախկինում կայացրած որոշմամբ մեկնաբանելով վկայակոչված իրավական նորմը, եզրակացրել է, որ հրաժարագինը սկզբնական պարտավորությունը դադարեցնելու հիմք հանդիսացող գործարք է, որով կողմերը համաձայնության են գալիս հիմնական պարտավորության փոխարեն հրաժարագինը տրամադրելու հիմքով պարտավորությունը դադարած համարելու հարցում: Այլ կերպ ասած՝ հրաժարագնի իմաստը կայանում է նրանում, որ պարտապանը պարտատիրոջ համաձայնությամբ հնարավորություն է ստանում պարտավորությունը դադարեցնել ոչ թե պարտավորությունը կատարելով, այլ պարտավորության առարկան և (կամ) կատարման եղանակը փոխելու միջոցով: Ընդ որում, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարել նշել, որ օրենսդիրը, որպես հրաժարագնի առարկա նշելով դրամ վճարելը, գույք հանձնելը և այլն (ծառայություն մատուցելը, աշխատանք կատարելը), որևէ պահանջ՝ սկզբնական պարտավորության և հրաժարագնի համարժեքության վերաբերյալ չի առաջադրել: Այսինքն՝ հրաժարագինը սկզբնական պարտավորության համեմատ կարող է լինել և համարժեք, և դրանից ավելի կամ պակաս՝ կախված կողմերի միջև ձեռքբերված համաձայնությունից (տե՛ս, «Էմմել Սքայ» ՍՊԸ-ի սնանկության գործով կառավարիչ Խաչատուր Ղահրամանյանն ընդդեմ «ՎՏԲ-Հայաստան բանկ» ՓԲԸ-ի թիվ ԵԿԴ/1446/02/13 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.12.2015 թվականի որոշումը):

Միաժամանակ նույն որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարել նշել, որ ի տարբերություն հրաժարագնի, որի դեպքում տեղի է ունենում պարտավորության առարկայի փոփոխություն, և կարող է տեղի ունենալ նաև պարտավորության կատարման եղանակի փոփոխություն, գրավի ինստիտուտի կիրառման պայմաններում ըստ էության պարտավորության առարկայի կամ կատարման եղանակի որևէ փոփոխություն տեղի չի ունենում, քանի որ պարտավորության չկատարման դեպքում գրավի առարկայի իրացմամբ պարտավորության՝ գրավի առարկային համարժեք մասի դադարման հնարավորությունն ի սկզբանե սահմանված է կողմերի միջև՝ որպես պարտավորության կատարման (կատարման ապահովման) եղանակ (տե՛ս, «Էմմել Սքայ» ՍՊԸ-ի սնանկության գործով կառավարիչ Խաչատուր Ղահրամանյանն ընդդեմ «ՎՏԲ-Հայաստան բանկ» ՓԲԸ-ի թիվ ԵԿԴ/1446/02/13 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 28.12.2015 թվականի որոշումը):

Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.

Սույն գործի փաստերի համաձայն` Սամվել Մանուկյանի և Համլետ Համբարձումյանի (մի կողմից) ու Արտաշես Աբգարյանի (մյուս կողմից) միջև 14.11.2008 թվականին կնքվել է անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագիր, որի համաձայն` Սամվել Մանուկյանը և Համլետ Համբարձումյանը վաճառել են, իսկ Արտաշես Աբգարյանը որպես սեփականություն ձեռք է բերել Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեի անշարժ գույքը: Նշված անշարժ գույքի վաճառքի գինը կողմերի համաձայնությամբ կազմել է 8.500.000 ՀՀ դրամ։

Թիվ ԵԱՔԴ/0073/01/15 քրեական գործով Երևան քաղաքի Արաբկիր և Քանաքեռ-Զեյթուն վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանի կողմից 15.09.2015 թվականին կայացված դատավճռով հաստատվել է նաև, որ «Արտաշես Աբգարյանը 2008 թվականի օգոստոս ամսին ՀՀ կենտրոնական բանկի սահմանած բանկային տոկոսի հաշվարկային դրույքի կրկնապատիկը գերազանցող չափով տոկոսներ ստանալու համար Երևանի Բաղրամյան փողոցի վրա գտնվող նոտարական գրասենյակի մոտ Համլետ Համբարձումյանին տվել է 6.644.000 ՀՀ դրամին համարժեք 22.000 ԱՄՆ դոլար գումար՝ որպես այդ գումարի վերադարձման երաշխիք առուվաճառքի պայմանագրի հիման վրա իր անունով անվանափոխելով Համլետ Համբարձումյանին պատկանող Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի 57-րդ տունը։ Արտաշես Աբգարյանը պարբերաբար 2008 թվականի սեպտեմբեր ամսից մինչև 2014 թվականի փետրվար ամիսը Համլետ Համբարձումյանից որպես տոկոս ստացել է շուրջ 26.000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք 9.100.000 ՀՀ դրամ: 2014 թվականի փետրվար ամսից սկսած Համլետ Համբարձումյանը չի կարողացել վճարել հերթական տոկոսները և վերադարձնել մայր գումարը, որի հետևանքով Արտաշես Աբգարյանը հայտարարել է, որ բնակարանը պատկանում է իրեն և պահանջել է, որ Համլետ Համբարձումյանն իր ընտանիքի անդամների հետ լքի տունը»:

Նաև այդ արարքը կատարելու համար Արտաշես Աբգարյանը մեղավոր է ճանաչվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 213-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետով նախատեսված հանցագործության կատարման մեջ և նրա նկատմամբ տուգանքի ձևով նշանակվել է պատիժ։ Նշված դատավճիռը ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի 10.12.2015 թվականի որոշմամբ թողնվել է օրինական ուժի մեջ։

Այժմ, Համլետ Համբարձումյանը հայց է ներկայացրել դատարան՝ իր և Արտաշես Աբգարյանի միջև 14.11.2008 թվականին կնքված անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագրի նկատմամբ առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանքներ կիրառելու պահանջի մասին:

Արտաշես Աբգարյանի իրավահաջորդները՝ Համապատասխանողները, հակընդդեմ հայց են ներկայացրել դատարան՝ Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեում գտնվող անշարժ գույքի նկատմամբ իրենց սեփականության իրավունքը ճանաչելու պահանջի մասին:

Սույն քաղաքացիական գործով ներկայացված հակընդդեմ հայցով Համապատասխանողներն ընդունել են այն փաստը, որ Արտաշես Աբգարյանը փոխառության նպատակով գումար է տրամադրել Համլետ Համբարձումյանին, որի դիմաց Համլետ Համբարձումյանը որպես հրաժարագին տրամադրել է իրեն պատկանող տունը:

Սույն քաղաքացիական գործով ցուցմունք է տվել Համլետ Համբարձումյանը՝ հայտնելով նաև, որ գումարային խնդիրները լուծելու համար որոշել է գումար հայթայթել։ Այդ նպատակով ծանոթացել է Արտաշես Աբգարյանի հետ, ում հետ պայմանավորվել են, որ ինքը ոչ թե գրավադրելու է իր բնակարանը, այլ ձևական առուվաճառքի պայմանագրով վաճառելու է վերջինիս։ Այնուհետև գնացել են Կենտրոնի նոտարական գրասենյակ և տեղում ձևական առուվաճառքի պայմանագիր կնքել, որի համաձայն` ինքը 8.500.000 ՀՀ դրամով իր Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեում գտնվող տունը վաճառում է Արտաշես Աբգարյանին։ Տան առուվաճառքի ձևական պայմանագիրը կնքելուց հետո Արտաշես Աբգարյանը նոտարական գրասենյակի զրուցարանում որոշ անձանց ներկայությամբ իրեն է տվել 22.000 ԱՄՆ դոլար և տեղում գրվել է ինչ-որ փաստաթուղթ, որտեղ ստորագրել են ինքը, Արտաշես Աբգարյանը և ևս երեք անձ։ Այդ փաստաթղթում նշվել է, որ Արտաշես Աբգարյանին ինքը պետք է վճարի ամսական 5 տոկոս։ Դրանից մոտ 10-15 օր անց Արտաշես Աբգարյանն իրեն կանչել է նոտարական գրասենյակ և ասել, որ կադաստրում չեն ձևակերպել տունը, քանի որ ինքնակամ շինություններ են առկա, ու առաջարկել է 26.000 ԱՄՆ դոլարի գրավոր ստացական տալ, որին ինքը համաձայնվել է, ու կրկին գրվել է ստացական, որ իբրև ինքն Արտաշես Աբգարյանին պարտք է 26.000 ԱՄՆ դոլար։ Մինչև 2012 թվականի վերջը որպես տոկոս Արտաշես Աբգարյանին տվել է 14.800

ԱՄՆ դոլար։ Հետագայում ինքը չի կարողացել վճարել Արտաշեսի մնացած գումարները և այդ ժամանակ վերջինս իրեն ասել է, որ ազատի տունը, քանի որ այն ինքն է գնել, սակայն նման բան չի եղել, և ինքը տունը չի վաճառել։

Բացի այդ, սույն քաղաքացիական գործով նույնաբովանդակ ցուցմունք է տվել Սիմոն Համբարձումյանը՝ հայտնելով նաև, որ ինքը ընտանիքի անդամների հետ միասին բնակվում է Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 տանը. Համլետ Համբարձումյանն իր հայրն է, իսկ Ռոբերտ Վարդանյանը ցուցմունք է տվել նաև այն մասին, որ Համլետ Համբարձումյանն իր ընկերն է։ Վերջինս տոկոսով գումար վերցնելու նպատակով դիմել է իրեն, ինքն իր հերթին իր ընկերոջն է դիմել, ում միջոցով ծանոթացել են Արտաշես Աբգարյանի հետ։ Արտաշես Աբգարյանին առաջացած խնդիրները բացատրելուց հետո եկել են պայմանավորվածության, որ Համլետը ձևական առուվաճառքի պայմանագրով իր տունը պետք է վաճառի Արտաշես Աբգարյանին։ Կենտրոն նոտարական գրասենյակում կնքվել է ձևական առուվաճառքի պայմանագիր, որի համաձայն՝ Համլետը 8.500.000 ՀՀ դրամով Երևանի Սասունցի Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեում գտնվող իր տունը վաճառում է Արտաշես Աբգարյանին։ Դրանից հետո նոտարական գրասենյակի զրուցարանում նաև իր ներկայությամբ Արտաշես Աբգարյանը Համլետին է տվել 22.000 ԱՄՆ դոլար և տեղում գրվել է փաստաթուղթ այն մասին, որ Արտաշես Աբգարյանն ամսական 5 տոկոսով Համլետին տալիս է 20.000 ԱՄՆ դոլար։ Դրանից մոտ 10-15 օր անց Արտաշեսն իրեն և Համլետին կանչել է նոտարական գրասենյակ ու տեղեկացրել, որ կադաստրում տունը չեն ձևակերպել, քանի որ ինքնակամ շինություններ են առկա ու առաջարկել է 26.000 ԱՄՆ դոլարի ստացական կնքել, որին Համլետը համաձայնվել է։ Գրվել է ստացական, որ իբրև Համլետն Արտաշես Աբգարյանին պարտք է 26.000 ԱՄՆ դոլար։ Իր ունեցած տեղեկությունների համաձայն՝ մինչև 2014 թվականի փետրվար ամիսը Համլետն Արտաշես Աբգարյանին տվել է շուրջ 26.000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք գումար, սակայն երբ չեն կարողացել վճարել Արտաշես Աբգարյանի տոկոսները, վերջինս անջատել է Համլետի տան էլեկտրաէներգիան և պահանջել է ազատել տունը կամ իրեն վճարել 50.000 ԱՄՆ դոլար։

Դատարանի 28.02.2019 թվականի վճռով Համլետ Համբարձումյանի հայցը բավարարվել է՝ կիրառվել են առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանքներ՝ անվավեր է ճանաչվել 14.11.2008 թվականին Սամվել Մանուկյանի, Համլետ Համբարձումյանի և Արտաշես Աբգարյանի միջև կնքված առուվաճառքի պայմանագիրը` որպես հետևանք անվավեր ճանաչելով նաև առուվաճառքի պայմանագրի հիման վրա կատարված պետական գրանցումը, իսկ հակընդդեմ հայցը մերժվել է: Դատարանը, նշել է նաև, որ «հակընդդեմ հայցվորները ներկայացված հակընդդեմ հայցով ընդունել են հետևյալ փաստը, մեջբերում` «կողմերը որպես փոխառության պարտավորության հրաժարագին են սահմանել ք. Երևան, Ս. Դավիթ փողոցի 57-րդ հասցեում գտնվող տունը»։ Այսինքն` Համապատասխանողներն ընդունել են այն հանգամանքը, որ Արտաշես Աբգարյանի և հայցվորի միջև կնքվել է փոխառություն ու կողմերի կամքն ուղղված է եղել փոխառության իրավահարաբերություն առաջացնելուն, սակայն գտնում են, որ փոխառությամբ վերցված գումարը վերադարձնելուց հրաժարվելու դեպքում կողմերը սահմանել էին հրաժարագնի կիրառման կանոններ»: Վերոգրյալով պայմանավորված՝ Դատարանը գտել է, որ «խնդրո առարկա առուվաճառքի պայմանագիրը կնքվել է կամքի արատով, որում առկա է կամքի և կամահայտնության կանխամտածված անհամապատասխանություն, և քննարկման առարկա է դարձրել առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանքներ կիրառելու հարցը։ Անդրադառնալով որպես անվավերության հետևանք այն գործարքի կանոնները կիրառելու խնդրին, որը կողմերն ի նկատի են ունեցել՝ Դատարանը գտել է, որ «կողմերի կնքած գործարքի նկատմամբ պետք է կիրառվեն փոխառության կանոնները։ Այսինքն, հաշվի առնելով կողմերի կամահայտնությունը և դրան ուղղված գործողությունները, դատարանը գտնում է, որ Արտաշես Աբգարյանը հայցվորին տրամադրել է փոխառություն և որպես փոխառության վերադարձն ապահովող երաշխիք գրավադրվել է հայցվորին պատկանող անշարժ գույքը»։

Միևնույն ժամանակ Դատարանը, անդրադառնալով պարտավորության չափին, և նշելով, որ պարտավորության չափի վերաբերյալ որևէ գրավոր ապացույց առկա չէ, իսկ կողմերը պարտավորության չափի վերաբերյալ ներկայացրել են իրար հակասող տեղեկություններ, գտել է, որ «կողմերի միջև կնքված առոչինչ գործարքի հետևանքներ կիրառելով չի կարող սահմանվել փոխառության գործարքով վերադարձման ենթակա գումար, որպիսի պայմաններում փոխառության և անշարժ գույքի գրավադրման հարաբերությունները պետք է համարել դադարած, քանի որ պարտավորության չափի բացակայության պարագայում գույքը չի կարող գրավադրված համարվել, հետևաբար կիրառման են ենթակա առուվաճառքի պայմանագրի և դրա պետական գրանցման անվավերության հետևանքները»։

Բացի այդ, Դատարանը, անդրադառնալով հակընդդեմ հայցին, գտել է, որ այն ենթակա է մերժման, քանի որ «ժառանգատուի գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք ստանձնելու համար հակընդդեմ հայցվորը չի կարող ներկայացնել սեփականության իրավունքի ճանաչման պահանջ, ավելին` դատարանի կողմից արդեն հաստատվել է այն փաստը, որ ժառանգության բացման օրը վիճելի անշարժ գույքը չի պատկանել ժառանգատուին որպես սեփականություն», և բացի այդ, «հակընդդեմ հայցվորները չապացուցեցին իրենց կողմից ապացուցման ենթակա փաստերը»:

Վերաքննիչ դատարանը 27.08.2019 թվականի որոշմամբ Համապատասխանողների ներկայացուցիչների վերաքննիչ բողոքը մերժել է, և Դատարանի 28.02.2019 թվականի վճիռը թողել է անփոփոխ՝ պատճառաբանելով նաև, որ «ինչպես գործի նյութերով, այնպես էլ ընդհանուր իրավասության դատարանում և վերաքննիչ ատյանում կողմերի արտահայտած դիրքորոշմամբ հիմնավորվել է, որ կողմերն իրականում առուվաճառքի գործարք կնքելու մտադրություն չեն ունեցել, այլ նպատակ են ունեցել այդ գործարքով ապահովել Արտաշես Աբգարյանի կողմից Համլետ Համբարձումյանին փոխառությամբ տրամադրված 22.000 ԱՄՆ դոլար գումարի վերադարձելիությունը», «14.11.2008 թվականին Սամվել Մանուկյանի, Համլետ Համբարձումյանի և Արտաշես Աբգարյանի միջև կնքված ք.Երևան, Ս.Դավիթ փողոցի 57-րդ հասցեում գտնվող անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագրով կողմերի կամքը չի համապատասխանում պայմանագրում շարադրվածին, և որ կողմերի միջև կնքված գործարքն ըստ էության քողարկել է Համլետ Համբարձումյանի դրամային պարտավորությունն Արտաշես Աբգարյանի նկատմամբ», «նշված հանգամանքը չեն վիճարկել նաև Արտաշես Աբգարյանի իրավահաջորդներ` գործով հակընդդեմ հայցվորները ևս»։

Միաժամանակ Վերաքննիչ դատարանը, անդրադառնալով Համապատասխանողների փաստարկներին և պատճառաբանություններին՝ կապված կուտակված պարտավորության գումարը չվերադարձնելու դիմաց որպես հրաժարագին ք.Երևան, Ս. Դավիթ փողոցի 57-րդ հասցեում գտնվող տունը Ա. Աբգարյանի սեփականությունը դառնալու հետ, արձանագրել է, որ բողոքաբերների կողմից վերոհիշյալ փաստը հիմնավորող որևէ ապացույց չի ներկայացվել:

Վերաքննիչ դատարանը, անդրադառնալով հակընդդեմ հայցով ներկայացված պահանջը մերժելու վերաբերյալ Դատարանի հետևություններին, արձանագրել է, որ Դատարանը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1184-1186-րդ հոդվածների իրավակարգավորումների և գործի փաստերի համադրմամբ արձանագրել է, որ Արտաշես Աբգարյանի իրավահաջորդներ Արևհատ, Հասմիկ և Սարո Աբգարյանների սեփականության իրավունքը ք. Երևան, Ս. Դավիթ փողոցի թիվ 57 հասցեում գտնվող անշարժ գույքի նկատմամբ ճանաչելու պահանջը հիմնավոր չէ, նկատի ունենալով, որ ժառանգատուի գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք ստանձնելու համար հակընդդեմ հայցվորները չեն կարող ներկայացնել սեփականության իրավունքի ճանաչման պահանջ՝ միաժամանակ փաստարկելով, որ Դատարանի կողմից արդեն իսկ հաստատվել է, որ ժառանգության բացման օրը վիճելի անշարժ գույքը չի պատկանել ժառանգատուին որպես սեփականություն:

Վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով Վերաքննիչ դատարանի եզրահանգումների հիմնավորվածությանը, արձանագրում է հետևյալը.

Վերը նշված վերլուծությունների և սույն գործում առկա ապացույցների համադրման արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ 14.11.2008 թվականին կնքված անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագիրն ստորագրած անձանց` Համլետ Համբարձումյանի և Արտաշես Աբգարյանի կամքը չի համապատասխանել պայմանագրում շարադրվածին, քանի որ կողմերի միջև իրականում ծագել են իրավահարաբերություններ, որոնք իրենց բնույթով եղել են փոխառության` որպես հիմնական պարտավորության, ու անշարժ գույքի գրավի` որպես հիմնական պարտավորության կատարման ապահովմանն ուղղված լրացուցիչ պարտավորության իրավահարաբերություններ: Վճռաբեկ դատարանը վերը նշվածը հաստատված է համարում` հիմք ընդունելով, որ տվյալ դեպքում առկա է եղել օրենքով սահմանված ձևին համապատասխանող անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագիր, սկզբնական հայցվոր Համլետ Համբարձումյանը հանդիսացել է այդ պայմանագիրը վիճարկելու իրավունք ունեցող շահագրգիռ անձ, այդ պայմանագիրը կնքելիս կողմերի իրական կամարտահայտությունն ուղղված է եղել անշարժ գույքի առուվաճառքի իրավահարաբերությունից տարբերվող այլ` փոխառության և անշարժ գույքի գրավի իրավահարաբերությունների առաջացմանը, իսկ կողմերն էլ ի սկզբանե հետապնդել են իրենց միջև իրականում առկա քաղաքացիական իրավահարաբերությունները վիճարկվող գործարքով քողարկելու նպատակ: Նման հետևության հանգելը տվյալ դեպքում պայմանավորված է ինչպես Երևան քաղաքի Արաբկիր և Քանաքեռ-Զեյթուն վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանի 15.09.2015 թվականի թիվ ԵԱՔԴ/0073/01/15 քրեական գործով կայացված վերը նշված դատավճռով հաստատված փաստերով, սույն քաղաքացիական գործի քննության ժամանակ հայցվորի և վկաների կողմից տրված ցուցմունքներով, այնպես էլ՝ Արտաշես Աբգարյանի իրավահաջորդների կողմից ներակայացված հակընդդեմ հայցով այն փաստերի ընդունմամբ, որ իրականում Արտաշես Աբգարյանը 22.000 ԱՄՆ դոլարի չափով փոխառությամբ գումար է տրամադրել Համլետ Համբարձումյանին, որի դիմաց վերջինս որպես հրաժարագին տրամադրել է իրեն պատկանող տունը:

Անդրադառնալով Համապատասխանողների կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքում նշված այն հիմքին, որ վերը նշված տունը Արտաշես Աբգարյանի կողմից Համլետ Համբարձումյանին տրված փոխառության գումարի դիմաց է տրամադրվել որպես հրաժարագին` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ այն անհիմն է, քանի որ չի բխում այդ ինստիտուտի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի կողմից տրված վերը նշված մեկնաբանություններից և դրա արդյունքում հայտնված իրավական դիրքորոշումներից այն առումով, որ վիճարկվող պայմանագիրը կնքվել է որպես Արտաշես Աբգարյանի հանդեպ Համլետ Համբարձումյանի կողմից ստանձնած դրամական պարտավորության կատարման ապահովման միջոց, և այդ պայմանագրի կնքումը չի հետապնդել սկզբնական պարտավորությունը դադարեցնելու նպատակ: Նշվածը հիմնավորվում է այն իրողությամբ, որ եթե իրականում կողմերը շինծու առուվաճառքի պայմանագրի կնքմամբ հետապնդեին սկզբնական պարտավորությունը դադարեցնելու նպատակ, ապա դրանից հետո Համլետ Համբարձումյանը չէր կատարի փոխառության պայմանագրով ստանձնած պարտավորությունները, որպիսի հանգամանքը ներկայացված վճռաբեկ բողոքում ընդունվել է նաև Համապատասխանողների կողմից: Մինչդեռ տվյալ դեպքում վկայակոչված դատավճռով հաստատված է նաև, որ Արտաշես Աբգարյանը պարբերաբար 2008 թվականի սեպտեմբեր ամսից մինչև 2014 թվականի փետրվար ամիսը Համլետ Համբարձումյանից որպես տոկոս ստացել է շուրջ 26.000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք 9.100.000 ՀՀ դրամ, և միայն 2014 թվականի փետրվար ամսից սկսած, երբ Համլետ Համբարձումյանը չի կարողացել վճարել հերթական տոկոսներն ու վերադարձնել մայր գումարը, Արտաշես Աբգարյանը հայտարարել է, որ բնակարանը պատկանում է իրեն:

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ վերը նշված անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագիրը կնքողների մոտ առկա է եղել կամքի խաթարում, որպիսի իրավաչափ եզրահանգման են եկել նաև ստորադաս դատարանները` հաստատելով գործարքի առոչինչ լինելու և իրականում կողմերի միջև առկա այլ քաղաքացիական իրավահարաբերությունների քողարկված լինելու հանգամանքը: Միաժամանակ, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ մի կողմից Դատարանը, հակընդդեմ հայցը մերժելով, իսկ մյուս կողմից Վերաքննիչ դատարանը, հակընդդեմ հայցի մերժումը հիմնավոր համարելով, հանգել են իրավաչափ եզրահանգման:

Ինչ վերաբերում է անշարժ գույքի առուվաճառքի շինծու գործարքի անվավերության մյուս հետևանքներին և այդ կապակցությամբ ստորադաս դատարանների հետևությունների իրավաչափությանը, ապա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը.

Նախկին օրենսգրքի 53-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` դատարանը յուրաքանչյուր ապացույց գնահատում է գործում եղած բոլոր ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտության վրա հիմնված ներքին համոզմամբ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով ապացույցների գնահատման հարցին, նախկինում կայացված որոշմամբ արձանագրել է, որ այս կամ այն հանգամանքի առկայության կամ բացակայության մասին դատարանի եզրակացությունը պետք է լինի գործով ձեռք բերված ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման տրամաբանական հետևությունը` հաշվի առնելով դրանց համակցությունը և փոխադարձ կապը, կիրառման ենթակա իրավունքը և ներքին համոզմունքը: Ապացույցի գնահատումն ապացույցների տրամաբանական և իրավաբանական որակումն է՝ դրանց վերաբերելիության, թույլատրելիության, արժանահավատության և բավարարության տեսանկյունից: Ընդ որում, ապացույցների բավարարությունը գործով ձեռք բերված ապացույցների այնպիսի համակցությունն է, որը հնարավորություն է տալիս վերջնական եզրահանգում կատարելու որոնվող փաստերի առկայության կամ բացակայության վերաբերյալ: Ապացույցների գնահատումը բավարարության տեսանկյունից հետապնդում է ապացույցների միջև հակասությունները վերացնելու նպատակ այնպես, որ փարատվեն ստացված ամբողջ ապացուցողական զանգվածից կատարված հետևությունների ճշմարտացիության վերաբերյալ կասկածները: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ ապացույցների անբավարար լինելու դեպքում գործի հանգամանքների վերաբերյալ դատարանը կարող է կատարել ոչ թե որոշակի, այլ հավանական եզրակացություններ, մինչդեռ դատարանի կողմից գործն ըստ էության լուծող դատական ակտը չի կարող հիմնված լինել հավանական եզրակացությունների և դատողությունների վրա (տե՛ս, «Շենքերի կառավարում» համատիրությունն ընդդեմ Մասիս Ղազանչյանի թիվ ԵԱՔԴ/0483/02/15 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.07.2016 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է նաև, որ դատարանը պետք է նշի ոչ միայն այն ապացույցները, որոնց վրա հիմնվել է վիճելի փաստերը հաստատելիս և արդյունքում

դատական ակտ կայացնելիս, այլև պետք է պատճառաբանի, թե ինչու է կողմի ներկայացրած այս կամ այն ապացույցը մերժվում: Միայն նման հիմնավորումը կարող է վկայել գործի բազմակողմանի հետազոտության մասին (տե'ս, Ռազմիկ Մարությանն ընդդեմ Ստեփան և Անահիտ Մարությանների թիվ 3-54(ՎԴ) գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.03.2008 թվականի որոշումը):

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ շինծու գործարքի կնքման արդյունքում խախտված իրավունքների և օրինական շահերի վերականգնումը ենթադրում է ոչ միայն շինծու գործարքի անվավերության հետևանքների կիրառում, այլև՝ քողարկված գործարքին վերաբերող կանոնների կիրառում կողմերի միջև փաստացի առկա իրավահարաբերությունների նկատմամբ: Սույն գործով ստորադաս դատարանները, հաստատելով շինծու գործարքի առոչինչ լինելու հանգամանքն ու անդրադառնալով դրա անվավերության հետևանքներին, փոխառության և անշարժ գույքի գրավի իրավահարաբերությունները համարել են դադարած` հիմք ընդունելով այն, որ «պարտավորության չափի վերաբերյալ որևէ գրավոր ապացույց դատարանին չի ներկայացվել», որպիսի պայմաններում գույքը չի կարող գրավադրված համարվել: Վերոգրյալի հիման վրա ստորադաս դատարանները գտել են, որ կիրառման է ենթակա միայն առուվաճառքի պայմանագրի և դրա պետական գրանցման անվավերության հետևանքները:

Մինչդեռ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործարքը շինծու, ուստիև առոչինչ համարելու դեպքում կիրառման են ենթակա դրա անվավերության հետևանքները, իսկ այդ հետևանքների կիրառումը տվյալ դեպքում ենթադրում է շինծու գործարքը կնքելիս կողմերի իրականում նկատի ունեցած գործարքին վերաբերող կանոնների կիրառում, ինչն անտեսվել է ստորադաս դատարանների կողմից: Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ ստորադաս դատարանները չեն իրականացրել գործում առկա ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ գնահատում, որի արդյունքում սխալ հետևություն են արել այն մասին, որ կողմերի միջև գոյություն ունեցած փոխառության և դրա կատարման ապահովման միջոցի` գրավի իրավահարաբերությունները դադարել են:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով դատարանի կողմից շինծու գործարքի անվավերության հետևանք կիրառելու դեպքում պետք է քննարկման առարկա դարձվի իրականում կողմերի քողարկած փոխառության և ի կատարումն այդ պարտավորության անշարժ գույքի գրավի պայմանագրերին վերաբերող կանոնների կիրառման հարցը: Տվյալ դեպքում Համլետ Համբարձումյանը, ի հաստատումն Համապատասխանողների հետ առուվաճառքի իրավահարաբերությունից տարբերվող այլ պարտավորական իրավահարաբերությունների փաստի առկայության, ներկայացրել է այլ գրավոր ապացույց` դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռ, ինչպես նաև սույն գործով դատարանն իր հերթին հարցաքննել է վկաների, որոնց կողմից տրված ցուցմունքները ևս կարող են տեղեկություններ պարունակել և գործում առկա այլ ապացույցների հետ համադրության արդյունքում հնարավորություն տալ դատարանին պարզելու, թե իրականում որքան է կազմել փոխառության պարտավորության չափը, ինչ չափով է այն փաստացի կատարվել, որից հետո քննարկման է ենթակա նաև գրավադրված անշարժ գույքի վրա փոխառության պարտավորության չկատարված չափով բռնագանձում տարածելու հնարավորության հարցը:

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ստորադաս դատարանները լրիվ և բազմակողմանի քննություն չեն իրականացրել սկզբնական հայցի մասով գործի լուծման համար նշանակություն ունեցող փաստերը պարզելու ուղղությամբ, ուստիև առկա է գործի նոր քննության անհրաժեշտություն՝ շինծու գործարքի անվավերության հետևանքների կիրառման, փոխառության պարտավորության և դրա կատարված լինելու չափի, ինչպես նաև գրավի առարկայի վրա բռնագանձում տարածելու հնարավորության բացահայտման և գնահատման համար` սույն որոշմամբ Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո:

Վերոնշյալի հաշվառմամբ Վճռաբեկ դատարանը հիմնավոր է համարում վճռաբեկ բողոքի հիմքերը` Վերաքննիչ դատարանի կողմից ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 304-րդ և 306-րդ հոդվածները ու Նախկին օրենսգրքի 53-րդ հոդվածը խախտելու վերաբերյալ՝ միաժամանակ վերը նշված պատճառաբանությամբ անհիմն համարելով վճռաբեկ բողոքի մյուս հիմքերը:

Հետևաբար, վճռաբեկ բողոքի հիմքերի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ մասերի ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը մասնակիորեն բեկանելու և գործը՝ հայցի մասով, նոր քննության ուղարկելու համար:

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 101-րդ հոդվածի համաձայն՝ դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են բավարարված հայցապահանջների չափին համամասնորեն:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վերաքննիչ կամ Վճռաբեկ դատարան բողոք բերելու և բողոքի քննության հետ

կապված դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ գլխի կանոններին համապատասխան:

Նկատի ունենալով, որ սույն գործն ուղարկվում է նոր քննության, որպիսի պարագայում դատական ծախսերի բաշխման հարցին հնարավոր չէ անդրադառնալ գործի քննության ներկա փուլում, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ դատական ծախսերի բաշխման հարցը ենթակա է լուծման գործի նոր քննության ընթացքում:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ, 406-րդ և 408-րդ հոդվածներով՝ Վճռաբեկ դատարանը

Ո Ր Ո Շ Ե Ց

1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել մասնակիորեն: Բեկանել ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 27.08.2019 թվականի որոշման՝ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի 28.02.2019 թվականի վճիռը` հայցը բավարարելու մասով օրինական ուժի մեջ թողնելու մասը, և գործն ըստ հայցի Համլետ Համբարձումյանի ընդդեմ Արևհատ, Հասմիկ և Սարո Աբգարյանների՝ առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանք կիրառելու պահանջի մասով, ուղարկել Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարան` սահմանված ծավալով նոր քննության:

Որոշումը՝ մնացած մասով, թողնել օրինական ուժի մեջ:

2. Դատական ծախսերի բաշխման հարցին անդրադառնալ գործի նոր քննության ընթացքում:

3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման:

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 15 հունիսի 2021 թվական: