ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

1. Սույն գործը վերաբերում է դիմումատուի այն բողոքներին, ըստ որոնց կալանքի տակ գտնվելու ընթացքում իրավասու պետական մարմիններն իրեն չեն տրամադրել պատշաճ բժշկական օգնություն և խնամք, իր մինչդատական կալանքը հիմնավորված չի եղել «վերաբերելի» և «բավարար» պատճառներով, և որ իրեն թույլ չի տրվել Դատարանում իր ներկայացուցիչների հետ առանձին հանդիպումներ ունենալ։ Նա բողոքել է նաև դատական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների բացակայությունից՝ կապված կալանքի տակ գտնվելու ընթացքում անհրաժեշտ բուժման և խնամքի բացակայության մասով ներկայացված բողոքների հետ։ Նա հղում է կատարել Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածին, 5-րդ հոդվածի 3-րդ կետին, 13-րդ և 34-րդ հոդվածներին։

2. Դիմումատուն ծնվել է 1947 թվականին և ապրում է Երևանում: Նրան ներկայացրել են Ստրասբուրգում գործող իրավաբաններ տկն Ա. Մարալյանը և տկն Կ. Մոսկալենկոն։

3. Կառավարությունը ներկայացրել է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազոր ներկայացուցիչ պրն Գ. Կոստանյանը, իսկ այնուհետև՝ պրն Ե. Կիրակոսյանը։

4. Գործի փաստերը, ինչպես ներկայացրել են կողմերը, կարելի է ամփոփել հետևյալ կերպ.

5. Դիմումատուն 1995-1999 թվականներին եղել է Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարի տեղակալը։ Մինչ այդ նա այլ բարձրաստիճան պաշտոններ է զբաղեցրել Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունում։

6. Նախքան կալանավորելը դիմումատուն երկու վիրահատության է ենթարկվել։ 2013 թվականի մայիս ամսին Վ. Ավագյանի անվան բժշկական կենտրոնում նրա աջ ոտքից երկու երակ են հեռացրել, իսկ 2015 թվականի գարնանը նա ենթարկվել է երիկամի վիրահատության։ Դիմումատուն ուներ նաև ձախ ոտքի արյունատար անոթների խնդիրներ։

I. Դիմումատուի ձերբակալումը ԵՎ կալանքը

7. 2015 թվականի նոյեմբերի 24-ին Ազգային անվտանգության ծառայությունը (ԱԱԾ) Երևանում զինված խմբի է ձերբակալել։ Նույն օրը ԱԱԾ-ն քրեական գործ է հարուցել Ա. Վ.-ի դեմ՝ ենթադրաբար հանցավոր կազմակերպություն ստեղծելու և այն ղեկավարելու համար։

8. 2015 թվականի դեկտեմբերի 19-ին դիմումատուն ձերբակալվել է ԱԱԾ ծառայողների կողմից՝ նշված հանցավոր կազմակերպության անդամ լինելու կասկածանքով։

9. Նույն օրը դիմումատուն հարցաքննվել է որպես կասկածյալ և նշել է, inter alia (ի թիվս այլնի), որ ծանոթացել է Ա.Վ.-ի հետ, երբ մի առիթով ընդհանուր ծանոթը վերջինիս ներկայացրել է իրեն։ Նա կտրականապես հերքել է, որ տեղյալ է եղել Ա.Վ.-ի ենթադրյալ հանցավոր գործունեության մասին։

10. 2015 թվականի դեկտեմբերի 21-ին դիմումատուին մեղադրանք է առաջադրվել Քրեական օրենսգրքի 223-րդ հոդվածի 2-րդ մասով (հանցավոր համագործակցությանը մասնակցելը)։

11. Նույն օրը քննիչը դիմումատուին երկու ամիս ժամկետով կալանավորելու վերաբերյալ միջնորդություն է ներկայացրել Երևան քաղաքի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ վարչական շրջանների դատարան (Վարչական շրջանների դատարան) այն հիմքով, որ դիմումատուն կարող է թաքնվել քրեական վարույթն իրականացնող մարմնից և խոչընդոտել նախաքննությունը։ Միջնորդությամբ անդրադարձ է կատարվել նաև առաջադրված մեղադրանքների բնույթին և ծանրությանը։

12. Նույն օրն ավելի ուշ՝ Վարչական շրջանների դատարանում տեղի ունեցած դատական նիստի ժամանակ, դիմումատուն պնդել է, որ չի ներկայացվել որևէ ապացույց, որով կհիմնավորվեր, որ կան հիմքեր՝ ենթադրելու համար, որ ինքը կարող է թաքնվել նախաքննություն իրականացնող մարմնից: Քննարկվող հանցավոր կազմակերպության բացահայտումից հետո ինքը մոտ մեկ ամիս գտնվել է ազատության մեջ և ունեցել է թաքնվելու բոլոր հնարավորությունները։ Բացի այդ, նա նկարագրել է, թե ինչ հանգամանքներում է ծանոթացել գործով մյուս մեղադրյալի հետ և ունեցել է նաև առողջական խնդիրներ ու մշտական բնակության վայր։

13. Նույն օրվա որոշմամբ Վարչական շրջանների դատարանը որոշել է բավարարել քննիչի միջնորդությունը՝ գտնելով, որ գործի հանգամանքները և ձեռք բերված ապացույցները բավարար հիմքեր են տալիս ենթադրելու, որ ազատության մեջ մնալու դեպքում դիմումատուն կարող է խոչընդոտել վարույթի ընթացքը։

14. Նույն օրը դիմումատուին բերել են «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկ։

15. 2015 թվականի դեկտեմբերի 25-ին դիմումատուն բողոք է ներկայացրել 2015 թվականի դեկտեմբերի 21-ի կալանավորման որոշման դեմ (տե՛ս վերևում՝ 13-րդ պարբերությունը):

16. 2016 թվականի հունվարի 22-ի որոշմամբ Վերաքննիչ քրեական դատարանը (Վերաքննիչ դատարան) անփոփոխ է թողել 2015 թվականի դեկտեմբերի 21-ի որոշումը (տե՛ս վերևում՝ 13-րդ պարբերությունը):

17. Փետրվարի 9-ին քննիչը դիմումատուի կալանավորումը երկու ամիս ժամկետով երկարացնելու վերաբերյալ միջնորդություն է ներկայացրել՝ պատճառաբանելով, որ անհրաժեշտ է շարունակել գործի նախաքննությունը և անցկացնել հարցաքննություններ, առերեսումներ և քննություններ։

18. 2016 թվականի փետրվարի 14-ին Վարչական շրջանների դատարանը որոշում է կայացրել երկու ամիս ժամկետով երկարացնել դիմումատուի մինչդատական կալանքն այն նույն հիմքերով, որոնք նշված էին դատարանի 2015 թվականի դեկտեմբերի 21-ի որոշման մեջ (տե՛ս վերևում՝ 13-րդ պարբերությունը), և հղում կատարելով քննիչի միջնորդությամբ բերված հիմքերին (տե՛ս վերևում՝ 17-րդ պարբերությունը)։

19. Դիմումատուն վերաքննիչ բողոք է ներկայացրել, որը մերժվել է Վերաքննիչ դատարանի կողմից 2016 թվականի մարտի 12-ին:

20. 2016 թվականի ապրիլի 6-ին դիմումատուն վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Վերաքննիչ դատարանի 2016 թվականի մարտի 12–ի որոշման դեմ։

21. Քննիչը երկու ամիս պարբերականությամբ միջնորդություն է ներկայացրել դիմումատուի մինչդատական կալանքի ժամկետը երկարաձգելու համար։ Այդ միջնորդությունները բավարարվել են Վարչական շրջանների դատարանի կողմից 2016 թվականի ապրիլի 13-ին, հունիսի 14-ին, օգոստոսի 11-ին և 2016 թվականի հոկտեմբերի 12-ին այն հիմքերով, որ նա կարող է խոչընդոտել նախաքննությունը, թաքնվել քրեական հետապնդման մարմնից և խուսափել քրեական պատասխանատվությունից։ Դիմումատուի՝ Վերաքննիչ դատարան ներկայացրած բողոքները և նրա՝ հետագայում Վճռաբեկ դատարան ներկայացրած բողոքները թողնվել են առանց քննության։

22. 2016 թվականի հոկտեմբերի 21-ին Վարչական շրջանների դատարանի դատավոր Ա.-ն գործն ընդունել է իր վարույթ։

23. 2016 թվականի նոյեմբերի 24-ին դատավոր Ա.-ն գործը դատական քննության նշանակելու մասին որոշում է կայացրել, որով նա որոշել է, inter alia, անփոփոխ թողնել դիմումատուի նկատմամբ նշանակված խափանման միջոցը՝ նշելով, որ չի վերացել դրա անհրաժեշտությունը։ Որոշման դեմ դիմումատուի ներկայացրած վերաքննիչ բողոքները նույնպես թողնվել են առանց քննության։

24. Դիմումատուի՝ նախնական կալանքից ազատվելու վերաբերյալ հետագայում ներկայացված բողոքները մերժվել են Վարչական շրջանների դատարանի՝ 2017 թվականի սեպտեմբերի 1-ի և նոյեմբերի 3-ի որոշումներով։ Այդ որոշումների դեմ նրա կողմից ներկայացված բողոքները չեն քննվել այն հիմքով, որ տվյալ որոշումները բողոքարկման ենթակա չեն։

II. Դիմումատուի առողջական վիճակը կալանքի տակ գտնվելՈՒ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ

25. 2016 թվականի հունվարի 30-ին դիմումատուի փաստաբանը դիմում է ներկայացրել քննիչին՝ խնդրելով թույլատրել դիմումատուին տեղափոխել Վ. Ավագյանի անվան բժշկական կենտրոն՝ հետազոտություն անցնելու և անհետաձգելի վիրահատական միջամտության ենթարկվելու համար՝ հաշվի առնելով ձախ ոտքում թրոմբոզի առկայության հետևանքով վերջինիս առողջության վատթարացումը։

26. 2016 թվականի փետրվարի 3-ի որոշմամբ քննիչը մերժել է դիմումը և դիմումատուի առողջական վիճակին վերաբերող փաստարկները փոխանցել քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմին։

27. 2016 թվականի փետրվարի 8-ին դիմումատուի փաստաբանը դիմել է Արդարադատության նախարարության քրեակատարողական ծառայության (Քրեակատարողական ծառայություն) պետին՝ դիմումատուին ձախ ոտքի թրոմբոզի առաջացման հետևանքով նրա առողջության կտրուկ վատթարացման պատճառով Վ. Ավագյանի բժշկական կենտրոն անհապաղ տեղափոխելու համար։

28. Ի պատասխան՝ 2016 թվականի փետրվարի 12-ին դիմումատուի փաստաբանը տեղեկացվել է, որ 2016 թվականի փետրվարի 2-ին դիմումատուն հետազոտվել է վիրաբույժի կողմից, որը նշանակել է ստորին վերջույթների դուպլեքս հետազոտություն։ 2016 թվականի փետրվարի 5-ին Քրեակատարողական ծառայության պետը դիմել է Առողջապահության նախարարին՝ պետության կողմից երաշխավորված բուժօգնության շրջանակներում կազմակերպելու նշանակված բժշկական հետազոտությունը։

29. 2016 թվականի փետրվարի 15-ին դիմումատուն անցել է ստորին վերջույթների դուպլեքս հետազոտություն։

30. 2016 թվականի փետրվարի 16-ին դիմումատուն հետազոտվել է «Արմենիա» բժշկական կենտրոնի անոթային վիրաբույժի կողմից, որն այցելել է նրան քրեակատարողական հիմնարկում։ Համաձայն համապատասխան արձանագրությունների՝ դիմումատուն վիրահատական միջամտության ենթարկվելու կարիք չի ունեցել, և նշանակվել է դեղամիջոցների ընդունմամբ կոնսերվատիվ բուժում։

31. 2016 թվականի մարտի 10-ին դիմումատուն խնդրել է հետազոտվել իր բժշկի կողմից։

32. 2016 թվականի մարտի 17-ին դիմումատուի բժշկին թույլատրել են այցելել նրան։ Բժիշկն արձանագրել է, որ դիմումատուն գանգատվում է ստորին վերջույթների շրջանում ցավից, հոգնածությունից և թմրությունից։ Նա ցուցում է տվել, որ դիմումատուն անցնի ստորին վերջույթների զարկերակային դուպլեքս հետազոտություն՝ նրա առողջական վիճակի վերաբերյալ ճշգրիտ տվյալներ ստանալու համար։

33. 2016 թվականի մարտի 18-ին դիմումատուի բժիշկը կրկին տեսակցել է նրան և կարգադրել շտապօգնության մեքենայով նրան անհապաղ հիվանդանոց տեղափոխել։ Նույն օրը դիմումատուն վիրահատվել է Վ. Ավագյանի անվան բժշկական կենտրոնում։ Նրա ձախ ոտքի թրոմբոզի զարգացումը կանխելու համար անոթային ֆիլտր են տեղադրել։

34. 2016 թվականի մարտի 21-ին դիմումատուին նորից տեղափոխել են քրեակատարողական հիմնարկ։ Դիմումատուի դուրսգրման փաստաթղթում նշվել է, որ նա «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկ է տեղափոխվում հետագա բուժումը շարունակելու համար։ Նշանակվել է անոթային վիրաբույժի կողմից հսկողություն, երեք ամիս անց դուպլեքս հետազոտություն, երկու շաբաթ անց կրծքավանդակի ռենտգեն հետազոտություն և որոշ դեղամիջոցներ, ինչպես նաև առաձգական վիրակապ:

35. Ըստ դիմումատուի՝ ինքը պատշաճ հետվիրահատական խնամք չի ստացել քրեակատարողական հիմնարկ վերադառնալուց հետո։

36. 2016 թվականի մարտի 25-ին քննիչը դատաբժշկական փորձաքննություն է նշանակել դիմումատուի նկատմամբ։ Փորձագետներից պահանջվել է պարզել, inter alia, թե արդյոք դիմումատուի բուժումը կարող է կազմակերպվել քրեակատարողական հիմնարկում, և արդյոք նրա բուժումը, այդ թվում՝ անոթային ֆիլտրի տեղադրումը, անհրաժեշտ է եղել:

37. 2016 թվականի ապրիլի 2-ին դիմումատուն Վ. Ավագյանի անվան բժշկական կենտրոնում անցել է ռենտգեն հետազոտություններ։

38. 2016 թվականի ապրիլի 8-ին դատաբժշկական փորձաքննությունն ավարտվել է։ Փորձագիտական եզրակացության համաձայն՝ անոթային ֆիլտրի տեղադրումը բացարձակապես անհրաժեշտ է եղել՝ կյանքին վտանգ սպառնացող թոքային թրոմբոէմբոլիայի առաջացումը կանխելու համար։ Վ. Ավագյանի անվան բժշկական կենտրոնից դուրս գրվելիս դիմումատուն ստացել է իր բուժման համար համապատասխան խորհրդատվություն, որը կարող էր կազմակերպվել քրեակատարողական հիմնարկում։

39. 2016 թվականի հուլիսի 7-ին դիմումատուն հետազոտվել է իր նյարդաբանի կողմից, որը նշանակել է ՄՌՇ (մագնիսառեզոնանսային շերտագրություն) և ՄՌՏ (մագնիսառեզոնանսային տոմոգրաֆիա) հետազոտություն, անդրգանգային դոպլեր ուլտրաձայնային հետազոտություն և դինամիկ հսկողություն։

40. 2016 թվականի հուլիսի 20-ին Ստրասբուրգում գործող՝ «Միջազգային պաշտպանության կենտրոն» մարդու իրավունքների միջազգային ասոցիացիան (Centre de la Protection Internationale) դիմում է ներկայացրել Հայաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպանին՝ խնդրելով նրան ուսումնասիրել դիմումատուի առողջական վիճակի և իրավասու պետական մարմինների՝ նրան պատշաճ բժշկական օգնություն տրամադրելու հարցում ցուցաբերվող դժկամության հետ կապված իրավիճակը։

41. 2016 թվականի օգոստոսի 3-ին դիմումատուն անցել է ՄՌՏ հետազոտություն։

42. 2016 թվականի օգոստոսի 4-ին նա անցել է անդրգանգային դոպլեր հետազոտություն, որի արդյունքում պարզվել է, որ նրա ուղեղում արյան հոսքի չափավոր նվազում է եղել:

43. 2016 թվականի օգոստոսի 11-ին դիմումատուին հետազոտել է իր նյարդաբանը, որն ախտորոշել է ուղեղի բազմօջախ վնասվածք, անոթային էնցեֆալոպաթիա և կոորդինացիայի կոպիտ խանգարում։ Հաշվի առնելով դիմումատուի վիճակի վատթարացումը՝ բժիշկը նշանակել է մի քանի բժշկական հետազոտություններ և ստացիոնար բուժում մասնագիտացված հիվանդանոցում։

44. 2016 թվականի սեպտեմբերի 26-ին դիմումատուն անոթային վիրաբույժի կողմից հետազոտվել է Վ. Ավագյանի անվան բժշկական կենտրոնում, որը նշանակել է դուպլեքս հետազոտություն, Դ-Դիմեր արյան հետազոտություն և ռենտգեն հետազոտություն՝ հաշվի առնելով, որ վիրահատությունից հետո անցել է վեց ամիս։

45. Նույն օրը դիմումատուի իրավաբանը դիմում է ներկայացրել քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմ՝ նրանց խնդրելով կազմակերպել բժշկի կողմից նշանակված հետազոտությունները։ Որևէ պատասխան չստանալով՝ դիմումատուի փաստաբանը 2016 թվականի սեպտեմբերի 30-ին կրկին նմանատիպ դիմում է ուղարկել։ Միևնույն ժամանակ նա Մարդու իրավունքների պաշտպանին բողոք է ներկայացրել քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմի անգործության վերաբերյալ։

46. 2016 թվականի հոկտեմբերի 5-ին վեց բժիշկներից բաղկացած բժշկական հանձնաժողովը հետազոտել է դիմումատուին և նրա բժշկական հետազոտությունների փաստաթղթերը։ Նրանք արձանագրել են, որ դիմումատուն գանգատվում է կրծքավանդակի շրջանում ցավից, ստորին վերջույթների շջանում այրոցի զգացողությունից և գլխապտույտից։ Հանձնաժողովը ցուցում է տվել շարունակել դիմումատուի բժշկական հետազոտությունները։

47. 2016 թվականի հոկտեմբեր ամսին դիմումատուն տարբեր բժշկական կենտրոններում անցել է դուպլեքս սկանավորման, ուլտրաձայնային և ռենտգեն մի շարք հետազոտություններ:

48. 2016 թվականի նոյեմբերի 10-ի որոշմամբ Մարդու իրավունքների պաշտպանը հայտնաբերել է դիմումատուի՝ Սահմանադրությամբ և միջազգային պայմանագրերով երաշխավորված իրավունքների խախտում։ Այդ որոշման համապատասխան մասերն ունեն հետևյալ բովանդակությունը.

«... Ո՛չ «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկը, ո՛չ «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ն չունեն անգիոլոգիայի բաժին կամ բաժանմունք... ուստի, Մարդու իրավունքների պաշտպանը գտնում է, որ քրեակատարողական հիմնարկում [դիմումատուի] բուժումը բավարար չէ։ Նման դեպքերում ազատությունից զրկված անձինք պետք է տեղափոխվեն մասնագիտացված բժշկական կենտրոն...

Համաձայն Մարդու իրավունքների պաշտպանի հարցմանն ի պատասխան Արդարադատության նախարարության կողմից տրամադրված տեղեկատվության՝ նյարդաբանի կողմից նշանակված բժշկական հետազոտությունները ... պահանջված [դիմումատուի] հարազատների կողմից, մասնավորապես՝ «ուղեղի ՄՌՏ»-ն, «1,5 Տեսլա ՄՌՇ սկանավորումը», «ուլտրաձայնային դոպլեր հետազոտությունը» կատարվել են 2016 թվականի օգոստոսի 3-ին և 4-ին։

Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի հոկտեմբերի 11-ին ... «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկ կատարած այցի ժամանակ [Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի] անձնակազմի անդամները չեն հայտնաբերել որևէ փաստաթուղթ, որով կհաստատվեր, որ նյարդաբանի նշանակած «1,5 Տեսլա ՄՌՇ սկանավորում»-ն իրականացվել է։

Քրեակատարողական հիմնարկում գտնվելու ամբողջ ընթացքում դիմումատուի բժշկական օգնությունն ապահովել են նրա խցակիցները... Այս հանգամանքներում ակնհայտ է, որ [դիմումատուին] չի տրամադրվել պատշաճ մասնագիտական օգնություն:

Մարդու իրավունքների պաշտպանը համարում է, որ [դիմումատուի]՝ խցակիցների կողմից իրականացվող խնամքը խնդրահարույց չէր լինի, եթե Արդարադատության նախարարությունն ապացույցներ ներկայացներ, որոնցով կհաստատվեր, որ նման խնամքը ցուցաբերվել է ազատությունից զրկված այնպիսի անձի կողմից, որն ունեցել է համապատասխան պատրաստվածություն։

Ավելին, Արդարադատության նախարարությունը չի ներկայացրել որևէ ապացույց, այդ թվում՝ համապատասխան բժշկական եզրակացություններ, որոնցով կհիմնավորվեին դիմումատուին քաղաքացիական բժշկական հաստատություն տեղափոխելու անհրաժեշտության բացակայությունը...»։

50. 2016 թվականի նոյեմբեր ամսին դիմումատուն անցել է մի քանի այլ բժշկական հետազոտություններ, այդ թվում՝ համակարգչային տոմոգրաֆիա, Հոլտեր մոնիտորինգի հետազոտություն և էլեկտրանեյրոմիոգրաֆիա։ Նշանակվել է դեղամիջոցների ընդունմամբ կոնսերվատիվ բուժում: Տասը օրվա համար նշանակվել է երկու տեսակի դեղամիջոց։

51. 2016 թվականի նոյեմբերի 25-ին դիմումատուի իրավաբանը գրավոր հարցում է ուղարկել «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկի պետին՝ խնդրելով տեղեկացնել, թե երբ է վերջին անգամ դիմումատուն լոգանք ընդունելու հնարավորություն ունեցել։

52. 2016 թվականի նոյեմբերի 29-ի գրությամբ «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկի պետը հայտնել է, որ դիմումատուն հրաժարվել է լոգանք ընդունելուց 2016 թվականի օգոստոսի 12-ից։ Նրան տրվել է կանոնավոր լոգանք ընդունելու հնարավորություն՝ համաձայն քրեակատարողական հիմնարկի ժամանակացույցի, սակայն նա հրաժարվել է և հայտնել, որ լոգանք կընդունի միայն լոգախցիկում՝ կնոջ օգնությամբ։

53. 2016 թվականի դեկտեմբերին Արդարադատության նախարարության քրեակատարողական հիմնարկներում և մարմիններում հասարակական վերահսկողություն իրականացնող հասարակական դիտորդների խումբը (Հասարակական դիտորդների խումբ) այցելել է դիմումատուին և Արդարադատության նախարարին ուղղված իր զեկույցում հայտնել, որ թեև ըստ բժշկական տվյալների՝ դիմումատուի բուժումը կարող է կազմակերպվել քրեակատարողական հիմնարկում, այնուամենայնիվ, նրա առողջական վիճակն ակնհայտորեն վատացել է։ Հասարակական դիտորդների խումբն առաջարկել է դիմումատուին տեղափոխել քաղաքացիական հիվանդանոց՝ հաշվի առնելով, որ քրեակատարողական հիմնարկում նրա բուժումը որևէ արդյունք չի տվել։

54. 2017 թվականի հունվարի 9-ին դիմումատուն խնդրել է իրեն հաշմանդամի սայլակ տրամադրել՝ հաշվի առնելով իր շարժունակության հետ կապված խնդիրները, ինչը մերժվել է։

55. 2017 թվականի փետրվարի 9-ին Դատարանը դիմումատուի առողջական վիճակի և կալանքի տակ գտնվելու ընթացքում նրան տրամադրվող բժշկական ու այլ օգնության վերաբերյալ տեղեկություններ ստանալու պահանջով դիմել է Կառավարությանը (տե՛ս ներքևում՝ 80-րդ պարբերությունը)։

56. 2017 թվականի փետրվարի 22-ին Կառավարությունը, պատասխանելով Դատարանի կողմից առաջադրված հարցերին, հայտնել է, որ Քրեակատարողական ծառայության պետը տրամադրել է հետազոտություն անցնելու նպատակով հաջորդ օրը դիմումատուին քաղաքացիական հիվանդանոց տեղափոխելու և բուժում ստանալու թույլտվություն (տե՛ս ներքևում՝ 81-րդ պարբերությունը):

57. 2017 թվականի փետրվարի 23-ին դիմումատուին տեղափոխել են «Էրեբունի» բժշկական կենտրոն: Ըստ դիմումատուի՝ յոթ ամսվա ընթացքում առաջին անգամ ինքը կարողացել է հոգալ անձնական հիգիենայի հետ կապված կարիքները (այսինքն՝ ցնցուղ ընդունել) և ստանալ բուժում, որը որոշակիորեն թեթևացրել է իր ունեցած մշտական ցավը։

58. 2017 թվականի մարտի 3-ին դիմումատուին դուրս են գրել հիվանդանոցից և նորից տեղափոխել «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկ: Համաձայն դիմումատուի դուրսգրման փաստաթղթի՝ նա տառապում էր գոտկային սկավառակի դեգեներատիվ հիվանդությամբ, գոտկատեղի (մեջքի ստորին հատվածի) ցավով, ռադիկուլոպաթիայով, սրտային խնդիրներով, թոքային զարկերակների թրոմբոէմբոլիայով, ուներ մեծացած շագանակագեղձ, երիկամի կիստաներ և ստորին վերջույթներն ախտահարող հետթրոմբոտիկ համախտանիշ։ Բժիշկներն արձանագրել են, որ դիմումատուն չէր կարողանում ինքնուրույն կանգնել որոշ նյարդաբանական հետազոտություններ անցնելու համար։ Նրանք նշել են ՄՌՏ հետազոտություն անցնելու անհրաժեշտությունը, նշանակել են դեղամիջոցներ և անոթային վիրաբույժի, նյարդավիրաբույժի, սրտաբանի և ուրոլոգի հսկողություն։

59. 2017 թվականի մարտի 5-ին դիմումատուի պաշտպանը լրատվամիջոցներին տրված հաղորդագրության մեջ խոսել է հիվանդանոցային բուժումից վերադառնալուց հետո դիմումատուի կալանքի պայմանների վերաբերյալ։ Համաձայն նրա հաղորդագրության՝ նրան տեղավորել են քրեակատարողական հիմնարկի ամենավատ պայմաններ ունեցող խցում. այն չափազանց խոնավ է եղել, բորբոսով ծածկված պատերով և շատ նեղ, մահճակալներն այնքան մոտ են եղել իրար, որ նույնիսկ առողջ մարդը դժվարությամբ կշարժվեր։ Դիմումատուն գտնվել է 15 քառ. մ մակերեսով խցում չորս այլ կալանավորների հետ, իսկ երբ նա վարչակազմին բողոքել է նոր խցի պայմաններից, բերվել է նաև հինգերորդ կալանավորը։

60. Հասարակական դիտորդների խումբը փորձել է այցելել դիմումատուին 2017 թվականի մարտի 6-ին՝ նրա կալանքի պայմանները ստուգելու նպատակով։ Քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմը մերժել է դիտորդների մուտքը դիմումատուի խուց։ Լրատվամիջոցներին տրված հաղորդագրության մեջ Հասարակական դիտորդների խումբն այս կապակցությամբ հայտնել է, որ նման արգելքը հավանական է դարձնում դիմումատուի կալանքի պայմանների վերաբերյալ տարածված տեղեկության ճշգրիտ լինելը։

61. 2017 թվականի մարտի 22-ին դիմումատուի պաշտպանը գրություններ է ուղարկել Մարդու իրավունքների պաշտպանին, Արդարադատության նախարարին, Քրեակատարողական ծառայության պետին և «Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկի պետին մասնավորապես առ այն, որ դիմումատուին նշանակված դեղամիջոցների մեծ մասը նրան չի տրամադրվում, և որ 2017 թվականի մարտի 3-ի դուրսգրման գրառման մեջ նշված ցուցումները, այդ թվում՝ ՄՌՏ հետազոտությունը և անոթային վիրաբույժի, նյարդավիրաբույժի, սրտաբանի և ուրոլոգի վերահսկողությունը չեն իրականացվել։ Այնուհետև նշվել է, որ դիմումատուի կալանքի պայմանները հիվանդանոցից վերադառնալուց հետո զգալիորեն վատացել են. նա գտնվել է հիմնարկի հյուսիսային մասում գտնվող շատ խոնավ խցում, որտեղ ամբողջ օրվա ընթացքում բնական լույս չէր ընկնում։ Առողջական վիճակի պատճառով խցից դուրս գալ չկարողանալով՝ դիմումատուն, այդպիսով, մշտապես զրկված է եղել բնական լույսից։

62. 2017 թվականի մարտի 27-ի իր պատասխանում քրեակատարողական հիմնարկի պետը նշել է, որ դիմումատուն մշտապես եղել է և շարունակում է մնալ բժշկական վերահսկողության ներքո, և որ Առողջապահության նախարարությունից նրան այցելել են համապատասխան մասնագետ բժիշկներ։ Այդ մասնագետները գտել են, որ ՄՌՏ հետազոտությունը ցուցված է դիմումատուի համար, իսկ Քրեակատարողական ծառայությունը դիմել է Առողջապահության նախարարությանը՝ պետության կողմից երաշխավորված բուժօգնության շրջանակներում կազմակերպելու այս հետազոտությունը։

63. Նույն օրը Քրեակատարողական ծառայության պետի տեղակալը գրություն է ուղարկել դիմումատուի պաշտպանին՝ նշելով, որ չորս դեղորայքից միայն մեկն է հասանելի եղել դիմումատուին։ Ինչ վերաբերում է մյուս երեքին, ապա դրանցից երկուսը ներառված չեն եղել Քրեակատարողական ծառայության ընդհանուր գնումների ցուցակում, իսկ մյուսն առկա չէ և կտրամադրվի հաջորդ ամիս։ Նշվել է նաև, որ 2017 թվականի մարտի 22-ին դիմումատուն հետազոտվել է անոթային վիրաբույժի, իսկ հաջորդ օրը՝ սրտաբանի կողմից, որոնք դիմումատուի բուժման մեջ որևէ փոփոխություն չեն նախատեսել։ 2017 թվականի մարտի 24-ին խորհրդատվություններ են անցկացվել ռևմատոլոգի, մեկ այլ անոթային վիրաբույժի և նյարդավիրաբույժի հետ։ Անոթային վիրաբույժը դեղամիջոցներ և էլաստիկ վիրակապ է նշանակել, որը նա պետք է կրեր քայլելիս, և խորհուրդ է տվել կատարել ցածր հզորությամբ սարքավորումներով ՄՌՏ հետազոտություն։ Նշված հետազոտության կազմակերպումն ընթացքի մեջ էր։

64. 2017 թվականի ապրիլի 3-ին դիմումատուին տեղափոխել են «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ:

65. 2017 թվականի օգոստոսի 14-ին Երևանի պետական բժշկական համալսարանի և Առողջապահության նախարարության մասնագետներից կազմված բժշկական հանձնաժողովը հետազոտել է դիմումատուին և տվել եզրակացություն, որում նշվել է, որ ի տարբերություն նախորդ հետազոտության՝ դիմումատուի առողջական վիճակում դրական տեղաշարժ է նկատվել։ Մասնագետները նշանակել են լրացուցիչ դեղամիջոցներ և հետագա հետազոտություններ և նշել, որ դիմումատուի կալանքի պայմանները և բշկական անձնակազմի հասանելիության մակարդակը բավարար են դիմումատուի առողջական վիճակի տեսանկյունից։

III. Դատարանում ԻՐ ներկայացուցիչների հետ ԱՌԱՆՁԻՆ ՏԵՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ունենալու փորձերը

66. 2016 թվականի մայիսի 19-ին ստորագրված լիազորագրով դիմումատուն լիազորել է Ստրասբուրգում գործող՝ Միջազգային պաշտպանության կենտրոնի իրավական հարցերով փորձագետ տկն Ա. Մարալյանին իր շահերը ներկայացնել Դատարանում։

67. 2016 թվականի հունիսի 17-ին տկն Մարալյանը դիմել է «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմին՝ դիմումատուի հետ առանձին տեսակցություն ունենալու խնդրանքով։ Նա իր դիմումին կից ներկայացրել է դիմումատուի կողմից ստորագրված լիազորագիրը (տե՛ս վերևում՝ 66-րդ պարբերությունը): Տկն Մարալյանի դիմումը մերժվել է նույն օրն այն հիմքով, որ համաձայն «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» օրենքի (Օրենք) (տե՛ս ստորև՝ 95-րդ պարբերությունը) 15-րդ հոդվածի՝ նա պետք է համապատասխան թույլտվություն ստանա քրեական հետապնդման մարմնից։

68. 2016 թվականի հունիսի 30-ին տկն Մարալյանը ներկայացել է քննիչին որպես Միջազգային պաշտպանության կենտրոնի իրավաբան և խնդրել է իրեն տրամադրել Դիմումատուի հետ առանձին տեսակցություն ունենալու թույլտվություն՝ որպես Դատարանում նրա ներկայացուցիչ։

69. 2016 թվականի հուլիսի 4-ին քննիչը նրան տեղեկացրել է, որ առկա չէ Միջազգային պաշտպանության կենտրոնի իրավաբանի՝ կալանավորված անձի հետ առանձին տեսակցություն ունենալու ընթացակարգ, և քրեական հետապնդման մարմինն իրավասու չէ տրամադրելու պահանջվող թույլտվությունը։ Այնուհետև նշվել է, որ տկն Մարալյանն ունի դիմումատուի հետ ոչ առանձին տեսակցություն ունենալու իրավունք՝ հաշվի առնելով, որ վերջինիս տեսակցությունների և հեռախոսազանգերի նկատմամբ որևէ սահմանափակում չկա։

70. 2016 թվականի օգոստոսի 1-ին դիմումատուն բողոք է ներկայացրել Վարչական շրջանների դատարան՝ Դատարանում իր ներկայացուցչի հետ առանձին տեսակցություն ունենալու թույլտվություն ստանալու պահանջով՝ նշելով, որ նման տեսակցության արգելքը խախտում է Կոնվենցիայի 34-րդ հոդվածը:

71. 2016 թվականի օգոստոսի 3-ի որոշմամբ Վարչական շրջանների դատարանը վերադարձրել է դիմումատուի բողոքը՝ հղում կատարելով Քրեական դատավարության օրենսգրքի 52-րդ հոդվածի 1-ին մասին և 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 8-րդ և 9-րդ կետերին (տե՛ս ստորև՝ 97-րդ և 98-րդ պարբերությունները) այն հիմքով, որ նա տկն Մարալյանի հետ առանձին տեսակցություն ունենալու արգելքի վերաբերյալ բողոք չի ներկայացրել քրեական հետապնդման մարմին, քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմին, իսկ այդ բողոքները չբավարարելու դեպքում՝ գործի քննության օրինականության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող դատախազին։

72. 2016 թվականի օգոստոսի 24-ին տկն Մարալյանը հերթական անգամ դիմել է «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմին՝ դիմումատուի հետ առանձին տեսակցություն ունենալու խնդրանքով։ Նրա դիմումը մերժվել է նույն օրն այն հիմքով, որ նա չի ներկայացրել պաշտոնական փաստաթուղթ, որով կապացուցվեր, որ ինքը դիմումատուի լիազոր ներկայացուցիչն է Դատարանում։ Ավելին, համաձայն Օրենքի 15-րդ հոդվածի (տե՛ս ստորև՝ 95-րդ պարբերությունը)՝ կալանավորված անձը կարող է առանձին հանդիպումներ ունենալ միայն պաշտպանի կամ փաստաբանի հետ, որը խնդրել է հանդիպել կալանավորված անձին՝ վերջինիս պաշտպանությունը ստանձնելու նպատակով։ Տկն Մարալյանը տեղեկացվել է, որ նա կարող է դիմումատուի հետ ունենալ ոչ առանձին տեսակցություն։

73. 2016 թվականի օգոստոսի 31-ին տկն Մարալյանը բանտապահների ներկայությամբ ոչ առանձին տեսակցություն է ունեցել դիմումատուի հետ։

74. 2016 թվականի սեպտեմբերի 16-ին դիմումատուն Դատարան է ներկայացրել դիմում, որով նա լիազորել է Միջազգային պաշտպանության կենտրոնի իրավաբաններ տկն Մարալյանին և տկն Կ. Մոսկալենկոյին իր շահերը ներկայացնել Դատարանում։

75. 2016 թվականի հոկտեմբերի 27-ին տկն Մարալյանն այցելել է քրեակատարողական հիմնարկ՝ դիմումատուի հետ տեսակցություն ունենալու խնդրանքով։ Ժամեր շարունակ սպասելով նրան տեսակցելու թույլտվությանը՝ նրան, ի վերջո, երեկոյան ժամը 5-ին հայտնել են, որ այս ժամից հետո տեսակցություններ չեն թույլատրվում։

76. 2017 թվականի հունվարի 20-ին տկն Մոսկալենկոն դիմումատուի հետ առանձին տեսակցություն ունենալու թույլտվություն է խնդրել՝ Դատարանում վերջինիս գանգատի վերաբերյալ որոշակի հարցեր քննարկելու համար։ Քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմը մերժել է այս խնդրանքը։ Կառավարությունը նշել է, որ տկն Մոսկալենկոյի խնդրանքը մերժվել է այն հիմքով, որ նա չի կարողացել ներկայացնել փաստաթուղթ, որով կնշվեր, որ ինքը Դատարանում դիմումատուի ներկայացուցիչն է։ Հարցին, թե արդյոք նա Հայաստանում փաստաբանական արտոնագիր ունի, թե՝ ոչ, նրա պատասխանը բացասական է եղել։ Հետևաբար դիմումատուի հետ առանձին տեսակցություն ունենալու նրա խնդրանքը մերժվել է՝ Օրենքի 15-րդ հոդվածի պահանջների հիման վրա (տե՛ս ստորև՝ 95-րդ պարբերությունը):

Դիմումատուն վիճարկել է սա։ Ըստ նրա՝ այն բանից հետո, երբ տկն Մոսկալենկոն ներկայացրել է ստորագրված լիազորագիրը նրա գրության հետ միասին, որում նշվում էր իր՝ ներկայացուցչի հետ տեսակցություն ունենալու ցանկության մասին, նրանից պահանջել են Դատարանից գրություն բերել, որում կնշվի, որ տկն Մոսկալենկոն նրա ներկայացուցիչն է, և որ բացատրություններն առ այն, որ Դատարանը նման փաստաթուղթ չի կարող տրամադրել, չեն ընդունվել։

77. 2017 թվականի օգոստոսի 10-ին տկն Մարալյանը «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ի վարչակազմից պահանջել է առանձին տեսակցություն ունենալ դիմումատուի հետ՝ քննարկելու նրա դիտարկումների նախապատրաստման հետ կապված տարբեր հարցեր։ Որևէ պատասխան չի ստացվել։

78. 2017 թվականի օգոստոսի 11-ին տկն Մարալյանը նմանատիպ պահանջ է ներկայացրել Վարչական շրջանների դատարան, որն այդ ժամանակ գործն ընդունել էր վարույթ (տե՛ս վերևում՝ 22-րդ պարբերությունը): Նրա պահանջը բավարարվել է 2017 թվականի օգոստոսի 16-ին, և նա նույն օրն առանձին տեսակցություն է ունեցել դիմումատուի հետ:

IV. Միջանկյալ միջոց կիրառելու վերաբերյալ ՄԻՋՆՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆԸ եվ հետագա զարգացումները

79. 2017 թվականի փետրվարի 2-ին դիմումատուն խնդրել է Դատարանից կիրառել Դատարանի կանոնակարգի 39-րդ կանոնը և հանձնարարել Հայաստանի իրավասու մարմիններին կազմակերպել իր՝ բուժման նպատակով մասնագիտացված հիվանդանոց տեղափոխվելը։

80. 2017 թվականի փետրվարի 9-ին Դատարանի կանոնակարգի 54-րդ կանոնի 2-րդ կետի «ա» ենթակետի համաձայն Կառավարությունից պահանջվել է տեղեկություններ տրամադրել դիմումատուի առողջական վիճակի, նրա ստացած բժշկական օգնության որակի և կալանքի պայմանների մասին, այդ թվում այն մասին, թե արդյոք դիմումատուին օգնություն է ցուցաբերվում իր առօրյա կարիքները հոգալու համար, թե՝ ոչ։

81. 2017 թվականի փետրվարի 22-ին Կառավարությունը պատասխանել է՝ Դատարանին տրամադրելով դիմումատուի բժշկական փաստաթղթերից որոշ քաղվածքներ։ Հղում կատարելով բժշկական հանձնաժողովի՝ 2016 թվականի նոյեմբերի 18-ին տրված եզրակացությանը (տե՛ս վերևում՝ 49-րդ պարբերությունը)՝ Կառավարությունը նշել է, որ դիմումատուի առողջական վիճակը ստացիոնար բուժման անհրաժեշտություն չի առաջացնում։ Բացի այդ, 2016 թվականի փետրվար ամսից ի վեր դիմումատուն անցել է մեծ թվով բժշկական հետազոտություններ, որոնց մեծ մասն իրականացվել է մասնագիտացված կլինիկաներում։ Կառավարությունը նշել է, որ դիմումատուին ժամանակ առ ժամանակ առաջարկվել է ցնցուղ ընդունելու հնարավորություն, սակայն նա ինքն է հրաժարվել, և որ իրեն օգնություն են ցուցաբերել ու վիրակապել են: Վերջապես, Կառավարությունը նշել է, որ դիմումատուի՝ քաղաքացիական հիվանդանոց տեղափոխվելը նախատեսված է եղել 2017 թվականի փետրվարի 23-ին, որպեսզի նա անցնի լրացուցիչ հետազոտություններ և ստանա ստացիոնար բուժում:

82. Ի պատասխան Կառավարության փաստարկներին՝ 2017 թվականի մարտի 8-ին դիմումատուն հաստատել է, որ իրեն իրոք տեղափոխել են քաղաքացիական հիվանդանոց (տե՛ս վերևում՝ 57-րդ պարբերությունը), որտեղ յոթ ամսվա ընթացքում առաջին անգամ նա կարողացել է բավարարել անձնական հիգիենայի հետ կապված կարիքները։ Նա նաև բուժում է ստացել, ինչի արդյունքում որոշ չափով թեթևացել է նրա զգացած մշտական ցավը։ Այնուամենայնիվ, վերադարձից հետո նա շարունակել է զրկված լինել պատշաճ բժշկական օգնությունից, և բացի այդ, նա գտնվել է անընդունելի պայմաններով խցում (տե՛ս վերևում`59-րդ պարբերությունը): Դիմումատուն վիճարկել է Կառավարության պնդումներն առ այն, որ ինքը հրաժարվել է ցնցուղ ընդունելուց և հայտնել է, որ չի կարողացել հասնել ցնցուղ ընդունելու համար նախատեսված սենյակներ, որոնք գտնվում էին նկուղային հարկում։ Դիմումատուն վիճարկել է նաև այն, որ իրեն ցուցաբերել են օգնություն և վիրակապել են։

83. 2017 թվականի մարտի 24-ին Դատարանը (հերթապահ դատավորը) որոշում է կայացրել մերժել դիմումատուի՝ Դատարանի կանոնակարգի 39-րդ հոդվածով ներկայացված միջնորդությունը։

84. 2017 թվականի նոյեմբերի 1-ին դիմումատուն Դատարանի կանոնակարգի 39-րդ կանոնի համաձայն մեկ այլ միջնորդություն է ներկայացրել, որով Դատարանից պահանջվում էր Հայաստանի իրավասու պետական մարմիններին պարտավորեցնել իրեն անհապաղ ցուցաբերել մասնագիտացված բժշկական օգնություն։ Դիմումատուն հղում է կատարել է ռուս բժիշկներից կազմված անկախ բժշկական հանձնաժողովի կողմից նույն օրը տրված բժշկափորձաքննական եզրակացությանը, որտեղ նշվում էր, որ դիմումատուն ստանում է մակերեսային, սիմպտոմատիկ բուժում, ինչը մեծացնում է հիվանդության զարգացման ռիսկը և կարող է ճակատագրական հետևանքներ ունենալ։ Հանձնաժողովի եզրակացությամբ դիմումատուն մասնագիտացված բժշկական օգնության հրատապ կարիք ուներ։

85. 2017 թվականի նոյեմբերի 9-ին Դատարանը (հերթապահ դատավորը) որոշում է կայացրել պարտավորեցնելու Կառավարությանն անհապաղ բժշկական օգնություն տրամադրել դիմումատուին, այդ թվում՝ անհրաժեշտության դեպքում կազմակերպել նրա հոսպիտալացումը մասնագիտացված բժշկական հաստատությունում, և դիմումատուին հետազոտելու համար ստեղծել հավասարության սկզբունքի հիման վրա ստեղծված բժշկական հանձնաժողով՝ նրա կոնկրետ խնդիրներն ախտորոշելու և երկարատև կամ անհապաղ բուժման անհրաժեշտությունը որոշելու նպատակով։ Ընդ որում, Կառավարությունը պետք է ապահովեր դիմումատուի բուժումը՝ համաձայն հանձնաժողովի համապատասխան եզրակացությունների։

86. 2017 թվականի դեկտեմբերի 22-ին դիմումատուի պաշտպանը գրություն է ուղարկել Արդարադատության նախարարություն՝ նշելով, inter alia, որ դիմումատուի պաշտպանները և հարազատներն արդեն իսկ կապ են հաստատել մի քանի բժիշկ-մասնագետների հետ, որոնք տվել են այն հանձնաժողովում ներգրավվելու նախնական համաձայնությունը, որը պետք է ստեղծվեր դիմումատուի բժշկական հետազոտությունները կատարելու համար։

87. 2018 թվականի հունվարի 10-ին Դատարան ուղարկված իր գրության մեջ դիմումատուն նշել է, որ Կառավարությունն անտեսել է Դատարանի 2017 թվականի նոյեմբերի 9-ի որոշմամբ իրենց ուղղված միջանկյալ միջոցը։ Նա հղում է կատարել Առողջապահության նախարարության 2018 թվականի հունվարի 9-ի գրությանը, ըստ որի դիմումատուն ստանում է 2017 թվականի հոկտեմբեր ամսին իր բժշկական հետազոտություններն անցնելուց հետո իրեն նշանակված բուժումը, և որ ստացիոնար բուժման կամ լրացուցիչ հետազոտությունների կարիք չկա։

88. 2018 թվականի հունվարի 24-ին Կառավարությունից պահանջվել է մեկնաբանություն ներկայացնել դիմումատուի՝ 2018 թվականի հունվարի 10-ի գրության կապակցությամբ։

89. 2018 թվականի փետրվարի 7-ի իր գրությամբ Կառավարությունը նշել է, որ Դատարանի՝ Կանոնակարգի 39-րդ կանոնի կիրառման մասին ծանուցումը «ուշադրության չի արժանացել տեխնիկական խնդրի» պատճառով: Կառավարությունը պնդել է, որ ինքը 2018 թվականի հունվարի 25-ի՝ Դատարանի կողմից նշանակված միջանկյալ միջոցի մասին իմացել է միայն Քարտուղարության՝ 2018 թվականի հունվարի 24-ի գրությունը ստանալուց հետո։ Պարզելով գործով նշանակված միջանկյալ միջոցի մասին՝ Կառավարությունն անհապաղ կապ է հաստատել դիմումատուի պաշտպանի հետ և նրան ուղարկել է գրություն, որով հայտնել է պահանջվող բժշկական հանձնաժողովը հնարավորինս շուտ ստեղծելու իր պատրաստակամության մասին։ 2018 թվականի փետրվարի 1-ի իր գրությամբ դիմումատուի պաշտպանը նշել է, որ դիմումատուն բավարար ֆինանսական միջոցներ չունի իր նախընտրած բժիշկներին հանձնաժողովում ընդգրկելու համար, և հետաքրքրվել է, թե արդյոք Կառավարությունը կարող է հատկացնել պահանջվող գումարները, թե՝ ոչ։ Ըստ Կառավարության՝ իրենք ապահովել են Դատարանի կանոնակարգի 39-րդ կանոնով նշված համապատասխան բոլոր միջոցառումների կատարումը՝ բացառությամբ բժշկական հանձնաժողով ստեղծելու պահանջի՝ դիմումատուի՝ իր նախընտրած բժիշկներին նշանակելու համար պահանջվող միջոցները չունենալու պատճառով։

90. Արդյունքում բժշկական հանձնաժողով չի ստեղծվել: Դատարանին չեն տրամադրվել համապատասխան զարգացումների մասին այլ տեղեկություններ։

91. 2018 թվականի հունիսի 27-ի գրությամբ դիմումատուն տեղեկացրել է Դատարանին, որ ինքը 2018 թվականի հունիսի 25-ին կալանքից ազատ է արձակվել Վարչական շրջանների դատարանի նույն օրվա որոշմամբ։

92. 2018 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Դատարանը որոշել է վերացնել Դատարանի կանոնակարգի 39-րդ կանոնի համաձայն նշանակված միջանկյալ միջոցը (տե՛ս վերևում՝ 85-րդ պարբերությունը)։

Ա. Նախնական կալանքը

93. Ներպետական օրենսդրության՝ նախնական կալանքին առնչվող համապատասխան դրույթները ու դրա երկարացման հիմքերն ու ընթացակարգը սահմանված են Դատարանի՝ Արա Հարությունյանն ընդդեմ Հայաստանի [Ara Harutyunyan v. Armenia] (թիվ 629/11, §§ 30-36, 2016 թվականի հոկտեմբերի 20) գործով կայացրած վճռում։

Բ. «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

94. «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի համաձայն՝ կալանավորված անձը, inter alia, ունի առողջապահության, այդ թվում՝ բավարար սննդի և անհետաձգելի բժշկական օգնության իրավունք: Կալանավորված անձն իրավունք ունի իր իրավունքների խախտման վերաբերյալ բողոքներով ինչպես անձամբ, այնպես էլ պաշտպանի կամ օրինական ներկայացուցչի միջոցով դիմելու քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմին, նրա վերադաս մարմնին, դատարան, դատախազություն, Մարդու իրավունքների պաշտպանին, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին, հասարակական միավորումներին և կուսակցություններին, զանգվածային լրատվության միջոցներին, ինչպես նաև մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային մարմիններին կամ կազմակերպություններին:

95. Համաձայն 15-րդ հոդվածի՝ ձերբակալված կամ կալանավորված անձին տրվում է իր պաշտպանի կամ օրինական ներկայացուցչի, որը խնդրել է տեսակցել նրան նրա պաշտպանությունը ստանձնելու նպատակով, առանձին տեսակցություն ունենալու իրավունք՝ առանց տեսակցությունների քանակի և տևողության սահմանափակման և անկախ աշխատանքյաին օրերից և ժամերից:

Կալանավորված անձի պահանջով քննչական մարմինը կարող է նրան թույլատրել առանձին հանդիպումներ ունենալ քրեական գործով նրա պաշտպանը չհանդիսացող փաստաբանի հետ, եթե դա անհրաժեշտ է քրեական գործի քննության հետ կապ չունեցող իրավաբանական օգնություն տրամադրելու համար։ Քննչական մարմինը քննարկում և որոշում է կայացնում նման պահանջի վերաբերյալ, և վերջինս իրավունք ունի քննչական մարմնի որոշման դեմ բողոք ներկայացնելու՝ համաձայն Քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված ընթացակարգի։

Կալանավորված անձի հանդիպումը փաստաբանի կամ պաշտպանի հետ տրվում է այն դեպքում, երբ փաստաբանը կամ պաշտպանը ներկայացնում են անձը հաստատող փաստաթուղթ, փաստաբանի արտոնագիր և քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից տրված համապատասխան թույլտվություն՝ հասցեագրված ձերբակալված կամ կալանավորված անձանց պահելու վայրի վարչակազմին։

96. 21-րդ հոդվածով նախատեսված է, որ քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմն ապահովում է կալանավորված անձանց առողջության պահպանմանն ուղղված սանիտարահիգիենիկ և հակահամաճարակային պայմաններ: Քրեակատարողական հիմնարկում պետք է աշխատի ընդհանուր մասնագիտացում ունեցող առնվազն մեկ բժիշկ: Մասնագիտացված բուժօգնության կարիք ունեցող կալանավորված անձը պետք է տեղափոխվի հատուկ մասնագիտացված կամ քաղաքացիական բուժհաստատություն:

Գ. Քրեական դատավարության օրենսգիրքը

97. Համաձայն 52-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ դատախազն իրականացնում է քրեական հետապնդում և հսկողություն է իրականացնում հետաքննության և նախաքննության օրինականության նկատմամբ:

98. Համաձայն 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 8-րդ և 9-րդ կետերի՝ նախաքննության նկատմամբ դատավարական հսկողություն իրականացնելիս դատախազի բացառիկ իրավասությունն է, inter alia, վերացնել հետաքննության մարմնի, քննիչի, ստորադաս դատախազի անօրինական կամ անհիմն որոշումները և լուծել հետաքննության մարմնի, քննիչի, ստորադաս դատախազի որոշումների կամ գործողությունների դեմ բերված բողոքները։

99. 290-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվում է, որ հետաքննության մարմնի, քննիչի, դատախազի, օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ իրականացնող մարմինների` Օրենսգրքով նախատեսված որոշումների և գործողությունների օրինական և հիմնավոր չլինելու դեմ բողոքները դատարան կարող են ներկայացվել կասկածյալի, մեղադրյալի, պաշտպանի, տուժողի, քրեական դատավարության մասնակիցների, այլ անձանց կողմից, որոնց իրավունքները և օրինական շահերը խախտվել են այդ որոշումներով և գործողություններով, և եթե նրանց բողոքը չի բավարարվել դատախազի կողմից։

Դ. «Դատախազության մասին» 2007 թվականի փետրվարի 22-ի օրենքը (ուժը կորցրած)

100. Համաձայն 29-րդ հոդվածի 1-ին մասի, որը գործում էր քննարկվող ժամանակահատվածում, դատախազը հսկողություն է իրականացնում պատիժների կիրառման օրինականության նկատմամբ: Այս լիազորությունն իրականացնելիս Դատախազն իրավունք ունի, inter alia, այցելելու ազատազրկված անձանց պահելու վայրեր և ծանոթանալու փաստաթղթերի, այդ թվում՝ որոշումների, համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկների վարչակազմերի հրամանների հետ (29-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 1-ին, 2-րդ և 3-րդ կետեր): Եթե դատախազը կասկածներ ունի այն անձի իրավունքների խախտման վերաբերյալ, որի նկատմամբ պատժամիջոց է կիրառվում, ապա նա իրավունք ունի բացատրություններ պահանջելու համապատասխան պաշտոնատար անձանցից իրենց գործողությունների կամ անգործության վերաբերյալ։

Ե. Քաղաքացիական օրենսգիրք

101. Քաղաքացիական օրենսգրքի՝ Կոնվենցիայով երաշխավորված իրավունքների խախտման արդյունքում կրած վնասի փոխհատուցման վերաբերյալ համապատասխան դրույթներով նախատեսվում է հետևյալը։

102. 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ անձը, որի իրավունքները խախտվել են, կարող է պահանջել իրեն պատճառված վնասների լրիվ հատուցում, եթե վնասների հատուցման ավելի պակաս չափ նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով։ Համապատասխան վնասը ներառում է իրավունքը խախտված անձի ծախսերը, որը նա կատարել է կամ պետք է կատարի խախտված իրավունքը վերականգնելու համար, նրա գույքի կորուստը կամ վնասվածքը (իրական վնաս), ինչպես նաև չստացված եկամուտները և ոչ նյութական վնասը (17-րդ հոդվածի 2-րդ մաս): Ոչ նյութական վնասը կարող է հատուցվել միայն Քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում (17-րդ հոդվածի 4-րդ կետ)։

103. 162.1 հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսվում է, որ անձն իրավունք ունի պահանջելու պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցում, եթե քրեական հետապնդման մարմինը կամ դատարանը հաստատել է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամ դրա պաշտոնատար անձի որոշման, գործողության կամ անգործության հետևանքով խախտվել են Սահմանադրությամբ և Կոնվենցիայով երաշխավորված նրա հիմնարար իրավունքները։

104. 1087.2 հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասերով նախատեսվում է, որ հիմնարար իրավունքների խախտման հետևանքով պատճառված ոչ նյութական վնասը ենթակա է հատուցման՝ անկախ պետական պաշտոնատար անձի մեղքի առկայությունից: Ոչ նյութական վնասը հատուցվում է պետական բյուջեի միջոցների հաշվին: Եթե 162.1 հոդվածով սահմանված հիմնարար իրավունքը խախտվել է տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամ դրա պաշտոնատար անձի կողմից, ապա ոչ նյութական վնասը հատուցվում է համապատասխան համայնքային բյուջեի միջոցների հաշվին:

105. Ոչ նյութական վնասի հատուցման պահանջը դատարան կարող է ներկայացվել ինչպես սույն օրենսգրքի 162.1 հոդվածով սահմանված իրավունքի խախտումը հաստատելու պահանջի հետ՝ խախտման մասին անձին հայտնի դառնալու պահից մեկ տարվա ընթացքում, այնպես էլ այդ իրավունքի խախտումը հաստատող դատական ակտն օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ վեցամսյա ժամկետում: Քրեական հետապնդման մարմնի կողմից խախտումը հաստատվելու դեպքում ոչ նյութական վնասի հատուցման պահանջը կարող է ներկայացվել դրա մասին անձին հայտնի դառնալու պահից ոչ շուտ, քան երկու ամսվա, բայց ոչ ուշ, քան մեկ տարվա ընթացքում (1087.2 հոդվածի 9-րդ մաս)։

106. 2014 թվականի նոյեմբերի 1-ից 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասի (տե՛ս վերևում՝ 102-րդ պարբերությունը) քաղաքացիական վնասի տեսակների ցանկում ներառվել է ոչ նյութական վնասը, որի հատուցումը կարող է պահանջվել քաղաքացիական վարույթի կարգով:

Արդյունքում Քաղաքացիական օրենսգիրքը լրացվել է նոր՝ 162.1 և 1087.2 հոդվածներով (տե՛ս վերևում՝ 103-րդ և 104-րդ պարբերությունները), որոնք կարգավորում են Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրությամբ և Կոնվենցիայով երաշխավորված որոշ իրավունքների խախտման համար պետությունից ոչ նյութական վնասի հատուցում պահանջելու կարգը։

Մինչև 2015 թվականի դեկտեմբերի 30-ին կատարված հետագա փոփոխությունները (ուժի մեջ են մտել 2016 թվականի հունվարի 1-ից), պետությունից կարող էր պահանջվել ոչ նյութական վնասի հատուցում, եթե դատարանի որոշմամբ հաստատվում էր, որ անձի՝ Կոնվենցիայի 2-րդ, 3-րդ և 5-րդ հոդվածներով երաշխավորված իրավունքները խախտվել են, ինչպես նաև անձի նկատմամբ սխալ մեղադրական դատավճիռ կայացնելու դեպքում:

II. Եվրոպայի Խորհրդի համապատասխան փաստաթղթերը

Ա. ԽԿԿ՝ Զեկույց Հայաստանի Կառավարությանը ԽԿԿ-ի՝ 2015 թվականի հոկտեմբերի 5-ից 15-ն ընկած ժամանակահատվածում Հայաստան կատարած այցի վերաբերյալ, CPT/Inf(2016)3

107. Զեկույցի համապատասխան մասերը շարադրվել են հետևյալ բովանդակությամբ (ծանոթագրությունները բաց են թողնվել).

«68. Բացի այդ, բացօթյա զբոսանքը [«Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկում] շարունակում էր տեղի ունենալ շենքի տանիքին գնվող փոքր և ճնշող բակերում՝ փակ տարածքներում, որոնք շրջափակված էին բարձր պատերով, ծածկված մետաղավանդակով և ժամանակավոր ծածկով՝ եղանակային անբարենպաստ պայմաններից պաշտպանվելու համար, կար նստարան, սակայն չկար որևէ այլ սարքավորում: Ինչպես նախորդ այցերի ժամանակ էր, տարբեր խցերի բանտարկյալներին չէր թույլատրվում շփվել զբոսահրապարակներում՝ բացառությամբ ցմահ ազատազրկման դատապարտված անձանց:

...

76. ... «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկում բժշկական անձնակազմը մնացել էր անփոփոխ, այսինքն՝ այն բաղկացած էր լրիվ դրույքով աշխատող ընդհանուր մասնագիտացում ունեցող բժշկից և լրիվ դրույքով աշխատող բուժքրոջից։ Կրկին առկա չէր առողջապահության ոլորտի մասնագետի կողմից 24-ժամյա հերթապահություն։

77. ... «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկի կապակցությամբ Հանձնաժողովն առաջարկում է քայլեր ձեռնարկել՝ ապահովելու համար, որ հիմնարկում քսանչորս ժամ շարունակ, այդ թվում՝ շաբաթ և կիրակի օրերին գտնվի առաջին բուժօգնություն ցուցաբերելու համար որակավորում ունեցող անձ, նախընտրելի է՝ բուժքրոջ ճանաչված որակավորում ունեցող անձ:

...

78. ... պատվիրակությունը մասնագիտացված բուժօգնության հասանելիության մասով բազմաթիվ բողոքներ է ստացել իր կողմից այցելած բոլոր հիմնարկների բանտարկյալներից և նշել, որ որպես կանոն՝ տրամադրվող ամենատարրական օգնությունից բացի՝ ամեն ինչի դիմաց վճարում են բանտարկյալները (բացառությամբ շտապօգնության): Ընդ որում, ինչպես նախկինում, երկար ձգձգումներ են լինում (մինչև մի քանի ամիս) բանտարկյալներին հիվանդանոցային շենքից դուրս, այդ թվում՝ «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ տեղափոխելու ընթացքում։ Այս համատեքստում պատվիրակության մոտ տպավորություն է ստեղծվել, որ բացակայում են հոսպիտալացման համար հստակ օբյեկտիվ չափորոշիչները: ԽԿԿ-ն կոչ է անում Հայաստանի իրավասու մարմիններին ապահովել, որ մասնագիտական բուժօգնության (այդ թվում՝ հաստատությունից դուրս խորհրդատվության/հետազոտության և հոսպիտալացման) կարիք ունեցող բանտարկյալները ստանան այդպիսի օգնություն՝ առանց անհարկի ուշացման և անվճար հիմունքներով:

...

80. ԽԿԿ-ն մտահոգված է այն հանգամանքով, որ քրեակատարողական հիմնարկներում դեղորայքով ապահովելու (բացառությամբ տուբերկուլոզի բուժման համար անհրաժեշտ դեղորայքի) առնչությամբ առաջընթաց չի գրանցվել: Դրա համար նախատեսված բյուջեն շարունակում էր խիստ սահմանափակ մնալ, և բանտարկյալները հաճախ ստիպված էին լինում ապավինել իրենց կամ իրենց հարազատների ֆինանսական միջոցներին՝ իրենց նշանակված դեղամիջոցները ձեռք բերելու համար։ ԽԿԿ-ն կոչ է անում հայաստանյան իրավասու մարմիններին բոլոր քրեակատարողական հիմնարկներն ապահովել անհրաժեշտ, բանտարկյալների համար անվճար դեղամիջոցներով»։

Բ. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության պատասխանը 2015 թվականի հոկտեմբերի 5-ից մինչև 15-ը Հայաստան կատարած այցի վերաբերյալ ԽԿԿ-ի զեկույցին (CPT/Inf (2016) 32)

108. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության պատասխանի համապատասխան մասերը շարադրվել են հետևյալ բովանդակությամբ (ծանոթագրությունները բաց են թողնվել).

«...Մարդու իրավունքների պաշտպանի (այսուհետ՝ ՄԻՊ) գրասենյակի և փաստաբանների հետ համագործակցությամբ փոփոխություններ են կատարվել «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» օրենքում։ Փոփոխություններից հետո ազատությունից զրկված անձն իրավունք ունի առանձին, առանց խոչընդոտների, հանդիպումների քանակի և տևողության սահմանափակման և անկախ աշխատանքային օրերից կամ ժամերից տեսակցություն ունենալ պաշտպանի կամ փաստաբանի հետ, որն այցելում է՝ ստանձնելու գործով պաշտպանությունը։ Նա իրավունք ունի նաև տեսակցություն ունենալու ոչ միայն իր պաշտպանի, այլ նաև իր գործի պաշտպանությանը չմասնակցող ցանկացած փաստաբանի հետ այնպիսի հարցերով, որոնք կապված չեն գործի քննության հետ (օրինակ՝ ամուսնալուծության կամ որևէ այլ քաղաքացիական հարցով):

...

62. Ինչ վերաբերում է «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկի որոշ խցերում առկա օդափոխության խնդրին, ապա օդափոխության համակարգի թերությունները վերացվել են, այն մաքրվել է, և արդյունքում ապահովվել է պատշաճ օդափոխություն։ Միևնույն ժամանակ պետք է նշել, որ Երևանի քրեակատարողական հիմնարկում իրականացվելու են հիմնանորոգման աշխատանքներ։

...

117. «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկի նյութական պայմանների վերաբերյալ դիտողությունների առնչությամբ պետք է նշել հետևյալը. «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկում օրենսդրությամբ սահմանված բնակտարածքի, ինչպես նաև մահճակալային ֆոնդի առումով գերբնակեցման խնդիր չկա։ Բոլոր խցերը գտնվում են բավարար վիճակում, և վատթար վիճակում գտնվող որևէ խուց չկա։ Չնայած առկա չէ կենտրոնական օդափոխության համակարգ, այնուամենայնիվ, ամենօրյա օդափոխությունն իրականացվում է պատշաճ կերպով՝ բացելով խցերի պատուհանները։ Ինչ վերաբերում է խցերում պատշաճ օդափոխության ապահովմանը, ապա դա հնարավոր կլինի համապատասխան ֆինանսական աջակցության դեպքում կառուցվածքային փոփոխություններ կատարելուց հետո։

...

133. Ինչ վերաբերում է «Երևան-Կենտրոն» քրեակատարողական հիմնարկին, ապա ներկայումս հիմնարկի բժշկական սպասարկման ստորաբաժանումում պայմանագրային հիմունքներով աշխատում է որակավորված բուժքույր, որն անհրաժեշտության դեպքում առաջին բուժօգնություն է ցուցաբերում նաև ոչ աշխատանքային օրերին և ժամերին։ Նշված հիմնարկի ֆելդշերի թափուր հաստիքը համալրելու գործընթացը՝ որպես հրատապ հարց, գտնվում է Քրեակատարողական ծառայության բարձրաստիճան պաշտոնյաների ուշադրության կենտրոնում։

...

137. ... քրեակատարողական համակարգում մատուցվող բժշկական ծառայություններն անվճար են։ Բացի այդ, պետության կողմից երաշխավորվող անվճար բժշկական օգնության շրջանակներում Հայաստանի Հանրապետության առողջապահական հաստատություններում իրականացվում են հետազոտություններ և բուժօգնություն։

...

139. Արգելանքի տակ պահվող անձինք և դատապարտյալները վճարովի հիմունքներով օգտվում են իրենց կողմից ընտրված և քրեակատարողական համակարգից դուրս աշխատող բժիշկ-մասնագետների ծառայություններից, նրանց կողմից իրականացվող հետազոտություններից քրեակատարողական համակարգից դուրս գործող քաղաքացիական հիվանդանոցներում։ Արգելանքի տակ պահվող այն անձանց և դատապարտյալներին, որոնց անհրաժեշտ է շտապ բժշկական օգնություն, տրամադրվում են անհապաղ բժշկական ծառայություններ, իսկ մյուսներին տրամադրվում են ըստ պլանի։

...

151. ... Ըստ տարիների կատարված համեմատությունը ցույց է տալիս, որ Քրեակատարողական ծառայության բժշկական ծառայություններն ամեն տարի համալրվում են դեղամիջոցների այլ տեսակներով։ ... Ինչ վերաբերում է ազատությունից զրկված անձանց հարազատների կողմից քրեակատարողական հիմնարկներ բերվող դեղորայքին, ապա համաձայն Կառավարության թիվ 825-Ն որոշման՝ ազատությունից զրկված անձինք իրավունք ունեն անարգել օգտվելու այլ բժիշկների ծառայություններից և ստանալ օրենսդրությամբ չարգելվող դեղորայք...»։

Գ. ԲԱՆՏԱՐԿՅԱԼՆԵՐԻ ՀԵՏ ՎԱՐՎԵՑՈՂՈՒԹՅԱՆ ՆՎԱԶԱԳՈՒՅՆ ՍՏԱՆԴԱՐՏ ԿԱՆՈՆՆԵՐԸ

109. Նախարարների կոմիտեի՝ «Եվրոպական բանտային կանոնների վերաբերյալ» անդամ պետություններին արված Rec(2006)2-rev առաջարկությամբ այնքանով, որքանով վերաբերելի է, նշվում է հետևյալը.

«Իրավաբանական խորհրդատվությունը

23.1. Բոլոր բանտարկյալներն ունեն իրավաբանական խորհրդատվության իրավունք, և քրեակատարողական հիմնարկի անձնակազմը տրամադրում է նման խորհրդատվություն ստանալու համապատասխան հնարավորությունները:

23.2. Բանտարկյալները կարող են ցանկացած իրավական բնույթի հարցի վերաբերյալ իրենց նախընտրած իրավախորհրդատուի մոտ և իրենց հաշվին ստանալ իրավաբանական խորհրդատվություն։

23.3. Անվճար իրավաբանական օգնության ծառայությունների առկայության դեպքում քրեակատարողական հիմնարկի անձնակազմն այն մասին տեղեկացնում է բանտարկյալներին։

23.4. Պետք է ապահովել բանտարկյալի և նրա իրավաբանի միջև իրավաբանական հարցերի վերաբերյալ խորհրդատվությունների և այլ հաղորդակցությունների, այդ թվում` նամակագրության գաղտնիությունը:

23.5. Դատարանը կարող է բացառիկ դեպքերում սահմանափակել այդ գաղտնիությունը՝ լուրջ հանցագործությունը կամ քրեակատարողական հիմնարկի ապահովությանը և անվտանգությանը սպառնացող լուրջ վտանգը կանխելու համար:

23.6. Բանտարկյալները պետք է հնարավորություն ունենան կամ նրանց թույլատրվի իրենց տնօրինության ներքո պահել իրենց գործով վարույթին առնչվող փաստաթղթերը»։

Դ. Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վարույթներին մասնակցող անձանց վերաբերյալ եվրոպական համաձայնագիրը

110. Դատարանի վարույթներին մասնակցող անձանց վերաբերյալ եվրոպական համաձայնագրի համապատասխան դրույթները նշում են հետևյալը.

«Հոդված 1

1. Անձինք, որոնց նկատմամբ կիրառվում է սույն Համաձայնագիրը, հետևյալներն են.

ա. ցանկացած անձ, որը մասնակցում է Դատարանում հարուցված վարույթին որպես կողմ, նրանց ներկայացուցիչները և խորհրդատուները,

...

Հոդված 3

1. Պայմանավորվող կողմերը հարգում են սույն Համաձայնագրի 1-ին հոդվածի 1-ին պարբերությունում նշված անձանց՝ Դատարանի հետ ազատ նամակագրություն պահպանելու իրավունքը։

2. Ինչ վերաբերում է կալանքի տակ գտնվող անձանց, ապա սույն իրավունքի կիրարկումը, հատկապես, ենթադրում է, որ՝

...

գ. այդ անձինք ունեն այլ անձանց լսելիության սահմաններից դուրս իրավաբանի հետ նամակագրություն ունենալու և նրա հետ խորհրդակցելու իրավունք, որն ունի Դատարան ներկայացված գանգատի կամ դրանից բխող որևէ վարույթի առնչությամբ այն երկրի դատարաններում հանդես գալու որակավորում, որտեղ գտնվում են այդ կալանավորված անձինք»։