«Գրանցված է»

ՀՀ արդարադատության

նախարարության կողմից

11 ապրիլի 2008 թ.

Պետական գրանցման թիվ 10508123

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

 

ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐ

 

25 մարտի 2008 թ. ք. Երևան

N 114-Ն

 

Հ Ր Ա Մ Ա Ն

 

ԲՆԱԿԱՆ ԳԱԶՈՎ ԱՇԽԱՏՈՂ ՇՈԳԵԳԱԶԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿՑՎԱԾ ՑԻԿԼՈՎ ՋԵՐՄԱՅԻՆ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՅԱՆՆԵՐԻ ՄԹՆՈԼՈՐՏԻ ՎՐԱ ՎՆԱՍԱԿԱՐ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿԻ ՄԵԹՈԴԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

 

Հիմք ընդունելով Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 1999 թվականի ապրիլի 22-ի «Մթնոլորտային օդի վրա վնասակար ներգործությունների պետական հաշվառման կարգը հաստատելու մասին» N 259 որոշմամբ հաստատված «Մթնոլորտային օդի վրա վնասակար ներգործությունների պետական հաշվառման կարգ»-ի 7-րդ կետի «բ» ենթակետը՝

 

Հրամայում եմ`

 

1. Հաստատել «Բնական գազով աշխատող շոգեգազային համակցված ցիկլով ջերմային էլեկտրակայանների մթնոլորտի վրա վնասակար ազդեցությունների հաշվարկի մեթոդը»՝ համաձայն հավելվածի։

2. Սույն հրամանն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակման օրվան հաջորդող 10-րդ օրը։

 

Նախարար՝

Ա. Հարությունյան

 

Հավելված ՀՀ բնապահպանության նախարարի 2008 թվականի մարտի 25-ի N 114-Ն հրամանի

 

Բնական գազով աշխատող շոգեգազային համակցված ցիկլով ջերմային էլեկտրակայանների մթնոլորտի վրա վնասակար ազդեցությունների հաշվարկի մեթոդը

 

1. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ

 

Սույն մեթոդը կարող է կիրառվել նոր նախագծվող էլեկտրական կայանների համար, մասնավորապես՝ գազային վառելիքով աշխատող 75 տ/ժամ-ից ավելի արտադրողականություն ունեցող շոգեկաթսաների և բնական գազով աշխատող գազային տուրբինների վրա:

 

2. ԱԶՈՏԻ ՕՔՍԻԴՆԵՐԻ ԱՐՏԱՆԵՏՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿԸ ԳԱԶԱՏՈՒՐԲԻՆԱՅԻՆ ՏԵՂԱԿԱՅԱՆՔՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

 

Գազատուրբինային տեղակայանքից հետո աշխատած ծխագազերում ազոտի օքսիդների (NO_X) գումարային քանակը վերահաշվարկված NO2-ի, հաշվարկվում է (2.1) բանաձևով:

 

MNOX = CNOX  x V չ. գ. x B x Kn

մգ / ժամ

(2.1)

                                   

որտեղ` C_NOX -ը գազատուբինային տեղակայանքից դուրս եկող ծխագազերի մեջ ազոտի օքսիդների կոնցենտրացիան է վերահաշվարկված NO₂-ի մգ /նմ³ -ով:

V չ. գ.-ը գազատուրբինից հետո աշխատած ծխագազերի չոր ծավալն է նորմալ պայմանների համար`

 

V չ. գ = V^օգ - V^օH₂O + (a - 1) V^օ                                      (2.2)

 

որտեղ` V^օգ, V^օH₂O և V^օ-ն համապատասխանաբար ծխագազերի, ջրային գոլորշիների և օդի ծավալներն են 1 նմ³ վառելիքի ստեխիոմետրական այրման դեպքում (նմ³/նմ³)

Գազային վառելիքի դեպքում այն հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևերով`

 

Vօ = 0,0476 [0,5 CO + 0,5H2 + 1,5 H2S + ξ (m +

n 4

] Cm Hn - O2]

 

V^օ_H2O = 0,01 [H₂  + H₂S + 0 ,5 ξnCm Hn + 0,124 d_ջուր ] + 0,0161 V^օ

V^օգ = 0,01 [CO₂  + CO + H₂S + ξmCm Hn] + 0,79 V^օ + N₂ /100 + V^օH₂O

 

որտեղ` CO, CO₂, H₂, H₂S, Cm Hn, N₂ և O₂-ը համապատասխանաբար ածխածնի օքսիդի, երկօքսիդի, ջրածնի, ծծմբաջրածնի, ածխաջրածնի, ազոտի և թթվածնի պարունակությունն է սկզբնական վառելիքի մեջ, % -ներով:

m-ը և n-ը համապատասխանաբր ածխածնի և ջրածնի ատոմների քանակն է

d_ջուր-ը գազային վառելիքի ջրապարունակությունն է վերագրած 1 նմ³ չոր գազի գ/նմ³:

Վառելիքի քիմիական կազմը վերցվում է նախագծից:

a_O-ն տուրբինից հետո աշխատած ծխագազերում օդի ավելցուկի գործակիցն է

B-ն վառելիքի ծախսն է այրման կամերայում (նմ³/ժամ)

Kn -ն վերահաշվարկի գործակիցն է այլ չափողականությունների համար

                        Այս դեպքում` Kn = 1

C_NOX -ը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով`

 

CNOX = a x Kջ x KD x 103 մգ/նմ3

(2.3)

 

որտեղ` a-ն վառելիքի տեսակը հաշվի առնող գործակից է բնական գազով աշխատող բարձր լարվածության այրման խցերի համար a = 1,8

Kջ-ն տուրբինից առաջ վառելիքի ջերմաստիճանի ազդեցությունը NOX-ի առաջացման վրա հաշվի առնող գործակիցն է: Kջ-ն ընտրվում է Դ-2 դիագրամից

KD-ն այրման խցում ճնշման և NOX-ի կոնցենտրացիայի կապը հաշվի առնող գործակիցն է:

 

KD =

16 Pօդ - 0,23 6 Pօդ - 0,77

(2.4)

                                                       

որտեղ` Pօդ -ը այրման խցում օդի ճնշումն է (MPa)

Ազոտի օքսիդների կոնցենտրացիայի նվազման չափը ջրի սրսկման պատճառով, գնահատվում է հետևյալ բանաձևով`

 

CNOX =

CNOXչոր Kթաց

 

որտեղ` C_NOX-ը և C_NOX^չոր -ը ազոտի օքսիդների կոնցենտրացիան է ջրի սրսկման դեպքում և առանց նրա (մգ/նմ³):

K_թաց-ը ջրի քանակի ազդեցությունը հաշվի առնող գործակից է: Որոշվում է Դ-4 դիագրամից:

Տարբեր տիպի գազատուրբինների այրման արգասիքներում NO_X-ի կոնցենտրացիաները համեմատելի դարձնելու համար օգտագործում են NO_X-ի բերված արժեքը հաշվարկված թթվածնի 15% պարունակության համար:

 

CNOXբերվ =CNOX

21-15 21- O2,

մգ/ նմ3

      

O₂-ը գազատուրբինի այրման արգասիքներում թթվածնի կոնցենտրացիայի փաստացի արժեքն է % -ով:

Քանի որ ազոտի օքսիդի և դիօքսիդի համար սահմանվում են առանձին ՍԹԿ-ներ, ինչպես նաև մթնոլորտային օդում ազոտի օքսիդի տրանսֆորմացիան հաշվի առնելու համար նրանց գումարային արտանետումները բաժանվում են բաղադրիչների համաձայն օքսիդի և դիօքսիդի մոլեկուլյար մասսաների:

 

M_NO2 = 0,8 M_NOX

 

MNO = (1-0,8) MNOX -

m NO mNO2

= 0,13 MNOX

 

որտեղ` m<sub>NO</sub> և m<sub>NO2</sub>-ը NO-ի և NO<sub>2</sub>-ի մոլեկուլյար կշիռներն են, համապատասխանաբար` 30 և 46:

0,8-ը ազոտի օքսիդի և դիօքսիդի տրանսֆորմացիայի գործակիցն է:

 

3. ԱԶՈՏԻ ՕՔՍԻԴՆԵՐԻ ԱՐՏԱՆԵՏՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿԸ ՇՈԳԵԿԱԹՍԱՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

 

3.1 Ազոտի օքսիդների արտանետումների մասսան, վերահաշվարկված ազոտի դիօքսիդի` M_NOX (գ / վրկ) հաշվարկվում է տեսակարար արտանետումներով կամ ազոտի օքսիդների կոնցենտրացիայով:

 

MNO2  = Bp x Q x KNO2	(3.1)
MNO2  = Bp x Vcr x CNO2	(3.2)

 

որտեղ` Bp-ը  վառելիքի հաշվարկային ծախսն է` (մ³/վրկ)

Q -ն վառելիքի այրման ջերմաքանակն է (M Ջ/մ³)                            

K_NO2 -ն ազոտի օքսիդների տեսակարար արտանետումներն են վերահաշվարկված NO₂-ի (կգ/ԳՋ)

C_NO2 -ն ազոտի օքսիդների կոնցենտրացիան է (գ/մ³)

գազի չոր փորձաքանակի մեջ, նորմալ պայմաններում և օդի ավելցուկի որոշակի գործակցի (a) դեպքում (առաջարկվում է օդի ավելցուկի գործակիցը վերահաշվարկել 1,4-ի):

Vcr չոր ծխագազերի ծավալն է (մ³/մ³), օդի ավելցուկի a = 1,4 գործակցի դեպքում:

Vcr - ն հաշվարկվում է (2.2) բանաձևով:

Տեսակարար արտանետումների և ազոտի օքսիդների կոնցենտրացիայի միջև հարաբերությունը որոշվում է` (3.3 և 3.4) բանաձևերով:

 

KNO2 = CNO2 x Vcr/Q	(3.3)
CNO2 = KNO2  x Q/Vcr	(3.4)

                                        

                                        

3.2 Ազոտի օքսիդների կոնցենտրացիայի հաշվարկը գազի այրման դեպքում:

Էներգետիկական կաթսաների ծխագազերի մեջ ազոտի օքսիդների կոնցենտրացիայի հաշվարկի համար անհրաժեշտ ելակետային տվյալները.

DH - շոգեկաթսայի նոմինալ արտադրողականությունն է կգ/վրկ

D - շոգեկաթսայի փաստացի արտադրողականությունն է կգ/վրկ

QH - վառելիքի այրման ներքին բանվորական ջերմաքանակն է M Ջ/մ³

Bp - վառելիքի հաշվարկային ծախսն է, մ³ / վրկ

qi - այրիչների յուրաքանչյուր շարքով անցնող վառելիքի հարաբերական մասն է բոլոր այրիչներով անցնող ընդհանուր քանակի նկատմամբ:

ni - յուրաքանչյուր շարքում գտնվող այրիչների հարաբերական մասն է, այրիչների ընդհանուր քանակի նկատմամբ

a_T  - հնոցի լայնությունն է, մ

b_T  - հնոցի խորությունն է մ

Zяр - այրիչների շարքերի քանակն է

hяр - այրիչների շարքերի միջև եղած հեռավորությունն է, մ

j₂ - գործակից, որը հաշվի է առնում այրիչի ջահի մեջ վառելիքի այրման աստիճանը: Այն կախված է այրիչի կառուցվածքից` ունիֆիկացված և օպտիմիզացված այրիչների համար j₂ = 1

T_B - այրիչի առաջ օդի ջերմաստիճանն է, K⁰

a - օդի ավելցուկի գործակիցն է հնոցի վերջում

r - ծխագազերի ռեցիրկուլյացիայի աստիճանն է, %

m - վառելիքի տեսակից կախված ցուցանիշ` գազի համար m = 0,5

aрец - ծխագազերի ռեցիրկուլյացիայի մուտքի ձևը հաշվի առնող գործակից: Առանձին փողրակներով հնոց տրման դեպքում aрец  = 0,02

б - բացի այրիչներից, հնոց տրվող երկրորդական օդի հարաբերական մասն է, %

a_3r  - երկրորդական օդի տրման տեղի ազդեցությունը հաշվի առնող գործակից: Այրման գոտուց վերև տրման դեպքում a3չ = 0,01

a_ст- երկրորդական օդի տրման ձևը հաշվի առնող գործակից: Այրիչներից վերև տրման դեպքում a_ст = 0,018

m - այրիչների շարքերի միջև վառելիքի բաշխման աստիճանն է, %

 

	z
m=	∑	Iqi-niI x 100	(3.5)
	l=1

 

a_HC  - այրիչների տեղադրումը հաշվի առնող գործակից: Հանդիպակաց տեղադրման դեպքում a_HC = 0,009

g - այրման գոտի մտցվող խոնավության հարաբերական քանակն է, % (վառելիքի ծախսի համեմատությամբ)

a_B3 - խոնավության տրման տեղի հաշվի առնող գործակից: Հնոցի պատերին կից գոտու տրման դեպքում a_B3 = 0,015

N - կապված ազոտի պարունակությունն է վառելիքում, վառելիքի աշխատանքային ծավալի % -ով:

3.3. Հնոցի չափերի հիման վրա հաշվարկվում է ակտիվ այրման գոտու ճառագայթաընկալող մակերեսի ջերմային լարվածությունը, qлг

 

qлг=

QxBx                   2(aТП  +bТП )Zяр xhяр+1,5xaТП xBТП

(3.6)

 

3.4 Ազոտի օքսիդների ելակետային կոնցենտրացիան նոմինալ արտադրողականության պայմաններում և a = 1,02 հաշվարկվում է 3.7 բանաձևով:

C

ИСX NOx

=613(j2xqлг )0,8 xKM

(3.7)

 

K_M - գործակիցը հաշվարկվում է (3.8) բանաձևով:

 

KM = 1-exp[-

1,5+(j2xB2xQ)0,41 7,1

)

(3.8)

 

3.5 Ստացված ելակետային կոնցենտրատի արդյունքները լրացվում են հետևյալ գործակիցներով`

Kгв - այրիչներ տրվող օդի ջերմաստիճանը հաշվի առնող,

Ka - օդի ավելցուկի գործակիցը հաշվի առնող,

Kг - ծխագազերի ռեցիրկուլյացիայի մուտքը հաշվի առնող,

K_3r - ակտիվ այրման գոտու ջերմային հզորությունը հաշվի առնող (աստիճանական այրման դեպքում),

K_ст - աստիճանական այրման սխեմայի իրականացման դեպքում,

K_HC - ըստ շարքերի ոչ ստեխիոմետրիկ այրումը հաշվի առնող,

Kвл - խոնավության տրման գործակից,

KN - կաթսայի իրական հզորությունը հաշվի առնող։

Ազոտի օքսիդների հաշվարկային կոնցենտրացիան որոշվում է (3.9) բանաձևով.

 

CNOX= C

ИСX NOx

xKгвxKaxKгxK3K xKстxKHCxKвлxKN

(3.10)

 

3.6 Վերը նշված գործակիցները հաշվարկվում են հետևյալ բանաձևերով.

 

Kгв = 1-0,001 (620-TB)	(3.11)
K = 1,35-43 (- 1,09)2 + 2x (- 1,09)	(3.12)
Kг = 1- aрец x rm	(3.13)
K3r =1-a3r x б	(3.14)
Kст =1-aст x б	(3.15)
KHC = 1- aHC x m	(3.16)
Kвл = 1- aвл x g	(3.17)
KN = (Д/Дн)1,25	(3.18)

 

4. ԱԾԽԱԾՆԻ ՕՔՍԻԴԻ ԱՐՏԱՆԵՏՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿԸ

 

Ածխածնի օքսիդի արտանետումների հաշվարկը կատարվում է (4.1) բանաձևով, կգ / տարի

 

Псо = Ссо x В (1-q4 /100)

(4.1)

 

 

որտեղ` Ссо-ն ածխածնի օքսիդի քանակությունն է գազի այրման արգասիքներում (կգ/հազ. մ³)

 

Ссо=

q3 x R xQ 1013

(4.2)

 

Նշված բանաձևերում q₃-ը և q₄- ը համապատասխանաբար քիմիական և մեխանիկական թերայրման հետևանքով ջերմության կորուստներն են, %:

R - գործակիցը հաշվի է առնում ծխագազերում ածխածնի օքսիդի առկայությամբ պայմանավորված քիմիական թերայրման ջերմաքանակի հարաբերական մասը:

Գազի համար R = 0,5

Q - ն բնական գազի այրման ջերմաքանակն է (կ Ջ/մ³):

B - ն վառելիքի ծախսն է հազ մ³ / տարի

Գազային վառելիքի համար երբ a > 1,05 -ից ընդունվում է q₃ = 0:

 

Նկար N 1

 

Kr գործակցի արժեքը կախված տուրբինից առաջ գազերի ջերմաստիճանից գերբեռնումով այրման խցի համար

 

 

Նկար N 2

 

Kr գործակցի արժեքը կախված տուրբինից առաջ գազերի ջերմաստիճանից միկրոջահերով այրման խցի համար

 

 

Նկար N 3

 

Kr գործակցի արժեքը կախված այրման խցում գոլորշու կամ ջրի խոնավության հարաբերական ծախսից