2. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի հիմնական միջոցները

Կոռուպցիոն երևույթների կանխարգելման անհրաժեշտ պայման է օրենքի գերակայության վրա հիմնված պետական արդար կառավարման համակարգի ստեղծումը, որը միմյանց լրացնող հաստատությունների, օրենքների, կանոնակարգերի և արժեքների համակարգ է: Գործադիր, օրենսդիր, դատական իշխանության մարմինների, ինչպես նաև պետական ծառայության, վերահսկողության մարմինների և աուդիտորական հաստատությունների, լրատվամիջոցների, մասնավոր ոլորտի, գնումների, տեղական ինքնակառավարման համակարգերի հիմքում պետք է դրվեն արդար կառավարման համակարգի սկզբունքները:

Կոռուպցիոն երևույթների բացահայտումն ու համապատասխան պատասխանատվության ենթարկելը էական են հակակոռուպցիոն ռազմավարության հաջողության համար: Կառավարության ու նրա կողմից կոռուպցիան հաղթահարելու կարողության հանդեպ հասարակության հավատը միշտ էլ կախված կլինի այն հանգամանքից, թե ինչ չափով են պարտադրվում օրենքները և պատասխանատվության անխուսափելիությունը: Կոռուպցիոն երևույթների հաղթահարմանն ուղղված պատասխանատվության մեխանիզմների կիրառումը ենթադրում է իրավապահ մարմինների համատեղ և ներդաշնակ աշխատանք` միտված մեկ ընդհանուր նպատակի` կոռուպցիոն երևույթների բացահայտմանն ու դատապարտմանը:

Հանրային իրազեկությունը կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևորագույն տարրերից է: Արդյունավետ հակակոռուպցիոն ռազմավարություն իրականացնելու տեսանկյունից շատ կարևոր է, որպեսզի հասարակությունն իր մասնակցությունը բերի կոռուպցիայի հաղթահարման գործում: Կոռուպցիան հաղթահարելու համար կառավարության կողմից իրականացվող միջոցառումներին անպայման մասնակից կդառնան քաղաքացիական հասարակությունը, նրանք կիրազեկվեն, կփոխվի պետության հանդեպ հասարակության վերաբերմունքը, պետական ծառայություններից օգտվելու մեթոդները:

Հակակոռուպցիոն ցանկացած գործունեության շեշտադրումն առաջին հերթին պետք է լինի անձնական կամ այլ շահադիտական նպատակով պաշտոնական դիրքի որևէ չարաշահում թույլ չտալը կամ այն կանխարգելելը: Այս ամենին հասնելու արդյունավետ միջոցներ են պետական պաշտոնյաների համար նախատեսված կանոնակարգերը, էթիկայի նորմերը և վարվելակերպի հրահանգները:

Կոռուպցիոն երևույթների հաղթահարման գործոն է նաև պետական ծառայողներին բաց գործընթացով պատասխանատվության ենթարկման հրապարակայնությունը և պատասխանատվության ենթարկելու փաստերի մասին հանրությանը իրազեկելը: Քաղաքականության մշակման հարցերի շուրջ հանրային քննարկումներ չանցկացնելը և որոշումների կայացման ոչ թափանցիկ ընթացակարգերը հանգեցնում են նրան, որ հասարակությունն օտարվում է կառավարման գործընթացից: Հանրությանը հանրաժողովների, խորհրդակցությունների կազմակերպման միջոցով պետք է կանոնավոր ներգրավել քաղաքականության մշակման գործընթացում` դրան ծառայեցնելով նաև ինչպես ներկայացուցչական խմբերի հետ ուղղակի հանդիպումները, այնպես էլ տեխնիկական միջոցները: Սրանով ոչ միայն կնվազի կոռուպցիան քաղաքականության մշակման ասպարեզում, այլ նաև կբարձրանա քաղաքականության արդյունավետությունն ու որակը:

Պետական մարմինների և ֆինանսների վերահսկողության սկզբունքը Հայաստանում կատարելագործման կարիք ունի: Պատասխանատվության միջոցները խստացնելուն զուգահեռ անհրաժեշտ է կատարելագործել կոռումպացված գործունեության բացահայտման և կանխարգելման մեխանիզմները: Զգալի բարելավման կարիք ունեն ստուգող և վերահսկողություն իրականացնող մարմինները, որոնք ներքին և արտաքին աուդիտի օղակներն են: Ազգային ժողովի վերահսկիչ պալատը պետք է լինի ֆինանսական վերահսկողություն իրականացնող կարևորագույն մարմին, սակայն, որպես արտաքին վերահսկողություն իրականացնող մարմին, այն կարևոր դեր կունենա նաև կոռուպցիոն երևույթների բացահայտման և կանխարգելման գործում:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարի լավագույն միջոցն օրենքի գերակայության և օրենքի առաջ բոլորի հավասարության սկզբունքի ապահովումն է: Գործող օրենսդրական դաշտի անկատարությունը, անհստակությունը, իրարամերժությունն ու հակասությունները խոցելի են դարձնում վարչական, իրավապահ ու դատական մարմինների կողմից դրանց կիրառման հնարավորությունները: Կոռուպցիային նպաստող սողանցքներն ու հակասությունները վերացնելու նպատակով անհրաժեշտ է սկսել օրենքների կատարելագործման գործընթացը` այն համապատասխանեցնելով ՀՀ սահմանադրության պահանջներին, շեշտադրում կատարելով պետական իշխանության և նման լիազորություններով օժտված մարմինների գործառույթները տարանջատելու և օրենքի (հատկապես տնտեսական ոլորտին վերաբերող) դրույթների երկակի մեկնաբանության հնարավորությունը բացառելու վրա:

Օրենքների կիրառման գործընթացը պահանջում է օրենքի մշակման կուլտուրայի, կենսագործման մեխանիզմների բարելավում:

Օրենսդրական դաշտի կարգավորման համար կարևոր նշանակություն ունեցավ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումը, որով սահմանվեցին իրավական ակտերի տեսակները, կանոնակարգվեցին դրանց մշակման, փորձաքննության, ընդունման, իրացման գործընթացները: Սակայն, օրենքների, ենթաօրենսդրական ակտերի ընդունման և պետական մարմինների կողմից որոշումների կայացման գործընթացները դեռևս չեն ամբողջականացնում շահագրգիռ կազմակերպությունների կողմից այդ համակարգում համարժեք ներդրում ունենալու պատշաճ մեխանիզմները: Այս տեսանկյունից հատկապես կարևորվում է իրավական ակտերի մշակման փուլում հասարակական կազմակերպությունների մասնակցությունը:

Օրենսդրական աշխատանքների կանոնակարգման գործում կարևորվում է «Լոբբինգի մասին» օրենքի ընդունումը, գործող օրենքների համապատասխանեցումը միջազգային չափանիշներին:

Հայաստանի Հանրապետության կողմից միջազգային մի շարք ակտերին միանալը կարևորագույն գործոն է կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետ կազմակերպման և օրենսդրական դաշտի կարգավորման խնդրում: Հայաստանի կառավարությունը կարևորում է միջազգային կառույցների կողմից ընդունված այնպիսի կարևորագույն փաստաթղթերի դրույթներին միանալու գործընթացը, ինչպիսիք են`

- 1996 թ. ԵԽ նախարարների կոմիտեի կողմից ընդունված կոռուպցիայի դեմ գործողությունների ծրագիրը,

- 1997 թ. հոկտեմբերի 10-11-ը Ստրասբուրգում կայացած ԵԽ անդամ պետությունների և կառավարությունների ղեկավարների գագաթաժողովում ընդունված եզրափակիչ դեկլարացիա և գործողությունների ծրագիրը,

- 1997 թ. նոյեմբերի 6-ի ԵԽ նախարարների կոմիտեի կողմից ընդունված կոռուպցիայի դեմ պայքարի 20 ուղենշային սկզբունքները,

- անդրազգային կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի ՄԱԿ-ի կոնվենցիա,

- հանցագործ հասույթների որոնման, առգրավման և բռնագրավման մասին կոնվենցիաներ,

- կոռուպցիայի դեմ քրեական իրավունքի և կոռուպցիայի դեմ քաղաքացիական իրավունքի մասին 1999 թ. հունվարի 17-ի կոնվենցիաներ,

- Եխ արդարադատության նախարարների համաժողովներում ընդունված առաջարկություններ /Լա Վալլետա 1994 թ., Պրահա 1997 թ./, կոռուպցիայի դեմ պետությունների հատուկ խմբի ստեղծում /GRECO/:

      3. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի հիմնական ուղղությունները

Կոռուպցիայի հասարակական վտանգավորությունը չափազանց մեծ է: Նկատի ունենալով, որ կոռուպցիան սպառնում է ներխուժել կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտները, դրանով իսկ վտանգելով պետական մարմինների բնականոն գործունեությունը և պետության հեղինակությունը, դրա դեմ պայքարում պետք է համախմբվեն իշխանությունները, ոչ պետական հատվածը և քաղաքացիական հասարակությունը:
        Կոռուպցիայի դեմ պայքարն իր մեջ ներառում է երեք հիմնական ուղղություն.

1. Հասարակության կողմից կոռուպցիայի և դրա հետևանքների հասարակական վտանգավորության աստիճանի գիտակցման արմատավորում.

2. Կոռուպցիայի կանխարգելում.

3. Օրենքի գերակայության ապահովում` ուղղված անձանց իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությանը:

Առաջին ուղղությունում կարևորվում են հակակոռուպցիոն ռազմավարության մշակման, հանրության կրթության, հակակոռուպցիոն պայքարում քաղաքացիական ինստիտուտների համախմբման, անկախ ԶԼՄ-ների դերը.

երկրորդում` իշխանությունների քաղաքական կամքի, պետական կառավարման համակարգի կատարելագործման, պետական կառավարմանը հասարակության մասնակցության, հասարակական գործընթացներին պետության միջամտության, պետական պաշտոնյաների կողմից վարքագծի կանոնների պահպանման դերը.

երրորդում` ուժեղ ու անկախ դատական իշխանության, օրենսդրական դաշտի հստակեցման և կարգավորման, օրենքների պարտադիր կատարման ապահովման, անձանց իրավունքների պաշտպանության և մարդու իրավունքների պաշտպանի ինստիտուտի դերը:

Հասարակության կողմից կոռուպցիայի և դրա հետևանքների հասարակական վտանգավորության աստիճանի գիտակցման համար նախ և առաջ անհրաժեշտ է ունենալ հակակոռուպցիոն ռազմավարություն: Հասարակությունը պետք է կարողանա համախմբել իր ուժերն այդ պայքարում: Հակակոռուպցիոն ռազմավարության գաղափարները հասարակության լայն շերտերին հասցնելու համար խիստ կարևոր է զանգվածային լրատվության միջոցների դերը: Հակակոռուպցիոն ռազմավարություն իրականացնելու համար քաղաքացիական հասարակությունը և զանգվածային լրատվամիջոցները պետք է զբաղվեն հանրության հակակոռուպցիոն կրթությամբ: Որպես առավել արդյունավետ ներգործության միջոց, հարկավոր է հեռուստատեսությամբ և ռադիոյով կազմակերպել քննարկումներ պետական ծառայողների, քաղաքական ընդդիմության, հասարակական կազմակերպությունների և քաղաքացիների մասնակցությամբ, որոնց ընթացքում կոռուպցիայի դրսևորման կոնկրետ դեպքի հիման վրա կքննարկվեն տվյալ բնագավառի համակարգային թերությունները, խնդիրների լուծման մեխանիզմները:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարում անգնահատելի է քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների դերը: Հայաստանում քաղաքացիական հասարակությունը դեռևս ձևավորման փուլում է: Սակայն զարգացման անգամ այս փուլում քաղաքացիական հասարակությունն ի զորու է ակտիվորեն մասնակցել կոռուպցիայի դեմ պայքարին: Այս բնագավառում իշխանության առաջնահերթ խնդիրներից է հասարակության մեջ կոռուպցիայի հանդեպ անհանդուրժողական վերաբերմունքի դաստիարակումն ու հասարակությանը համապատասխան, թեկուզ տարրական, գիտելիքներով զինումը:

Ժողովրդավարական ավանդույթները ենթադրում են քաղաքացիական հասարակության կողմից պետության կառավարմանը մասնակցելու անհրաժեշտությունը: Բացի սահմանադրական` ընտրելու և ընտրվելու, հանրաքվեների միջոցով պետության համար կարևորագույն խնդիրների լուծմանը մասնակցելու իրավունքները իրականացնելուց, քաղաքացիական հասարակությունն իր միավորումների միջոցով կարող է անմիջական մասնակցություն ունենալ ինչպես պետության քաղաքականության, այնպես էլ օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտերի մշակմանը` համաժողովների, քննարկումների, խորհրդակցությունների և խորհրդարանական լսումների ու կազմակերպված լոբբինգի միջոցով: Պետական կարևոր խնդիրների լուծմանը քաղաքացիական հասարակության մասնակցության լավագույն ձևը խորհրդարանական լսումներն են: Լոբբինգի կազմակերպումը բնորոշ է զարգացած քաղաքացիական հասարակությանը: 

Հակակոռուպցիոն պայքարին քաղաքացիական հասարակությունը պետք է մասնակցի հատկապես կոռուպցիայի դեմ քարոզչություն իրականացնելու միջոցով, որտեղ կարևորվում է զանգվածային լրատվամիջոցների դերը` հասարակությանն անաչառ և արդարացի, կոռուպցիայի դրսևորումների մասին օբյեկտիվ տեղեկատվություն տալու առումով: Այդ խնդրի իրականացման համար կարևոր է «Զանգվածային լրատվամիջոցների մասին» նոր օրենքի և լրագրողի վարքագծի կանոնների ընդունումը, որտեղ պետք է հստակեցվեն ինչպես լրագրողի իրավունքները, այնպես էլ պարտականությունները և չստուգված, ոչ հավաստի տեղեկատվություն ներկայացնելու հետևանքները: Հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման հաջողությունը պայմանավորված է դրա նկատմամբ քաղաքացիական հասարակության (կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների, արհեստակցական միությունների) կողմից մոնիտորինգի անցկացման կարողությամբ:

Հակակոռուպցիոն ռազմավարության նկատմամբ մոնիտորինգ իրականացնելու համար անհրաժեշտ են մի շարք նախապայմաններ, մասնավորապես.

- քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներից կազմված կոռուպցիոն դրսևորումների մոնիտորինգի խմբի կազմավորման համար պայմանների ստեղծում (օրինակ` ՀՀ Նախագահի հրամանագրով կամ այլ եղանակով),

- մոնիտորինգ անցկացնողների մասնագիտական բարձր պատրաստվածությունը և անհատական բարոյահոգեբանական հատկանիշները,

- ճշգրիտ գնահատման համար անհրաժեշտ ցուցանիշների համակարգի ստեղծումը,

- մոնիտորինգի խմբի անդամների համար հատուկ վերապատրաստման ծրագրերի մշակումը և դասընթացների կազմակերպումը:

3.2. Կոռուպցիայի կանխարգելում

Կոռուպցիոն կանխարգելիչ միջոցառումներում կարևորվում է պետական կառավարման համակարգի հետագա կատարելագործումը: Կանխարգելման գործում մեծ դեր է վերապահվում օրենքների անվերապահ կատարմանն ուղղված մեխանիզմներին:

Պետական կառավարման համակարգում կոռուպցիայի և բյուրոկրատական քաշքշուկի կրճատման գործում կարևորվում է.

հանրային ծառայությունների մատուցման որակի և մատչելիության մեծացումը,

Հանրային (պետական) ծառայությունների իրականացման մեխանիզմների հստակեցումը, դրանց կառավարման կառուցվածքային մոդելների մշակումը, օրենսդրական հիմքերի ձևավորումը.

Հանրային ծառայությունների մատուցման հայեցակարգի մշակումը.

Պետական կառավարչական հիմնարկների հաշվետվության և պատասխանատվության ուժեղացումը.

Հանրային ծառայությունների մատուցման տեսակներին համապատասխան` նախարարությունների կազմում գործող գործակալությունների, տեսչությունների, պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների բյուջեներից ֆինանսավորման և պետական բյուջե ծառայությունների դիմաց տուրքերի և վճարների գանձումների մեխանիզմների հստակեցումը.

Հանրային ծառայությունների տեսակներին և առանձնահատկություններին համապատասխան վարձատրության և սոցիալական ապահովության համակարգերի ձևավորումը.

Որոշումների ընդունման գործընթացի և կառավարման կառուցվածքների օպտիմալացման ու ռացիոնալացման հիման վրա գործադիր իշխանությունում երկաստիճան կառավարման մոդելին անցման ապահովումը:

Պետական կառավարման համակարգում վերահսկողություն իրականացնող մարմինների գործառույթների տարանջատումը և կրկնությունների բացառումը, հաշվետվությունների և հաշվետվողականության նոր համակարգի ներդրումը հնարավորություն կտա ուժեղացնելու ինչպես արտաքին վերահսկողության մարմինների աշխատանքը, այնպես էլ պայմաններ ստեղծելու ներքին` պետական ծառայողների աշխատանքի նկատմամբ վերահսկողության բարելավման գործում: Արդեն իսկ Համաշխարհային բանկի օժանդակությամբ ուսումնասիրություններ են իրականացվում Հայաստանի ներքին և արտաքին աուդիտի և վերահսկողության համակարգերի բարեփոխումների ուղղությամբ: Այս ոլորտում կոռուպցիոն երևույթների կանխարգելման ուղղությամբ անհրաժեշտ քայլեր կձեռնարկվեն պետական ներքին և արտաքին վերահսկողական համակարգերի զարգացման և հզորացման համար, մասնավորապես`

- կբարձրացվի իշխանության կենտրոնական մարմինների վերահսկողական գործառույթների արդյունավետությունը` վերացնելով կրկնվող գործառույթները,

- կհստակեցվեն գործադիր իշխանության ներքին վերահսկողական ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման մարմիններում գործող ներքին աուդիտի համակարգերը և գործառույթները,

- միջազգային չափանիշներին կհամապատասխանեցվեն պետական ֆինանսական վերահսկողության ստանդարտները:
     Հանրային իրազեկությունը, իրավագիտակցության մակարդակի բարձրացումը կոռուպցիայի դեմ պայքարի կանխարգելիչ կարևորագույն տարրերից են, որոնք կնպաստեն պետության նկատմամբ հասարակության վստահության հետագա աճին: Կառավարման մարմինների գործառույթների և չափերի օպտիմալացման, ինչպես նաև պրոֆեսիոնալ ծառայության ներդրմանը զուգահեռ տեղեկատվության ստացումը զգալիորեն կբարձրացնի հանրային ծառայությունների մատչելիությունը, կօգնի ընդլայնել քաղաքացիների մասնակցությունը քաղաքական որոշումների կայացման գործընթացին:

Այս նպատակով անհրաժեշտ է.

Ուժեղացնել և վերաիմաստավորել նախարարությունների, գերատեսչությունների և առանձին ծառայությունների աշխատակազմերի հասարակայնության հետ կապերի ստորաբաժանումների գործունեությունը հատկապես այն նախարարություններում, որոնք ներգրավված են հանրային ծառայությունների մատուցման ոլորտում, ինչպիսիք են կրթությունը, սոցիալական ապահովությունը, առողջապահությունը, էներգետիկան, ոստիկանությունը և այլն:

Ձևավորել միջնախարարական տեղեկատվական ցանց, որը կիրազեկի բոլոր հանրային ծառայություններ մատուցող նախարարություններին և այլ մարմիններին միմյանց գործառույթների ու այն հարցերի շրջանակի մասին, որով այդ մարմիններից յուրաքանչյուրը զբաղվում է: Սա կօգնի խուսափել բյուրոկրատական քաշքշուկներից:

Ընդունել «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքից բխող ենթաօրենսդրական ակտեր և սահմանել ընթացակարգեր ու կանոններ` տեղեկատվության ստացման վերաբերյալ:

Բարելավել պետական պաշտոնյաների և քաղաքացիների փոխհարաբերությունների կանոնները, ինչպես նաև տեղեկատվություն ստանալու ընթացակարգերը: Դրանք կնկարագրեն այն կոնկրետ միջոցառումները, որոնք կձեռնարկվեն, եթե դիմողը ժամանակին չստանա սպառիչ պատասխան: Նախնական փուլում դա կիրականացվի հանրային ծառայության ոլորտներից մի քանիսում` որպես փորձնական ծրագիր:

Հնարավորինս լուսաբանել քաղաքացիների բողոքարկման իրավունքները և վերանայել պետական ծառայողների կողմից քաղաքացիների դիմումներին ընթացք տալու մասին օրենսդրությունը` կրճատելով քաղաքացիների դիմում-բողոքներին պատասխանելու համար նախատեսված մեկամսյա ժամկետը:

Նշված միջոցառումների շարքում կարևորվում է նաև պետական մարմինների կողմից իրենց գործունեության վերաբերյալ տարեկան հաշվետվությունների հրապարակումները, ինտերնետային էջերի ստեղծումը և տեղեկատվության էլեկտրոնային բաց համակարգերի կիրառումը:

Օրենքների գերակայության ապահովման և անձանց իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության գործում առաջնահերթ խնդիրներից է օրենսդրական դաշտի կարգավորումը` օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտերի միջև եղած հակասությունների, դրանցում կոռուպցիային նպաստող սողանցքների վերացումը: Կոռուպցիայի դեմ պայքարում կարևոր նշանակություն ունի օրենքի իշխանության, ինչպես նաև օրենքի առաջ բոլորի հավասարության սկզբունքների անխաթար կատարման ապահովումը: Միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցությունը և Եվրոպայի խորհրդին անդամակցությունը ենթադրում է ներպետական օրենսդրության համապատասխանեցում միջազգային չափանիշներին:

Օրենքների մշակման փուլում կարևորվում են տնտեսական, սոցիալական, կառավարման ոլորտներում ընդունվող օրենքների, քաղաքականությունն ուղղորդող հայեցակարգերի և այլ իրավական ակտերի նախագծերի, նպատակային հակակոռուպցիոն փորձաքննությունը, քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների մասնակցության ապահովումը` հանրային քննարկումների, խորհրդարանական լսումների, սեմինարների, կոնֆերանսների, Ազգային ժողովի և կառավարության ինտերնետային էջերում ԶԼՄ-ների միջոցով օրենքների, ենթաօրենսդրական ակտերի նախագծերի մասին հրապարակումները:

Օրենքների կենսագործման առավել կարևոր փուլերից է դրանց կիրառումը, քանի որ իրական ժողովրդավարությունը ենթադրում է ոչ միայն օրենքների առկայություն, այլ նաև դրանց կիրառում: Իրավական ակտերի կիրառումն ապահովելու համար անհրաժեշտ է տեղեկատվության միջոցներով, այդ թվում` էլեկտրոնային, հասարակությանն իրազեկել ընդունված իրավական ակտերի մասին: Այս գործընթացում կարևոր է նաև օրենսդրական ակտերի կատարման նկատմամբ վերահսկողության իրականացումը, դրա համար համապատասխան գործուն մեխանիզմների մշակումը և ներդրումը:

Գ լ ու խ  II

Տնտեսական ոլորտի հիմնախնդիրներ

Կոռուպցիայի դեմ պայքարում կարևոր նշանակություն ունի տնտեսության մեջ պետությանը կարգավորիչ դերի վերապահումը: Կոռուպցիայի դեմ պայքարի տեսանկյունից անչափ կարևոր է արդյունավետ տնտեսական համակարգի ձևավորումը:

Արդյունավետ տնտեսական համակարգի ձևավորման գլխավոր երաշխիքը սեփականատիրոջ պաշտպանությունն է: Պետությունը պետք է կարողանա երաշխավորել սեփականության բոլոր ձևերի ազատ զարգացումը և հավասար իրավական պաշտպանությունը, տնտեսական գործունեության ազատությունը, ազատ տնտեսական մրցակցությունը: Կոռուպցիայի դեմ պայքարում տնտեսական բարեփոխումները պետք է նպատակաուղղված լինեն տնտեսվարողների համար հավասար մրցակցային դաշտի ձևավորմանն ու ստվերային տնտեսության բացահայտմանն ու կրճատմանը: Ստվերի առկայությունը հանգեցնում է պետության տնտեսական ներուժի թուլացմանը:

Կոռուպցիայի հաղթահարման և ստվերային տնտեսության կրճատման համար անհրաժեշտ է գործող համակարգի շրջանակներում հստակեցնել և ուժեղացնել անօրինական գործարքների միջոցով գույք և եկամուտներ ձեռք բերելու դեմ պայքարի մեխանիզմները, սահմանափակել ֆինանսական կանխիկ գործարքները, ընդունել «Վճարահաշվարկային համակարգի մասին» օրենք:

2000 թվականին «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումից հետո դեռևս ամբողջովին գործարկված չեն օրենքի` իրենց բնույթով խիստ ընթացակարգային նորմերը և այդ կարճ ժամանակահատվածում դեռևս այդ ոլորտում շոշափելի արդյունքներ չեն արձանագրվել:

Մրցակցության հավասար պայմաններով միջավայրի ձևավորման նպատակով մրցակցության պետական քաղաքականության ոլորտում անհրաժեշտ է`

- հստակեցնել հանձնաժողովի իրավասությունները ոլորտի կարգավորմանն առնչվող նորմատիվ և անհատական իրավական ակտերի ընդունման գործում,

- կոնկրետացնել հանձնաժողովի կողմից պատասխանատվության ենթարկման դեպքերը,

- ընդլայնել հանձնաժողովի կողմից տեղեկությունների հավաքագրման իրավասությունները:

Հարկային համակարգ

Հարկային ոլորտում կոռուպցիայի կանխարգելման ու սահմանափակման նպատակով անհրաժեշտ է հրաժարվել օրենսդրությամբ սահմանված հարկային արտոնություններից, առավելագույնս պարզեցնել գործող հարկային համակարգը, վերանայել ոչ ռեզիդենտների, ինչպես նաև օտարերկրյա ներդրումներով կազմակերպությունների հարկման համակարգը, թեթևացնել հարկային բեռն անուղղակի հարկերի մասով, ուժեղացնել հարկային և մաքսային վարչարարությունը և հստակեցնել դրանց նկատմամբ հսկողության և վերահսկողության մեխանիզմները, մշակել և հրապարակել հարկատուների իրավունքների և պարտականությունների մասին մեթոդական ուղեցույցներ:

Առանձին կարևորություն ունի հարկային ծառայողների մասնագիտական պատրաստվածության, պատասխանատվության աստիճանի, սոցիալական պաշտպանվածության բարձրացումը, նրանց կողմից էթիկայի կանոնների պահպանումը: Անհրաժեշտ է նաև սոցիալական ապահովության քարտերի համակարգի ներդրման հիման վրա ընդլայնել գույքի եկամուտների հայտարարագրման ինստիտուտը, ընդհուպ մինչև քաղաքացիները, և այդ հիմքով ներդնել հարկային պարտավորությունների դիմաց վճարումների մեխանիզմ:

Մաքսային համակարգ

Մաքսային համակարգը պետական եկամուտների ապահովման, ներքին շուկայի պաշտպանության, ապրանքաշրջանառության կարգավորման կարևորագույն օղակներից է: Դեռևս զգալի է վարչարարական միջամտությունը մաքսային արժեքի հայտարարագրման ժամանակ: Առանձին կարևորություն ունի մաքսային ծառայողների մասնագիտական պատրաստվածության, պատասխանատվության աստիճանի, սոցիալական պաշտպանվածության բարձրացումը, ինչպես նաև քաղաքացիների իրազեկության ապահովումը և բողոքարկման արդյունավետ ընթացակարգերի ստեղծումը: Մաքսային օրենսգրքում անհրաժեշտ է բացառել օրենքի չարաշահման նպատակով դրա երկիմաստ մեկնաբանման և օրենքի անկատարությունից օգտվելու հնարավորությունը, իրականացնել մաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքների, ինչպես նաև դրանց վերաբերյալ մաքսային մարմիններին հետաքրքրող տեղեկատվություն պարունակող փաստաթղթերի հետբացթողումային հսկողություն, պարզեցնել և հեշտացնել ֆիզիկական անձանց կողմից ներմուծվող ապրանքների մաքսային ձևակերպումների ընթացակարգը, բարելավել մաքսային հսկողության արդյունավետությանն ուղղված տեխնիկական և տեխնոլոգիական հագեցվածությունը:

Առողջապահության բնագավառ

Առողջապահության ոլորտում ոչ պաշտոնական վճարումները հանդիսանում են համակարգի բարեփոխումների էական խոչընդոտ, քանի որ ստեղծում են ֆինանսական հսկողությունից դուրս գտնվող բավականին մեծ դաշտ: Հիվանդների կողմից վճարումները կատարվում են մասնավոր անձանց և ոչ թե կազմակերպություններին կամ բյուջետային համակարգին և այդ իսկ պատճառով բացառում են առողջապահական համակարգի որևէ բարելավում:

Առողջապահության ոլորտում հակակոռուպցիոն միջոցառումների շարքում անհրաժեշտ է իրականացնել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ և գոյություն ունեցող կառուցվածքային, կազմակերպական և կառավարման համակարգերի վերակազմակերպում: Առողջապահության ոլորտում առաջարկվում է`

- խթանել մասնավոր հատվածի արդար, շուկայական մրցակցության պայմաններով թելադրված ձևավորումը,

- առողջապահական կազմակերպությունների մասնավորեցման գործընթացում հաշվի առնել յուրաքանչյուր բուժմիավորի առանձնահատկությունները,

- շարունակել սոցիալապես անապահով անձանց բժշկական օգնությունը և սպասարկումը պետական պատվերի շրջանակում` առանձին ակտերով հստակ կանոնակարգելով նշված բնագավառը,

- փոխել բուժհաստատություններին տրվող պետական պատվերների տեղաբաշխման համակարգը, դրանք բուժհիմնարկներին հատկացնելով մրցութային կարգով` ըստ հիվանդության տեսակների և տարածքային հայտանիշի, սահմանելով բժշկական ծառայության որակական և տեխնիկական չափորոշիչներ,

- մեծացնել պետության և պետական բուժհիմնարկների միջև փոխադարձ պարտավորությունների կատարման երաշխիքները, դրա համար մշակելով հակընդդեմ լծակների թափանցիկ մեխանիզմներ և իրավասություններ,

- ընդունել բժշկական ապահովագրության մասին օրենք, որը կնպաստի բուժհիմնարկություններում ծառայությունների վճարման նպատակով կանխիկ դրամաշրջանառության, հետևապես կոռուպցիոն հնարավոր դրսևորումների նվազմանը,

- պետական միջոցառումների շարքում գերիշխող դարձնել առողջապահական կանխարգելիչ բնույթի միջոցառումները, որոնք պետությանը թույլ կտան խուսափել հետագա մեծ ծախսերից,

- բարձրացնել առողջապահական համակարգի քաղաքականության մշակման և իրականացման գործընթացում բժշկական ասոցիացիաների դերը: Զարգացած երկրների օրինակով, առողջապահական համակարգի քաղաքականության մշակման և իրականացման գործընթացում բժշկական ասոցիացիաների մասնակցությունը մեծապես կնպաստի համակարգի արդյունավետությանը,

- ընդունել «Առողջապահության մասին» օրենք, որը կսահմանի բժշկական սպասարկման որակի կառավարման և վերահսկողության մեխանիզմները,

- բարելավել առողջապահական տեղեկատվական համակարգը` ներդնելով միասնական տեղեկատվական-համակարգչային ցանց:

Կրթության բնագավառ

Կրթության ոլորտը պետական թերֆինանսավորման հետևանքով հայտնվել է ոչ նպաստավոր իրավիճակում: Այս ոլորտում մեծապես կարևորվում է համալիր միջոցառումների իրականացման հրատապությունը, որոնք դրական հանգուցալուծում կտան առկա կոռուպցիոն երևույթներին:

Կոռուպցիոն երևույթների տարածվածությունը բավականին մեծ է նաև բուհական և հետբուհական համակարգերում: Այստեղ կոռուպցիոն հիմնական օղակներն են`

- ընդունելության քննությունները,

- բուհի ընթացիկ քննությունները,

- ավարտական քննությունները,

- ընդունելությունը հետբուհական ծրագրերում (մագիստրատուրա, ասպիրանտուրա և այլն),

- ԲՈՒՀ-երի լիցենզավորման ընթացակարգը:

Նշված օղակներում կոռուպցիոն երևույթները վերացնելու համար օրենսդրական փոփոխություններին զուգահեռ կանցկացվեն կանխարգելիչ-կազմակերպչական մի շարք միջոցառումներ:

Կրթության ոլորտում առաջարկվում է.

1. Ընդլայնել կրթական հաստատությունների ինքնավարությունը: Կառավարման տեսակետից հույժ կարևոր է կրթական հաստատության տնօրենի նշանակման հարցը, ինչն առաջարկվում է իրականացնել խորհուրդներով կառավարվող դպրոցների համար սահմանված կարգով.

2. Հանրակրթական հաստատություններում ստեղծել թափանցիկ, օրինական և պատճառաբանված վճարումների համակարգ.

3. Փոխել բուհերի ընդունելության անցկացման ներկայիս գործող կարգը` «գնահատման կենտրոնների» համակարգով, հիմնականում պահպանելով դրանց կենտրոնացված բնույթը, առավելագույնս կրճատել մարդկային գործոնի մասնակցությունն ընդունելության համակարգին.

4. Վերացնել բոլոր տեսակի ուղղակի արտոնությունները (մեդալներ, ընդունելությունը հենակետային վարժարաններից), բուհ ընդունվողների մեկնարկային պայմանները բոլորի համար միասնականացնել.

5. Բարձրագույն և մասնագիտական կրթություն ստանալու համար սահմանված պետպատվերի շրջանակներում ընդգրկել նաև սոցիալապես անապահով խավերի ներկայացուցիչներին: Պետպատվերի ձևավորման ժամանակ առաջնային համարել դիմորդի սոցիալական պաշտպանվածության աստիճանը.

6. Ստեղծել հավասար պայմաններ պետական և ոչ պետական հավատարմագրված բուհերի գործունեության համար, սահմանելով, որ ոչ պետական հավատարմագրված բուհերում նույնպես ներդրվի պետպատվերի համակարգը.

7. Բուհական համակարգի ներսում կիրառել վարչական կանխարգելիչ միջոցառումներ, որոնք առավելագույնս կկրճատեն առկա արատավոր երևույթները.

8. Ներդնել «կազմակերպությունների պատվերի» գաղափարը, ինչը կամուրջ կհանդիսանա կազմակերպությունների և կրթական համակարգի միջև` նպաստելով կրթական համակարգում բավարար չափով ֆինանսական միջոցների ներգրավմանը (այդպիսի օրինակ կարող է հանդիսանալ ֆինանսաբանկային քոլեջի և ՀՀ ԿԲ-ի և հայաստանյան խոշոր բանկերի միջև համագործակցությունը):

Վերոհիշյալ միջոցառումների համատեքստում մեծ կարևորություն ունի նաև մանկավարժների աշխատավարձի և սոցիալական ապահովության խնդիրը:

Տնտեսական ոլորտում կոռուպցիոն հարաբերությունները կանխելու նպատակով անհրաժեշտ է աջակցել Ճյուղային մասնագիտական միությունների կայացմանն ու զարգացմանը: Կազմակերպություններում կրկնակի «սև» հաշվապահական հաշվառման ու հաշվետվությունների կանխման, ֆինանսական վիճակի վերաբերյալ արժանահավատ և թափանցիկ տեղեկատվության ստացման նպատակով պետք է նպաստել աուդիտի ինստիտուտի կայացմանը:

Կեղծ և կանխամտածված սնանկության կանխարգելման նպատակով կարևորվում է «Սնանկության մասին» ՀՀ նոր օրենքի ընդունումը, որով կպարզեցվեն սնանկության վարույթները, կամրագրվեն սնանկության արագացված ընթացակարգեր: Միաժամանակ, հստակ կսահմանվեն կառավարչի, դատավորի, պարտատերերի ու պարտապանի իրավունքները և գույքային պատասխանատվության մեխանիզմները: Այս առումով, համապատասխան նորմեր արդեն իսկ ամրագրվել են ՀՀ նոր քրեական օրենսգրքում: Պարտապանի շահերի պաշտպանության տեսանկյունից սեփական անվճարունակությունը ճանաչելու նպատակով կսահմանվի պարտապանի պարտականությունը դատարան դիմելու համար: Սնանկության վարույթների նկատմամբ վերահսկողությունը լիարժեք իրականացնելու համար էական նշանակություն կունենա պարտատերերի ժողովի իրավունքների ամբողջական ամրագրումը: Սնանկության վարույթների իրականացման ընթացքում չարաշահումները կանխելու նպատակով կսահմանվեն գույքի կառավարման և օտարման վերահսկելի գործընթացներ:

Անհրաժեշտ է ապահովել արդեն իսկ ներդրված ձեռնարկատիրական գործունեության համար կազմակերպություն ստեղծելու և գրանցելու պարզեցված համակարգի («միասնական մեկ պատուհանից» սկզբունք` պետական գրանցում, ֆիրմային անվանման գրանցում, հարկային կոդի շնորհում և այլն) կիրառումը: Այս բնագավառում կարևոր է նաև գրանցման վարույթների սահմանված ժամկետների կրճատման համար պետական ռեգիստրի ամբողջ համակարգում ձևավորված միասնական տեղեկատվական ցանցի ստեղծումը, որը կբարձրացնի համակարգի նկատմամբ ընդհանուր վերահսկողություն իրականացնելու հնարավորությունը, կատարելագործումը:

Առանձին խնդիր է նաև լիցենզավորման, արտոնագրման համակարգերի ամբողջական ձևավորումը: Այս ուղղությամբ առաջնահերթ է «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքի կիրարկման ապահովումը` լիցենզավորման գործընթացը թափանցիկ դարձնելը, դրանում հնարավորինս քիչ գործունեության տեսակներ ընդգրկելը, պետական պաշտոնյաների գործողությունների ազատությունը նվազագույնի հասցնելը, վերահսկողության հետադարձ ինֆորմացիայի ապահովման համար ինստիտուցիոնալ միջոցառումների մշակումը:

Տնտեսության մեջ մրցակցային անհավասար դաշտի գոյությունը խոչընդոտում է կապիտալի ազատ շարժը: Կոռուպցիան, խթանելով անբարեխիղճ մրցակցությունը, խոչընդոտում է ոչ միայն օտարերկրյա, այլ նաև տեղական ներդրումները: Մրցակցային հավասար դաշտի ձևավորման նպատակով մրցակցության պետական քաղաքականության բնագավառում անհրաժեշտ է կանոնակարգել բնական մենաշնորհների գործունեությունը:

Պետական ֆինանսներ, գույք և մասնավորեցման հիմնախնդիրներ

Վերահսկողության և հաշվետվության թափանցիկ համակարգ կձևավորվի պետական գնումների և բյուջետային ծախսերի իրականացման գործում:

Բյուջետային և պետական գնումների համակարգի արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով անհրաժեշտ է ներդնել համայնքային բյուջեների կատարման ընթացքի վերաբերյալ ամբողջական տեղեկատվական համակարգ, որը կնպաստի դոտացիաների և սուբսիդիաների առավել արդյունավետ իրականացմանը:

Բյուջետային կազմակերպություններում վարվող հաշվապահական հաշվառման համակարգն անհրաժեշտ է համապատասխանեցնել միջազգային պրակտիկայում ընդունված բյուջետային հաշվառման ստանդարտներին և նորմերին:

Պետական ծախսերի կառավարման բնագավառում դրանք կսահմանվեն ըստ հեռանկարային ծրագրերի և ոլորտների, կմշակվեն պետական ծախսերի նորմատիվային բազաները և բյուջետային դասակարգման համակարգի փոփոխությունները: Ըստ էության, անհրաժեշտ կլինի ուժեղացնել վերահսկողությունը դրամական հոսքերի, բյուջետային միջոցների հատկացումների գործընթացի և բյուջետային հաստատությունների կողմից ծախսերի կատարման արդյունավետության նկատմամբ:

Պետական գնումների հրապարակայնությունն ու թափանցիկությունն ապահովելու նպատակով կընդլայնվի գնումների պաշտոնական տեղեկագրում, ինչպես նաև գործակալության էլեկտրոնային էջում պետության և տեղական ինքնակառավարման մարմինների համար գնվող հիմնական սպառման ապրանքների, ծառայությունների անվանացանկի, դրանց տեխնիկական հատկանիշները բնութագրող տվյալների, պայմանագրերի կնքման և հայտերի ներկայացման էլեկտրոնային տարբերակի, ինչպես նաև լիազոր մարմնին բողոքարկման ներկայացված բոլոր դեպքերի ու դրանց արդյունքների զետեղումը: Շահերի բախումը բացառելու նպատակով կընդլայնվեն պետական գնումներով իրականացվող ապրանքների, (աշխատանքների, ծառայությունների) անվանացանկը, գնումներին մասնակցելու իրավունք չունեցող անձանց թվում կընդգրկվեն այն կազմակերպությունները, որոնք, նախկինում մասնակցելով պետական գնումներին, չեն կատարել կամ թերի են կատարել ստանձնած պարտավորությունները:

Մասնավորեցման գործընթացում հնարավոր չարաշահումներից խուսափելու, կոռուպցիոն ռիսկերը նվազեցնելու, հրապարակայնությունն ու թափանցիկությունն ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ է ներդնել «մասնավորեցման խանութի» միջոցով մասնավորեցման մեխանիզմները, պետական գույքի մասնավորեցումը կամ օտարումը կազմակերպել հիմնականում աճուրդների և մրցույթների միջոցով, մասնավորեցման գործընթացում օրենսդրորեն սահմանված կարգով ներգրավել տվյալ ոլորտի մասնագիտական միություններին:

Գ լ ու խ  III  

Քաղաքական կոռուպցիա

Քաղաքական համակարգում կոռուպցիայի կանխարգելումը կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևոր ուղղություններից է: Քաղաքական կոռուպցիայի կանխարգելման համար կարևոր նշանակություն է ունենալու նոր ընդունված «Կուսակցությունների մասին» ՀՀ օրենքը, որով կանոնակարգվել են կուսակցությունների նվազագույն անդամակցության, տարածքային կառույցների, ֆինանսավորման, կուսակցությունների եկամուտների և ծախսերի մասին մանրամասն տարեկան ֆինանսական հաշվետվություն ներկայացնելը, դրանց հրապարակումը զանգվածային լրատվության միջոցներով, պետական բյուջեից կուսակցություններին տրվող հատկացումների համար հստակ չափանիշների ամրագրման դրույթները:

Քաղաքական կոռուպցիայի հաղթահարման համար կարևոր նշանակություն ունի ընտրական համակարգի կատարելագործումը: Հանրապետությունում ընտրությունների կազմակերպումը միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու համար կարևոր է ընտրացուցակների կազմման, դրանց պարբերաբար թարմացման գործընթացի կանոնակարգումը համայնքներում, դիտորդների ինստիտուտի ուժեղացումը, մասնավորապես, տեղացի դիտորդների ուսուցումը, ընտրական հանձնաժողովների ձևավորման օպտիմալ սկզբունքի ներդրումը: Կարևոր խնդիր է նաև ընտրությունների, դիտորդների և կազմակերպիչների վարքագծի կանոնների մշակումը:

Տեղական ինքնակառավարումը` լինելով բնակչությանը ծառայություններ մատուցող ամենամոտ համակարգը, հասարակության մեջ կարծիք է ձևավորում ոչ միայն այդ համակարգի, այլ նաև պետության նկատմամբ: Տեղական ինքնակառավարման մարմիններում հակակոռուպցիոն պայքարի միջոցներից է քաղաքացիական հասարակության կողմից վերահսկողության, տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեության հրապարակայնության ու տեղական բյուջեի կազմման և ծախսերի ֆինանսական հաշվետվությունների թափանցիկ համակարգի ձևավորման, տեղական մակարդակով բյուջեի կատարման հաղորդումների և քննարկումների կազմակերպումը:

Կարևոր է նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների ղեկավարների անձնական պատասխանատվության բարձրացումը, համայնքների ղեկավարների և ավագանու անդամների վարքագծի կանոնների մշակումը, մունիցիպալ ծառայության մասին օրենքի ընդունումը, որը կկարգավորի համայնքների աշխատակազմերը պրոֆեսիոնալներով համալրելու խնդիրը: Ծառայությունների մատչելիության ապահովման և հակակոռուպցիոն պայքարի համար կարևոր է մունիցիպալ ծառայությունների կանոնակարգումը:

Գ լ ու խ  IV

Պետական կառավարում

Պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումներն արդեն ուժի մեջ են, որպես կառավարության գործունեության ծրագիր, և ներառում են դրույթներ, որոնք հակակոռուպցիոն կարևոր ուղղվածություն ունեն: Կոռուպցիայի տարածումն ու զարգացումը պայմանավորված է նաև կառավարման համակարգում քաղաքացիական ծառայության համակարգի բացակայությամբ և պրոֆեսիոնալ կադրային ոչ ճիշտ քաղաքականության իրականացմամբ: 2001 թ. ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից «Քաղաքացիական ծառայության մասին» օրենքի ընդունումը, դրանում ամրագրած սկզբունքների իրականացումը, հնարավորություն ընձեռեց առաջին քայլերն իրականացնելու այս ոլորտում կոռուպցիայի հաղթահարման գործում, որը սակայն անհրաժեշտ է կիրարկման ընթացքում բացահայտված թերությունների վերացման արդյունքում կատարելագործել քաղաքացիական ծառայության ողջ համակարգը: Բարեփոխումների արմատական խնդիրներից է պետական սահմանակարգային (ինստիտուցիոնալ) կառույցների օպտիմալացումը, պետության կողմից իրականացվող գործառույթները պետության ներուժին համապատասխանեցումը, նրա գործունեության թափանցիկության, հրապարակայնության, կառավարչական որոշումների կայացման գործում պրոֆեսիոնալիզմի, մասնագիտացված ծառայության, վերահսկողության հստակ համակարգերի կայացումը:

Պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումներում կառուցվածքային, կազմակերպական և գործառութային վերաբաշխման իրականացումը, պետական կառավարման համակարգի օպտիմալացումը, նախարարությունների կառավարման կառուցվածքի միասնականացումը, քաղաքացիական ծառայողների վարքագիծը կանոնակարգող Էթիկայի կանոնների դրույթների կիրառումը և պահպանման ապահովումը, քաղաքացիական ծառայողների ատեստավորման, մրցույթների անցկացման թափանցիկության և նրանց նկատմամբ հասարակական վերահսկողության ապահովումը, վերահսկողություն իրականացնող մարմինների գործառույթների տարանջատումը և կրկնությունների բացառումը, հաշվետվության համակարգի ներդրումը, պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաների կողմից իրենց ոլորտի մասնավոր կազմակերպությունների ընտրովի ղեկավար պաշտոններ զբաղեցնելու կամ խոշոր փայատերեր հանդիսանալը սահմանափակելը, նրանց կողմից տարեկան հաշվետվությունների ներկայացումը կկրճատեն կոռուպցիան և բյուրոկրատական քաշքշուկը:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարում պետական կառավարման համակարգի զարգացումը պահանջում է ընդլայնել պետական մարմինների գործունեության հրապարակայնությունը, թափանցիկությունը, հաշվետվությունը, քաղաքացիական հասարակության ներգրավումը և մասնակցության ապահովումը հանրային ծառայությունների մատուցման և որոշումների ընդունման գործընթացներում: Վերջիններիս իրականացման համար պահանջվում է ստեղծել ինստիտուցիոնալ նախադրյալներ, ինչպիսիք են հանրային ծառայությունների (ըստ ծառայության տեսակների` կրթություն, առողջապահություն, մշակույթ և այլն) մատուցման մեխանիզմների հստակեցում, դրանց օրենսդրական հիմքերի ձևավորում, ծառայությունների մատուցման որակի բարձրացում, արդյունավետ կառավարման մեխանիզմների առաջադրում:

Այս կապակցությամբ անհրաժեշտ է արագացնել «Քաղաքացիական կացության ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումը, որով կհստակեցվեն ու կպարզեցվեն քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման գործընթացները, գրանցումն իրականացնող պաշտոնատար անձանց իրավունքները և պարտականությունները, կսահմանվեն գրանցման համար պահանջվող փաստաթղթերի սպառիչ ցանկը, յուրաքանչյուր գործընթացի կատարման կոնկրետ ժամկետները, կամրագրվեն պաշտոնատար անձանց կողմից անօրինական մերժումների և չարաշահումների համար պատասխանատվության հստակ մեխանիզմները:

«Հանրային (պետական) ծառայությունների մասին» ՀՀ օրենքի մշակումը կամբողջականացնի պետական ծառայությանը ներկայացվող միասնական պահանջները, կապահովի ծառայությունների միջև կապերի և կադրերի տեղաշարժը` նվազագույնի հասցնելով ստորին օղակների պաշտոնյաների կողմից որոշումների կայացման գործոնը:
       Հանրային առանձին ծառայությունների առանձնահատկություններին համապատասխան` հանրային ծառայողների վարձատրության ռազմավարության ամենասեղմ ժամկետում մշակումը, վերապատրաստումը և նրանց սոցիալական երաշխիքների ապահովումը, կապահովի հանրային ծառայությունների մատուցման որակի բարձրացումը, քաղաքացիների բողոքների թվի կրճատումը, բյուրոկրատական քաշքշուկների և կոռուպցիայի նվազեցումը:

Հանրային ծառայությունների ապակենտրոնացումը հնարավորություն կստեղծի մեծացնելու ծառայությունների մատուցման մատչելիությունը, հստակեցնելու իշխանության առանձին մարմինների դերը, ինչպես նաև վերահսկողության մեխանիզմները և կոնկրետացնելու պատասխանատուներին:

Որոշումների ընդունման գործընթացների և կառավարման կառուցվածքների բարելավման բնագավառում կառավարության կառուցվածքի ռացիոնալացման ուղղությամբ կապահովվի պետական ծառայության բարեփոխումների շարունակականությունը, կօպտիմալացվեն հանրային ծառայություններ մատուցող պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների գործունեության շրջանակները, աշխատողների թիվը:

Կառավարման մարմինների գործառույթների և չափերի օպտիմալացման, պրոֆեսիոնալ ծառայության ներդրման տեսանկյունից կարևորվում են պետական մարմինների համապատասխան քաղաքացիական ծառայողների վերապատրաստումը, հանրային և քաղաքացիական ծառայության մոդելի ներդրումը ՏԻՄ-երի աշխատակազմերում և համայնքային բյուջետային կազմակերպություններում:

ՀՀ վարչական մարմինների, քաղաքացիների ու իրավաբանական անձանց միջև առաջացող հարաբերությունները` կապված վարչական ակտերի ընդունման, փոփոխման, վերացման, բողոքարկման և կատարման հետ, դեռևս լիովին կարգավորված չեն, որը բացասաբար է ազդում քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց կողմից վարչական իրավահարաբերությունների ընթացքում նրանց իրավունքների և օրինական շահերի լիարժեք իրականացման վրա: Այդ կապակցությամբ անհրաժեշտ է արագացնել «Վարչարարության հիմունքների և վարչարարության մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումը, որը բազմակողմանիորեն և ամբողջությամբ կկարգավորի նշված հարաբերությունները:

Պետական կառավարման համակարգի թերությունների բացահայտման գործում, կոռուպցիայի դեմ պայքարում կարևոր նշանակություն ունի հանրության բողոքարկումների մեխանիզմի ներդրումը: Այն նպաստում է պետական հաստատությունների հանդեպ վստահության ձևավորմանը և գործիք է կոռուպցիայի դեմ տարվող պայքարում հանրության մասնակցությունն ապահովելու համար:

Մարդու իրավունքների պաշտպանի կողմից քաղաքացիների դիմումների և բողոքների քննարկումը նույնպես կնպաստի քաղաքացիական ծառայողների պատասխանատվության և պետական կառավարման մարմինների աշխատանքի արդյունավետության բարձրացմանը: «Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին» օրենքը, որը ի թիվս այլ հարցերի, պետք է սահմանի նաև մարդու իրավունքների պաշտպանի կողմից տարեկան զեկույցի վերաբերյալ քաղաքացիական հասարակության գնահատման մեխանիզմները:

Գ լ ու խ  V

Իրավապահ մարմիններ

Կոռուպցիայի` որպես քրեաիրավական երևույթի դեմ պայքարն իրականացնում են` ոստիկանությունը, ազգային անվտանգության մարմինները, դատախազությունը: Կոռուպցիոն բնույթ կրող հանցագործությունների դեմ պայքարում իրավապահ մարմինների հետագա բարեփոխումները հակակոռուպցիոն քաղաքականության առաջնահերթ խնդիրներից են: Այդ պայքարի արդյունավետության բարձրացման համար նպատակահարմար է`

- իրականացնել կառուցվածքային և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ,

- բարելավել իրավապահ մարմինների նյութատեխնիկական զինվածության մակարդակը, ներդնել տեղեկատվական նոր տեխնոլոգիաներ,

- իրավապահ մարմինների աշխատողների մասնագիտական որակավորման բարձրացման նպատակով կազմակերպել մշտական գործող դասընթացներ` կոռուպցիայի կանխարգելման, բացահայտման և քննության առանձնահատկությունների վերաբերյալ,

- իրավապահ մարմինների աշխատողների կողմից ծառայողական պարտականությունները կատարելու, պաշտոնեական լիազորություններն անցնելու, ծառայության հետ կապված սահմանափակումները կանոնակարգելու նպատակով մշակել իրավապահ մարմինների աշխատողների վարքագծի կանոններ:

Հանրապետությունում տիրող սոցիալական ընդհանուր վիճակն իր ազդեցությունն է թողնում նաև իրավապահ մարմինների աշխատողների վրա: Իրավապահ մարմիններում կոռուպցիոն դրսևորումների նվազեցման համար անհրաժեշտ է մշակել կոնկրետ միջոցառումների ծրագիր և իրագործման ժամանակացույց` իրավապահ մարմինների ծառայողների վարձատրության և սոցիալական ապահովության բարձրացման ուղղությամբ:

Կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման համար խիստ կարևոր է 2003 թվականի ապրիլի 18-ին ընդունված և օգոստոսի 1-ից գործողության մեջ դրված Հայաստանի Հանրապետության նոր քրեական օրենսգիրքը, որով փորձ է արվել ի թիվս այլ հարցերի կանոնակարգել և հստակեցնել կոռուպցիոն բնույթ կրող քրեաիրավական արարքների սահմանումները, համապատասխանեցնել, արդյունավետ դարձնել կիրառվող քրեաիրավական պատժամիջոցները կամ պատժաչափերը կատարված կոռուպցիոն հանցանքների բնույթին և վտանգավորության աստիճանին, այն հաշվով, որպեսզի բացառվեն չարաշահումներն օրենքի կիրառման դեպքում, ինչպես նաև պատիժը նպաստի հանցագործությունների կանխարգելմանը: Այդ կապակցությամբ անհրաժեշտ է նաև համապատասխան փոփոխություններ կատարել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում` այն համահունչ դարձնելու համար նոր ընդունված ՀՀ քրեական օրենսգրքի դրույթներին` բացառելով դրանց միջև եղած մի շարք հակասությունները:

Անչափ կարևոր է նաև «Օպերատիվ հետախուզական գործունեության մասին» օրենքի ընդունումը, որն էականորեն կբարձրացնի կոռուպցիոն հանցագործությունների դեմ պայքարի արդյունավետությունը: Կկանոնակարգվի, փաստորեն, իրավահարաբերությունների մի ամբողջ համակարգ, որը մինչ օրս ըստ էության կանոնակարգված չէ: Կհստակեցվեն նաև օպերատիվ հետախուզական գործունեության որ տեսակը իրավապահ որ մարմինն է իրավասու կատարել և ինչպես պետք է այդ մարմինները համագործակցեն իրար հետ հանցավորության դեմ պայքարում:

Արդեն իսկ ընդունվել և գործողության մեջ են դրվել «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» և «Ազգային անվտանգության մարմիններում ծառայության մասին» ՀՀ օրենքները, որոնք անչափ կարևոր հակակոռուպցիոն նշանակություն ունեցող իրավական ակտեր են, քանզի դրանցով փորձ է արվել հստակորեն սահմանել և կանոնակարգել ծառայության անցնելու կարգն ու պայմանները, ծառայության հետ կապված` ծառայողների իրավունքները, պարտականությունները, պատասխանատվությունը, իրավական ու սոցիալական երաշխիքները:

Գ լ ու խ  VI

Դատական համակարգ

Դատական համակարգում կոռուպցիայի կանխարգելման և դատական անաչառության ապահովման համար մեծ նշանակություն ունի միջազգային պրակտիկայում կիրառվող գործերի` այբբենական, վիճակահանության կամ ավտոմատ ձևերով բաշխման կարգի հաստատումը:

Անկախ դատական համակարգը կոռուպցիայի դեմ պայքարի գլխավոր գործիքներից է: Անհրաժեշտ է շարունակել դատական համակարգի բարեփոխումների գործընթացը` այն վերջնականապես միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու համար:

Գործող օրենսդրությամբ դեռևս կարգավորված չեն դատարանների նախագահների պաշտոնավարման ժամկետները: Միջազգային պրակտիկայում կիրառվում են դատարանների նախագահների պաշտոնավարման կոնկրետ ժամկետներ: Անհրաժեշտ է դատարանների նախագահների պաշտոնավարման ժամկետը սահմանել 5 տարի` պայմանով, որ նույն անձը չի կարող ավելի քան 2 անգամ անընդմեջ նշանակվել դատարանի նախագահի պաշտոնում:

Հակակոռուպցիոն պայքարում կարևոր նշանակություն ունի նաև Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի, ինչպես նաև Վարչական դատավարության մասին օրենքների ընդունումը, որպես մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության երաշխիք, երբ անձը հնարավորություն կունենա պարզեցված կարգով (նաև դատական), քան գործում է այսօր, վիճարկելու իր խախտված իրավունքները և պետական մարմինների, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց գործողություններն ու որոշումները:

Կարևոր է նաև Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ նոր օրենսգրքի ընդունումը, որի անկատարությունը մի կողմից և բազմաթիվ դրույթների չօգտագործման հանգամանքը մյուս կողմից տեղիք են տալիս կոռուպցիոն չարաշահումների:

Դատական համակարգի թափանցիկության ու մատչելիության ապահովման նպատակով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի ինտերնետային էջում հրապարակել բոլոր ատյանների դատարանների դատավճիռներն ու վճիռները, որը հնարավորություն կտա նաև դատական միասնական պրակտիկա, դատարաններում ստեղծել մամուլի խոսնակի ինստիտուտ:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևոր գործոններից են դատավորների որակավորման բարձրացման և սոցիալական վիճակի բարելավման խնդիրները: Կարևորվում է դատարանների նախագահների խորհրդի աշխատակազմում գործող ուսուցման կենտրոնի հնարավորությունների արդյունավետ օգտագործումը: Այդ նպատակով պետք է առաջին ատյանի, քրեական և զինվորական վերաքննիչ դատարանների և վճռաբեկ դատարանի քրեական և զինվորական գործերով պալատի դատավորների համար կազմակերպել կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության առանձնահատկությունները պարզաբանող ուսուցում, բարձրացնել դատավորների աշխատավարձը: Այս առումով մի շարք քայլեր արդեն իսկ արված են:

Դատական միասնական վարչարարության հաստատումը կնպաստի գործերի քննության ժամկետների ձգձգումների վերացմանը: Այդ նպատակով կարևորվում են դատական վարչարարության միասնական հրահանգի մշակումը, դատարանների տեխնիկական հագեցվածության ապահովումը:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարի տեսանկյունից անչափ կարևոր է նաև վկաների պաշտպանության ուժեղացումը: Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ այն կարևոր գործիք կարող է հանդիսանալ հանցագործությունների բացահայտման և կանխման համար: Չնայած գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքը սահմանում է քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց պաշտպանությունը, սակայն դրանք բավարար չեն վկայի պաշտպանության համար: Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է նախատեսել վկայի պաշտպանության ապահովման նոր կարգը, այդ պաշտպանության իրականացման մեխանիզմները, հստակեցնել, թե որ մարմինն է իրականացնելու այդ պաշտպանությունը, անհրաժեշտության դեպքում ով է զբաղվելու նրանց համար նոր կենսագրության ստեղծման, անվտանգության ապահովման, տեղափոխման, ֆինանսավորման, հետագա զբաղվածության, բժշկական օգնության, փոստային կապերի կարգավորման հարցերով:

Դատական ակտերի հարկադիր կատարումը դատավարության կարևորագույն փուլերից է: Ի տարբերություն քաղաքացիական ծառայության, դատական ակտերի հարկադիր կատարումը հատուկ ծառայության տարատեսակ է, որը սահմանվում է «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայության մասին» օրենքով: Վերջինս հիմք կհանդիսանա ծառայության կայունությունն ու բնականոն առաջխաղացումն ապահովող համակարգի ձևավորմանը: Օրենքը նախատեսում է ծառայողների համար համապատասխան սոցիալական և իրավական երաշխիքներ:
     Անհրաժեշտ է բարելավել նաև քրեակատարողական ծառայության աշխատանքները: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է արագացնել «Քրեակատարողական ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի և ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի ընդունումը, որոնցով կկարգավորվի քրեակատարողական բնագավառի հետ կապված հարաբերությունները` սահմանելով դրանց մասնակիցների իրավունքները և պարտականությունները: Դրանցից բխող ենթաօրենսդրական ակտերի ամբողջական փաթեթի մշակումով կհստակեցվի բնագավառի հետ կապված գործընթացները, պաշտոնատար անձանց, ինչպես նաև ձերբակալված անձանց իրավունքները և պարտականությունները: Անհրաժեշտ է կատարելագործել նշված ծառայության աշխատողների ընտրության, առաջխաղացման, ծառայությունից դուրս գալու, որակավորման բարձրացման մեխանիզմները, ապահովել ոլորտի աշխատանքների առավել թափանցիկությունը:

Դատական համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևորագույն օղակներից մեկն անկախ փաստաբանական ինստիտուտի ձևավորումն է: «Փաստաբանական գործունեության մասին» նոր օրենքի ընդունմամբ հնարավորություն կտրվի հստակեցնել և բարձրացնել փաստաբանների կարգապահական պատասխանատվությունը, հաստատել փաստաբանի վարքագծի կանոնները:

Միջնորդ դատավարությունը դատական համակարգի այլընտրանքային ձև է: Համաձայն ՄԱԿ-ի «Միջնորդ դատավարության որոշումները ճանաչելու և ի կատար ածելու մասին» Կոնվենցիայի` միջնորդ դատարանի որոշումները ենթակա են կատարման նաև այլ երկրներում: Ելնելով վերոհիշյալից` նպատակահարմար է միջնորդ դատարանների մասին օրենսդրությունը համապատասխանեցնել ՄԱԿ-ի Կոնվենցիայի պահանջներին:

Գ լ ու խ  VII

Եզրափակիչ դրույթներ

Հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը պետության և հասարակության կողմից բազմակողմանի և հաջորդական միջոցառումների իրականացում է` կոռուպցիան ծնող և կերակրող պատճառների և պայմանների վերացման (նվազեցման) ուղղությամբ: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ կոռուպցիան առանց մշտական հակազդման ունի ընդլայնվելու և շրջապատին հարմարվելու միտում, անհրաժեշտ է, որպեսզի այդ քաղաքականությունն առանձնացվի որպես պետության կարևորագույն խնդիրներից մեկը: Այսպիսով, խոսքը գնում է ինչպես մեխանիզմների ստեղծման մասին, որոնք թույլ են տալիս կարճաժամկետ առումով փոքրացնել կոռուպցիայի մասշտաբները, այնպես էլ հակակոռուպցիոն համակարգային քաղաքականության իրականացման մասին` որպես պետության մշտապես գործող օրգանական գործառույթ: Այդպիսի ծրագրերի մշակումը և իրականացումը պետք է հիմնվի կոռուպցիայի բնույթի ճիշտ ընկալման, դրա դեմ պայքարի անհաջողությունների պատճառների բացահայտման և վերլուծության, գոյություն ունեցող նախադրյալների և սահմանափակումների գիտակցության, ինչպես նաև հստակ և արդյունք տվող մեթոդների ու սկզբունքների վրա:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարը չի ենթադրում միանվագ գործողություն կամ գործողությունների շարք, այլ պահանջում է միջոցառումների շարունակական համակարգ (ամրագրված սույն ռազմավարությամբ), որի պարագայում այդ պայքարը կհանդիսանա պետական քաղաքականության անհետաձգելի խնդիրներից մեկը, իսկ պետության կողմից իրականացվող գործառույթների ցանկում կզբաղեցնի առաջնային տեղ:

Հասարակական հարաբերությունները գտնվում են անընդհատ զարգացման (դինամիկայի) մեջ, և ձեռնարկվող միջոցառումները, որոնք գործուն և հրատապ են այսօր` վաղը կարող են լինել հնացած, ժամանակավրեպ, ավելին, նոր հարաբերությունների, մթնոլորտի ձևավորման պարագայում կարող է անհրաժեշտություն առաջանալ ստեղծել կոռուպցիայի դեմ պայքարի նոր, դեռևս չկիրառված միջոցներ և ձևեր:

Ամփոփելով վերոգրյալը, հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը հարկավոր է եզրափակել այն անխախտ սկզբունքների ամրագրմամբ, որոնց հիմքի վրա պետք է կառուցվեն կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոցներն ու մշակվեն ուղղությունները: Դրանք են`

օրենքի գերակայություն և անկողմնակալություն,

անընդհատություն և շարունակականություն,

հրապարակայնություն և թափանցիկություն:

Ծ Ր Ա Գ Ի Ր

Հայաստանի Հանրապետության
կառավարության աշխատակազմի
ղեկավար-նախարար
Մ. Թոփուզյան