ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

 

ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԵՎ ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐԻ

ՆԱԽԱՐԱՐ

 

29 մարտի 2023 թ. ք. Երևան

N 01-Ն

 

Հ Ր Ա Մ Ա Ն

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԵՎ ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐԻ ՆԱԽԱՐԱՐԻ 2021 ԹՎԱԿԱՆԻ ՕԳՈՍՏՈՍԻ 11-Ի ԹԻՎ 06-Ն ՀՐԱՄԱՆՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

 

Ղեկավարվելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 33-րդ և 34-րդ հոդվածներով՝

 

ՀՐԱՄԱՅՈՒՄ ԵՄ

 

1. Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի օգոստոսի 11-ի «Օգտակար հանածոների պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգները սահմանելու մասին» N 06-Ն հրամանի՝

1) 1-ին կետի 1-ին ենթակետով սահմանված՝ 1-ին հավելվածի.

ա. 11-րդ կետում «աստիճանից» բառից հետո լրացնել «․ եթե անհնար է որոշել հանքավայրի բարդության այս կամ այն խմբին պատկանելիությունը սույն հավելվածի 9-րդ և 10-րդ կետերի համաձայն, ապա կարող են կիրառվել հանքայնացման հիմնական հատկությունների փոփոխականության քանակական բնութագրիչները:»։

2) 1-ին կետի 4-րդ ենթակետով սահմանված՝ 4-րդ հավելվածի.

ա. «44-րդ կետի 1-ին ենթակետում «Աղյուսակ 7» բառերը փոխարինել «Աղյուսակ 5» բառերով»։

բ. 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետում «2-ում» թիվը փոխարինել «5-ում» թվով։

գ. 46-րդ կետի 1-ին և 3-րդ ենթակետերում, 51-րդ կետի 1-ին ենթակետում, 73-րդ կետում, 77-րդ կետի 6-րդ ենթակետում «ոսկու» բառը փոխարինել «պղնձի» բառով։

դ. 52-րդ կետի 1-ին ենթակետի «Աղյուսակ 8» բառերը փոխարինել «Աղյուսակ 6» բառերով»։

ե. 52-րդ կետի 1-ին ենթակետի «ա․» պարբերության «Աղյուսակ 9» բառերը փոխարինել «Աղյուսակ 7» բառերով»։

զ. 52-րդ կետի 1-ին ենթակետի «բ․» պարբերության «Աղյուսակ 10» բառերը փոխարինել «Աղյուսակ 8» բառերով»։

է․ 70-րդ կետի 1-ին ենթակետում «Դասակարգման պահանջներին» բառերը փոխարինել «Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող և սույն հավելվածի 32-րդ կետի պահանջներին» բառերով։

ը. 70-րդ կետի 1-ին ենթակետի «բ․» պարբերության, 2-րդ ենթակետի և 2-րդ ենթակետի «ե․» պարբերության մեջ «ներկայացվող» բառից հետո լրացնել «և սույն հավելվածի 32-րդ կետի» բառերը։

թ. 70-րդ կետի 2-րդ ենթակետի «ա․» պարբերության մեջ «հորատանցքերով,» բառից հետո լրացնել «ընդ որում 2-րդ խմբի հանքավայրերում՝» բառերը։

ժ. 70-րդ կետի 2-րդ ենթակետի «դ․» պարբերությունը շարադրել հետևյալ խմբագրությամբ․ «դ․ Հանքաբերության գործակցի կիրառմամբ հանքաքարերի քանակը որոշելիս՝ 1-ին խմբի հանքավայրերում, B կարգին կարող են վերագրվել այն բլոկները, որոնց սահմաններում հանքաբերության գործակցի մեծությունը բարձր է հանքավայրի համար այդ գործակցի միջին մեծությունից, հաստատվել են հանքաբերության փոփոխականության բնույթը հատակագծում և խորքում, պարզաբանվել են կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի տարածական դիրքի օրինաչափությունները, դրանց տիպական ձևերն ու բնորոշ չափերը՝ վերջիններիս ընտրովի արդյունահանման հնարավորության գնահատման համար անհրաժեշտ աստիճանով, իսկ 2-րդ խմբի հանքավայրերում՝ այն բլոկները, որոնց սահմաններում հանքաբերության գործակցի մեծությունը մոտ է մեկին, որոշված են ընտրովի (անջատ) հանույթի ենթակա կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի ձևը և չափերը, տարածական տեղադիրքը:»։

ժա. Ուժը կորցրած ճանաչել 76-րդ կետի 1-ին ենթակետի «ե», «զ» և «է» պարբերությունները։

ժբ. 76-րդ կետը լրացնել հետևյալ բովանդակությամբ 2-4-րդ ենթակետերով․

«2) Եթե հետախուզման արդյունքներն ամբողջությամբ հավաստվում են շահագործման տվյալներով կամ եղած աննշան տարբերությունները չեն ազդում հանքարդյունահանող կազմակերպության տեխնիկատնտեսական ցուցանիշների վրա, ապա հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրման համար կարող են օգտագործվել երկրաբանական-մարկշեյդերական հաշվառման արդյունքները:

3) Այն հանքավայրերում, որտեղ ընդերքօգտագործողի կարծիքով պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմնի կողմից հաստատված պաշարները կամ հանքաքարերի որակը չեն հավաստվում շահագործման ժամանակ, կամ անհրաժեշտ է ուղղիչ գործակիցներ մտցնել նախկինում հաստատված պարամետրերում կամ պաշարներում, պետք է իրականացվի պաշարների հատուկ հաշվարկ՝ լրահետախուզման և շահագործական հետախուզման տվյալներով և տրվի այդ աշխատանքների կատարման ժամանակ ստացված արդյունքների արժանահավատության գնահատականը:

4) Համադրման արդյունքների վերլուծության ընթացքում անհրաժեշտ է որոշել պաշարների շահագործման և լրահետախուզման ժամանակ նախկինում հաստատված հաշվարկային պարամետրերի (հանքամարմինների հզորություններ, հանքաբերության գործակիցներ, օգտակար բաղադրիչների պարունակություններ, հաշվարկային մակերեսներ, ծավալային զանգվածներ և այլն), պաշարների քանակի և հանքաքարերի որակի փոփոխությունների մեծությունները, ինչպես նաև պարզել այդ փոփոխությունների պատճառները:»։

ժգ. 77-րդ կետում «ոսկու» բառը փոխարինել «մետաղական» բառով։

3) 1-ին կետը լրացնել նոր 5-րդ ենթակետով՝ հետևյալ բովանդակությամբ․

«5) երկաթի հանքավայրերի պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգը` համաձայն N 5 հավելվածի։»:

4) հրամանը լրացնել նոր՝ N 5 հավելվածով՝ համաձայն հավելվածի:

 

Նախարար`

Գ. Սանոսյան

 

Նախագիծ

 

Հավելված ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2023 թվականի մարտի 29-ի թիվ 01-Ն հրամանի

 

«Հավելված N 5 ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի օգոստոսի 11-ի N 06-Ն հրամանի

 

ՀՐԱՀԱՆԳ

ԵՐԿԱԹԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ

 

1. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

 

1. Երկաթի հանքավայրերի պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգով (այսուհետ՝ Հրահանգ) կանոնակարգվում են երկաթի հանքավայրերի (տեղամասերի, հանքերևակումների) երկրաբանահետախուզական համալիր աշխատանքները:

2. Հրահանգով սահմանվում են երկաթի հանքավայրերի ուսումնասիրմանը ներկայացվող հիմնական պահանջները, որոնց իրականացումը կապահովի երկրաբանահետախուզական աշխատանքների տարբեր փուլերում (որոնողագնահատանքային աշխատանքներ, նախնական ու մանրազնին հետախուզում) և հանքավայրերի շահագործման ժամանակ (լրահետախուզում և շահագործական հետախուզում) կատարվող աշխատանքների բնույթին համարժեք այնպիսի երկրաբանական տեղեկատվության ստացումը, որը հնարավորություն կտա այդ աշխատանքների արդյունքներով իրականացնել հանքավայրերի (տեղամասերի, հանքերևակումների) արդյունաբերական գնահատում և որոշում ընդունել հետախուզման հաջորդ փուլերին անցնելու, մանրազնին հետախուզված հանքավայրերը արդյունաբերական յուրացման նախապատրաստելու և շահագործվող հանքավայրերը վերագնահատելու համար:

3. Մանրազնին հետախուզված և վերագնահատված շահագործվող հանքավայրերի ուսումնասիրվածության աստիճանը որոշվում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2013 թ. մարտի 14-ի N 274-Ն որոշմամբ հաստատված «Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի պաշարների և կանխատեսումային պաշարների դասակարգման» (այսուհետև` Դասակարգում) պահանջներին համապատասխան։

4. Ընդերքաբանական փորձաքննության ներկայացվող նյութերի բովանդակությանը ներկայացվող պահանջները սահմանված են Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի մայիսի 3-ի թիվ 04-Ն հրամանով:

5. Որոնողագնահատանքային և նախնական հետախուզման աշխատանքների փուլերում հանքավայրերի ուսումնասիրվածության աստիճանը որոշվում է Դասակարգման հիմնական դրույթներին և կոնդիցիաների հիմնավորման պահանջներին համապատասխան՝ այդ աշխատանքների արդյունքներով համապատասխանաբար գնահատանքային կոնդիցիաների հիմնավորմամբ տեխնիկատնտեսական նկատառումների (ՏՏՆ) և նախնական կոնդիցիաների հիմնավորմամբ տեխնիկատնտեսական զեկույցների (ՏՏԶ) կազմմամբ:

6. Անկախ սեփականության ձևերից և երկրաբանահետախուզական ու շահագործական աշխատանքների ֆինանսավորման աղբյուրներից, պարտադիր կարգով պետական ընդերքաբանական փորձաքննության են ներկայացվում մանրազնին և շահագործական կոնդիցիաների ՏՏՀ-ներն ու պաշարների հաշվարկման նյութերը, ինչպես նաև պետական բյուջեի միջոցների հաշվին ուսումնասիրված օբյեկտների ՏՏՆ-երը և ՏՏԶ-ները:

7. Ընդերքօգտագործողների միջոցների հաշվին հանքավայրում երկրաբանահետախուզական աշխատանքների իրականացման դեպքում ՏՏՆ-երը՝ գնահատանքային և ՏՏԶ-ները՝ նախնական կոնդիցիաներով կարող են մշակվել ներդրողի ցանկությամբ ու միջոցներով՝ ռիսկի աստիճանի նվազեցման նպատակով և ընդերքօգտագործողի ներկայացմամբ քննարկվել պետական փորձաքննություն իրականացնող մարմնի կողմից:

8. Քիմիական բաղադրությամբ մաքուր երկաթը (Fe) փայլուն, արծաթասպիտակավուն, մածուցիկ և կռելի, 7.8 գր/սմ3 խտությամբ և 1539±1 0C հալման ջերմաստիճանով բնութագրվող մետաղ է, որը ձևավորում է համաձուլվածքներ բազմաթիվ քիմիական էլեմենտների հետ, որոնցից ամենատարածվածներն են երկաթածխածնային (թուջ, պողպատ), երկաթի հետ մանգանի (ֆերոմանգան), սիլիկատների (ֆերոսիլիցիում), քրոմի (ֆերոքրոմ), վոլֆրամի, վանադիումի և նիոբիումի համաձուլվածքները, որոնք ժամանակակից տեխնիկայում ունեն առաջատար դեր։

9. Երկաթի և դրա համաձուլվածքների արտադրության մակարդակը երկրի արդյունաբերական զարգացման վիճակի որոշիչ ցուցանիշներից մեկն է: Սև մետալուրգիայի զարգացման բարձր մակարդակ ունեն Չինաստանը, Ճապոնիան, ԱՄՆ-ն, Ռուսաստանը, Հարավային Կորեան, Գերմանիան, Ուկրաինան: Հայաստանի Հանրապետությունում երկաթի հաստատված պաշարներով հանքավայրերի առկայությունը լավ նախադրյալ է հանդիսանում սև մետալուրգիան զարգացնելու համար։

10. Երկրակեղևում երկաթի միջին պարունակությունը կազմում է շուրջ 5%՝ հանդիսանալով ամենատարածված քիմիական տարրերից և ներառված է մեծաքանակ միներալների (ավելի քան 300) կազմում։ Երկաթի արդյունաբերական արժեքավոր գլխավոր միներալները օքսիդներն և հիդրոօքսիդներն են, փոքր քանակով նաև` կարբոնատները. դրանք են՝ մագնետիտը, տիտանոմագնետիտը և հեմատիտը, ինչպես նաև մարտիտը, հյոտիտը, հիդրոհյոտիտը (լիմոնիտ) և երկաթասպաթը (սիդերիտը) (աղյուսակ 1):

 

Աղյուսակ 1

 

Արդյունաբերական նշանակություն ունեցող երկաթի գլխավոր միներալները

 

Միներալների անվանումները	Քիմիական կազմը (բանաձևը)	Երկաթի պարունակություն, %
Մագնետիտ	Fe3O4	72.4
Մագնոմագնետիտ	(Mg, Fe)O·Fe2O3	65-68
Տիտանոմագնետիտ	Fe2+(Fe3+,Ti)2O4	55-67
Հեմատիտ	Fe2O3	70.0
Հյոտիտ	HFeO2	62.9
Հիդրոհյոտիտ (լիմոնիտ)	FeO2·H2O	52.0-62.9
Երկաթասպաթ (Սիդերիտ)	FeCO3	48,3

 

2. ԵՐԿԱԹԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ

 

11. Երկաթի հանքավայրերը ստորաբաժանվում են բնածին (երկրակեղևում համալիր գործընթացների հետևանքով) և տեխնածին (հանքային հումքի արդյունահանման ու վերամշակման տեխնոլոգիական գործունեության արդյունքում ձևավորված) հանքավայրերի։

12. Արդյունաբերական նշանակությամբ երկաթի բնածին հանքավայրերը ըստ առաջացման պայմանների խիստ բազմազան են և հայտնի են էնդոգեն (ներծին), էկզոգեն (արտածին) և մետամորֆոգեն (կերպափոխված) ապարների համալիրներում: Հաշվի առնելով ծագումնաբանությունն ընդունված է դրանք վերագրել սույն հավելվածի 14-ից 23-րդ կետերում նկարագրված արդյունաբերական տիպերին։

13. Առաջացման պայմաններից կախված չափազանց բազմազան է նաև երկաթի հանքաքարերի միներալային կազմը, որը զգալի չափով որոշում է դրանց արդյունաբերական նշանակությունը: Երկաթի հանքաքարերը ստորաբաժանվում են 11 հիմնական արդյունաբերական տիպերի (աղյուսակ 2):

 

Աղյուսակ 2

 

Երկաթի հանքավայրերի հիմնական արդյունաբերական տիպերը

 

Հանքաքարերի տիպերը	Գլխավոր և բնորոշ հանքային միներալները	Հանքաքարերում գլխավոր և բնորոշ էլեմենտները և խառնուրդները	Տիպային հանքավայրերը
1	2	3	4
Տիտանամագնետիտային և իլմենիտ-տիտանամագնետիտային հանքաքարեր գերհիմնային և հիմնային ապարներում	տիտանամագնետիտ, իլմենիտ, մագնետիտ, բնածին պլատին, պլատինոիդներ	Ti, V, Sc, Cu, Co, Ni, S, Pt, Os և այլն	Կաչկանարսկիի, Կոպանսկիի, Պերվոուրալյան, Պուդոժգորսկիի, Չինեյսկիի, Բուշվելդյան համալիր, Ռոուտիվարայի, Տաբերգի, Ալլարդ-Լեյկի (Լակ-Տիո)
Բադդելիտ-ապատիտ-մագնետիտային հանքաքարեր գերհիմնային ալկալիական ապարներում	մագնետիտ, ապատիտ, բադդելիտ	P, Zr, Nb, Ta	Աբովյանի, Հրազդանի, Կովդորսկիի
Մագնետիտային հանքաքարեր՝ նստվածքային և հրաբխանստվածքային ապարներում	մագնետիտ, հեմատիտ, մարտիտ, պիրրոտին, խալկոպիրիտ, սֆալերիտ, գալենիտ, արսենոպիրիտ, վիսմուտին, մոլիբդենիտ, կոբալտին, լիննեիտ, բնածին ոսկի և արծաթ	S, As, Co, Mn, Cu, Se, Te, Pb, Zn, Cd, In, Bi, Mo, Ag, Au, Ge, F, B, Pt, Pd	Սոկոլովսկիի, Սարբայսկիի, Կաչարսկի, Վիսոկոգորսկիի, Գորոբլագոդատսկիի, Աբականսկիի, Շերեգեշևսկիի, Տաշտագոլսկիի, Տաեժնիի, Դեսովսկիի, Մարկոնայի, Չոգարտի, Չադոր-Մալյույի, Գոլգոխարի, Մաանշանի
Մագնոմագնետիտային հանքաքարեր՝ նստվածքային և պիրոկլաստիկ ապարներում և կճաքարերում (տրապպերում)	մագնոմագնետիտ, մագնետիտ, հեմատիտ, պիրիտ, խալկոպիրիտ, սֆալերիտ, գալենիտ	S, Cu, Zn, V, Au, Hg, B, Na	Կորշունովսկիի, Ռուդնոգորսկիի, Տագարսկիի, Ներյունդինսկիի, Կապաեվսկիի
Մագնետիտ-հեմատիտային և հեմատիտ-մագնետիտային հանքաքարեր՝ հրաբխանստվածքային ապարներում	հեմատիտ, մագնետիտ, փսիլոմելան, երկաթասպաթ (սիդերիտ), պիրիտ, սֆալերիտ, գալենիտ, բրաունիտ, գաուսմանիտ	Ge, Mn, Mo, Zn, Pb, Au, S, P, B, V	Արևմտա-Կարաժալսկիի, Խոլզունսկիի
1	2	3	4
Երկաթային քվարցիտներ՝ նստվածքային և հրաբխանստվածքային ապարներում	մագնետիտ, հեմատիտ, երկաթասպաթ (սիդերիտ), պիրիտ, սֆալերիտ, գալենիտ,	Ge, Au, Mn	Օլենեգորսկիի, Կոստոմուկշայի, Կրիվոռոժսկու ավազան, Տարինախսկիի, Գորկիտսկիի
Մարտիտային, մարտիտ-հիդրոհեմատիտային, հիդրոհեմատիտ-մարտիտային և հիդրոհեմատիտային հանքաքարեր՝ առաջացած ըստ երկաթային քվարցիտների	մարտիտ, հիդրոհեմատիտ, հյոտիտ, մագնետիտ, հեմատիտ, երկաթասպաթ (սիդերիտ), պիրիտ	U	Կրիվոռոժսկու ավազան, Բելոզերսկիի, Յակովլևսկիի, Վիսլովսկիի, Միխայլովսկիի, Գոստիշեվսկիի
Երկաթասպաթային (սիդերիտային) և հեմատիտ-երկաթասպաթային (սիդերիտային) հանքաքարեր՝ նստվածքային ապարներում	Երկաթասպաթ (սիդերիտ), հեմատիտ, սիդերոպլեզիտ,	Mn	Բակալսկիի, Բերեզովսկիի
Գորշ երկաթաքարեր՝ առաջացած ըստ երկաթասպաթներից (սիդերիտ)	հիդրոհյոտիտ, հյոտիտ, երկաթասպաթ (սիդերիտ)	--	Բակալսկիի, Բերեզովսկիի, Զիգազինակոմարովսկիի խումբ
Լեպտոքլորիտային և հիդրոհյոտիտային ձվաքարային (օոլիթային) հանքաքարեր՝ նստվածքային ապարներում	հիդրոհյոտիտ, լեպտոքլորիտ, փսիլոմելան, պիրոլյուզիտ, վիվիանիտ, վերնադիտ, պիրիտ	P, Mn, As, V, Bi	Լիսակովսկիի, Այաթսկիի, Կերչենսկիի, Լոթարինգյան երկաթաքարային ավազան
Հողմահարման կեղևի գերհիմնային ապարների քրոմ-նիկելային, հյոտիտ-հիդրոհյոտիտային հանքաքարեր	հյոտիտ, հիդրոհյոտիտ, երկաթասպաթ (սիդերիտ), նոնտրոնիտ, պիրիտ, քրոմշպինելիդներ, պոլիանիտ, պիրոլյուզիտ, փսիլոմելան	Cr, Co, Ni, V, Mn, Sc, Ga	Սերովսկիի, Օրսկախալիլովսկիի շրջանի հանքավայրեր, Կուբայի, Ֆիլիպինների, Ինդոնեզիայի, Գվինեայի, Մալիի լատերիտային հանքաքարեր

 

14. Մագմատիկ հանքավայրեր (այս տիպին բաժին է ընկնում երկաթի հանքաքարերի համաշխարհային հետախուզված պաշարների 6.6 և ապրանքային հանքաքարի 5.6 տոկոսը, ՌԴ-ում՝ համապատասխանաբար 12.9 և 18.2 տոկոսը).

1) տիտանամագնետիտային և իլմենիտ-տիտանամագնետիտային` ներկայացված գաբրո-պիրոքսենիտ-դունիտային, գաբրոային, գաբրո-դիաբազային և գաբրո-անորթոզիտային կազմավորման (ֆորմացիայի) ներժայթքումներում՝ վանադիում և տիտան պարունակող մագնետիտների ցանավոր ներփակվածքների (շլիրային (թելակերպ) և երակաոսպնյակաձև առանձնացումների հետ) խտացված գոտիներով (Կաչկանարսկու, Կոպանսկու, Պերվոուրալսկու, Պուդոժգորսկու, Չինեսկու հանքավայրեր՝ Ռուսաստան, Բուշեվելդյան համալիրի հանքավայրեր՝ ՀԱՀ, Ռոուտիվարայի, Տաբերգի հանքավայրեր՝ Շվեդիա, Ալլարդ-Լեյկի (Լակ-Տիո) հանքավայր՝ Կանադա և այլն),

2) բադդելիտ-ապատիտ-մագնետիտային՝ կարբոնատիտների հետ գերհիմնային ալկալիական ներժայթքումներում՝ ոսպնյակձև և երակաձև հանքամարմինների շարքեր ձևավորող (Աբովյանի, Հրազդանի հանքավայրեր՝ Հայաստան, Կովդորյան հանքավայր՝ ՌԴ, Պալաբորի հանքավայր՝ Հարավային Աֆրիկա):

15. Մետասոմատիկ հանքավայրեր (այս տիպին բաժին է ընկնում երկաթի հանքաքարերի համաշխարհային հետախուզված պաշարների 9.5 և ապրանքային հանքաքարի 8.3 տոկոսը, ՌԴ-ում՝ համապատասխանաբար 12.2 և 12.9 տոկոսը).

1) սկառնամագնետիտային հանքաքարերի հանքավայրեր՝ ներկայացված հրաբխանստվածքային և կերպափոխային (մետամորֆիկ) ապարներում բարդ շերտաձև և ոսպնյակաձև մագնետիտային հանքաքարերի կուտակներ ձևավորող՝ տարբեր աստիճանի հանքայնացած սկառներով և սկառնոիդներով (Սոկոլովսկու, Սարբայսկու, Կաչարսկու հանքավայրեր՝ Ղազախստան, Վիսոկոգորսկու, Գորոբլագոդատսկու և Ուրալի այլ հանքավայրեր, Աբականսկու, Թեյսկիի, Շերեգեշևսկու, Տաշտագոլսկու և Լեռնային Շորիայի այլ հանքավայրեր, Տայեժնու, Դեսովսկու հանքավայրեր՝ ՌԴ, Մարկոնայի հանքավայր՝ Պերու, Չիլիի երկաթահանքաքարային գոտու հանքավայրեր՝ Չիլի, Չոգարտի, Չադոր-Մալյուի հանքավայրեր՝ Իրան, Մաանշանի հանքավայր՝ Չինաստան)։

16. Ջրաջերմային (հիդրոթերմալ) հանքավայրեր (այս տիպի հանքաքարերի մասնաբաժինը համաշխարհային հետախուզված պաշարներում և ապրանքային հանքաքարի արդյունահանման մեջ աննշան է և չի գերազանցում 1 տոկոսը, ՌԴ-ում՝ համապատասխանաբար 5.4 և 2.9 տոկոսը).

1) ծագումնաբանորեն կապված են կճաքարերի (տրապ) հետ՝ ներկայացված են նստվածքային, հրաբեկորային (պիրոկլաստային) և կճաքարային (տրապային) ապարներում՝ մագնոմագնետիտային հանքաքարերի երակասյունաձև և տարբեր տեսակի բարդ ձևի կուտակներով (Կորշունովսկու, Ռուդնոգորսկու, Ներյուդինսկու, Կապաևսկու, Թագարսկու հանքավայրեր՝ ՌԴ),

2) ջրաջերմանստվածքային (հիդրոթերմալ-նստվածքային) երկաթասպաթային (սիդերիտային), հեմատիտ-երկաթասպաթային՝ ներկայացված նստվածքային ապարներում երկաթասպաթային, հեմատիտ-երկաթասպաթային (օքսիդացածների վերին հորիզոններում) հանքաքարերի շերտաձև, երակաձև և ոսպնյակաձև ներդաշնակ և հատող կուտակներով (Ուրալում՝ Բակալսկու հանքային դաշտ, Բերեզովսկու հանքավայր՝ ՌԴ, Ուենզայի, Բու-Կադրայի, Զաքքար-Բենի-Սաֆի հանքավայրեր՝ Ալժիր, Բիլբաո՝ Իսպանիա)։

17. Հրաբխանստվածքային հանքավայրեր՝ ներկայացված հրաբխանստվածքային ապարներում՝ հեմատիտային, մագնետիտ-հեմատիտային և հեմատիտ-մագնետիտային հանքաքարերի ներդաշնակ շերտերով և ոսպնյակներով (Արևմտան Կարաժալսկու հանքավայր՝ Ղազախստան, Խոլզունսկու հանքավայր՝ ՌԴ)։ Այս տիպի հանքաքարերի մասնաբաժինը համաշխարհային հետախուզված պաշարներում և ապրանքային հանքաքարի արդյունահանման մեջ աննշան է։

18. Ծովանստվածքային հանքավայրեր, որոնք ձևավորվել են ծովային ավազաններում. ներկայացված են ծովային ցամաքածին կարբոնատային մեզոկայնոզոյան նստվածքներում՝ լեպտոքլորիտային և հիդրոհյոտիտային ձվաքարային (օոլիթային) հանքաքարերի թույլ տեղաբաշխված շերտաձև կուտակներով (Կերչենսկիի երկաթահանքային ավազան՝ Ուկրաինա, Ավյատսկիի հանքավայր՝ Ղազախստան, մուգ դարչնագույն (գորշ) երկաթաքարի հանքավայրեր. Լոթարինգիայի երկաթահանքային ավազան (Ֆրանսիայի, Բելգիայի, Լյուքսենբուրգի տարածքներում), Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա, Կանադայի Նյուֆաունդլենդ երկրամաս, ԱՄՆ-ի Բիրմինհեմի շրջան)։ Այս տիպի հանքաքարերին բաժին է ընկնում երկաթի հանքաքարերի համաշխարհային հետախուզված պաշարների 10.6 և ապրանքային հանքաքարի 8.9 տոկոսը։

19. Մայրցամաքային նստվածքային հանքավայրեր, որոնք ձևավորվել են գետերի կամ լճերի ավազաններում. ներկայացված են գետային նստվածքների հանածոներում՝ լեպտոքլորիտային և հիդրոհյոտիտային ձվաքարային (օոլիթային) հանքաքարերի շերտաձև և ոսպնյակաձև կուտակներով (Լիսակովսկու հանքավայր՝ Ղազախստան): Այս տիպի հանքաքարերի մասնաբաժինը համաշխարհային հետախուզված պաշարներում և ապրանքային հանքաքարի արդյունահանման մեջ աննշան է։

20. Կերպափոխված (մետամորֆացած) երկաթային քվարցիտների հանքավայրեր, լայն տարածում ունեն հին վահաններում, պլատֆորմներում և ֆաներոզոյան ծալքավոր շրջանների որոշ միջին զանգվածներում։ Դրանց գերակշռող մասը ունեն վաղ պրոտերոզոյան և արխեյան հասակ. սակավ տարածում ունեն ուշ պրոտերոզոյան և վաղպալեոզոյան հանքավայրերը։ Երկաթային քվարցիտները ձևավորում են խոշոր չափերի երկաթաքարային ավազաններ։ Հանքավայրերի սահմաններում՝ քվարցիտների հանքային կուտակները սովորաբար ունեն խոշոր չափեր. ըստ տարածման՝ կիլոմետրեր, ըստ հզորության՝ մի քանի հարյուր կամ տասնյակ մետրեր։ Բնութագրական են շերտաձև հանքամարմինները, նրբազոլավոր մակատեսքը (տեքստուրան) և տարբեր հանքավայրերում համանման միներալային կազմը (Կրիվոյռոգյան ավազան՝ Ուկրաինա, Կուրսկի մագնիսական անոմալիայի, Օլենեգորսկու, Կոստոմուշայի, Տարիննախանսկու և Գորկիտսկու հանքավայրեր՝ Ռուսաստան, Համերսլիի ավազան՝ Ավստրալիա, Կարաժասի և «Երկաթե քառանկյան» շրջաններ՝ Բրազիլիա, Վերին լճի շրջան՝ ԱՄՆ, Լաբրադորյան ճկվածք՝ Կանադա, Անիշան-Բենսիի ավազան՝ Չինաստան և այլն)։ Ըստ պաշարների խոշոր և առանձնահատուկ հանքավայրերում՝ հանքաքարի հեշտ հարստացվելիությունը, խոշոր բացահանքերով շահագործման հնարավորությունը, հզոր տրանսպորտային և լեռնաարդյունահման տեխնիկայի կիրառումը թույլ է տալիս աշխարհի բոլոր ավազաններում, դրանց համարել երկաթի հանքաքարերի արդյունահանման համար բարենպաստ։ Այս տիպի հանքաքարերի մասնաբաժինը համաշխարհային հետախուզված և ապրանքային հանքաքարերի պաշարներում գերազանցում է 60 տոկոսը. ՌԴ-ում դրանց պաշարները կազմում են 55.9 տոկոս, իսկ ապրանքային հանքաքարի արտադրության՝ 64.5 տոկոս։

21. Հողմահարման կեղևի հանքավայրեր՝ ներկայացված վերնածին (հիպերգեն) գործընթացների արդյունքում երկաթային քվարցիտների կերպափոխման ժամանակ ձևավորված հիդրոհեմատիտ-մագնետիտային, երկաթասպաթ(սիդերիտ)-մագնետիտային, մարտիտ-մագնետիտային հանքաքարերով։ Իրենց տարածվածությամբ դրանք կապված են երկաթային քվարցիտների զարգացման շրջանների և մակերեսների հետ, հարում են դրանց հողմահարման կեղևի գծային և տարածական զարգացմանը (Միխայլովսկու, Յակովլևսկու, Գոստիշեվսկու, Վիսլովսկու, Ռազումենսկիի հանքավայրեր՝ Ռուսաստան, Կրիվոյ Ռոգի հարուստ հանքաքարերի հանքավայր՝ Ուկրաինա, Ավստրալիայի, Բրազիլիայի, Հնդկաստանի, ԱՄՆ-ի երկաթահանքային շրջաններ)։ Վերջին երկու տիպի՝ երկաթային քվարցիտների և դրանց մեջ տարածվող բազմածին (պոլիգեն) հարուստ հանքաքարերի հանքավայրերի պաշարների գումարային մասնաբաժինը համաշխարհային հետախուզված պաշարներում կազմում է 70.9 տոկոս, իսկ ապրանքային հանքաքարերի պաշարներում՝ 74.4 տոկոսը. ՌԴ-ում՝ 68.4 և 65.8 տոկոս։ Այսինքն, դրանք հանդիսանում են արդյունաբերական նշանակությամբ երկաթի հանքավայրերի կարևրագույն տեսակները։

22. Երկաթի այլ վերնածին (հիպերգեն) հանքաքարեր (այս տիպին բաժին է ընկնում երկաթի հանքաքարերի համաշխարհային հետախուզված պաշարների 2.4 և ապրանքային հանքաքարի 2.0 տոկոսը, ՌԴ-ում՝ համապատասխանաբար 1.1 և 0.2 տոկոսը).

1) մուգ դարչնագույն (գորշ) երկաթաքարեր՝ կապված երկաթասպաթների (սիդերիտների) հողմահարման կեղևների հետ (Ուրալի Բակալյան և Զիգազինո-Կոմարովսկիի խմբի հանքավայրեր, Չիտինսկիի շրջանի Բերեզովսկիի հանքավայր՝ ՌԴ),

2) քրոմ-նիկելային հյոտիտ-հիդրոհյոտիտային հանքաքարերի ընդհատուն թիկնոցաձև կուտակներ՝ տարածված գերհիմնային ապարների հողմահարման կեղևում՝ (Կուբայի, Ֆիլիպինների, Ինդոնեզիայի, Գվինեայի, Մալիի լատերիտային հանքաքարեր, Ուրալում՝ Սերովսկու և Օրսկո-Խալիլովսկու շրջանի հանքավայրեր՝ Ռուսաստան)։ Այս հանքաքարերը, որպես կանոն, լեգիրված (հարստացած) են նիկելով և կոբալտով։

23. Արդյունաբերական յուրացման համար կարող են նպատակահարմար լինել որոշ տեխնածին հանքավայրեր, որոնք հանքային հումքի արդյունահանման ու վերա-մշակման տեխնոլոգիական գործունեության արդյունքում ձևավորված օբյեկտներն են: Դրանց են վերագրվում երկաթի հանքավայրերի մշակման արդյունքում գոյացած արտահաշվեկշռային հանքաքարերի հատուկ լցակույտերը, սև, գունավոր, ազնիվ և այլ մետաղների հանքավայրերի համալիր հանքաքարերի հարստացման կամ երկաթ պարունակող կիսաարտադրանքների (թերայրուկներ, սորախցուկներ, մոխիրներ) վերամշակման գործընթացներում առաջացող երկաթ պարունակող թափոնները (հարստապոչեր, ապարախյուսեր՝ շլամներ): Այդ հանքավայրերի կառուցվածքի և տեխնածին ու հետագա վերնածին (հիպերգեն) ներգործությամբ ձևավորված երկաթ պարունակող նյութերի կազմի առանձնահատկությունները պահանջում են դրանց ուսումնասիրության և գնահատման յուրահատուկ մոտեցումներ, որոնք սույն հավելվածում չեն դիտարկվում և ենթակա են սահմանման համապատասխան իրավական ակտերով:

 

3. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ԽՄԲԱՎՈՐՈՒՄՆ ԸՍՏ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԲԱՐԴՈՒԹՅԱՆ

 

24. Հետախուզման գործընթացում պղնձի հանքավայրերի ուսումնասիրման մանրամասնության անհրաժեշտ և բավարար աստիճանը որոշվում է՝ կախված դրանց երկրաբանական կառուցվածքի բարդությունից։

25. Ըստ հանքային մարմինների չափերի և ձևի, դրանց հզորության ու ներքին կառուցվածքի փոփոխականության, հանքաքարի ներքին կառուցվածքի և որակի, երկաթի հանքավայրերը (կամ առանձին տեղամասերը) համապատասխանում են Դասակարգմամբ սահմանված բարդության 1-ին, 2-րդ և 3-րդ խմբերին:

1) 1-ին խմբին են վերագրվում պարզ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված հանքաքարի կայուն (հաստատուն) որակով և հզորությամբ հորիզոնական կամ սակավաթեք տեղադրման շերտաձև խոշոր հանքակուտակներով (Կամիշ-Բուրունսկու, Էլտիգեն-Օրթելսկու, Կիզ-Աուլսկու, Կատերլեզսկու և Կերչի ավազանի այլ հանքավայրերը, Լիսակովսկու, Այաթսկու և այլ նստվածքային հանքավայրերը՝ ՌԴ):

2) 2-րդ խմբին են վերագրվում բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված.

ա. հանքաքարի կայուն որակով, համեմատաբար բարդ կառուցվածքով՝ բարդ-ծալքավոր կամ խզվածքներով խախտված շերտային, շերտաոսպնյակաձև խոշոր հանքակուտկներով (Սկելեվատսկու-Մագնետիտային, Ինգուլեցկու, Աննովսկու, Կորոբկովսկու, Միխայլովսկու, Ստոյլենսկու, Լեբեդինսկու, Գորիշնե-Պլավնինսկու, Օլենեգորսկու երկաթային քվարցիտների հանքավայրերը, Կուրսկի մագնիսական անոմալիայի և Կրիվբասի հարուստ հանքաքարերի խոշոր հանքակուտակները):

բ. բարդ կառուցվածքի խոշոր և միջին չափերի ոսպնյակաձև, շտոկաձև, սյունաձև և խողովակաձև կամ հանքաքարի անկայուն որակով հանքամարմիններով (Գուսևոգորսկու և Կաչկանարսկու տիտանոմագնետիտային հանքաքարերի հանքավայրերը, Կովդորսկու ապատիտ-մագնետիտային հանքաքարերի հանքավայրը, Սոկոլովսկու, Սարբայսկու, Գորոբլագոդատսկու, Վիսոկոգորսկու, Էստյունինսկու մետասոմատիկ հանքավայրերը, Կորշունովսկու, Ռուդնոգորսկու, Բակալսկու հիդրոթերմալ հանքավայրերը, Արևմտա-Կարաժալսկու հրաբխանստվածքային հանքավայրը):

3) 3-րդ խմբին են վերագրվում շատ բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված փոքր և միջին չափերի ոսպնյականման հանքակուտակներով, խիստ փոփոխվող հզորությամբ ու հանքաքարի որակով՝ բարդ ձևի երակասյունաձև հանքամարմիններով (Կոդինսկու, Սուխարինսկու, Օրսկ-Խալիլովսկու և Տեյսկու հանքավայրերի խմբերը, Կուրժունկուլսկու, Իրբինսկու, Իզիգսկու, Սորսկու և Կազսկու տարբեր ծագումնաբանական խմբերի հանքավայրերը, Կրիվբասի հարուստ հանքաքարերի փոքր հանքակուտակներ):

4) Դասակարգման 4-րդ խմբին վերագրվող չափազանց բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (հանքերևակումները), որպես կանոն, չունեն արդյունաբերական նշանակություն:

26. Բարդության այս կամ այն խմբին հանքավայրի պատկանելիությունը սահմանվում է՝ ելնելով դրա հաշվեկշռային պաշարների 70%-ից ոչ պակասը ներառող հիմնական հանքամարմինների երկրաբանական կառուցվածքի բարդության աստիճանից․ եթե անհնար է որոշել հանքավայրի բարդության այս կամ այն խմբին պատկանելիությունը սույն հավելվածի 24-րդ և 25-րդ կետերի համաձայն, ապա կարող են կիրառվել հանքայնացման հիմնական հատկությունների փոփոխականության քանակական բնութագրիչները:

 

4. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԵՎ ՀԱՆՔԱՔԱՐԵՐԻ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԿԱԶՄԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

27. Հանքավայրերի առավել արդյունավետ ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ է երկրաբանական ուսումնասիրության աշխատանքներն իրականացնել հետախուզման մեթոդների և տեխնիկական միջոցների ռացիոնալ համալիրի հիմնավորմամբ և կիրառմամբ, ըստ ցանկության (խորհուրդ է տրվում) իրականացնել երկրաբանատնտեսագիտական գնահատման նախնական փուլերը (ՏՏԶ, ՏՏՆ): Հանքավայրի ուսումնասիրության աստիճանը պետք է ապահովի համալիր գնահատման ամբողջականությունը, դրա համալիր յուրացման հնարավորությունը` շրջակա միջավայրի պահպանության պահանջների պարտադիր հաշվառմամբ: Հանքավայրի ուսումնասիրվածության աստիճանը կարող է համարվել բավարար, եթե հաշվարկված պաշարները բավարարում են Դասակարգման (8-րդ գլխի) 44-րդ կետի պահանջներին։

28. Մանրազնին հետախուզվող հանքավայրի համար անհրաժեշտ է ունենալ տեղագրական հիմք, որի մասշտաբը պետք է համապատասխանի դրանց չափերին ու երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին և տեղանքի ռելիեֆին: Երկաթի հանքաքարի հանքավայրերի տեղագրական քարտեզները և հատակագծերը սովորաբար կազմվում են 1:1000-1:10000 մասշտաբով և պարտադիր պետք է ունենան աշխարհագրական կոորդինատների ցանց: Բոլոր հետախուզական և շահագործական փորվածքները (հետախուզաառուները, հետախուզահորերը, հանքուղիները (բովանցքերը, շտոլնյաները), հանքահորերը (հանքափողերը), հորատանցքեր), երկրաֆիզիկական մանրակրկիտ դիտումների պրոֆիլները, ինչպես նաև հանքամարմինների և հանքայնացված գոտիների բնական մերկացումները պետք է ունենան գործիքային տեղակապում: Ստորգետնյա լեռնային փորվածքները և հորատանցքերը տեղադրվում են հատակագծի վրա մարկշեյդերական հանույթի տվյալներով: Լեռնային աշխատանքների հորիզոնների մարկշեյդերական հատակագծերը (պլանները) սովորաբար կազմում են 1:500 կամ 1:1000 մասշտաբով, իսկ ամփոփ հատակագծերը՝ 1։2000-ից ոչ փոքր մասշտաբով: Պետք է հաշվարկվեն հորատանցքերով հանքամարմնի առաստաղի ու հատակի հատումների կետերի կոորդինատները և հատակագծերի ու կտրվածքների հարթությունների վրա կառուցվեն դրանց փողերի անցակետերը։

29. Հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը պետք է մանրամասն ուսումնասիրվի և արտապատկերվի 1:1000-1:10000 մասշտաբի երկրաբանական քարտեզի (կախված հանքավայրի չափերից և բարդությունից), երկրաբանական կտրվածքների, հատակագծերի, պրոյեկցիաների վրա, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ բլոկ-դիագրամների և նմուշօրինակի (մոդելի) վրա: Հանքավայրերի երկրաբանական և երկրաֆիզիկական նյութերը՝ պաշարների հաշվարկի հիմնավորման համար անհրաժեշտ և բավարար աստիճանի մանրամասնությամբ, պետք է պատկերացում տան հանքամարմինների չափերի ու ձևի, դրանց տեղադրման պայմանների, ներքին կառուցվածքի ու անընդհատության, սեպացման, պարփակող ապարների փոփոխվածության առանձնահատկությունների, վերջիններիս և ծալքավոր կառուցվածքների ու տեկտոնական խախտումների հետ հանքամարմիների փոխհարաբերությունների վերաբերյալ: Անհրաժեշտ է նաև հիմնավորել հանքավայրի երկրաբանական սահմանները և որոնողական չափանիշները. .

1) Հանքավայրի շրջանի և հանքային դաշտի վերաբերյալ անհրաժեշտ է ներկայացնել աշխարհագրական կոորդինատների ցանցով 1:25000-1:50000 մասշտաբի երկրաբանական և օգտակար հանածոների քարտեզ՝ համապատասխան կտրվածքներով։ Նշված նյութերը պետք է արտացոլեն հանքավերահսկիչ կառուցվածքների և հանքատեղակալող ապարների, շրջանի երկաթի հանքավայրերի և հանքերևակումների, ինչպես նաև երկաթի կանխատեսումային ռեսուրսների գնահատված տեղամասերի տեղաբաշխումը:

2) Հանքավայրի շրջանում կատարված երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքները պետք է հաշվի առնվեն շրջանի երկրաբանական քարտեզում ու դրա կտրվածքներում և վերջինիս մասշտաբին համապատասխան արտացոլվեն երկրաֆիզիկական խոտորումների (անոմալիաների) մեկնաբանությունների ամփոփ հատակագծերում:

30. Հանքամարմինների կամ միներալացված գոտիների ելքերը դեպի մակերևույթ և մերձմակերևութային տեղամասերը անհրաժեշտ է ուսումնասիրել լեռնային փորվածքներով և ոչ խորը հորատանցքերով՝ երկրաֆիզիկական և երկրաքիմիական մեթոդների կիրառմամբ և նմուշարկել այնպիսի մանրամասնությամբ, որը թույլ կտա որոշել հանքամարմիների ձևաբանությունը և տեղադրման պայմանները, օքսիդացման գոտու խորությունն ու կառուցվածքը, հանքաքարի օքսիդացման աստիճանը, հանքաքարերի նյութական կազմի, տեխնոլոգիական հատկությունների և կատարել օքսիդացած և խառը հանքաքարերի պաշարների տարանջատ հաշվարկ՝ ըստ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի:

31. Երկաթի հանքավայրերի հետախուզումն ըստ խորության իրականացվում է հիմնականում հորատանցքերով` հետազոտության երկրաֆիզիկական մեթոդների (վերերկրյա, հորատանցքերում) առավելագույն կիրառմամբ, իսկ հանքակուտակների տեղադրման ոչ մեծ խորությունների դեպքում՝ հորատանցքերի և լեռնային փորվածքների զուգակցմամբ: Հորատման տվյալներով միանշանակ չմեկնաբանվող (բնութագրվող), շատ բարդ երկրաբանական կառուցվածք ունեցող, հանքավայրերում, տեղադրման պայմանների, ձևի (մորֆոլոգիայի), ներքին կառուցվածքի, նյութական կազմի, հանքաքարի տիպերի և տեսակների տեղաբաշխման առանձնահատկությունների պարզաբանման, ինչպես նաև հորատման ու երկրաֆիզիկական աշխատանքների որակի վերահսկման և տեխնոլոգիական նմուշի վերցման համար, հանքամարմինների ներկայացուցչական տեղամասերում, անհրաժեշտության դեպքում պետք է անցնել ստորգետնյա լեռնային փորվածքներ:

1) Հետախուզման մեթոդաբանությունը՝ երկրաֆիզիկական հետազոտությունների տեսակներն ու ծավալները, դրանց նշանակությունը և հորատման աշխատանքների հարաբերակցությունը, լեռնային փորվածքների ացնկացման անհրաժեշտությունը, հետախուզական ցանցի երկրաչափությունն ու խտությունը, նմուշարկման մեթոդներն ու եղանակները, պետք է ապահովեն հանքավայրի երկրաբանակական կառուցվածքի բարդությանը համապատասխան, Դասակարգման 3-րդ գլխում (15-ից 28-րդ կետեր) սահմանված կարգերով և Դասակարման 8-րդ գլխում (44-րդ կետ) սահմանված հարաբերակցությամբ պաշարների հաշվարկման հնարավորությունը։ Հետախուզման մեթոդաբանությունը որոշվում է կախված հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկություններից՝ հետախուզման, հորատման, լեռնային և երկրաֆիզիկական միջոցների հնարավորություններից, ինչպես նաև համանման տիպի հանքավայրերի հետախուզման և շահագործման փորձից։

32. Սյունակային հորատման հորատանցքերում պետք է ստացվի լավ պահպանված հորատահանուկի հնարավոր առավելագույն ելք, որը թույլ կտա պարզել հանքամարմինների և պարփակող ապարների տեղադրման առանձնահատկությունները, դրանց հզորությունը, հանքամարմինների ներքին կառուցվածքը, մերձհանքային փոփոխությունների բնույթը, հանքաքարերի բնական տարատեսակների տեղաբաշխվածությունը, դրանց մակատեսքը (տեքստուրան) և ներկառուցվածքը (ստրուկտուրան) և ապահովել նմուշարկման ենթակա նյութի բնութագրականությունը: Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների գործելակերպով (պրակտիկայով) հաստատված է, որ հանքամարմնից ստացված հորատահանուկի ելքը ըստ հորատման յուրաքանչյուր երթի (հորատաերթի) պետք է 70%-ից պակաս չլինի՝ հիմնականում կազմելով 90% և ավելի (հատկապես սույն հավելվածի ընդունումից հետո անցած հորատանցքերի համար), ընդ որում փուխր, սորուն հանքաքարերի հանքային հատույթներում երկրաֆիզիկական մեթոդներով իրականացվում է պարտադիր հավաստում։

1) Հորատահանուկի գծային ելքի ճշտությունն անհրաժեշտ է շարունակաբար վերստուգել այլ եղանակներով (կշռային, ծավալային):

2) Հանքայնացված միջակայքերում հանքաքարի որակի և հանքամարմնի հզորության որոշման համար հորատահանուկի բնութագրական լինելը պետք է հաստատվի դրա հնարավոր ընտրողական մաշելիության ուսումնասիրությունների տվյալներով: Ընտրողական մաշելիության մակարդակը ուսումնասիրվում է ըստ տարբեր տեսակի հանքաքարերի և հորատահանուկի ելքի կարգերի (կլասների)։ Դրա համար անհրաժեշտ է օգտագործել հանքաքարերի ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների ուսումնասիրման ու լեռնային փորվածքների նմուշարկման տվյալները, կարոտաժի արդյունքները, շահագործական հետախուզման և արդյունահանման նյութերը, ինչպես նաև հորատահանուկի տարբեր ելքերով միջակայքերի տվյալների շարունակական մշակման արդյունքները։

3) Հանքաքարերի փխրուն տարատեսակներով ներկայացված հանքամարմինների հետախուզման ժամանակ անհրաժեշտ է կիրառել հորատման հատուկ տեխնոլոգիա, որը հնարավորություն է տալիս բարձրացնել հորատահանուկի ելքը (հորատում առանց լվացման, կարճացված երթով (հորատաերթով), լվացող հատուկ հեղուկների կիրառում և այլն)։

4) Հորատման արժանահավատության և տեղեկատվականության բարձրացման և պաշարների քանակական գնահատման համար անհրաժեշտ է հորատանցքերում իրականացնել երկրաֆիզիկական հետազոտություններ, որոնց ռացիոնալ համալիրը որոշվում է, ելնելով առաջադրված խնդիրներից, հանքավայրերի երկրաբանական-երկրաֆիզիկական կոնկրետ պայմաններից և երկրաֆիզիկական մեթոդների ժամանակակից հնարավորություններից:

5) Հանքային միջակայքերի առանձնացման, դրանց պարամետրերի որոշման համար արդյունավետ կարոտաժի համալիրը պետք է իրականացվի հանքավայրում հորատված բոլոր հորատանցքերում: Մագնետիտային հանքաքարերի համար անհրաժեշտ է իրականացնել մագնիսական ընկալունության (КВМ), ոչ մագնիսական հանքաքարերի համար՝ միջուկային երկրաֆիզիկական մեթոդների, թույլ մագնիսական հանքաքարերի համար՝ էլեկտրամագնիսական և միջուկային երկրաֆիզիկական համալիր մեթոդների կարոտաժ։

6) 200 և ավելի մետր խորությամբ ուղղաձիգ և բոլոր թեք ուղղությամբ հորատվող հորատանցքերի առանցքների ազիմուտային և զենիթային անկյունները պետք է որոշվեն, այնուհետև վերստուգիչ չափումներով հաստատվեն ոչ հաճախ, քան յուրաքանչյուր 50 մետրը մեկ անգամ: Այդ չափումների արդյունքներն անհրաժեշտ է հաշվի առնել երկրաբանական կտրվածքներ և ըստ հորիզոնների հատակագծեր կազմելիս, հանքային միջակայքերի հզորությունները չափելիս: Լեռնային փորվածքներով հորատանցքերի առանցքը հատելու դեպքերում չափումների արդյունքներն ստուգվում են մարկշեյդերական հանույթի տվյալներով:

7) Հորատանցքերով հետախուզման դեպքում դրանց և հանքամարմինների հատման անկյունները պետք է փոքր չլինեն 300-ից։ Զառիթափ հանքամարմինները մեծ անկյան տակ հատելու համար նպատակահարմար է կատարել հորատանցքի արհեստական թեքում: Հորատմամբ հետախուզության արդյունավետության բարձրացման նպատակով առաջարկվում է հորատել բազմախորշ և ստորգետնյա հորատանցքեր: Հանքայնացված միջակայքը նպատակահարմար է հորատել նույն տրամագծով:

33. Հետախուզական փորվածքների դիրքը և միմյանց միջև եղած հեռավորությունները պետք է որոշվեն հանքամարմինների յուրաքանչյուր կառուցվածքային-ձևաբանական տիպի համար՝ առանձին, հաշվի առնելով դրանց չափերը, երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունները և հանքամարմինների եզրագծման ու դրանց կապակցման (տեղակապման) հավաստման համար երկրաֆիզիկական մեթոդների (վերերկրյա, հորատանցքերում) օգտագործման հնարավորությունը (մագնետիտային հանքաքարերի հանքավայրերում նպատակահարմար է կիրառել հորատանցքային մագնիսահետախուզման մեթոդները, իսկ էլեկտրական հատկություններով բավարար հստակ տարանջատվող կտրվածքմների դեպքում՝ առավել արդյունավետ են հորատանցքային էլեկտրահետախուզման մեթոդները):

1) Աղյուսակ 3-ով սահմանվում են Հայաստանի Հանրապետությունում երկաթի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հետախուզական փորվածքների խտությանը ներկայացվող պահանջները, որոնք կարող են հաշվի առնվել երկրաբանահետախուզական աշխատանքների նախագծման համար, սակայն դրանք չի կարելի դիտարկել որպես պարտադիր նախապայման: Յուրաքանչյուր հանքավայրի համար մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունների ուսումնասիրության և տվյալ կամ նմանատիպ այլ հանքավայրերի վերաբերյալ եղած բոլոր երկրաբանական, երկրաֆիզիկական և շահագործական նյութերի մանրազնին վերլուծության արդյունքներով հիմնավորվում է հետախուզական փորվածքների ցանցի առավել ռացիոնալ երկրաչափությունը և խտությունը:

 

Աղյուսակ 3

 

Հայաստանի Հանրապետության երկաթի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հետախուզական փորվածքների խտությանը ներկայացվող

ՊԱՀԱՆՋՆԵՐ

 

Հանքավայրի բարդության խումբը	Հանքային մարմինների բնութագիրը	Փորվածքի տեսակը	Հանքամարմինների հետախուզահատումների միջև հեռավորությունները փորվածքներով (մ)՝ ըստ պաշարների կարգերի
			A		B		C1		C2
			ըստ տարա-ծման	ըստ անկ-ման	ըստ տարա-ծման	ըստ անկ-ման	ըստ տարա-ծման	ըստ անկ-ման	ըստ տարա-ծման	ըստ անկ-ման
1-ին	Հաստատուն հզորությամբ և կայուն որակով խոշոր հորիզոնական կամ սակավաթեք շերտաձև հանքակուտակներ	hորատանց-քեր	200	200	400	400	800	800	-	-
2-րդ	ա. Համեմատաբար բարդ կառուցվածքով՝ հանքաքարի կայուն հզորությամբ՝ խոշոր բարդ-ծալքավոր կամ խզվածքային խախտումներով խախտված շերտաձև, ոսպնյակաձև հանքակուտակներ	հորատանց-քեր	-	-	100-300	100-200	400-600	200-400	600-800	400-600
	բ. Բարդ կառուցվածքով կամ հանքաքարի անկայուն որակով՝ խոշոր և միջին չափերի ոսպնյակաձև, շտոկաձև, սյունաձև, խողովակաձև հանքակուտակներ	հորատանց-քեր	-	-	75-150	50-100	150-300	100-200	300-500	200-400
3-րդ	Միջին և փոքր չափերի ոսպնյակաձև հանքակուտակներ, խիստ փոփոխական հզորությամբ և հանքաքարի որակով երակձև, սյունաձև բարդ ձևի հանքամարմիներ	հորատանց-քեր	-	-	-	-	50-100	50-100	100-300	100-300

2) Հորատանցքային երկրաֆիզիկայի մեթոդների ազդեցությունը հետախուզական փորվածքների ցանցի խտության ընտրության վրա սահմանված չեն։

34. Հանքավայրերի հաշվարկված պաշարների հավաստիության հաստատման համար դրանց որոշ տեղամասեր պետք է հետախուզված լինեն առավել մանրամասն։ Այդ տեղամասերն անհրաժեշտ է ուսումնասիրել և նմուշարկել հաքավայրերի մնացած տեղամասերի համեմատությամբ առավել խիտ հետախուզական ցանցով։ Ընդ որում.

1) հանքավայրի, մնացած մասի համար ընդունված հետախուզական ցանցից առավել խիտ հետախուզական ցանցով, մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասերի քանակը և չափերը որոշվում է Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի պահանջը բավարարելու տեսակետից..

ա. 1-ին խմբի հանքավայրերում Դասակարգմամբ սահմանված դեպքերում և քանակներով պետք է հաշվարկվեն նաև A, B և A+B կարգերի պաշարներ..

բ.. 2-րդ խմբի հանքավայրերում Դասակարգմամբ սահմանված դեպքերում և քանակներով պետք է հաշվարկվեն նաև B կարգի պաշարներ..

գ.. 3-րդ խմբի հանքավայրերում Դասակարգմամբ սահմանված քանակներով պետք է հաշվարկվեն C1 կարգի պաշարներ.. 3-րդ խմբի հանքավայրերի մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասերում նպատակահարմար է C1 կարգի համար ընդունված հետախուզման ցանցը խտացնել առնվազն երկու անգամ..

2) Պաշարների հաշվարկման համար երկրավիճակագրական մոդելավորման եղանակների, հակադարձ հեռավորությոսւնների և այլ մեթոդների կիրառման համար, մանրամասն հետախուզման տեղամասերում անհրաժեշտ է ապահովել օպտիմալ միջարկումների (ինտերպոլյացիա) բանաձևերի հիմնավորման համար բավարար հետախուզական հատումների խտություն։

3) Առավել մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասերը պետք է ընտրվեն այնպես, որ դրանք բնութագրեն հանքավայրի հիմնական պաշարները ներառող հանքային մարմինների տեղադրման պայմանները և ձևաբանությունը, ինչպես նաև հանքաքարերի գերակշռող մասի որակը։ Հնարավորության դեպքում դրանք տեղակայվում են հանքավայրի առաջնային մշակման ենթակա պաշարների եզրագծերում․. եթե վերջիններս չեն բնութագրում հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը, հանքաքարի որակը, և լեռնաերկրաբանական պայմանները, ապա պետք է մանրամասն ուսումնասիրվեն նաև այդ պայմաններին բավարարող տեղամասերը։ Հանքավայրերում մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասերի քանակը և չափերը յուրաքանչյուր հստակ դեպքի համար ընտրվում է ընդերքօգտագործողի կողմից։

4) Մանրամասն հետախուզման տեղամասերի վերաբերյալ ստացված տեղեկատվությունը օգտագործվում է հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի բարդության խմբի հիմնավորման, կիրառված հետախուզման ցանցի երկրաչափության և խտության համապատասխանությունը հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին հավաստելու, հետազոտման երկրաֆիզիկական մեթոդների, նմուշարկման տվյալների արդյունքների և հանքավայրի մնացած մասի պաշարների հաշվարկման համար ընդունված հաշվարկային պարամետրերի և ամբողջ հանքավայրի շահագործման պայմանների հավաստիության գնահատման նպատակով։ Շահագործվող հանքավայրերում այդ նպատակների համար կիրառվում են շահագործական հետախուզման և արդյունահանման տվյալները:

35. Բոլոր հետախուզական փորվածքները, և հանքամարմինների կամ հանքային գոտիների ելքերը երկրի մակերևույթ պետք է փաստագրվեն: Նմուշարկման արդյունքները տեղադրվում են առաջնային փաստագրման մատյաններում և համեմատվում երկրաբանական նկարագրությունների հետ:

1) Առաջնային փաստագրման լիակատարությունն ու որակը, հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկություններին փաստագրման համապատասխանությունը, կառուցվածքային տարրերի տարածական դիրքի որոշման և փաստագրման տվյալները լուսաբանող գծանկարների ու դրանց նկարագրության արժանահավատությունը Հայաստանի Հանրապետության ընդերքի մասին օրենսգրքի 7-րդ հոդվածի 6.5-րդ մասի համաձայն պետք է փաստվի բնապահպանության և ընդերքի ոլորտում վերահսկողություն իրականացնող տեսչական մարմնի կողմից՝ առաջնային երկրաբանական փաստագրման նյութերի և փաստացի իրականացված աշխատանքների հետ համեմատմամբ:

2) Անհրաժեշտ է գնահատել նաև երկրաբանական և երկրաֆիզիկական նմուշարկման որակը (նմուշի զանգվածի և հատույթի պահպանումը, դրանց դիրքի համապատասխանությունը տեղամասի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին, նմուշարկման ամբողջականությունը և անընդհատությունը, վերահսկողական նմուշարկման առկայությունը և արդյունքները), միներալատեխնոլոգիական և ինժեներաջրաերկրաբանական հետազոտությունների ներկայացուցչականությունը, ծավալային զանգվածի որոշման որակը, նմուշի վերամշակումը և անալիտիկ աշխատանքները: Բացի դրանից, անհրաժեշտ է վերահսկել ամփոփ երկրաբանական նյութերի համապատասխանությունը առաջնային փաստաթղթերին և ֆոնդային նյութերին:

3) Ստուգման արդյունքները ձևակերպվում են ակտերով և համապատասխան գրությամբ ներկայացվում՝ ընդերքի օգտագործման և պահպանության բնագավառում լիազոր մարմին:

36. Օգտակար հանածոյի որակի ուսումնասիրության, հանքամարմինների եզրագծման և պաշարների հաշվարկի համար հետախուզական փորվածքներով հատված կամ բնական մերկացումներով բացված բոլոր հանքային միջակայքերը ենթակա են նմուշարկման:

37. Նմուշարկման մեթոդների (երկրաբանական, երկրաֆիզիկական) ու եղանակների ընտրությունը կատարվում է ելնելով հանքավայրի կոնկրետ երկրաբանական առանձնահատկություններից, ինչպես նաև հետախուզման կիրառվող տեխնիկական միջոցներից:

1) Համապատասխան հիմնավորվածության դեպքում, որպես շարքային նմուշարկում, կարող են կիրառվել երկրաֆիզիկական մեթոդներով (մագնիսական, միջուկային երկրաֆիզիկական) ստացված տվյալները (երկրաֆիզիկական նմուշարկման տվյալները պաշարների հաշվարկման ժամանակ կիրառելու, ինչպես նաև նմուշարկման երկրաֆիզիկական նոր մեթոդների և մեթոդաբանությունների գործնականում ներդրման հնարավորությունը կարող է առաջարկվել Հաշվետվության հեղինակների կամ այլ կոմպետենտ կառույցների խորհրդով, որը քննարկվում է Պետական ընդերքաբանական փորձաքննության հանձնաժողովի նիստում՝ օրենքով սահմանված կարգով ստանալով իրավական ձևակերպում)։

2) Հանքավայրում ընդունված նմուշարկման բավարար արտադրողական և խնայողական մեթոդն ու եղանակը պետք է ապահովի սպասվող արդյունքների առավել հավաստիություն։ Նմուշարկման մի քանի մեթոդների և եղանակների կիրառման դեպքում անհրաժեշտ է դրանց համադրումը՝ ըստ ստացված արդյունքների ճշտության և հավաստիության:

3) Նմուշարկման երկրաբանական, երկրաֆիզիկական մեթոդների և ակոսային, հորատահանուկային, քերծման ու այլ եղանակների ընտրության, նմուշներ վերցնելու ու դրանց մշակման որակի որոշման և նմուշարկման արդյունքների հավաստիության գնահատման համար անհրաժեշտ է կիրառել երկրաբանահետախուզական աշխատանքների գործընթացներով հավաստված ու արդարացված մեթոդներն ու եղանակները:

38. Հետախուզական հատումների նմուշարկումն անհրաժեշտ է իրականացնել հետևյալ պայմանների պահպանմամբ.

1) նմուշարկման ցանցը պետք է լինի կայուն, իսկ դրա խտությունը որոշվում է հանքավայրի ուսումնասիրվող տեղամասերի երկրաբանական առանձնահատկություններով: Նմուշները պետք է վերցնել հանքայնացման առավելագույն փոփոխականության ուղղությամբ: Հանքամարմինները հետախուզական փորվածքներով (հատկապես հորատանցքերով) հանքայնացման առավելագույն փոփոխականության ուղղության նկատմամբ սուր անկյան (30⁰-ից փոքր) տակ հատելու դեպքում, եթե ըստ այդմ կասկածներ են առաջանում նմուշարկման բնութագրականության լինելու հարցում, վերստուգիչ աշխատանքներով կամ համեմատությամբ պետք է ապացուցվի այդ հատումների նմուշարկման արդյունքները պաշարների հաշվարկում օգտագործելու հնարավորությունը,

2) նմուշարկումը պետք է կատարվի անընդմեջ, հանքային մարմնի ամբողջ հզորությամբ, ընդգրկելով նաև պարփակող ապարները՝ կոնդիցիաների պահանջներին համապատասխան արդյունաբերական սահմաններում ներառվող դատարկ կամ ոչ կոնդիցիոն միջակայքերի թույլատրելի հզորությունը գերազանցող չափով: Հետախուզական փորվածքներում հանքաքարերի արմատական ելքերից բացի պետք է նմուշարկվեն նաև դրանց հողմահարման արգասիքները,

3) հանքամարմինների կողերում հանքաքարերի ու հանքայնացված ապարների բնական տարատեսակները պետք է նմուշարկվեն առանձին՝ սեկցիաներով (հատվածամասերով): Յուրաքանչյուր սեկցիայի (շարքային նմուշի) երկարությունը որոշվում է հանքամարմնի ներքին կառուցվածքով, նյութական կազմի փոփոխականությամբ, մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկություններով, հանքաքարերի ֆիզիկամեխանիկական և այլ հատկություններով, ինչպես նաև հորատաերթի երկարությամբ, ըստ որում հորատահանուկի տարբեր ելքերով միջակայքերը նմուշարկվում են առանձին-առանձին:

39. Նմուշարկման որակը, ըստ յուրաքանչյուր ընդունված մեթոդի ու եղանակի և հանքաքարի հիմնական տեսակների, անհրաժեշտ է շարունակաբար վերստուգել՝ տալով ստացված արդյունքների ճշգրտության ու արժանահավատության գնահատականը: Անհրաժեշտ է ժամանակին ստուգել նմուշների դիրքը երկրաբանական կառուցվածքի տարրերի նկատմամբ, հանքամարմիններն ըստ հզորության եզրագծելու հուսալիությունը, նմուշների ընդունված պարամետրերի հաստատունությունը և դրանց փաստացի զանգվածի համապատասխանությունը հաշվարկայինին՝ ելնելով նմուշի ակոսի ընդունված հատույթից կամ հորատահանուկի փաստացի տրամագծից ու ելքից (շեղումը չպետք է գերազանցի ±10-20%՝ նկատի ունենալով հանքաքարերի խտության փոփոխականությունը):

1) Հորատահանուկային նմուշարկման ճշգրտությունը անհրաժեշտ է ստուգել հորատահանուկի երկրորդ կեսից վերցված նմուշով:

2) Բնական տեղադրման պայմաններում երկրաֆիզիկական նմուշարկման ժամանակ վերահսկվում է սարքավորումների աշխատանքի կայունությունը և մեթոդի վերարտադրողականությունը՝ շարքային և ստուգողական չափումների միևնույն պայմաններում: Երկրաֆիզիկական նմուշարկման արժանահավատությունը որոշվում է հորատահանուկի բարձր ելքով (90% և ավելի) հենակետային միջակայքերի երկրաբանական և երկրաֆիզիկական նմուշարկման տվյալների համադրման միջոցով։

3) Նմուշարկման ճշգրտության վրա ազդող թերությունների բացահայտման դեպքում անհրաժեշտ է իրականացնել հանքային միջակայքերի վերանմուշարկում (կամ կրկնակի կարոտաժ):

4) Կարոտաժի արդյունքներով որոշված պարունակությունների արժանահավատությունը հավաստվում է դրա տվյալները հորատահանուկի բարձր ելքով (90% և ավելի) հենակետային հորատանցքերում հանքաքարերի հիմնական տեսակների նմուշարկման արդյունքների հետ համադրելով։ Շարքային հորատանցքերում հորատահանուկային նմուշարկման արժանահավատությունը պետք է հավաստվի հորատահանուկի ելքի տարբեր դասերի համար, երկրաֆիզիկական նմուշարկման տվյալներով, առանձին-առանձին։ Նմուշարկման արդյունքները զգալի աղավաղող, ընտրողական մաշելիության առկայության դեպքում հորատահանուկային նմուշարկման արժանահավատությունը հնարավորության դեպքում հաստատվում է ուղեկցող լեռնային փորվածքների նմուշարկմամբ։

5) Նմուշարկման ընդունված եղանակի արժանահավատությունը, շահագործվող հանքավայրերում, հաստատվում է հանքավայրի միևնույն հորիզոնների, բլոկների կամ տեղամասերի սահմաններում՝ լեռնային փորվածքների և սյունակային հորատման տվյալների տարբերակված (առաձին) համադրմամբ։

6) Վերստուգիչ նմուշարկման ծավալները պետք է բավարար լինեն դրանց արդյունքների վիճակագրական մշակման և սիստեմատիկ սխալների առկայության կամ բացակայության մասին հիմնավորված հետևությունների համար, իսկ անհրաժեշտության դեպքում` նաև ուղղիչ գործակիցներ մտցնելու համար:

40. Նմուշների մշակումը կատարվում է յուրաքանչյուր հանքավայրի համար մշակված սխեմայով կամ համադրելի ընդունված հանքավայրի օրինակով։ Հիմնական և վերստուգիչ նմուշների մշակումն իրականացվում է միևնույն սխեմայով:

1) Նմուշների մշակման որակը պետք է շարունակաբար վերահսկվի՝ «K» գործակցի հիմնավորվածության և մշակման սխեմայի պահպանման հետ կապված բոլոր գործողություններով:

2) Խոշորածավալ վերստուգիչ նմուշների մշակումը կատարվում է հատուկ կազմված ծրագրերով:

41. Հանքաքարերի քիմիական կազմը պետք է ուսումնասիրվի ամբողջությամբ, դրանց որակի արժանահավատ գնահատումը, հիմնական, ուղեկից բաղադրիչների ու դրանց արդյունաբերական նշանակության հաստատումն, ինչպես նաև վնասակար խառնուկների հայտնաբերումն ապահովող լիարժեքությամբ: Հանքաքարերում դրանց պարունակությունը որոշվում է համապատասխան ստանդարտներով սահմանված նմուշների քիմիական, մագնիսական, միջուկային երկրաֆիզիկական, այլ երկրաֆիզիկական, սպեկտրային և անալիզների այլ մեթոդներով։

1) Հանքաքարում ուղեկից բաղադրիչների ուսումնասիրությունը իրականացվում է ընդերքի ռացիոնալ և համալիր օգտագործման եղանակի որոշումն ապահովող մանրամասնությամբ։

2) Հարստացում չպահանջող հանքաքարերի շարքային նմուշներում որոշվում է երկաթի ընդհանուր, ինչպես նաև այն բաղադրիչների պարունակությունները, որոնց որոշումը նախատեսված է ապրանքային հանքաքարին ներկայացվող տեխնիկական պայմաններով։ Վնասակար խառնուկների, խարամաառաջացնող, ինչպես նաև ուղեկից բաղադրիչների պարունակությունները կարող են որոշվել խմբային նմուշներում:

3) Հարստացման ենթակա հանքաքարերի շարքային նմուշներում, որպես կանոն, որոշվում են. Fe-ի ընդհանուր, իսկ մագնետիտային կազմի հանքաքարերի համար՝ նաև մագնետիտին կապված Fe-ի, ինքնուրույն արդյունաբերական նշանակություն ունեցող ուղեկից բաղադրիչների (ապատիտ-մագնետիտային հանքաքարերում՝ P2O5-ի և ZrO2-ի, տիտան-մագնետիտային հանքաքարերում՝ V2O5-ի, ինչպես նաև Cu-ի, Co-ի և այլնի) պարունակությունները։ Հարստացման սխեմային համապատասխան երկաթի խտանյութ անցնող միներալների հետ կապված վնասկար խառնուկների (ընդհանուր և սուլֆիդային ծծմբի (S), մագնետիտում ցինկի (Zn) իզոմորֆ խառնուկի, տիտանամագնետիտներում՝ TiO2-ի և այլնի), ինչպես նաև օքսիդացած, առաջնային մագնետիտային և երկաթասպաթային (սիդերիտային) հանքաքարերի սահմանների որոշման համար՝ FeO-ի և Fe2О3-ի պարունակությունները, կարբոնատացած և լիմոնիտացած տարատեսակների առանձնացման համար՝ շիկացման ժամանակ կորուստները կարող են որոշվել խմբային նմուշների անալիզների տվյալներով։ Խարամաառաջացնող բաղադրիչների պարունակությունը սահմանվում են խտանյութերի անալիզներով:

4) Խմբային նմուշներում պետք է որոշվեն ընդհանուր երկաթի (Fe-ի), արդյունաբերական նշանակությամբ միներալների, ինչպես նաև շարքային նմուշներում որոշված այլ բաղադրիչների հետ կապված երկաթի (Fe-ի) և բոլոր ուղեկից օգտակար բաղադրիչների (Zn, Pb, Au, Pt, Ge և այլն) պարունակությունները: Խմբային նմուշները պետք է բնութագրեն հանքաքարերի բոլոր բնական տարատեսակները կամ դրանց տեխնոլոգիական տիպերն ու տեսակները:

5) Շարքային նմուշները խմբային նմուշներում միավորելու կարգը, դրանց տեղաբաշխումը և ընդհանուր քանակը պետք է ապահովեն հանքաքարերի հիմնական տարատեսակների հավասարաչափ նմուշարկումը՝ ուղեկից բաղադրիչների և վնասակար խառնուրդների պարունակությունների որոշմամբ և այդ պարունակությունների փոփոխությունների պարզաբանումը հանքամարմինների տարածման և անկման ուղղություններով:

6) Առաջնային հանքաքարերի օքսիդացման աստիճանը բացահայտելու և օքսիդացման գոտու սահմանմանը որոշելու նպատակով պետք է կատարվեն ֆազային անալիզներ:

42. Նմուշների անալիզների որակը պետք է հետևողականորեն ստուգել, իսկ վերստուգման արդյունքները ժամանակին մշակել՝ գոյություն ունեցող մեթոդական մոտեցումներին համապատասխան: Անալիզների երկրաբանական վերստուգումն անհրաժեշտ է իրականացնել լաբորատոր վերստուգումից անկախ՝ հանքավայրի հետախուզման ամբողջ ժամանակաշրջանում: Վերստուգման ենթակա են բոլոր հիմնական, ուղեկից ու խարամառաջացնող բաղադրամասերի և վնասակար խառնուրդների անալիզների արդյունքները:

43. Նմուշներում օգտակար և վնասակար բաղադրիչների պարունակությունների որոշման ժամանակ թույլ տրվող պատահական սխալանքների հայտնաբերման համար անհրաժեշտ է իրականացնել անալիզների ներքին վերստուգում` ծածկագրված վերստուգվող նմուշների անալիզների միջոցով՝ վերցված հիմնական անալիզները կատարող նույն լաբորատորիայի անալիտիկ նմուշների կրկնօրինակներից։

1) Շարքային նմուշների անալիզների արդյունքում հնարավոր սիստեմատիկ սխալանքների հայտնաբերման և գնահատման համար պետք է իրականացվի անալիզների արտաքին վերստուգում` վերստուգիչ կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում: Արտաքին վերստուգման են ուղարկվում հիմնական լաբորատորիայում պահպանվող և ներքին վերստուգման ենթարկված անալիտիկ նմուշների կրկնօրինակները: Հետազոտվող նմուշներին համանման կազմի ստանդարտ նմուշների (Стандартные Образцы Состава – СОС, այսուհետ՝ ՀԿՍՆ) առկայության դեպքում արտաքին վերստուգումը պետք է իրականացնել՝ այդ նմուշները ծածկագրված տեսքով մտցնելով հիմնական լաբորատորիա վերստուգման ուղարկվող նմուշների խմբաքանակի մեջ:

2) Ներքին և արտաքին վերստուգման ուղարկվող նմուշները պետք է բնորոշեն հանքավայրի հանքաքարերի բոլոր տարատեսակները և պարունակությունների դասերը: Պարտադիր կարգով ներքին վերստուգման են ուղարկվում հետազոտվող ուղեկից բաղադրիչների արտակարգ բարձր պարունակություն ցույց տված բոլոր նմուշները, այդ թվում «մրրկային» պարունակությամբ:

44. Ներքին և արտաքին վերստուգման քանակը պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի և հետախուզման ժամանակահատվածի համար պետք է ապահովի ընտրանքի (ընտրաքանակի կամ ընտրված նմուշների խմբաքանակի) բնութագրականությունը:

1) Պարունակությունների դասերի առանձնացման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել պաշարների հաշվարկի համար կոնդիցիաների պահանջներն՝ եզրագծային և նվազագույն ադրյունաբերական պարունակությունները: Անալիզների ենթակա նմուշների մեծ քանակի (տարեկան 2000 և ավելի) դեպքում վերստուգիչ անալիզների են ուղարկվում դրանց ընդհանուր քանակի 5%-ը: Շարքային նմուշների փոքր քանակի դեպքում պարունակությունների յուրաքանչյուր առանձնացված դասի համար վերստուգվող ժամանակահատվածում պետք է կատարվեն 30-ից ոչ պակաս վերստուգիչ անալիզներ:

45. Ներքին և արտաքին վերստուգումների տվյալների մշակումը պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի համար կատարվում է ըստ ժամանակաշրջանների (կիսամյակ, տարի)՝ անալիզների յուրաքանչյուր մեթոդի և հիմնական անալիզները կատարող լաբորատորիայի համար առանձին: Սիստեմատիկ շեղումների գնահատականը՝ ՀԿՍՆ անալիզի տվյալների արդյունքներով, կատարվում է ըստ անալիտիկ տվյալների վիճակագրական մշակման:

1) Ներքին վերստուգման արդյունքներով որոշված հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը չպետք է գերազանցի աղյուսակ 4-ով սահմանված՝ ըստ պարունակությունների դասերի անալիզների առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքների (%) ցուցանիշները: Հակառակ դեպքում պարունակությունների տվյալ դասի և լաբորատորիայի աշխատանքի ժամանակաշրջանի հիմնական անալիզների արդյունքները խոտանվում են, և բոլոր նմուշները ենթարկվում են կրկնակի անալիզների՝ ներքին երկրաբանական վերստուգիչ հետազոտության կատարմամբ: Միաժամանակ հիմնական լաբորատորիան պետք է պարզաբանի խոտանի պատճառները և միջոցներ ձեռնարկի դրանք վերացնելու համար։

 

Աղյուսակ 4

 

Ըստ պարունակությունների դասերի անալիզների առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը (%)

 

Բաղադրիչները	Պարունակությունների դասերը, % (Ge, գ/տ)	Թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը, %	Բաղա-դրիչները	Պարունակությունների դասերը, % (Ge, գ/տ)	Թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը, %
Fe ընդհանուր	>45	1,5	CaO	7-20	6
	30-45	2,0		1-7	11
	20-30	2,5		0,5-1	15
	10-20	3,0		0,2-0,5	20
FeՕ	>17	3,5		<0,2	30
	12-17	4,0	Mn	3-6	3,5
	5-12	5,5		0,5-3,0	6
	3,5-5	10		0,2-0,5	10
	3,5	20		0,1-0,2	13
Fe մագնետիտի	>45	1,5		0,05-0,1	20
	30-45	2,0	S	1-2	9
	20-30	3,0		0,5-1	12
	10-20	4,0		0,3-0,5	15
SiO2	5-20	5,5		0,1-0,3	17
	1,5-5	11		0,05-0,1	20
MgO	1-10	9		0,01-0,05	30
	0,5-1,0	16		0,001-0,01	30
	0,05-1,0	30	P2O5	>1,0	2,5
	<0,05	30		0,3-1,0	5,5
Cr2O3	10-20	2,5		0,1-0,3	8,5
	5-10	3		0,05-0,1	12
	1-5	5		0,01-0,05	22
	0,1-1,0	8,5		0,001-0,01	30
Ni	0,5-1,0	7	As	>2	3
	0,2-0,5	10		0,5-2,0	6
	0,02-0,2	20		0,05-0,5	16
Co	0,05-0,1	10		0,01-0,5	25
	0,01-0,05	25		0,01	30
TiO2	>15	2,5	B2O3	3-10	7
	4-15	6		1-3	10
	1-4	8,5		0,1-1,0	22
	1	17		0,1	30
V2O5	0,5-1,0	12	Ge	>50	18
	0,2-0,5	15		10-50	26
	0,1-0,2	20		10	30
	0,01-0,1	25	ZrO2	>3	3,5
	0,01	30		1-3	6
Cu	1-3	5,5		0,1-1,0	15
	0,5-1,0	8,5		0,1	30
	0,2-0,5	13	-	-	-
	0,1-0,2	17	-	-	-

 

2) Եթե հանքավայրում առանձնացված պարունակությունների դասերը տարբերվում են աղյուսակ 4-ում նշվածներից, ապա առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքները որոշվում են միջարկմամբ:

46. Արտաքին վերստուգման տվյալներով հիմնական և վերստուգող լաբորատորիաների անալիզների արդյունքների միջև սիստեմատիկ շեղումների բացահայտման դեպքում կատարվում է արբիտրաժային վերստուգում՝ արբիտրաժի կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում: Արբիտրաժ վերահսկողության են ուղարկվում լաբորատորիայում պահպանվող շարքային նմուշների անալիտիկ կրկնօրինակները (ծայրահեղ դեպքերում` անալիտիկ նմուշների մնացուկները), որոնք ունեն շարքային և արտաքին անալիզների արդյունքներ: Վերստուգման ենթակա են 30-40 նմուշ՝ պարունակության յուրաքանչուր դասի համար, որտեղ հայտնաբերվել են սիստեմատիկ տարամիտություններ: Անալիզի ենթարկվող նմուշներին ՀԿՍՆ-ի առկայության դեպքում դրանք նույնպես ծածկագրված տեսքով անհրաժեշտ է մտցնել արբիտրաժ ուղարկվող նմուշների խմբաքանակում: Յուրաքանչյուր ՀԿՍՆ-ի համար պետք է ստացվեն 10-15 վերստուգիչ անալիզների արդյունքներ:

1) Արբիտրաժ անալիզների արդյունքում սիստեմատիկ տարամիտությունների հաստատման դեպքում անհրաժեշտ է պարզել դրանց պատճառները և միջոցառումներ մշակել հիմնական լաբորատորիայի աշխատանքի թերությունների վերացման համար, ինչպես նաև որոշել պարունակությունների տվյալ դասի և լաբորատորիայի աշխատանքի տվյալ ժամանակահատվածի բոլոր նմուշների անալիզները կրկնելու կամ հիմնական անալիզների արդյունքում համապատասխան ուղղիչ գործակից մտցնելու անհրաժեշտության հարցը:

2) Առանց արբիտրաժ անալիզների կատարման ուղղիչ գործակցի կիրառությունն անթույլատրելի է։

47. Երկաթի հանքավայրերի հետախուզությամբ և շահագործմամբ զբաղվող օտարերկրյա որոշ ընկերությունների պրակտիկայում օգտագործվում է նմուշներ վերցնելու, դրանք նախապատրաստելու և անալիզների ենթարկելու գործընթացների որակը վերստուգելու ավելի պարզ, բայց բավականաչափ արդյունավետ ընթացակարգ՝ հիմնված լաբորատորիա ուղարկվող շարքային քսան նմուշներից կազմված յուրաքանչյուր խմբաքանակի մեջ շարունակաբար մեկական դատարկ, կրկնօրինակ և ստուգանմուշային կամ չափանմուշային (էտալոնային) նմուշ ներառելու հետ, ձևավորելով դրանք հետևյալ կարգով.

1) Դատարկ նմուշները վերցվում են հանքավայրի հետախուզման սկզբնական փուլում նախապատրաստված համասեռված (հոմոգենացված) համախառն նմուշից (քսան կիլոգրամից ոչ պակաս զանգվածով)՝ ըստ կազմության համանման հանքավայրի երկաթի հանքայնացումը տեղակալող (պարփակող) ապարներին: Համախառն նմուշի համար նյութ են ծառայում չհանքայնացված հորատահանուկը կամ մերկացման անհանք ապարները: Երկաթի նշանակալի քանակի բացակայությունը համախառն նմուշում հաստատվում է ոչ պակաս քան երկու տարբեր լաբորիատորիաներում կատարված բազմաթիվ անալիզներով: Դատարկ նմուշն ընդգրկվում է նմուշների նախապատրաստման հոսքում և մյուս նմուշների հետ ունենում է հաջորդական համար:

2) Որպես կրկնօրինակ ծառայող նմուշները վերցվում են դաշտային պայմաններում, կամայականորեն: Հորատման ապարախյուսի նմուշարկման ժամանակ դրանք պատրաստվում են վերջինիս կիսման եղանակով: Հորատահանուկի նմուշարկման ժամանակ դրա կիսումը կատարվում է մանրացման սկզբնական փուլից հետո:

3) Չափանմուշային (էտալոնային) նմուշները, որոնցում երկաթի պարունակությունը հայտնի է ընդունելի մակարդակի ճշտությամբ, որքան հնարավոր է, պետք է մոտ լինեն հանքավայրում երկաթի հանքայնացման քարաբանական և միներալային կազմին: Դրանցում երկաթի պարունակությունը պետք է համապատասխանի հանքավայրում առանձնացվող պարունակությունների երեք հիմնական դասերին, որոնք մոտ են տնտեսապես հիմնավորված եզրագծային, միջին և բարձր պարունակություններին: Չափանմուշային նմուշները վերցվում են նախօրոք պատրաստված, 20 կգ-ից ոչ պակաս զանգվածով համախառն նմուշներից՝ կազմված նախկինում անալիզի ենթարկված հորատահանուկի կամ հորատման ապարախյուսի նմուշներից մնացած խոշորահատիկ նյութից: Համախառն նմուշների աղացած և համասեռված նյութը պետք է անալիզի ենթարկվի մի քանի անկախ լաբորատորիաներում: Չափանմուշային նմուշները համարակալվում են շարքային նմուշների հերթական համարներով, որոնք չպետք է հայտնի լինեն անալիզ իրականացնող աշխատակիցներին:

4) Դատարկ, կրկնօրինակ և չափանմուշային նմուշների օգտագործումն ապահովում է կանոնավոր և բավականին արդյունավետ վերստուգում՝ շարքային նմուշների նախապատրաստման և անալիզների կատարման (սիստեմատիկ սխալանքների հայտնաբերում և պատահական սխալանքների մեծության որոշում) որակի նկատմամբ՝ հանքավայրի հետախուզման ամբողջ ժամանակամիջոցում, հիմնականում սեփական լաբորատորիայի միջոցներով:

48. Նմուշարկման իրականացված վերստուգման արդյունքներով (նմուշների վերցնում, մշակում և անալիզների կատարում) պետք է գնահատվի հանքային միջակայքերի եզրագծման և դրանց պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլ տրված հնարավոր սխալանքը:

49. Հանքաքարի միներալային կազմը, դրանց կազմվածքակառուցվածքային առանձնահատկությունները և ֆիզիկական հատկությունները պետք է ուսումնասիրվեն միներալաապարագիտական, ֆիզիկական, քիմիական և այլ տեսակի անալիզների կիրառմամբ: Ընդ որում առանձին միներալների նկարագրությամբ կատարվում է նաև դրանց տեղաբաշխման քանակական գնահատում:

1) Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվի երկաթի միներալներին.. դրանց քանակի որոշում, միմիյանց և ուրիշ միներալների միջև փոխհարաբերությունների պարզաբանում (սերտաճվածքների առկայությունը, դրանց չափերը և սերտաճման տեսակները)։

2) Հարստացում պահանջող հանքաքարերի համար պետք է որոշվեն նաև դրանց (միներալների հատիկների) չափերը և բաշխումն ըստ խոշորության դասի, պոչանքներ անցնող՝ մագնետիտի, հեմատիտի, պիրիտի, պիրոտինի և սիլիկատների միներալների (նռնաքար, պիրոքսեն, էպիդոտ, քլորիտ և այլն) հետ կապակցված երակթի քանակությունը։

3) Օոլիթային հանքաքարերի համար մանրամասն ուսումնասիրվում է օոլիթների և կոնկրեցիաների ձևը, չափերը, քանակը, միներալային կազմը, կառուցվածքը, ըստ շերտերի դրանց տեղաբաշխման բնույթը, տեսակը, միներալային կազմը, ցեմենտի քանակը։ Անհրաժեշտ է նաև ուսումնասիրել սուլֆատ պարունակող միներալները (բարիտ, գիպս և այլն), պարզաբանել դրանց քանակությունն ու տեղաբաշխումը:

4) Միներալաբանական հետազոտությունների գործընթացում պետք է ուսումնասիրվի երկաթի, ուղեկից բաղադրիչների ու վնասակար խառնուրդների բաշխումը և կազմվի դրանց հաշվեկշիռն ըստ միներալային միացությունների ձևերի:

50. Ծավալային զանգվածի և խոնավության որոշումը անհրաժեշտ է կատարել հանքաքարերի յուրաքանչյուր առանձնացված բնական տարատեսակի և միջհանքային ոչ կոնդիցիոն նրբաշերտերի համար:

1) Խիտ (հոծ) հանքաքարերի ծավալային զանգվածը գլխավորապես որոշվում է պարաֆինապատված բնութագրիչ նմուշներով և վերստուգվում է բնամասերում դրա որոշման արդյունքներով: Փխրուն, խիստ ճեղքավորված և խոռոչավոր հանքաքարերի ծավալային զանգվածը, որպես կանոն, որոշվում է բնամասերում: Ծավալային զանգվածը կարող է որոշվել նաև ցրված գամմա-ճառագայթման կլանման մեթոդով` անհրաժեշտ ծավալի ստուգափորձական (հավաստող) աշխատանքների առկայության դեպքում: Ծավալային զանգվածի որոշման հետ միաժամանակ որոշվում է նաև հանքաքարի խոնավությունը: Ծավալային զանգվածի և խոնավության որոշման համար նախատեսված ապարանմուշներն ու նմուշները պետք է բնութագրված լինեն միներալային կազմով և հիմնական բաղադրամասերի պարունակությամբ:

51. Հանքաքարի քիմիական և միներալային կազմերի, կազմվածքակառուցվածքային առանձնահատկությունների ու ֆիզիկական հատկությունների ուսումնասիրությունների արդյունքում սահմանվում է դրանց բնական տարատեսակությունը և նախնական նշվում է արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը, որոնք պահանջում են ընտրողական արդյունահանում և առանձին վերամշակում:

1) Հանքաքարի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի և տեսակների վերջնական առանձնացումն իրականացվում է հանքավայրերում բացահայտված բնական տարատեսակների տեխնոլոգիական ուսումնասիրության արդյունքներով:

 

5. ՀԱՆՔԱՔԱՐԵՐԻ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

52. Սև մետալուրգիայի լեռնահարստացման ձեռնարկությունների ապրանքային արտադրանքը հանդիսանում են հարուստ հանքաքարերը, խտանյութերը, ագլոմերատը (եռակալված հանքաքար), բովագնդիկը (օկատիշը), տաք կաղապարման (բրիկետավորման) երկաթը, որոնց տիպերը յուրաքանչյուր ձեռնարկության համար որոշվում են համապատասխան տեխնիկական պայմաններով։ Հարստացման արգասիքի որակը յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում կանոնակարգվում է մատակարարի (հանքաքարանի) և մետալուրգիական ձեռնարկության միջև կնքված պայմանագրով կամ պետք է համապատասխանի գոյություն ունեցող ստանդարտներին և տեխնիկական պայմաններին։

1) Հարուստ հանքաքարերին և հարստացման խտանյութերին ներկայացվող, որպես ընդհանուր պահանջներ կարող են ընդունվել 5-րդ և 6-րդ աղյուսակներում բերված տվյալները։

 

Աղյուսակ 5

 

Հարուստ հանքաքարերին ներկայացվող պահանջները

 

Հանքաքարի տեսակը և միներալային կազմը

Fеընդ․-ի նվազագույն պարունա-կությունը

Վնասակար խառնուրդների առավելագույն թույլատրելի պարունակությունը, %.

Հատիկաչափական կազմը

SiO2

S

P(P2O5)

Cu

As

Zn

Pb

Sn

Ni

Cr

Mn

Խոշորու-թյունը, մմ

Դասի պարունա-կությունը, %

Եռակալված (ագլոմերատային)՝

Մագնետիտային Մարտիտ-հեմատիտային Գորշ երկաթաքար   Սիդերիտային

45.0 45.0   44.0     32.5

– –   18.0     12.0

– –   –     0.35

– –   (0.8)     –

0.15 –   –     –

– –   –     –

– –   –     –

– –   –     –

– –   –     –

– –   –     –

– –   –     –

– –   –     –

} }

–20+0 –10+0   –10+0 –60+10 +60

≤ 15 ≥ 85   ≤ 9 ≥ 85 ≤ 6

Դոմնային՝

Մագնետիտային Մարտիտ-հեմատիտային Գորշ երկաթաքար

50.0 50.0   45.0

– –   18.0

0.3 0.3 0.3

0.3 0.3 0.3

0.2 0.2 0.2

0.07 0.07 0.07

0.1 0.1 0.1

0.1 0.1 0.1

0.08 0.08 0.08

– – –

– – –

– – –

}

–10+0 –100+10

≤ 20 ≥ 80

Մարտենյան՝

Մագնետիտային Մարտիտ-հեմատիտային Գորշ երկաթաքար

57.0 57.0 57.0

5.0 5.0 5.0

0.15 0.15 0.15

0.15 0.15 0.15

0.04 0.04 0.04

0.04 0.04 0.04

0.04 0.04 0.04

0.04 0.04 0.04

– – –

0.04 0.04 0.04

0.04 0.04 0.04

0.5 0.5 0.5

}

–10+0 –250+10

≤ 25 ≥ 75

Աղյուսակ 6

Երկաթի խտանյութերի որակին արդյունաբերության կողմից ներկայացվող պահանջները

Խտանյութի անվանում և նշանակությունը	Fеընդ․-ի նվազագույն պարունա-կությունը	Վնասակար խառնուրդների առավելագույն թույլատրելի պարունակությունը, %
		SiO2	Al2O3	CaO	MgO	MnO	S	P(P2O5)	K2O	TiO2	V(V2O5)
Էլեկտրամետալուրգիա
Մագնետիտային Մարտիտ-հեմատիտային	69.5 68.0	3.0 3.0	– –	– –	– –	0.05 0.05	0.06 0.06	0.04 0.04	0.08 0.08	– –	– –
Մարտկոցների արտադրություն
Մագնետիտային Մարտիտ-հեմատիտային	71.0 69.0	1.0 1.0	0.13 0.13	0.04 0.04	0.04 0.04	0.04 0.04	– –	– –	– –	0.03 0.03	0.02 0.02
Փոշեմետալուրգիա
Ցածր տեսակի Միջին տեսակ Բարձր տեսակի	71.4 71.8 72.0	0.4 0.3 0.15	0.20 0.10 0.10	0.10 – –	0.10 0.04 0.02	0.50 0.30 0.02	0.05 0.02 0.015	0.03 0.02 0.015	– – –	0.08 0.04 0.015	– – –
Դոմնային արտադրություն
Մագնետիտային Մարտիտ-հեմատիտային Գորշ երկաթաքար Սիդերիտային Սիդերիտի թրծված խտանյութ Գորշ երկաթաքար	62.0 60.0 44.0 37.0 47.0 59.3	10.0 10.0 18.0 10.0 – 6.0	– – 5.0 – – –	– – – – – –	– – – – 13.5 –	– – – – – –	0.45 – – – – –	– – (0.8) – – –	– – – – – –	– – – – – –	– – – – – (≥ 0.54)
Հորատանցքերի հորատման ծանրացիչներ
Մագնետիտային Մարտիտ-հեմատիտային Գորշ երկաթաքար	60.0 58.0 45.0	12.0 12.0 12.0	– – –	– – –	– – –	– – –	– – –	– – –	– – –	– – –	– – –

 

2) Ըստ երկաթի պարունակության առանձնանում են բնական հարուստ և աղքատ (հարստացման կարիք ունեցող) հանքաքարեր:

3) Հարուստ հանքաքարերը դասակարգվում են՝ դոմնային (հրահալոցային) և մարտենյան:

4) Դոմնային հանքաքարերը օգտագործվում են անմիջապես դոմնային շիխտա (բովախառնուրդ) ներմուծման համար և պետք է ներկայացված լինեն 80%-ից ոչ պակաս 10-100 մմ խոշորության դասերով։ Երկաթի պարունակությունը մագնետիտային և հեմատիտային հանքաքարերում պետք է լինի 50%-ից ավելի, հիդրոհյոտիտային հանքաքարերում՝ 45%-ից ավելի, իսկ վնասակար խարնուրդները չպետք է գերազանցեն՝ ծծումբ՝ 0.3%-ը, ֆոսֆոր՝ 0.3%-ը, պղինձ՝ 0.2%-ը, մկնդեղ՝ 0.07%-ը, ցինկ և կապար՝ յուրաքանչյուրը 0.1%-ը, անագ՝ 0.08%-ը: Նիկել, կոբալտ, մանգան, քրոմ, մոլիբդեն, վոլֆրամ, վանադիում և այլ լեգիրող (որակը բարելավող) բաղադրիչներ կարող են պարունակվել երկաթի հանքաքարի վերամշակման արգասիքների հիմնական հատկությունները չվատթարացնող քանակությամբ:

5) Մարտենյան վերամշակման համար անմիջապես պիտանի մարտենյան հանքաքարերը պետք է ներկայացված լինեն 75%-ից ոչ պակաս 10–250 մմ խոշորության դասերով. երկաթի պարունակությունը մագնետիտային, հեմատիտային, հիդրոհյոտիտային և խառը հանքաքարերում պետք է լինի 57%-ից ավելի, վնասակար խարնուրդները չպետք է գերազանցեն՝ սիլիկահող` 5%-ը, ծծումբ և ֆոսֆոր` 0.15%-ը, պղինձ, մկնդեղ, ցինկ, կապար, նիկել, քրոմ` յուրաքանչյուրը 0.04%-ը, մանգան՝ 0.5%-ը:

6) Հանքաքարերը, որոնց 80-92%-ը ներկայացված է 10 մմ և 8-20%-ից ոչ ավելի 10-20 մմ խոշորության դասերով, անհրաժեշտ է ենթարկել նախնական տեսակավորման ըստ կտորների դասերի:

7) Հարուստ հանքաքարերի որակական բնութագրման համար կարևոր նշանակություն ունեն ոչ հանքային խառնուրդների պարունակությունը և հարաբերակցությունը խարամաառաջացնող բաղադրիչներին, որոնք արտահայտվում են հիմնայնության գործակցով և սիլիկատային մոդուլով:

8) Հիմնայնության գործակիցը (ՀԳ) արտահայտում է ալկալիական հողերի օքսիդների (կալցիում և մագնեզիում) պարունակությունների գումարի հարաբերությունը թթվային բաղադրիչների (սիլիցիում և ալյումին) օքսիդների պարունակությունների գումարին: Ըստ այս գործակցի մեծության երկաթի հանքաքարերը և դրանց խտանյութերը ստորաբաժանվում են թթվայինների. հանդիսանում է առավել հաճախ հանդիպողը (ՀԳ 0.7-ից փոքր), ինքնաֆլյուսացվողների (ինքնաօքսիդալուծվողների) (ՀԳ 0.7-1.1) և հիմնայինների (ՀԳ 1.1-ից մեծ): Լավագունը հանդիսանում են ինքնաֆլյուսացվող հանքաքարերը։

9) Ըստ սիլիկատային մոդուլի (սիլիցիումի օքսիդի պարունակության հարաբերությունը ալյումինի օքսիդին պարունակությանը) սահմանափակվում է 2-ից ցածր մոդուլով երկաթի հանքաքարերի օգտագործումը։

10) Հարստացում պահանջող երկաթի հանքաքարերը տոկոսային հարաբերակցությամբ գերակշռում են երկաթի համաշխարհային արտադրության մեջ և բաժանվում են հեշտ հարստացվող և դժվար հարստացվող տեսակների, որը պայմանավորված է դրանց միներալային կազմից և կազմվածքակառուցվածքային առանձնահատկություններից: Հեշտ հարստացվողներին են պատկանում մագնետիտային կազմի երկաթի հանքաքարերը՝ առաջին հերթին մագնետիտային քվարցիտները:

11) Դժվար հարստացվող են հանդիսանում նրբահատիկ բազմամիներալ երկաթի հանքաքարերը, որոնցում երկաթը մտնում է մի քանի ոչ մագնետիտային միներալների (հյոտիտ, հիդրոհյոտիտ) կազմի մեջ կամ հանքային միներալները (հյոտիտ, հիդրոհյոտիտ) կազմում են փոշենման, օոլիթային (ձվաքարային) թաքնված բյուրեղային և կոլոիդալ զանգվածներ: Այս հանքաքարերի մանրացման ժամանակ չի հաջողվում բացել միներալները՝ դրանց չափազանց փոքր չափերի և ոչ մետաղական միներալների հետ դրանց նուրբ սերտաճման պատճառով: Դժվար հարստացվող հանքաքարերի առավել բնութագրական օրինակներ են Կրիվոյ Ռոգի և Կուրսկի մագնիսական անոմալիայի օքսիդացած երկաթային քվարցիտները, գորշ երկաթաքարային հանքաքարերի բոլոր տեսակները։

12) Հարստացման եղանակների ընտրությունը որոշվում է հանքաքարերի միներալային կազմից, դրանց կազմվածքակառուցվածքային առանձնահատկություններից, ինչպես նաև ոչ մետաղական միներալների բնույթից և հանքաքարերի ֆիզիկամեխանիկական հատկություններից կախված:

13) Մագնետիտային հանքաքարերը հարստացվում են մագնիսական եղանակով: Մագնետիտային հանքաքարերի հարստացման չոր և թաց մագնիսական սեպարացիայի (զատման) կիրառումը ապահովում է կոնդիցիոն խտանյութերի ստացում անգամ ելակետային հանքաքարում երկաթի համեմատաբար ցածր պարունակության պարագայում: Հանքաքարում մագնետիտի հետ արդյունաբերական քանակությամբ հեմատիտի առկայության դեպքում կարող է կիրառվել մագնիսաֆլոտացիոն (նրբացանավոր հանքաքարերի համար) կամ մագնիսագրավիտացիոն (խոշորացանավոր հանքաքարերի համար) հարստացման եղանակները: Կրիվոյ Ռոգի, Կուրսկի մագնիսական անոմալիայի և Կոլսկի թերակղզու մագնետիտային քվարցիտների հարստացման սխեմաները ներառում են ջարդում, աղում (մանրացում) և թույլ մագնիսական դաշտում մագնիսական հարստացում։

14) Օքսիդացած երկաթային քվարցիտների հարստացումը կարող է իրականացվել ուժեղ մագնիսական դաշտում մագնիսական, թրծում-մագնիսական և ֆլոտացման եղանակներով։

15) Եթե մագնետիտային հանքաքարերում պարունակվում են արդյունաբերական քանակությամբ ապատիտի կամ կոբալտի, պղնձի և ցինկի սուլֆիդներ, բորի և այլ միներալներ, ապա դրանց կորզման համար կիրառվում է մագնիսական սեպարացիայի թափոնների ֆլոտացիա: Այդպիսի սխեմաներ կիրառվում են Կովդորսկու, Վիսոկոգորսկու և Սոկոլովկու-Սարաբայսկու ԼՀԿ-ներում։

16) Տիտանոմագնետիտային և իլմենիտ-տիտանոմագնետիտային հանքաքարերի հարստացման սկզբունքային սխեմաները ներառում են բազմափուլ թաց մագնիսական սեպարացիա: Տիտանի խտանյութում իլմենիտի առանձնացման նպատակով իրականացվում է թաց մագնիսական սեպարացիայի պոչերի հարստացում ֆլոտացման կամ գրավիտացիոն եղանակով՝ բարձր ինտենսիվությամբ մագնիսական դաշտում հետագա մագնիսական սեպարացիայով:

17) Տիտանի ցածր պարունակությամբ երկաթ-վանադիումային հանքաքարերը (Կաչանարսկու, Գուսեվոգորսկու, Պուդոժգորսկու և այլ հանքավայրեր) կարող են օգտագործվել դոմնային գործընթացի տեխնոլոգիայում՝ թուջի ստացման ժամանակ կրկնակի կոնվերտում՝ խարամից վանադիումի կորզմամբ։ Կարող է կիրառվել նաև իլմենիտային և տիտանոմագնետիտային խտանյութերի ստացմամբ՝ հանքաքարերի նախնական հարստացման տեխնոլոգիան. եթե TiO2-ի պարունակությունը դրանում չի գերազանցում 4%-ը, ապա այն անմիջականորեն ենթարկվում է դոմնային գործընթացի, իսկ ավելի բարձր պարունակությունների դեպքում այդ խտանյութը խառնվում (շիխտովկա) է տիտան չպարունակող երկաթի հանքաքարերի հետ։ Ներկայումս մշակված է նաև պիրոհիդրոմետալուրգիական տեխնոլոգիա, որը հնարավորություն է տալիս տնտեսապես նպատակահարմար կերպով կորզել տիտանը տվյալ տեսակի հանքաքարերից (դոմնային գործընթաց՝ էլեկտրահալում, հիդրոմետալուրգիա, երկաթային ձուլահատիկի ընտրողական կռագուլմամբ (коагуляцией) և ուղեկցող բաղադրիչների խարամային թաղանք անցմամբ՝ տիտանամագնետիտային բովագնդիկների խորը մետաղապատում)։

18) Մետալուրգների մոտ լուրջ տեխնոլոգիական խնդիրներ են առաջանում տիտանի բարձր պարունակությամբ վանադիում պարունակող տիտանամագնետիտային հանքաքարերի և խտանյութերի վերամշակման ժամանակ, քանի որ տիտանը և վանադիումը ավանդական տեխնոլոգիայի դեպքում չեն կարող կորզվել առանձին արտադրատեսակներում և բարդացնում են մետալուրգիական գործընթացի կառավարումը։ ՌԴ ԳԱԱ Ուրալյան ստորաբաժանման կողմից մշակվել է ըստ պարունակության կոնդիցիոն առանձին արտադրանքներում ուղեկցող բաղադրիչների առանձնացմամբ՝ համալիր խտանյութերի հարստացման պիրոմետալուրգիական եղանակ, որոնք կարող են օգտագործվել ավանդական տեխնոլոգիայով։ Ըստ այդ տեխնոլոգիայի, նուրբ մանրացված համալիր խտանյութը գնդավորվում է պինդ վերականգնիչով, հում բովագնդիկները ենթարկվում են վերականգնող թրծման, որի ընթացքում բովագնդիկները ձեռք են բերում «ընկույզի» կառուցվածք՝ միջուկում կուտակվում է մետաղական երկաթը և վանադիումը, վանադիումով լեգիրված պողպատը, իսկ տիտանի օքսիդը ձևավորում է խարամային թաղանթը։ Բովագնդիկների հետագա ջարդմամբ և մանրեցմամբ ապահովվում է երկաթային ձուլահատիկի բացումը, որը չոր կամ թաց մագնիասական սեպարացման (զատման) եղանակով առանձնացվում է առանձին արտադրանքում։ Հիմնականում տիտանի օքսիդից կազմված խարամային բաղկացուցիչը ենթարկվում է հետագա վերամշակման։ Երկաթի կորզումը ձուլահատիկներ և տիտանինը՝ խարամային թաղանթ, կազմում է առնվազն 92%։

19) Հիդրոհյոտիտ-լեպտքլորիտային օոլիտային (ձվաքարային) գորշ երկաթաքարերի հարստացման համար օգտագործվում են գրավիտացիոն կամ գրավիտացիոն- մագնիսական (ուժեղ մագնիսական դաշտերում) եղանակները։ Կավային հիդրոհյոտիտային և մարտիտային (գլաքարային) հանքաքարերը հարստացվում են լվացմամբ: Երկաթասպաթային (սիդերիտային) հանքաքարերի հարստացումը սովորաբար կատարվում է հետագա թրծմամբ բարդ միջավայրում սեպարացիայի միջոցով:

20) Երկաթային քվարցիտների և սկառնամագնետիտային հանքաքարերի վերամշակման արդյունքում սովորաբար ստացվում է երկաթի 62-66% պարունակությամբ խտանյութ։ Էլեկտրամետալուրգիական զտման և տաք-կաղապարման երկաթի արտադրության համար թողարկվում են երկաթի 69.5%-ից ոչ ցածր, սիլիկահողի՝ 3.0%-ից ոչ բարձր, ծծմբի 0.06%-ից ոչ բարձր պարունակություններով խտանյութեր։ Ապատիտ-մագնետիտային և մանգանամագնետիտային հանքաքարերի թաց մագնիսական սեպարացման կոնդիցիոն խտանյութերում երկաթի պարունա-կությունը կազմում է 62-64%։

21) Օոլիտային (ձվաքարային) գորշ երկաթաքարերի գրավիտացիոն և գրավիտացիոն-մագնիսական հարստացման խտանյութերը ներկայումս համարվում են կոնդիցիոն երկաթի՝ 44-49%, սիլիկահողի՝ 18-11%, կավահողի՝ 4-5%, ֆոսֆորի հնգօքսիդի՝ 0.6-0.8% պարունակությունների դեպքում։

22) Երկաթի հանքաքարերի տարբեր տեսակների վերամշակման տեխնոլոգիայի կատարելագործման հեռանկարային ուղղություններն և գործընթացներն են հանդիսանում.

ա. տրանսպորտային տարողությունների էքսպրես անալիզների արդյունքներով, հանքավերահսկող կայաններում մեծամասշտաբ ռադիոմետրական տեսակավորումը, որպես արդյունահանվող հումքի որակի կառավարման համակարգի էլեմենտ՝ հանքավայրի պաշարների ռացիոնալ օգտագործման և հարստացման արդյունավետ տեխնոլոգիա ստեղծելու համար։

բ. խոշոր ջարդումից (-200 մմ) հետո կույտային նյութի ռադիոմետրիական սեպարացիա. որոշ տեսակի հանքաքարերի համար, օրինակ տիտանամագնետիտային (լցակույտային պոչերի հեռացում, տեխնոլոգիական սխեմայի պարզեցում՝ գրավիտացիոն ցիկլի բացառման հաշվին) և ապատիտ-մագնետիտային (լցակույտային պոչերի հեռացում, կալցիտային արտադրանքի առանձնացում, կարբոնատային մոդուլի լավարկում)։

գ. մանրացված հանքաքարերի գրավիտացիոն եղանակով հարստացում՝ հիդրոցիկլոնում ծանր սուսպենզիաների (կախույթի) հիման վրա։

53. Երկաթի հանքաքարերը որոշ դեպքերում պարունակում են արժեքավոր ուղեկից բաղադրիչներ, որոնց օգտագործումը բարելավում է օգտակար հանածոներ արդյունահանող ձեռնարկությունների տեխնիկատնտեսական ցուցանիշները և թույլ է տալիս ստանալ դեֆիցիտային (քիչ քանակությամբ արտադրովող) ապրանքային արտադրանք։

1) Հարստացման ենթարկվող հանքաքարերից, առանձին միներալներում պարունակվող տիտանը, պղինձը, կոբալտը, ոսկին, պլատինը, ապատիտը, հազվագյուտ մետաղները և այլ բաղադրիչները, որպես կանոն, կարող են կորզվել առանձին խտանյութեր: Արդյունաբերության մեջ ներկայումս կիրառվում է, համալիր հանքաքարերի մագնիսական հարստացման պոչերից, ապատիտի, իլմենիտի և պղնձի խտանյութերից արդյունաբերության պահանջներին բավարարող, կոբալտ-պիրիտային խտանյութի ստացման տեխնոլոգիա, որը հետագայում պիտանի է հիդրոմետալուրգիական վերամշակման՝ դրանում կոբալտի 0.12%-ից ոչ պակաս պարունակության դեպքում։ Համալիր հանքաքարերի թաց մագնիսային սեպարացիայի պոչերից ֆլոտացման միջոցով կարող են ստացվել ոսկի-սուլֆիդային և բորատային խտանյութեր: Բնածին ոսկու կորզումը հնարավոր է երկաթային քվարցիտների հարստացման պոչերից։

2) Երկաթի հանքաքարերում և խտանյութերում պարունակվող ուղեկից օգտակար բաղադրիչները կորզվում են թուջի և պողպատի մեջ կամ անցնում են խարամի մեջ, որտեղից կարող են մասամբ կորզվել: Լեգիրող բաղադրիչներ հանդիսացող, այնպիսի օգտակար խառնուրդները, ինչպիսիք են նիկելը, կոբալտը, մանգանը, թուջից մասամբ անցնելով պողպատի մեջ, հնարավորություն են տալիս ստանալ տրված հատկություններով հատուկ պողպատներ։ Տիտանամագնետիտային խտանյութերի մետալուրգիական զտման խարամներից կորզվում է վանադիում, իսկ ֆոսֆոր պարունակող խարամները օգտագործվում են որպես պարարտանյութ: Տիտանամագնետիտային հանքաքարերի հարստացման պիրօքսենային պոչերից կարող է կորզվել սկանդիում։

3) Հեռանկարային է հանդիսանում երկաթի հանքաքարերից և դրանց վերամշակման արգասիքներից գերմանիումի և այլ հազվագյուտ մետաղների կորզման տեխնոլոգիայի մշակումը։

54. Հանքաքարերի քիմիական և միներալային կազմի, մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկությունների և ֆիզիկական հատկությունների ուսումնասիրության արդյունքում որոշվում են դրանց բնական տարատեսակները և կանխապես, մոտավոր ճշտությամբ, նախանշվում վերջիններիս ընտրովի արդյունահանում և առանձին վերամշակում պահանջող արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը:

1) Հանքաքարերի վերջնական ստորաբաժանումն ըստ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի և տեսակների կատարվում է հանքավայրում հայտնաբերված բնական տարատեսակների տեխնոլոգիական հետազոտությունների արդյունքներով:

55. Հանքաքարերի տեխնոլոգիական հատկությունները, որպես կանոն, ուսումնասիրվում են լաբորատոր և կիսաարդյունաբերական պայմաններում` միներալատեխնոլոգիական, փոքր տեխնոլոգիական, լաբորատոր, խոշորալաբորատոր և կիսաարդյունաբերական նմուշներով: Արդյունաբերական վերամշակման փորձից ելնելով, հեշտ հարստացվող հանքաքարերի համար թույլատրվում է լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքներով հաստատված համանմանության (անալոգիայի) տվյալների օգտագործումը: Դժվար հարստացվող կամ նոր տիպի հանքաքարերի համար, որոնց վերամշակման փորձը բացակայում է, հանքաքարերի և դրանց վերամշակման արգասիքների տեխնոլոգիական հետազոտությունները, տեխնիկական պայմաններին դրանց չհամապատասխանելու դեպքում, պետք է իրականացվեն շահագրգիռ կազմակերպությունների հետ համաձայնեցված հատուկ ծրագրով:

1) Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների տարբեր փուլերում տեխնոլոգիական հետազոտության համար նմուշառումը պետք է իրականացվի տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար անհրաժեշտ ելակետային տվյալների ստացման նպատակով՝ հետազոտությունների համար անհրաժեշտ ծավալներով, որոնք սահմանված են Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2020 թվականի հունվարի 30-ի թիվ թիվ 01-ն հրամանի հավելվածով:

56. Որոշակի խտության ցանցով վերցված միներալոգատեխնոլոգիական և փոքր տեխնոլոգիական նմուշներով պետք է բնորոշվեն հանքավայրում հայտնաբերված հանքաքարերի բնական (միներալային) բոլոր տարատեսակները: Դրանց փորձարկման արդյունքներով կատարվում է հանքավայրի հանքաքարերի տեխնոլոգիական տիպայնացում՝ առանձնացնելով հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերն ու տեսակները, ուսումնասիրվում է դրանց նյութական կազմի, ֆիզիկամեխանիկական և տեխնոլոգիական հատկությունների տարածական փոփո-խականությունն առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի սահ-մաններում և կազմվում են երկրաբանատեխնոլոգիական քարտեզներ, հատակագծեր ու կտրվածքներ:

1) Լաբորատոր և խոշոր-լաբորատոր նմուշներով ուսումնասիրվում են հանքաքարերի առանձնացված բոլոր արդյունաբերական տիպերի տեխնոլոգիական հատկությունները` դրանց վերամշակման օպտիմալ տեխնոլոգիական սխեմայի ընտրության և հարստացման հիմնական տեխնոլոգիական ցուցանիշների և ստացվող արտադրանքի որակի որոշման համար անհրաժեշտ աստիճանով:

2) Կիսաարդյունաբերական տեխնոլոգիական նմուշները ծառայում են լաբորատոր նմուշների արդյունքներով մշակված տեխնոլոգիական սխեմաների ստուգման և հանքաքարերի հարստացման ցուցանիշների ճշտման համար:

3) Արտադրական փորձարկումները կատարվում են հատուկ մասնագիտացված կազմակերպությունների կողմից ընդերքօգտագործողի հետ նախապես համաձայնացված ծրագրով։ Նմուշարկումը կատարվում է ուսումնասիրման ծրագրին համապատասխան։

57. Խոշորալաբորատոր և կիսաարդյունաբերական տեխնոլոգիական նմուշները պետք է լինեն բնութագրական, այսինքն` քիմիական և միներալային կազմով, ներկառուցվածքային-մակատեսքային առանձնահատկություններով, ֆիզիկական և ուրիշ հատկություններով պետք է համապատասխանեն տվյալ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպի հանքաքարերի միջին կազմին՝ հնարավոր աղքատացման հաշվառմամբ:

58. Հարուստ հանքաքարերի տեխնոլոգիական ցուցանիշների ուսումնասիրման ժամանակ պետք է որոշվեն հումքի համալիր հատկությունները, որոնք կանխորոշում են դրա մետալուրգիական արժողությունը. վնասակար ու օգտակար խառնուրդների և խարամաառաջացնող բաղադրիչների միներալային, քիմիական կազմերը, հիմնայնությունը ու սիլիկատային մոդուլը, ֆիզիկական հատկությունները, ինչպես նաև դրանց որակի բարձրացման նպատակահարմարությունը և հարստացման ռացիոնալ սխեման։

59. Աղքատ հանքաքարերի ավանադական մեթոդներով խորը հարստացման եղանակների՝ մագնիսական սեպարացում, գրավիտացում և ֆլոտացում, տեխնոլոգիական ուսումնասիրությունները իրականացվում են այնպիսի մանրամասնությամբ, որը բավարար կլինի որպես ռացինալ ընտրված հարստացման սխեմայով աշխատող ձեռնարկության նախագծման, շահագործական ծախսերի խոշորացված հաշվարկման, կապիտալ ներդրումների որոշման, ինչպես նաև հանքաքարի կորզվող արժողության վրա ազդեցություն ունեցող բոլոր ցուցանիշների հստակ սահմանման համար։ Հանքաքարերի հարստացվելիությունը որոշող հատկությունների՝ միներալային կազմ, մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկություններ, միներալների և դրանց համալիրների ֆիզիկական հատկություններ, հանքաքարերի օքսիդացման աստիճան, հիմնական միներալների հետ չկապակցված երկաթի քանակ և այլն, ուսումնասիրման համար կիրառվում են ժամանակակից մեթոդները և տեխնոլոգիական մեներալաբանության հնարքները։

1) Բնական (միներալային) բոլոր տեսակների համար, տեխնոլոգիական քարտեզագրման համալիր աշխատանքների հաշվառմամբ, պետք է.

ա. որոշված լինեն միներալային կազմը, երկաթի կորզվող միներալային տարատեսակների հարաբերակցությունը, մուտքային հանքաքարի և հարստացման յուրաքանչյուր փուլի վերջնական արտադրանքների քիմիական կազմերը, ներկայացված լինեն մուտքային հանքաքարի և հարստացման արգասիքների խտության, լիրքային զանգվածի և խոնավության, հանքաքարերի ջարդելիության և մանրելիության պարամետրերի վերաբերյալ տեղեկություններ։

բ. բնութագրված լինեն խոշոր և մանր ջարդումից, նուրբ մանրացումից հետո հատիկաչափական կազմը, հիմնավորված լինեն հանքաքարերի փուլային հարստացման անհրաժեշտությունը, դրանցից յուրաքանչյուրում խարամների հետ կորուստների նվազեցման հաշվառմամբ, նախապատրաստված նյութի օպտիմալ խոշորությունը (այսինքն հանքային միներալների բացումը), ապրանքային և լացակույտային (պոչանքների) խոշորությունը։

գ. բերված է մեթոդների և գործընթացների ընտրությունը (կամ դրանց զուգակցումը) դրանց պարամետրերի բնուրագրով և որոշված են հարստացման սխեմայի ցուցանիշները, որոնք միտված են երկաթի կոնդիցիոն խտանյութերի ստացմանը և ուղեկից բաղադրիչների կորզմանը (այդ թվում, ինքնուրույն արտադրատեսակներում)։

դ. հիմնավորված լինի հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տեսակների առանձնացումը, արդյունավետ կերպով դրանց համատեղ կամ առանձին վերամշակման անհրաժեշտությունը, նպատակահարմարությունը կամ հնարավորությունը։

60. Կատարված հետազոտությունների արդյունքում պետք է ապահովվեն հանքաքարերի տեխնոլոգիական հատկությունների ուսումնասիրումը՝ օբյեկտիվ տեխնիկատնտեսագիտական վերլուծության, տեխնոլոգիական կանոնակարգի մշակման և հանքաքարերում արդյունաբերական նշանակության բաղադրիչների համալիր կորզմամբ հանքային հումքի վերամշակման տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար բավարար ելակետային տվյալների ստացումն ապահովող մանրամասնությամբ։

1) Հանքաքարի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի և տեսակների առանձնացման համար պետք է մշակվեն և որոշվեն.

ա. հարստացման ողջ գործընթացի օպտիմալ տեխնոլոգիական սխեման, հարստացման գործընթացների ցուցանիշները, սարքավորումների շղթայի սխեման և համալիր վերամշակման որակաքանակական սխեման՝ հետգործընթացային ցուցանիշներով։

բ. հարստացման միջանցիկ տեխնոլոգիական ցուցանիշները (արտադրատեսակների ելքը, դրանցում երկաթի և ուղեկից բաղադրիչների պարունակությունը և կորզումը)։

գ. խտանյութերի քիմիական կազմը, որով որոշվում են դրանց մետալուրգիական հատկությունները։

դ. հարուստ հանքաքարերի մետալուրգիական զտման բնութագիրը (դոմնային, մարտենյան, առանց կոքսի) և ապրանքային արտադրանքների ըստ որակի նախնական կույտավորման անհրաժեշտությունը։

2) պետք է պարզաբանվեն ուղեկից բաղադրիչների գոյաձևերը և հարստացման ու խտանյութերի լրացուցիչ վերամշակման արտադրանքներում դրանց բաշխման հաշվեկշիռը, ինչպես նաև որոշվեն ուղեկից բաղադրիչների կորզման հնարավորությունը և տնտեսական նպատակահարմարությունը.

3) պետք է ապահովվի հանքաքարերի վերամշակման հնարավորինս անթափոն և շրջակա միջավայրի վրա նվազագույն ազդեցություն ունեցող տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման հնարավորությունը:

61. Կատարված հետազորությունների արդյունքում հանքաքարերի վերամշակման ընտրված տեխնոլոգիան պետք է ապահովի հանքաքարի առավելագույն կորզվող արժողությունը։

 

6. ՀԱՆՔԱՔԱՐԵՐԻ ՀԻԴՐՈԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ, ԻՆԺԵՆԵՐԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ, ԼԵՌՆԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՅԼ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

62. Հիդրոերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն հիմնական ջրատար հորիզոնները, որոնք կարող են մասնակցել հանքավայրի ջրակալմանը, հայտնաբերվեն առավել ջրակալված տեղամասերն ու գոտիները և որոշվեն հանքարանային ջրերի օգտագործման կամ հեռացման հարցերը: Անհրաժեշտ է որոշել յուրաքանչյուր ջրատար հորիզոնի հզորությունը, քարաբանական կազմը, ամբարիչների (կոլեկտորների) տիպերը, սնուցման պայմանները, փոխադարձ կապն ուրիշ ջրատար հորիզոնների և մակերևութային ջրերի հետ, ստորերկրյա ջրերի մակարդակների դիրքը և այլ պարամետրեր: Պետք է որոշել հնարավոր ջրաներհոսները դեպի շահագործական լեռնային փորվածքներ, որոնց անցումը նախատեսված է կոնդիցիաների տեխնիկատնտեսական հիմնավորման մեջ և մշակել առաջարկներ փորվածքները ստորերկրյա ջրերից պաշտպանելու համար: Անհրաժեշտ է նաև.

1) Ուսումնասիրել հանքավայրի ջրակալմանը մասնակցող ջրերի քիմիական կազմը և մանրէաբանական (բակտերիաբանական) վիճակը, դրանց ագրեսիվությունը բետոնի, մետաղների, պոլիմերների նկատմամբ, դրանցում օգտակար և վնասակար խառնուրդների պարունակությունը. շահագործվող հանքավայրերում որոշվում են հանքարանային ջրերի և արտադրական հոսքաջրերի քիմիական կազմերը.

2) Գնահատել այդ ջրերի օգտագործման հնարավորությունը ջրամատակարարման կամ դրանցից օգտակար բաղադրամասերի կորզման համար, ինչպես նաև դրանց ցամաքուրդի (դրենաժի) հնարավոր ազդեցությունը հանքավայրի շրջանում գործող ստորերկրյա ջրհանների վրա.

3) Առաջարկություններ ներկայացնել առաջիկայում անհրաժեշտ հատուկ հետազննական (որոնողական) աշխատանքներ իրականացնելու համար, գնահատել հանքարանային ջրերի բացթողման ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա.

4) Տալ օգտակար հանածոների արդյունահանման և հանքային հումքի վերամշակման ապագա կազմակերպությունների պահանջմունքներն ապահովող խմելու և տեխնիկական ջրամատակարարման հնարավոր աղբյուրների գնահատականը.

5) Ցամաքուրդային ջրերի օգտահանման նպատակով գնահատել դրանց շահագործական պաշարները՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2012 թվականի նոյեմբերի 22-ի թիվ 1480-ն որոշման 1-ին կետով հաստատված ստորերկրյա ջրերի շահագործական պաշարների և կանխատեսումային ռեսուրսների դասակարգման համաձայն.

6) Լեռնային ձեռնարկության նախագծման համար, հիդրոերկրաբանական հետազոտությունների արդյունքում առաջարկություններ ներկայացնել երկրաբանական զանգվածի ցամաքեցման, ջրատար ուղիների, ցամաքուրդային ջրերի օգտահանման, ջրամատակարարման աղբյուրների, շրջակա միջավայրի պահպանության հարցերի վերաբերյալ.

63. Հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ ինժեներաերկրաբանական հետազոտությունները անհրաժեշտ են արդյունահանման նախագծման (բացահանքի, ստորգետնյա լեռնային փորվածքների ու բնամասերի, հորատապայթեցման ու ամրակապման աշխատանքների անձնագրերի հիմնական պարամետրերի հաշվարկ) և լեռնային աշխատանքների իրականացման անվտանգության բարձրացման համար անհրաժեշտ տեղեկատվության ապահովման նպատակով։

1) Ինժեներաերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն` հանքաքարերի, հանքատեղակալող (հանքապարփակող) ապարների և ծածկող նստվածքների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, որոնք բնորոշում են դրանց ամրությունը բնական և ջրահագեցած վիճակներում, հանքավայրի ապարների զանգվածի ինժեներաերկրաբանական առանձնահատկությունները և դրանց անիզոտրոպիան, ապարների կազմը, դրանց ճեղքավորվածությունը, տեկտոնական խախտվածությունը, մակատեսքային առանձնահատկությունները, կարստայնությունը, քայքայվածությունը հողմահարման գոտում, ժամանակակից երկրաբանական պայմանները, որոնք կարող են բարդացնել հանքավայրի շահագործումը:

2) Ինժեներաերկրաբանական ուսումնասիրությունների արդյունքում պետք է ստացվեն տվյալներ՝ լեռնային փորվածքների կայունության և բացհանքի հիմնական պարամետրերի հաշվարկի կանխատեսումային գնահատման համար:

3) Հանքավայրի շրջանում համանման հիդրոերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական պայմաններում գտնվող` գործող հանքահորերի կամ բացհանքերի առկայության դեպքում, հետախուզվող տարածքի բնութագրման համար անհրաժեշտ է օգտագործել այդ հանքահորերի և բացհանքերի տվյալները վերջիններիս ջրակալման աստիճանի և ինժեներաերկրաբանական պայմանների մասին։

64. Նոր հայտնաբերված հանքավայրերի շրջանում անհրաժեշտ է պարզել օգտակար հանածոների հանքակուտակներից զերծ մակերեսների տեղադրությունը, որտեղ կարող են տեղաբաշխվել արտադրական և բնակելի քաղաքացիական նշանակման օբյեկտներ, դատարկ ապարների թափոնակույտեր: Հողամասերի վերականգնման (ռեկուլտիվացիա) հետ կապված հարցերի լուծման համար անհրաժեշտ է որոշել հողածածկույթի հզորությունը և իրականացնել փխրուն ապարների ագրոքիմիական հետազոտություններ, ինչպես նաև պարզել մակաբացման ապարների թունավորության (տոքսիկություն) աստիճանը և դրանց վրա բուսածածկույթի առաջացման հնարավորությունը:

65. Երկաթի հանքավայրերը շահագործվում են բաց և ստորգետնյա եղանակներով։ Մշակման եղանակի ընտրությունը կախված է հանքամարմինների տեղադրման լեռնաերկրաբանական պայմաններից, ընդունված լեռնատեխնիկական ցուցանիշներից, արդյունահանման սխեմայից և հիմնավորվում է հանքավայրի երկրաբանատնտեսագիտական գնահատման նյութերում։

1) Ստորգետնյա եղանակին է վերագրվում նաև, նոր՝ հեռանկարային համարվող, երկաթի հանքաքարերի հորատանցքային հիդրոարդյունահանման մշակման համակարգը։ Հիդրոարդյունահանման մշակման համակարգը կարող է կիրառվել երկաթի փխրուն հանքաքարերի արդյունահանման համար։ Նշված համակարգի փորձնական և փորձարարաարդյունաբերական աշխատանքները ապահովել են այդ համակարգի բարձր արդյունավետությունը, որը պահանջում է փոքր ժամանակ և կապիտալ ներդրումներ և հանդիսանում է ավելի բնապահպանական։

66. Հանքապարփակող ապարներում ինքնուրույն հանքակուտակներ առաջացնող մյուս օգտակար հանածոները պետք է ուսումնասիրվեն դրանց արդյունաբերական արժողությունը և կիրառման հնարավոր բնագավառները որոշելու մանրամասնությամբ:

67. Պետք է որոշել մարդու առողջության վրա ազդող գործոնները (պնևմափոշավտանգավորություն, բարձր ռադիոակտիվություն, երկրաջերմային պայմաններ և այլն):

68. Հիդրոերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական, լեռնաերկրաբանական և այլ բնական պայմանները պետք է ուսումնասիրված լինեն հանքավայրի շահագործման նախագծի կազմման համար անհրաժեշտ ելակետային տվյալների ստացումը ապահովող մանրամասնությամբ: Շահագործման հիդրոերկրաբանական և լեռնատեխնիկական հատկապես բարդ պայմանների դեպքում, որոնք պահանջում են հատուկ աշխատանքների առաջադրում, անցկացվող հետազոտությունների ուղղություն, ծավալներ, ժամկետներ և կարգ, համաձայնեցվում է լիազոր մարմինների հետ:

69. Բնապահպանական (էկոլոգիական) հետազոտությունների հիմնական նպատակը օգտակար հանածոյի արդյունահանման նախագծում շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման համար անհրաժեշտ տեղեկատվության ապահովելն է.

1) Էկոլոգիական ուսումնասիրություններով պետք է սահմանվեն շրջակա միջավայրի վիճակը բնորոշող ֆոնային պարամետրերը (ճառագայթման աստիճանը, մակերևութային ու ստորերկրյա ջրերի և օդի որակը, հողածածկույթի բուսական և կենդանական աշխարհի բնութագիրը և այլն), որոշվեն շինարարության համար նախատեսվող հանքարդյունաբերական կազմակերպության ֆիզիկական և քիմիական հնարավոր ներգործությունը շրջակա բնական միջավայրի վրա (հարակից տարածքների փոշոտվելը, մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի ու հողերի աղտոտումը հանքարանային ջրերով և արդյունաբերական կեղտաջրերով, օդի կեղտոտվելը մթնոլորտ արտանետվող նյութերով և այլն), ինչպես նաև բնաշրջանառությունից հանված և արտադրական նպատակներով հատկացված բնական ռեսուրսների (անտառային զանգվածների, տեխնիկական ջրերի և հողերի) ծավալները, գնահատվեն աղտոտման աղբյուրների բնույթը, ուժգնությունը (ինտենսիվությունը), ազդեցության աստիճանը և վտանգավորությունը, գործունեության տևողությունն ու փոփոխությունը և դրանց ազդեցության գոտիների սահմանները, տրվեն շրջակա միջավայրի պահպանությանը միտված առաջարկություններ:

2) Շրջակա միջավայրի վրա երկաթի հանքավայրերի ազդեցության տեխնածին աղբյուրների առանձնահատկությունները որոշվում են արդյունահանման եղանակից (բաց և ստորգետնյա), հանքաքարերի հարստացման եղանակից, ինչպես նաև մթնոլորտը ու ջրերը աղտոտող, մետալուրգիական գործընթացների արդյունքում առանձին բաղադրիչների ամբողջական հավաքման անհնարինությունից կախված։

3) Հողերի ռեկուլտիվացման հետ կապված հարցերի որոշման համար անհրաժեշտ է որոշել հողաբուսական շերտի հզորությունը և կատարել փխրուն նստվածքների ագրոքիմիական հետազոտություններ, ինչպես նաև բացահայտել մակաբացման ապարների թունավորության (տոքսիկության) աստիճանը և դրանց վրա բուսածածկույթի առաջացման հնարավորությունը:

4) Պետք է որոշվի հարստացման պոչերի պահպանման տեխնոլոգիան՝ շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատմամբ, գնահատվի փակ շրջանառու ջրամատակարարման համակարգի կիրառման հնարավորությունը, առաջարկվող սխեմայով հանքաքարերի հարստացման թափոնների հնարավոր օգտագործման ուղղությունները։

5) Շրջակա միջավայրի պահպանության, աղտոտման կանխարգելման և հողերի ռեկուլտիվացման անհրաժեշտ միջոցառումների մշակման նպատակով պետք է տրվեն առաջարկություններ։

70. Առանձնահատուկ մասնագիտական աշխատանքներ պահանջող` շահագործման խիստ բարդ հիդրոերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական և այլ բնական պայմանների դեպքում, հետազոտությունների իրականացման ծավալները, կատարման ժամկետներն ու կարգը համաձայնեցվում են ընդերքօգտագործողների և նախագծային կազմակերպությունների հետ:

 

7. ԵՐԿԱԹԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

71. Երկաթի հանքավայրերի պաշարների հաշվարկը և որակավորումը ըստ հետախուզվածության աստիճանի կատարվում է Դասակարգման պահանջներին համապատասխան՝ երկաթի հանքավայրերին բնորոշ առանձնահատկություններով:

72. Պաշարները հաշվարկվում են հաշվարկային բլոկներով, որոնցում ընդգրկված հանքամարմինների առանձին մասերը պետք է բնորոշվեն՝

1) հետախուզվածության և պաշարների քանակն ու որակը որոշող պարամետրերի ուսումնասիրվածության միատեսակ աստիճանով.

2) երկրաբանական կառուցվածքի համասեռությամբ կամ հանքամարմինների հզորության, ներքին կառուցվածքի, հանքաքարերի նյութական կազմի, որակի հիմնական ցուցանիշների և տեխնոլոգիական հատկությունների փոփոխականության մոտավորապես միատեսակ աստիճանով.

3) հանքամարմինների տեղադրման պայմանների կայունությամբ, միասնական կառուցվածքային տարրի (ծալքի թև, փականային մաս, խզումնային խախտումներով սահմանափակված տեկտոնական բլոկ) նկատմամբ հաշվարկային բլոկի որոշակի տեղադրվածությամբ.

4) շահագործման լեռնատեխնիկական պայմանների ընդհանրությամբ.

5) հանքամարմինների անկման ուղղությամբ հաշվարկային բլոկները նպատակահարմար է տարանջատել լեռնային աշխատանքների կամ հորատանցքերի հորիզոններով՝ պաշարների մշակման հաջորդականության հաշվառմամբ։ Հանքամարմինների կամ հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերն ու տեսակներն երկրաչափացման և եզրագծման անհնարինության դեպքում հաշվարկային բլոկում հաշվեկշռային և արտահաշվեկշռային պաշարների քանակը և որակը որոշ չափազանց բարդ դեպքերում կարող է որոշվել վիճակագրական եղանակներով։

73. Պաշարների հաշվարկման ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն նաև երկաթի հանքավայրերի առանձնահատկությունները արտացոլող հետևյալ լրացուցիչ պայմանները:

1) A կարգի պաշարները հետախուզման ժամանակ հաշվարկվում են միայն 1-ին խմբի հանքավայրերի բոլոր կողմերից հետախուզական փորվածքներով եզրագծված բլոկներում՝ առանց արտարկման։ Դրանց են վերագրվում մանրամասն հետախուզված տեղամասերում կամ հանքամարմինների այլ մասերում՝ հաշվարկված պաշարները, որոնց հետախուզվածության աստիճանը բավարարում է Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող և սույն հավելվածի 33-րդ կետի պահանջներին:

ա. Այն հանքավայրերում, որտեղ հանքաքարերի քանակը որոշվում է հանքաբերության գործակցի կիրառմամբ, A կարգին կարող են վերագրվել այն բլոկները, որոնց սահմաններում հանքաբերության գործակցի մեծությունը մեծ է հանքաբերության կրիտիկական գործակցից և հիմնավորվել է դրանց արդյունահանման համախառն եղանակը։

բ. Շահագործվող հանքավայրերում A կարգի պաշարները հաշվարկվում են շահագործական հետախուզման և լեռնանախապատրաստական փորվածքների տվյալներով: Դրանց են վերագրվում նախապատրաստված և հանույթին պատրաստ հաշվարկային այն բլոկների պաշարները, որոնք ուսումնասիրվածության աստիճանով բավարարում են Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող և սույն հավելվածի 33-րդ կետի պահանջներին:

գ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը մինչև ±10 է:

2) B կարգի պաշարները հաշվարկվում են միայն 1-ին և 2-րդ խմբի հանքավայրերում։ Դրանց են վերագրվում մանրամասն հետախուզված տեղամասերում կամ հանքամարմինների այլ մասերում առանձնացված պաշարները, որոնք ուսումնասիրվածության աստիճանով բավարարում են Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող և սույն հավելվածի 33-րդ կետի պահանջներին։

ա. B կարգի պաշարների եզրագիծը պետք է անցկացվի հետախուզական փորվածքներով, ընդ որում 2-րդ խմբի հանքավայրերում՝ առանց արտարկման: Հանքամարմինների հիմնական երկրաբանական բնութագրերը և հանքաքարերի նյութական կազմն ու որակը այդ եզրագծի սահմաններում պետք է որոշվեն բավարար ծավալի հատկանշական տվյալներով, որոնց ստացումն ապահովում է սույն հավելվածի 33-րդ կետում բերված (աղյուսակ 3) հետախուզական փորվածքների խտությամբ և 4-6 գլուխներում հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի, հանքաքարերի նյութական կազմի ու որակական հատկությունների և այլ պայմանների ուսումնասիրությանը ներկայացվող պահանջներով:

բ. Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակում բերված՝ առանձին կարգերի պաշարների հաշվարկային նորմատիվները (ըստ ծառայման-օգտագործման տարիների) փոփոխական մեծություններ են ոչ միայն հանքավայրերի տարբեր խմբերի համար, այլև յուրաքանչյուր խմբի շրջանակներում և կախված են օգտակար հանածոյի արժողության գործակցից (Գա՝ միավոր հանքաքարի կորզվող արժողության հարաբերությունը դրա արդյունահանման ու վերամշակման բերված ծախսերին) և բոլոր կարգերի հետախուզված ու նախնական գնահատված պաշարներով հանքարդյունաբերական կազմակերպության ապահովվածության ժամկետներից:

գ. Դասակարգման դրույթների կիրառումն ապահովում է երկրաբանահետախուզական աշխատանքների արդյունավետության բարձրացում, հետախուզման տևողության կրճատում և ռիսկի ցածր աստիճան (B կարգի պաշարների քանակի էական կրճատում)։

դ. Հանքաբերության գործակցի կիրառմամբ հանքաքարերի քանակը որոշելիս՝ 1-ին խմբի հանքավայրերում B կարգին կարող են վերագրվել այն բլոկները, որոնց սահմաններում հանքաբերության գործակցի մեծությունը բարձր է հանքավայրի համար այդ գործակցի միջին մեծությունից, հաստատվել են հանքաբերության փոփոխականության բնույթը հատակագծում և խորքում, պարզաբանվել են կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի տարածական դիրքի օրինաչափությունները, դրանց տիպական ձևերն ու բնորոշ չափերը՝ վերջիններիս ընտրովի արդյունահանման հնարավորության գնահատման համար անհրաժեշտ աստիճանով, իսկ 2-րդ խմբի հանքավայրերում՝ B կարգին կարող են վերագրվել այն բլոկները, որոնց սահմաններում հանքաբերության գործակցի մեծությունը մեծ է հանքաբերության կրիտիկական գործակցից և հիմնավորվել է դրանց արդյունահանման համախառն եղանակը:

ե. Շահագործվող հանքավայրերում B կարգի պաշարները հաշվարկվում են, լրահետախուզման, շահագործական հետախուզման և լեռնանախապատրաստական փորվածքների տվյալներով: Դրանց են վերագրվում պաշարները, որոնք ուսումնասիրվածության աստիճանով բավարարում են Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող և սույն հավելվածի 33-րդ կետի պահանջներին:

զ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±10-ից մինչև ±25 տոկոս է:

3) C1 կարգի պաշարներին են վերագրվում հանքավայրերի այն տեղամասերի պաշարները, որոնց սահմաններում անցած լեռնային փորվածքների և հորատանցքերի միջև եղած հեռավորությունները համապատասխանում են այդ կարգի համար ընդունված հետախուզացանցին, իսկ ստացված տեղեկատվության հավաստիությունը հաստատվել է մանրամասն հետախուզման համար առանձնացված տեղամասերի արդյունքներով կամ մշակվող հանքավայրերի շահագործման տվյալներով:

ա. C1 կարգի պաշարներ կարող են հաշվարկվել ըստ բարդության բոլոր խմբերի հանքավայրերում, ընդ որում դրանց եզրագծերը 3-րդ և 4-րդ խմբի հանքավայրերում որոշվում են հետախուզական փորվածքներով և երկրաֆիզիկական հետազոտությունների տվյալներով, իսկ 1-ին և 2-րդ խմբի հանքավայրերում կամ առավել արտահայտիչ և խոշոր հանքամարմինների համար, նաև երկրաբանական տվյալներով հիմնավորված սահմանափակ արտարկմամբ, հաշվի առնելով ձևաբանական առանձնահատկությունների, չափերի, հանքամարմինների հզորությունների և հանքաքարերի որակի փոփոխությունները:

բ. Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի պահանջներով սահմանվում է հետախուզված և նախնական գնահատված պաշարներով, երկաթի 3-րդ խմբի հանքավայրում հետախուզման ենթակա C1 կարգի պաշարների անհրաժեշտ (նվազագույն) քանակությունը։

գ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±25-ից մինչև ±40 տոկոս է:

4) C2 կարգի պաշարները հաշվարկվում են կոնկրետ հանքամարմիններում, որոնց եզրագծերը որոշված են երկրաբանական ու երկրաֆիզիկական տվյալներով և հավաստված են կոնդիցիոն հանքաքարեր հատող հատուկենտ հորատանցքերով կամ լեռնային փորվածքներով, կամ ավելի բարձր կարգի հետախուզված պաշարների տարածման և անկման ուղղություններով արտարկման միջոցով կամ բացահայտված երկրաֆիզիկական խոտորումների (անոմալիա) սահմաններում, որոնց հանքային բնույթը հավաստված է առանձին հորատանցքերով:

ա. Հանքարդյունաբերական կազմակերպության ընդունելի (նորմատիվ) շահութաբերության պայմաններում (Գա=1), C2 կարգի պաշարների պահանջվող նորմատիվ քանակությունը, ըստ Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի պահանջների, 3-րդ խմբի հանքավայրերում կկազմի 30%-ից (10 տարով ընդհանուր պաշարներով ապահովվածության դեպքում) մինչև 70% (25 և ավելի տարով պաշարներով ապահովվածության դեպքում), իսկ 4-րդ խմբի հանքավայրերում՝ համապատասխանաբար 60%-ից մինչև 75%:

բ. C2 կարգի պաշարների եզրագծերը անհրաժեշտ է որոշել հաշվի առնելով հանքավայրի ծագումնաբանական տեսակը, շրջանի երկրաբանական կառուցվածքում դրա տեղը, հանքավայրում հանքամարմինների տեղադրման պայմանների և հանքամարմինների հզորության, ձևի, չափերի և հանքաքարի որակի հավաստված օրինաչափությունները:

գ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±40-ից մինչև ±60 տոկոս է:

74. Պաշարները հաշվարկվում են առանձին` ըստ դրանց հետախուզվածության աստիճանի, շահագործման և բացման եղանակների, հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի ու տեսակների և տնտեսական նշանակության (հաշվեկշռային, արտահաշվեկշռային):

1) Արդյունաբերական տարբեր տիպերի և տեսակների հանքաքարերի եզրագծման անհնարինության դեպքում դրանց հարաբերակցությունը որոշվում է վիճակագրական եղանակով:

2) Հանքաքարի պաշարները հաշվարկվում են առանց հաշվի առնելու դրանց խոնավությունը (չոր հանքաքար)՝ նշելով թաց հանքաքարի բնական խոնավության մեծությունը: Խոնավատար ծակոտկեն հանքաքարերի դեպքում կատարվում է նաև թաց հանքաքարի պաշարների հաշվարկ:

3) Արտահաշվեկշռային պաշարները հաշվարկվում և հաշվառվում են այն դեպքում, երբ կոնդիցիաների տեխնիկատնտեսական հիմնավորման մեջ ապացուցված է հետագա կորզման համար ընդերքում դրանց պահպանելու հնարավորությունը կամ ապագայում օգտագործելու համար այդ պաշարների զուգընթաց կորզման, պահեստավորման ու պահպանման նպատակահարմարությունը:

4) Դասակարգման 30-րդ կետի 1-ին աղյուսակի համաձայն՝ կախված արժողության գործակցից և հաշվեկշռայինի վերածման սպասվող ժամանակից (t, տարի), արտահաշվեկշռային պաշարներն ըստ օգտագործման հեռանկարայնության ստորաբաժանվոմ են երեք ենթախմբի՝ առանձնակի հեռանկարային (t<15), հեռանկարային (t=15-30 տարի) և քիչ հեռանկարային (t=30-50 տարի)։ Արտահաշվեկշռային պաշարները ստորաբաժանվում են նաև ըստ դրանք արտահաշվեկշռայինների վերագրման պատճառների (տնտեսական, տեխնոլոգիական, ջրաերկրաբանական, լեռնատեխնիկական, բնապահպանական և այլն)։

75. Շահագործվող հանքավայրերում բացված, նախապատրաստված և հանելու պատրաստ, ինչպես նաև լեռնակապիտալ և լեռնանախապատրաստական փորվածքների ապահովիչ բնամասերում գտնվող հանքաքարերի պաշարները հաշվարկվում են առանձին` ուսումնասիրվածության աստիճանին համապատասխան կարգերի ստորաբաժանմամբ:

76. Բնակավայրերի, կապիտալ կառույցների, գյուղատնտեսական օբյեկտների, արգելոցների, բնության, պատմության և մշակույթի հուշարձանների, խոշոր ջրամբարների ու ջրահոսքերի ապահովիչ բնամասերում և Հայաստանի Հանրապետության սահմանային վիճելի տարածքներում գտնվող հանքաքարերի պաշարները վերագրվում են հաշվեկշռայինի կամ արտահաշվեկշռայինի՝ հաստատված կոնդիցիաների պարամետրերի հիման վրա, որոնց տեխնիկատնտեսական հիմնավորման ժամանակ հաշվի են առնվել կառույցների տեղափոխման ծախսերը կամ պաշարների մշակման հատուկ եղանակները:

77. Պաշարները հաշվարկելիս պետք է բացահայտվեն երկաթի և այլ օգտակար բաղադրամասերի արտակարգ բարձր (,մրրկայինե) պարունակությամբ նմուշները, պարզաբանվի դրանց ազդեցությունը հետախուզական հատումներում և հաշվարկային բլոկներում միջին պարունակության մեծության վրա և անհրաժեշտության դեպքում սահմանափակվի դրանց չհիմնավորված ազդեցությունը: Հանքամարմինների՝ բարձր պարունակությամբ և մեծ հզորությամբ մասերը պետք է առանձնացվեն ինքնուրույն հաշվարկային բլոկների և հետախուզվեն ավելի մանրամասն:

78. Շահագործվող հանքավայրերում նախկինում հաստատված պաշարների լիարժեք մշակման վերահսկողության և նոր հաշվարկված պաշարների արժանահավատության հիմնավորման համար անհրաժեշտ է համադրել հետախուզման և շահագործման տվյալներն ըստ պաշարների քանակի ու որակի, հանքամարմինների տեղադրման պայմանների, ձևաբանության, հզորության, ներքին կառուցվածքի, օգտակար բաղադրամասերի պարունակության

1) Համադրման նյութերում պետք է բերվեն.

ա. պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմնի կողմից նախկինում հաստատված և մարված (այդ թվում` արդյունահանված և բնամասերում թողնված) ու իբրև չհավաստված դուրս գրված պաշարների եզրագծերը,

բ. պաշարների հավելաճի մակերեսների եզրագծերը, ինչպես նաև տեղեկություններ Պետական հաշվեկշռում հաշվառված պաշարների (այդ թվում` նախկինում հաստատված պաշարների մնացորդի) մասին,

գ. պաշարների շարժը լուսաբանող աղյուսակներ (ըստ պաշարների կարգերի, հանքամարմինների և ամբողջ հանքավայրի),

դ. մարված պաշարների եզրագծում հանքաքարի և մետաղի հաշվեկշիռը՝ լրահետախուզման ժամանակ նախկինում հաստատված պաշարների փոփոխությունը, հանքաքարերի արդյունահանման, տեղափոխման ու վերամշակման գործընթացներում դրանց կորուստները, ինչպես նաև վերամշակման ժամանակ ապրանքային արտադրանքի ելքը արտացոլող տվյալները: Համադրման արդյունքները լուսաբանվում են հանքավայրի լեռնաերկրաբանական պայմանների վերաբերյալ պատկերացումների փոփոխություններն արտացոլող գծագրական նյութերով:

2) Եթե հետախուզման արդյունքներն ամբողջությամբ հավաստվում են շահագործման տվյալներով կամ եղած աննշան տարբերությունները չեն ազդում հանքարդյունահանող կազմակերպության տեխնիկատնտեսական ցուցանիշների վրա, ապա հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրման համար կարող են օգտագործվել երկրաբանամարկշեյդերական հաշվառման արդյունքները:

3) Այն հանքավայրերում, որտեղ ընդերքօգտագործողի կարծիքով պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմնի կողմից հաստատված պաշարները կամ հանքաքարերի որակը չեն հավաստվում շահագործման ժամանակ, կամ անհրաժեշտ է ուղղիչ գործակիցներ մտցնել նախկինում հաստատված պարամետրերում կամ պաշարներում, պարտադիր պետք է իրականացվի պաշարների հատուկ հաշվարկ՝ լրահետախուզման և շահագործական հետախուզման տվյալներով և տրվի այդ աշխատանքների կատարման ժամանակ ստացված արդյունքների արժանահավատության գնահատականը:

4) Համադրման արդյունքների վերլուծության ընթացքում անհրաժեշտ է որոշել պաշարների շահագործման և լրահետախուզման ժամանակ նախկինում հաստատված հաշվարկային պարամետրերի (հանքամարմինների հզորություններ, հանքաբերության գործակիցներ, օգտակար բաղադրիչների պարունակություններ, հաշվարկային մակերեսներ, ծավալային զանգվածներ և այլն), պաշարների քանակի և հանքաքարերի որակի փոփոխությունների մեծությունները, ինչպես նաև պարզել այդ փոփոխությունների պատճառները:

79. Վերջին տարիներին, համակարգչային տեխնիկայի զարգացման շնորհիվ, արտասահմանյան պրակտիկայում մետաղական հանքավայրերի պաշարների հաշվարկի ժամանակ լայն կիրառություն է ստացել երկրավիճակագրական մոդելավորման մեթոդը, որը հնարավորություն է տալիս օգտագործել կրայգինգի ընթացակարգը` ուսումնասիրվող հայտանիշների (օգտակար բաղադրամասի պարունակություններ, հանքային հատումների հզորություններ, գծային պարունակություններ և այլն) տարածական տեղաբաշխման օրինաչափությունների հետազոտման և դրանց գնահատման համար՝ հնարավոր սխալների ամպլիտուդի որոշմամբ:

1) Կրայգինգի կիրառման արդյունավետությունը նշանակալիորեն պայմանավորված է ելակետային հետախուզական տեղեկատվության քանակով ու որակով, հետախուզվող հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություն-ների համապատասխանող՝ առաջնային տվյալների և մոդելավորման վերլուծության մեթոդաբանությամբ (հաշվարկային պարամետրի տեղաբաշխման օրենքներ, տրենդի և անիզոտրոպիայի բնույթ, կառուցվածքային սահմանների ազդեցություն, փորձարարական վարիոգրամների կառուցվածք ու որակ և այլն): Կրայգինգի ընթացակարգի օգտագործման ժամանակ հետախուզական հատումների քանակն ու խտությունը պետք է բավարար լինի օպտիմալ միջարկման բանաձևերի հիմնավորման համար (երկչափ մոդելավորման համար` մի քանի տասնյակ հետախուզահատումներից ոչ պակաս, եռաչափի համար` մի քանի հարյուր նմուշից ոչ պակաս): Տարածական փոփոխականների հատկությունների ուսումնասիրությունն առաջարկվում է կատարել մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերում:

2) Վարիոգրամները կառուցվում են հանքային միջանցուկ հատումների տվյալներով, որոնց երկրարությունը համապատասխանեցվում է հանքաստիճանի և նմուշարկման միջակայքի հետ։

3) Հանքավայրի երկրավիճակագրական բլոկ մոդելի կառուցման ժամանակ պարզագույն բլոկի հնարավոր առավելագույն չափերը ընտրվում են ելնելով արդյունահանման տեխնոլոգիայից, իսկ նվազագույն չափերը որոշվում են դիտարկումների հետախուզացանցի խտությամբ (չի թույլատրվում պարզագույն բլոկի կողերի չափերը ընտրել հետախուզացանցի միջին խտության ¼-ից ավելի փոքր)։

4) Պաշարների հաշվարկման արդյունքները կարող են ներկայացվել հետևյալ կերպ.

ա. Հավասարակողմնորոշված միանման բլոկների ցանցով հաշվարկման դեպքում կրայգինգի դիսպերսիայի մեծությունների հետ համատեղ կազմվում են հաշվարկային պարամետրերի աղյուսակները՝ ըստ յուրաքանչյուր պարզագույն բլոկների։

բ. խոշոր երկրաբանական բլոկների մեթոդով հաշվարկման դեպքում՝ անհատական երկրաչափությամբ յուրաքաչյուր բլոկ պետք է տեղորոշված լինի տարածության մեջ և ունենա իր ազդեցության գոտում ներառված նմուշների անվանացանկը։

5) Թվային տվյալների բոլոր զանգվածները (նմուշարկման տվյալները, նմուշների կամ հանքային հատումների կոորդինատները, կառուցվածքային վարիոգրամների վերլուծական արտահայտությունները և այլն) պետք է ներկայացվեն փորձաքննության համար մատչելի, լայն տարածում ունեցող ծրագրային համալիրների ձևաչափով։ Կերպափոխումները, միտումները (տրենդները) և վարիոգրամները համաչափացնող մոդելները ներկայացվում են վերլուծական և նկարագրական տեսքով։

6) Համարվում է, որ պաշարների հաշվարկի երկրավիճակագրական եղանակը հնարավորություն է տալիս առավելագույն ճշտությամբ որոշել օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունները շահագործական բլոկներում, հանքամարմիններում և ամբողջ հանքավայրում: Այն հնարավորություն է տալիս նաև նվազեցնել շատ բարդ ձևաբանություն և ներքին կառուցվածք ունեցող հանքամարմինների եզրագծման ժամանակ թույլ տրվող սխալները: Միաժամանակ, պաշարների հաշվարկի երկրավիճակագրական մեթոդների կիրառումը պետք է խիստ վերահսկելի լինի և ենթարկվի հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններով թելադրվող պայմաններին: Բոլոր դեպքերում երկրավիճակագրական մոդելավորման և գնահատման արդյունքները պետք է ստուգվեն (համեմատվեն) պաշարների հաշվարկի ավանդական մեթոդների արդյունքներով:

7) Համակարգիչների օգնությամբ ավանդական մեթոդներով պաշարների հաշվարկի ժամանակ առաջարկվում է օգտագործել ծրագրային համալիրներ, որոնք հնարավորություն են տալիս դիտարկել, ստուգել և ճշտել ելակետային տվյալները (հետախուզակփորվածքների կոորդինատները, թեքումնաչափության կամ հորատանցքերի ուղղության շեղման տվյալները, քարաբանական շերտագրական սահմանների նիշերը, նմուշարկման արդյունքները, նմուշարկման հատակագծերը, կոնդիցիաների պարամետրեր և այլն), միջանկյալ հաշվարկների արդյունքները (կոնդիցիաների պահանջներին համապատասխան առանձնացված հանքային հետախուզահատումների անվանացուցակը (կատալոգը), երկրաբանական կտրվածքները կամ հատակագծերը՝ արդյունաբերակահան հանքայնացման սահմաններով, հանքամարմինների պրոյեկցիաները հորիզոնական կամ ուղղաձիգ հարթությունների վրա, հաշվարկային պարամետրերի անվանացուցակն ըստ հաշվարկային բլոկների, հանքաստիճանների ու կտրվածքների) և պաշարների հաշվարկի ամփոփ արդյունքները: Ելքային փաստաթղթերը և մեքենայական գծագրերը ըստ կազմի, կառուցվածքի ու ձևի պետք է համապատասխանեն այդ փաստաթղթերին ներկայացվող պահանջներին:

80. Հիմնական բաղադրիչների պաշարների հաշվարկմանը զուգընթաց հաշվարկվում են նաև ուղեկից օգտակար հանածոների և բաղադրիչների պաշարները:

 

8. ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ՅՈՒՐԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԵՐԿԱԹԻ ՀԵՏԱԽՈՒԶՎԱԾ (ՎԵՐԱԳՆԱՀԱՏՎԱԾ) ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

81. Արդյունաբերական յուրացման համար երկաթի հետախուզված (վերագնահատված) հանքավայրերի նախապատրաստվածությունը որոշվում է Դասակարգման VIII բաժնի պահանջներին համապատասխան:

82. 1-ին, 2-րդ և 3-րդ խմբերի հանքավայրերում տարբեր կարգերի հաշվեկշռային պաշարների նորմատիվ հարաբերակցությունը սահմանվում է Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի տվյալների համաձայն, ընդ որում, 1-ին և 2-րդ խմբի հանքավայրերում (տեղամասերում)՝ A և B կարգով, իսկ և 3-րդ խմբի հանքավայրերում (տեղամասերում)՝ C1 կարգով Հայաստանի Հանրապետության պետա-կան բյուջեի միջոցների (կամ ապագա բյուջետային մուտքերի) հաշվին հետախուզված պաշարների քանակների գերազանցումը Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակում նշվածների համեմատությամբ, առանց բավարար հիմնավորման, չի թույլատրվում:

1) 1-ին և 2-րդ խմբի նոր հետախուզված կամ շահագործվող հանքավայրերում (տեղամասերում) կարող են հաստատվել (վերահաստատվել) նաև C2 կարգի պաշարներ, որոնց լրիվ կամ մասնակի օգտագործման հնարավորությունը սահմանում է պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմինը:

2) Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի տվյալների համեմատությամբ հետախուզվածության ավելի ցածր աստիճանի դեպքում երկաթի 1-3-րդ խմբերի նոր հետախուզված կամ շահագործվող հանքավայրերի (տեղամասերի) արդյունաբերական յուրացման հնարավորությունը՝ պաշարների հաշվարկի նյութերի փորձաքննության հիման վրա, սահմանում է պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմինը՝ պաշարների հաստատման (վերահաստատման) ժամանակ, հաշվի առնելով Դասակարգման 44-րդ կետի 4-10-րդ ենթակետերում շարադրված պահանջները:»։

 

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 31 մարտի 2023 թվական: