ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆ

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

ՀԱՆՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատը
(այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան)

 2015 թվականի ապրիլի 30-ին

դռնբաց դատական նիստում, քննելով Արտակ Զաքարյանի ներկայացուցիչ Մարիամ Ղուլյանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 17.09.2014 թվականի որոշման դեմ` ըստ հայցի «Բի Լայն» ՍՊԸ-ի (այսուհետ` Ընկերություն) ընդդեմ Արտակ Զաքարյանի` 7.639.837 ՀՀ դրամ բռնագանձելու պահանջի մասին,

ՊԱՐԶԵՑ

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը

Դիմելով դատարան՝ Ընկերությունը պահանջել է Արտակ Զաքարյանից բռնագանձել 7.639.837 ՀՀ դրամ՝ որպես պատճառված նյութական վնասի հատուցում, ինչպես նաև նախապես վճարված պետական տուրքի գումարը՝ 153.000 ՀՀ դրամ:

Երևանի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր` Ռ. Ափինյան) (այսուհետ՝ Դատարան) 16.06.2014 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 17.09.2014 թվականի որոշմամբ Արտակ Զաքարյանի վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, և Դատարանի 16.06.2014 թվականի վճիռը թողնվել է օրինական ուժի մեջ:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Արտակ Զաքարյանի ներկայացուցիչը:

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը

Վերաքննիչ դատարանը սխալ է մեկնաբանել ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 231-րդ, 232-րդ, 237-րդ հոդվածները, «Հարկային և պարտադիր սոցիալական ապահովության վճարների արտոնություններ սահմանելու մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածը, խախտել է ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 6-րդ հոդվածը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 53-րդ, 54-րդ և 220-րդ հոդվածները:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է, որ ակտով առաջադրված տուգանքը վերաբերում է ոչ թե 2010 թվականին թույլ տրված խախտմանը, այլ 2013 թվականին՝ 01.01.2013 թվականին ուժի մեջ մտած «Հարկային և պարտադիր սոցիալական ապահովության վճարների արտոնություններ սահմանելու մասին» ՀՀ օրենքի շրջանակներում ճշգրտված հաշվարկներ ներկայացնելուն, որի արդյունքում էլ հաշվարկվել են տույժերն ու տուգանքները, իսկ այդ ժամանակ Ընկերության տնօրեն է հանդիսացել Հայկ Խանջյանը:

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է նաև, որ Արտակ Զաքարյանը 24.01.2013 թվականին գրավոր նամակ է ուղարկել Ընկերության մասնակիցներին և խնդրել է «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի մասով կատարել ճշտումներ Ընկերության հարկային հաշվետվություններում` խուսափելու համար հետագա լրացուցիչ ծախսերից, հանձնարարել ստուգել հնարավոր ռիսկերը, հատկապես՝ ծառայություն մատուցող բոլոր ոչ ռեզիդենտ գործընկերների գործարքները, քանի որ «Հարկային և պարտադիր սոցիալական ապահովության վճարների արտոնություններ սահմանելու մասին» ՀՀ օրենքով Ընկերության տնօրինությանը և հաշվապահությանը հնարավորություն է ընձեռվել, կատարելով ներքին աուդիտ, վճարել հնարավոր հարկերը կամ տուրքերը` առանց որևէ տույժի կամ տուգանքի, և զրոյացնել Ընկերության համար բոլոր հնարավոր հարկային ռիսկերը։ Նման առաջարկություններ Արտակ Զաքարյանը ներկայացրել է նաև Ընկերության 2013 թվականի հունվարին կայացած ընդհանուր ժողովի ժամանակ` պատրաստակամություն հայտնելով աջակցել ներքին աուդիտի աշխատանքներին, սակայն Ընկերության մասնակիցներն այդ առաջարկին դեմ են քվեարկել:

Այսպիսով, Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է, որ Արտակ Զաքարյանը կատարել է հնարավոր բոլոր գործողությունները պատճառվելիք վնասը կանխելու՝ ակտով առաջադրված տույժերից և տուգանքներից խուսափելու համար, մինչդեռ Ընկերության ղեկավարության անգործության հետևանքով ակտը կազմվել է և չի վիճարկվել, ավելին` 25.04.2013 թվականին էլեկտրոնային նամակով Արտակ Զաքարյանն Ընկերությանը տեղեկացրել է նույնանման փաստական հանգամանքներով ՀՀ վարչական դատարանում քննվող թիվ ՎԴ/3059/05/11 վարչական գործի առկայության մասին, որով ՀՀ վարչական դատարանն անվավեր է ճանաչել ստուգման ակտը, և այդ վճիռը ստացել է օրինական ուժ, և հորդորել է Ընկերության տնօրեն Հայկ Խանջյանին բողոքարկել վարչական ակտը, սակայն, անկախ այդ դատական ակտի վերաբերյալ տեղեկացված լինելու հանգամանքից` Ընկերության տնօրեն Հայկ Խանջյանը ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի օպերատիվ հետախուզության վարչության կողմից կազմված թիվ 1004280 ստուգման ակտի դեմ միայն առարկել է, իսկ հետագայում չի ձեռնարկել որևէ գործողություն այդ ակտի բողոքարկման ուղղությամբ՝ վճարելով անհիմն առաջադրված տույժերը և տուգանքները:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 17.09.2014 թվականի որոշումը և այն փոփոխել` հայցը մերժել:

3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը

Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը`

1. 01.07.2005 թվականին Ընկերության և Արտակ Զաքարյանի միջև կնքված թիվ Ա-003 աշխատանքային պայմանագրի համաձայն` Արտակ Զաքարյանը նշանակվել է Ընկերության գլխավոր տնօրենի պաշտոնում: Նույն պայմանագրի 2-րդ հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն` Արտակ Զաքարյանը պարտավորվել է կատարել ձեռնարկության ընդհանուր ղեկավարումը, ապահովել ձեռնարկության բանկային, պայմանագրային, մաքսային, հարկային և իրավաբանական ապահովումը, ապահովել փոխհաշվարկները ներքին և արտասահմանյան մատակարարների հետ, կազմակերպել բանակցություններ հաճախորդների և մատակարարների հետ (հատոր 1-ին, գ.թ. 22):

2. Համաձայն կողմերի բացատրությունների՝ Արտակ Զաքարյանը 28.06.2012 թվականին ազատվել է զբաղեցրած պաշտոնից (հատոր 1-ին, գ.թ. 185):

3. 24.01.2013 թվականի գրությամբ Արտակ Զաքարյանն Ընկերության տնօրեն Հ. Խանջյանին, Ընկերության մասնակիցներ Ռ. Ավագյանին և Ս. Կարապետյանին առաջարկել է Ընկերությունում կատարել ներքին աուդիտ և ստուգել հնարավոր ռիսկերը, հատկապես ծառայություն մատուցող բոլոր ոչ ռեզիդենտ գործընկերների գործարքները` վճարել հնարավոր հարկերը կամ տուրքերը առանց որևէ տույժի կամ տուգանքի, և զրոյացնել Ընկերության համար բոլոր հնարավոր հարկային ռիսկերը (հատոր 1-ին, գ.թ. 95):

4. 25.04.2013 թվականին Արտակ Զաքարյանի կողմից էլեկտրոնային նամակով Ընկերության տնօրեն Հ. Խանջյանին, Ընկերության մասնակիցներ Ռ. Ավագյանին և Ս. Կարապետյանին ուղղված գրության մեջ նշված է, որ նախկինում առաջացած նմանատիպ իրավիճակում նույն փաստական հանգամանքներով թիվ ՎԴ/3059/05/11 վարչական գործով ՀՀ վարչական դատարանի 12.07.2012 թվականի վճռով ստուգման ակտն անվավեր է ճանաչվել և այդ վճիռը մտել է օրինական ուժի մեջ (հատոր 1-ին, գ.թ. 96-99):

5. 12.08.2013 թվականին ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի օպերատիվ հետախուզության վարչության կողմից կազմված թիվ 1004280 ակտի համաձայն` Ընկերությունում կատարվել է ՀՀ պետական բյուջեի հետ փոխհարաբերությունների և հարկային մարմնի կողմից վերահսկվող Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության առանձին պահանջների կատարման ճշտության ստուգում։ Ստուգմամբ պարզվել է, որ Ընկերությունը 01.01.2010 թվականից մինչև 31.03.2013 թվականն ընկած ժամանակահատվածում ձեռք բերված համակարգչային ծրագրերի, լիցենզիայի և երաշխիքի երկարացման դիմաց «Մայքրոսոֆթ Այրլենդ Օփերեյշնս», «Ֆորս Յուրոփ» և «Հյուլեթ-Պակարդ Յուրոփ» ոչ ռեզիդենտ կազմակերպությունների անուններով դուրս է գրել 517.424.826 ՀՀ դրամ ընդհանուր գումարով հարկային հաշիվներ, որոնց ավելացված արժեքի հարկը կազմել է 103.484.965 դրամ: Ընդհանուր առմամբ ստուգման արդյունքներով ՀՀ պետական բյուջե լրացուցիչ վճարման ենթակա ԱԱՀ-ի գումարը տույժերի և տուգանքների հետ միասին կազմել է 15.151.683 ՀՀ դրամ, որից միևնույն ժամանակ տնտեսվարող սուբյեկտին ենթակա է եղել վերադարձման վերջինիս կողմից ավել վճարված 7.511.846 ՀՀ դրամը, հետևաբար, վճարման ենթակա գումարը կազմել է 7.639.837 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 26-31):

6. Թիվ 499-13 և թիվ 500-13 վճարման հանձնարարագրերի համաձայն` 15.08.2013 թվականին Ընկերությունը վճարել է թիվ 1004280 ստուգման ակտի գումարը` 7.639.837 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 32-33):

4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 234-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին և 2-րդ կետերով նախատեսված հիմքերի առկայությամբ, այն է`

1) բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ և 1058-րդ հոդվածների միատեսակ կիրառության համար,

2) ստորադաս դատարանի կողմից ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 48-րդ հոդվածի 2-րդ կետի և 53-րդ հոդվածի խախտման, դրա արդյունքում նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ և 1058-րդ հոդվածների սխալ մեկնաբանության հետևանքով առկա է առերևույթ դատական սխալ, որը կարող էր ազդել գործի ելքի վրա, և որի առկայությունը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով:

Սույն բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում անդրադառնալ հետևյալ հարցադրմանը. արդյո՞ք հակաիրավական գործողությունների (անգործության) կատարումից հետո մինչև բացասական հետևանքների՝ վնասի վրա հասնելը ենթադրաբար վնաս պատճառած անձի կողմից պատճառվելիք վնասի կանխմանն ուղղված համապատասխան միջոցների ձեռնարկումը, տվյալ պայմաններում անհրաժեշտ հոգատարության և շրջահայացության դրսևորումը, կարող է հավաստել վերջինիս մեղքի բացակայության փաստը:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` անձը, ում իրավունքը խախտվել է, կարող է պահանջել իրեն պատճառված վնասների լրիվ հատուցում, եթե վնասների հատուցման ավելի պակաս չափ նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով: Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն` վնասներ են իրավունքը խախտված անձի ծախսերը, որ նա կատարել է կամ պետք է կատարի խախտված իրավունքը վերականգնելու համար, նրա գույքի կորուստը կամ վնասվածքը (իրական վնաս), ինչպես նաև չստացված եկամուտները, որոնք այդ անձը կստանար քաղաքացիական շրջանառության սովորական պայմաններում, եթե նրա իրավունքը չխախտվեր (բաց թողնված օգուտ), ինչպես նաև ոչ նյութական վնասը:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1058-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն` վնաս պատճառած անձն ազատվում է այն հատուցելուց, եթե ապացուցում է, որ վնասն իր մեղքով չի պատճառվել:

⚖ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներում անդրադարձել է պատճառված վնասի համար պատասխանատվության պայմաններին, մասնավորապես` արձանագրել է, որ վերը նշված նորմերի վերլուծությունից հետևում է, որ վնասի հատուցման համար պարտադիր պայման է իրավունքը խախտած անձի ոչ օրինաչափ վարքագծի, վնասների, վնասների ու ոչ օրինաչափ գործողության միջև պատճառահետևանքային կապի և պարտապանի մեղքի միաժամանակյա առկայությունը: Ընդ որում, նշված պայմաններից որևէ մեկի բացակայության դեպքում վնասը ենթակա չէ հատուցման (տե՛ս, Նատալյա Հակոբյանն ընդդեմ Վարդան Հայրապետյանի թիվ ՀՔԴ3/0016/02/08 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 13.02.2009 թվականի որոշումը):

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 48-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` գործին մասնակցող յուրաքանչյուր անձ պետք է ապացուցի իր վկայակոչած փաստերը: Նույն հոդվածի 6-րդ կետի համաձայն` եթե բոլոր ապացույցների հետազոտումից հետո վիճելի է մնում փաստի առկայությունը կամ բացակայությունը, ապա դրա բացասական հետևանքները կրում է այդ փաստի ապացուցման պարտականությունը կրող կողմը: Նշված հոդվածի հիմքով վնասի հատուցման համար պարտադիր պայման հանդիսացող տարրերից վնաս կրած անձի մոտ իրական կամ բաց թողնված օգուտի տեսքով վնասների առկայության, վնաս պատճառողի մոտ ոչ օրինաչափ վարքագծի առկայության, վնասների և ենթադրյալ վնաս պատճառող անձի ոչ օրինաչափ գործողության միջև պատճառահետևանքային կապի առկայության հանգամանքների ապացուցման բեռը կրում է վնաս կրած անձը, իսկ պատճառված վնասի հարցում իր մեղքի բացակայության հանգամանքի ապացուցման պարտականությունը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի կանխավարկածի հիմքով կրում է ենթադրյալ վնաս պատճառած անձը (տե՛ս, «Էքսոլթ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունն ընդդեմ «ԱրմենՏել» փակ բաժնետիրական ընկերության թիվ ԵՔԴ/0036/02/08 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 13.03.2009 թվականի որոշումը):

Նախկինում կայացրած մեկ այլ որոշմամբ վերահաստատելով իր իրավական դիրքորոշումները` ՀՀ վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարել առավել մանրամասն անդրադառնալ պատճառված վնասի համար պատասխանատվության պայմաններին:

Վնասը քաղաքացիական շրջանառության մասնակցի` օրենքով պահպանվող իրավունքների խախտման դեպքում վրա հասնող անբարենպաստ, բացասական հետևանքն է:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ հոդվածից հետևում է, որ վնասը կարող է արտահայտվել չնախատեսված լրացուցիչ ծախսեր կատարելով կամ այդպիսի ծախսերի կատարման անհրաժեշտությամբ, գույքի կորստով կամ վնասվածքով, եկամուտների չստացմամբ (բաց թողնված օգուտ):

Հակաիրավական, ոչ օրինաչափ վարքագիծն այն գործողությունը կամ անգործությունն է, որը խախտում է օրենքի, այլ իրավական ակտերի պահանջները, ինչպես նաև անձի սուբյեկտիվ իրավունքը: Գործողությունն անձի նպատակաուղղված, կամային արարքն է, իսկ անգործությունն արտահայտվում է անհրաժեշտ և պարտադիր վարքագիծ դրսևորելուց ձեռնպահ մնալով:

Ոչ օրինաչափ վարքագծի և վնասի միջև պատճառահետևանքային կապը ենթադրում է, որ վնասը պետք է հանդիսանա ոչ օրինաչափ վարքագծի ուղղակի, անմիջական հետևանք: Այն դեպքում, երբ վնասն անհրաժեշտաբար թելադրված չէ ոչ օրինաչափ գործողությամբ (անգործությամբ), կամ գործողության (անգործության) և վնասի միջև կապն անուղղակի է, վնասի հատուցման համար անհրաժեշտ պատճառահետևանքային կապի պայմանն առկա չէ:

Վնաս պատճառող անձի մեղքը նրա սուբյեկտիվ վերաբերմունքն է իր ոչ օրինաչափ գործողության (անգործության) և առաջացած հետևանքի` վնասի նկատմամբ, ինչը կարող է դրսևորվել թե՛ դիտավորության, և թե՛ անզգուշության ձևով: Ընդ որում, վնասի հատուցման հարաբերություններում գործում է վնաս պատճառած անձի մեղավորության կանխավարկածը, քանի դեռ վերջինս չի ապացուցել վնաս պատճառելու հարցում իր մեղքի բացակայությունը: Օրենքով նախատեսված դեպքերում պատճառված վնասի համար պատասխանատվությունը կարող է վրա հասնել նաև վնաս պատճառող անձի մեղքի բացակայության պարագայում:

Միաժամանակ նշված որոշման շրջանակներում անդրադառնալով աշխատանքային հարաբերություններում վնասի ինստիտուտի առանձնահատկություններին` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է հետևյալը.

ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 232-րդ հոդվածի համաձայն` նյութական պատասխանատվություն առաջանում է հետևյալ բոլոր պայմանների առկայության դեպքում.

1) պատճառված է վնաս.

2) վնասը պատճառվել է անօրինական գործունեության հետևանքով.

3) առկա է պատճառական կապ անօրինական գործունեության և վնասի առաջացման միջև.

4) առկա է խախտողի մեղքը.

5) խախտում թույլ տված և տուժած կողմերն իրավունքների խախտման պահին եղել են աշխատանքային հարաբերությունների մեջ.

6) վնասի առաջացումը կապված է աշխատանքային գործունեության հետ:

ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 237-րդ հոդվածի համաձայն` աշխատողը պարտավոր է հատուցել գործատուին պատճառած նյութական վնասը, որն առաջացել է`

1) գործատուի գույքը փչացնելու կամ կորցնելու հետևանքով.

2) նյութերի գերածախս թույլ տալու հետևանքով.

3) աշխատողի կողմից աշխատանքային պարտականությունները կատարելիս այլ անձանց պատճառված վնասը գործատուի կողմից հատուցելու դեպքերում.

4) գործատուին պատկանող գույքը փչացնելու պատճառով կատարված ծախսերից.

5) նյութական արժեքների ոչ պատշաճ պահպանության հետևանքով.

6) անորակ արտադրանքի թողարկումը կանխելու համար դիտավորյալ կերպով միջոցառումներ չձեռնարկելու, նյութական կամ դրամական արժեքները հափշտակելու հետևանքով:

ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 213-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 4-րդ կետի համաձայն` գործատուին ունեցած աշխատողի պարտքերը մարելու համար աշխատավարձից պահվում կամ գանձվում է աշխատողի մեղքով գործատուին պատճառված վնասի հատուցման գումարը:

Վկայակոչված հոդվածների վերլուծության արդյունքում ՀՀ վճռաբեկ դատարանը եզրահանգել է, որ աշխատանքային հարաբերություններում վնասի ինստիտուտի առանձնահատկությունները հանգում են հետևյալին` պատճառված վնասի համար պատասխանատվության վերը շարադրված պայմաններին ավելանում են ևս երկու պայման, այն է` վնաս պատճառողն ու տուժողն իրավունքների խախտման պահին եղել են աշխատանքային հարաբերությունների մեջ, և վնասի առաջացումը կապված է աշխատանքային գործունեության հետ: Ընդ որում, պատճառված վնասի համար պատասխանատվության մյուս տարրերն աշխատողի նյութական պատասխանատվության դեպքում հարկ է դիտարկել ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 237-րդ հոդվածի համատեքստում, որը թվարկում է աշխատողի նյութական պատասխանատվության դեպքերը` սպառիչ սահմանելով վնաս պատճառելուն ուղղված հակաիրավական վարքագծի դրսևորումները (տե՛ս, Նելլի Մկրտչյանն ընդդեմ «Երևան հյուրանոց» բաց բաժնետիրական ընկերության թիվ ԵԿԴ/2600/02/10 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 04.10.2013 թվականի որոշումը):

Վերահաստատելով վկայակոչված իրավական դիրքորոշումները՝ Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում քննարկել վնասի պատճառման հարցում անձի մեղքի առկայության կամ բացակայության հարցը ենթադրաբար վնաս պատճառած անձի կողմից հնարավոր բացասական հետևանքների՝ վնասի, նախականխմանն ուղղված որոշակի գործողությունների կատարման կամ չկատարման համատեքստում:

Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում ընդգծել, որ քաղաքացիական իրավահարաբերություններում մեղքն արտահայտվում է անձի վերաբերմունքով ոչ միայն իր արարքի, այլև դրա հետևանքների նկատմամբ: Այսինքն` զուտ հակաիրավական արարք թույլ տալու փաստը դեռևս չի վկայում անձի մոտ մեղքի առկայության մասին, ուստի դատարանները նշված հանգամանքը գնահատելիս նաև պետք է պարզեն այդպիսի արարք թույլ տված անձի վերաբերմունքը հնարավոր բացասական հետևանքների նկատմամբ:

Եթե դիտավորության դեպքում վնաս պատճառած անձը ցանկանում է կամ անտարբերությամբ թույլ է տալիս իր հակաիրավական արարքի հետևանքների առաջացումը, ապա անզգուշության պարագայում անձը, մի դեպքում կանխատեսելով իր վարքի բացասական հետևանքները, առանց բավարար հիմքերի կարծում է, թե դրանք կկանխվեն, կամ մեկ այլ դեպքում՝ ընդհանրապես չի կանխատեսում իր արարքի հետևանքները, չնայած պարտավոր էր կանխատեսել:

Ըստ այդմ, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ այն դեպքում, երբ անձը հակաիրավական գործողությունների կատարումից (կամ անգործության դրսևորումից) հետո մինչև բացասական հետևանքների վրա հասնելը պատշաճ կերպով ձեռնարկում է պատճառվելիք վնասը կանխելու ուղղությամբ օբյեկտիվորեն հնարավոր, անհրաժեշտ և իրենից կախված բոլոր միջոցները, ապա տվյալ իրավիճակում կարող է հավաստել ենթադրաբար վնաս պատճառած անձի մեղքի բացակայությունը: Հետևաբար, ենթադրյալ վնաս պատճառած անձի կողմից ձեռնարկված համապատասխան միջոցների վերաբերյալ ապացույցների առկայությունը, որոնք վկայում են նաև նման պայմաններում իրենից պահանջվող պատշաճ չափով հոգատարության և շրջահայացության դրսևորման փաստի մասին, կարող է հիմք հանդիսանալ տվյալ անձին պատճառված վնասի հատուցման պատասխանատվությունից ազատելու համար:

Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ մեղքի ձևը հատկապես կարևորվում է աշխատանքային հարաբերություններում պատճառված վնասի համար պատասխանատվության հարցը լուծելիս: Այսպես, օրինակ` ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 238-րդ հոդվածի համաձայն՝ աշխատողը պարտավոր է հատուցել գործատուին պատճառած վնասը լրիվ ծավալով, բայց ոչ ավելի նրա երեք ամսվա միջին աշխատավարձի չափից, բացառությամբ նույն օրենսգրքի 239-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերի: Իսկ ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 239-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ աշխատողը պարտավոր է հատուցել գործատուին պատճառած վնասը լրիվ ծավալով, եթե վնասը պատճառվել է դիտավորությամբ:

Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում ընդգծել, որ դատարանները պետք է գնահատեն ոչ միայն վնաս պատճառած անձի մեղքը, այլև տուժողի մեղքը՝ նկատի ունենալով, որ օրենսդիրը, կարևորելով տուժողի մեղքի ձևը, ամրագրել է վնաս պատճառած անձին պատասխանատվությունից ազատելու կամ նրա պատասխանատվությունը նվազեցնելու հնարավորություն:

Մասնավորապես` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1076-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ տուժողի դիտավորության հետևանքով ծագած վնասը չի հատուցվում: Իսկ նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ եթե տուժողի կոպիտ անզգուշությունը նպաստել է վնասի առաջացմանը կամ մեծացմանը, հատուցման չափը պետք է նվազեցվի` կախված տուժողի և վնաս պատճառողի մեղքի աստիճանից: Տուժողի կոպիտ անզգուշության առկայության և վնաս պատճառողի մեղքի բացակայության այն դեպքերում, երբ պատասխանատվությունը վրա է հասնում մեղքից անկախ, հատուցման չափը կարող է նվազեցվել կամ վնասի հատուցումը կարող է մերժվել, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով: Քաղաքացու կյանքին կամ առողջությանը վնաս պատճառելու դեպքում վնասի հատուցումը չի կարող մերժվել:

Սույն գործով Դատարանը, հայցը բավարարելով, պատճառաբանել է, որ Ընկերությունն Արտակ Զաքարյանի մեղքով կրել է վնաս, Արտակ Զաքարյանի ոչ իրավաչափ գործողությունների և պատճառված վնասի միջև առկա է պատճառահետևանքային կապ, հետևաբար Ընկերությանը պատճառված 7.639.837 ՀՀ դրամ վնասը ենթակա է հատուցման Արտակ Զաքարյանի կողմից:

Վերաքննիչ դատարանը վերաքննիչ բողոքը մերժելու հիմքում դրել է այն պատճառաբանությունը, որ Արտակ Զաքարյանը կատարել է մեղավոր ոչ օրինաչափ արարք, որի արդյունքում Ընկերությանը պատճառվել է վնաս՝ 7.639.837 ՀՀ դրամի չափով: Հետևաբար, ակնհայտ է, որ առկա է ուղղակի պատճառահետևանքային կապ Արտակ Զաքարյանի անգործության և Ընկերության կրած վնասների միջև, քանի որ իրավունքների խախտման, ոչ օրինաչափ արարքի կատարման պահին Արտակ Զաքարյանը հանդիսացել է Ընկերության տնօրենը, և վնասն առաջացել է տնօրենի աշխատանքային գործունեության (անգործության) հետևանքով:

Վերը նշված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում անդրադառնալով սույն գործի փաստերին և ստորադաս դատարանների եզրահանգումների հիմնավորվածությանը՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ստորադաս դատարանների պատճառաբանությունները չեն բխում սույն գործի փաստերից, քանի որ թե՛ Դատարանը, և թե՛ Վերաքննիչ դատարանն անտեսել են այն հանգամանքը, որ թեև Արտակ Զաքարյանի կողմից «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի գծով հաշվետվությունները հարկային տեսչություն թերի են ներկայացվել, սակայն վերջինս ձեռնարկել է հնարավոր վնասի կանխմանն ուղղված մի շարք միջոցներ: Այսպես, տեղեկանալով «Հարկային և պարտադիր սոցիալական ապահովության վճարների արտոնություններ սահմանելու մասին» ՀՀ օրենքի (մասնավորապես, դրա 4-րդ մասով նախատեսված իրավակարգավորման) վերաբերյալ` Արտակ Զաքարյանը 24.01.2013 թվականին կազմված գրությամբ Ընկերության գործող տնօրեն Հ. Խանջյանին, Ընկերության մասնակիցներ Ռ. Ավագյանին և Ս. Կարապետյանին առաջարկել է Ընկերությունում կատարել ներքին աուդիտ և ստուգել հնարավոր ռիսկերը, հատկապես` ծառայություն մատուցող բոլոր ոչ ռեզիդենտ գործընկերների գործարքները, վճարել հնարավոր հարկերը կամ տուրքերը` առանց որևէ տույժի կամ տուգանքի, և զրոյացնել Ընկերության համար բոլոր հնարավոր հարկային ռիսկերը` պատրաստակամություն հայտնելով աջակցել ներքին աուդիտի աշխատանքներին: Բացի այդ, 25.04.2013 թվականին Արտակ Զաքարյանի կողմից էլեկտրոնային նամակով Ընկերության գործող տնօրեն Հ. Խանջյանին, Ընկերության մասնակիցներ Ռ. Ավագյանին և Ս. Կարապետյանին տեղեկացվել են, որ նախկինում առաջացած նմանատիպ իրավիճակում նույն փաստական հանգամանքներով թիվ ՎԴ/3059/05/11 վարչական գործով ՀՀ վարչական դատարանի 12.07.2012 թվականի վճռով ստուգման ակտն անվավեր է ճանաչվել, և այդ վճիռը մտել է օրինական ուժի մեջ, հետևաբար, այդպիսի ստուգման ակտ կայացվելու դեպքում այն հնարավոր է բողոքարկել դատական կարգով՝ ակնկալելով դրական արդյունք:

Սույն գործում առկա չէ որևէ ապացույց այն մասին, որ Ընկերության գործող տնօրեն Հ. Խանջյանը, Ընկերության մասնակիցներ Ռ. Ավագյանը և Ս. Կարապետյանը միջոցներ են ձեռնարկել Արտակ Զաքարյանի կողմից կատարված առաջարկներն իրականացնելու ուղղությամբ:

Վերոգրյալի հաշվառմամբ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործի լուծման համար կարևորվում են հետևյալ հարցադրումները՝

ա) արդյո՞ք պատասխանողը տվյալ հանգամանքներում ձեռնարկել է օբյեկտիվորեն հնարավոր, անհրաժեշտ և իրենից կախված բոլոր ողջամիտ միջոցներն Ընկերության հավանական վնասները կանխելու համար.

բ) արդյո՞ք նման միջոցներն իրապես բավարար էին հնարավոր վնասը կանխելու համար.

գ) արդյո՞ք հայցվոր Ընկերության տնօրենը և մասնակիցները դրսևորել են բավարար շրջահայացություն հնարավոր բացասական հետևանքները բացառելու հարցում:

Նման պայմաններում Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Դատարանը գործի բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննություն չի իրականացրել, ամբողջությամբ չի պարզել գործի լուծման համար նշանակություն ունեցող փաստերի շրջանակը, որպիսի պարագայում չէր կարող իրավաչափ հետևության հանգել պահանջի հիմնավորվածության վերաբերյալ, որպիսի խախտումներն անտեսվել են Վերաքննիչ դատարանի կողմից, ինչն էլ ազդել է գործի ելքի վրա:

Ելնելով վերոգրյալից՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ առկա է սույն գործի նոր քննության անհրաժեշտություն՝ վերը նշված հանգամանքները սույն որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում պարզելու և գնահատելու համար:

Այսպիսով, վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 228-րդ հոդվածի ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու համար:

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 68-րդ հոդվածի համաձայն՝ դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և փորձագետին, վկային կանչելու, ապացույցները դրանց գտնվելու վայրում զննելու, փաստաբանի խելամիտ վարձատրության և գործի քննության հետ կապված այլ գործողությունների համար վճարման ենթակա գումարներից:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 73-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են բավարարված հայցապահանջների չափին համամասնորեն, իսկ 3-րդ կետի համաձայն՝ վերաքննիչ կամ վճռաբեկ բողոք բերելու հետ կապված դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են նույն հոդվածի կանոններին համապատասխան:

Վճռաբեկ դատարանը, նկատի ունենալով այն, որ վճռաբեկ բողոքը ենթակա է բավարարման, իսկ գործն ուղարկվում է նոր քննության, որպիսի պարագայում դատական ծախսերի բաշխման հարցին հնարավոր չէ անդրադառնալ գործի քննության ներկա փուլում, գտնում է, որ այդ հարցը ենթակա է լուծման գործի նոր քննության ընթացքում:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 240-241²-րդ հոդվածներով՝ Վճռաբեկ դատարանը

ՈՐՈՇԵՑ

1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել մասնակիորեն: Բեկանել ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 17.09.2014 թվականի որոշումը և գործն ուղարկել Երևանի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարան՝ նոր քննության:

2. Դատական ծախսերի բաշխման հարցին, այդ թվում` վերաքննիչ բողոքի համար սահմանված և ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 23.07.2014 թվականի որոշմամբ հետաձգված, ինչպես նաև վճռաբեկ բողոքի համար սահմանված և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 26.01.2015 թվականի որոշմամբ հետաձգված պետական տուրքի բաշխման հարցին անդրադառնալ գործի նոր քննության ընթացքում:

3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման: