...

1. Բռնարարքները բանակում...

132. 2010 թվականի հուլիսի վերջին Հայաստանի բանակում ծառայող յոթ անձինք մահացել են ոչ մարտական պայմաններում բռնության գործադրման դեպքերի արդյունքում։ Նման մի դեպք կապված էր Տավուշի մարզում գտնվող զորամասերից մեկում պայմանագրային զինծառայող [Ա.] Նազարյանի մահվան հետ։ Հանձնակատարը հանդիպել է տուժողի մոր հետ։ Քննությամբ եզրակացվել է, որ նրան հասցրել են ինքնասպանության, մինչդեռ ընտանիքը հավատում է, որ դա միտումնավոր սպանություն է եղել՝ ելնելով մարմնի վրա հայտնաբերված բազմաթիվ վնասվածքներից և քննության ժամանակ ի հայտ եկած որոշ լուրջ հակասություններից։ Դատական փորձաքննությամբ ևս հաստատվել է, որ պրն Նազարյանին մահվանից առաջ հասցվել են բազմաթիվ վնասվածքներ։ Ըստ պրն Նազարյանի հարազատների՝ զոհվածը դժվար հարաբերություններ է ունեցել զորամասի հրամանատարի և հրամանատարի տեղակալի հետ։ Ձերբակալվել են մեկ սպա (հրամանատարի տեղակալ) և չորս զինծառայող՝ պրն Նազարյանի նկատմամբ վատ վերաբերմունք ցուցաբերելու և նրան ինքնասպանության հասցնելու համար։ Հանձնակատարի ունեցած տեղեկությունների համաձայն՝ հրամանատարը պատասխանատվության չի ենթարկվել»։

90. Հաշվի առնելով գանգատների համանման առարկան՝ Դատարանը նպատակահարմար է գտնում դրանք միացնելու որոշում կայացնել (Դատարանի Կանոնակարգի 42-րդ կանոն 1-ին կետ) և դրանք քննել մեկ վճռում: 

91. Դիմումատուները բողոք են ներկայացրել հայկական բանակի սպա Ա. Նազարյանի մահվան առթիվ և այն մասին, որ գործի քննությունն անարդյունավետ է եղել։ Նրանք հիմնվել են Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի վրա, որի համապատասխան մասն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«1. Յուրաքանչյուրի կյանքի իրավունքը պաշտպանվում է օրենքով»:

Ա. Ընդունելիությունը

1. Վեցամսյա ժամկետի պահպանումը

ա) Կողմերի փաստարկները

92. Կառավարությունը պնդում է, որ դիմումատուների՝ Ա. Նազարյանի կյանքը զինվորական ծառայության ընթացքում պետության կողմից ենթադրաբար չպաշտպանելու բողոքի առնչությամբ վեցամսյա ժամկետը պետք է հաշվարկվի 2010 թվականի օգոստոսի 10-ից՝ պաշտպանության նախարարի հրամանի ընդունման օրվանից, որով կարգապահական տույժեր են նշանակվել զորամասի հրամանատարական կազմի մի քանի ծառայողների նկատմամբ (տե՛ս վերևում՝ 33-րդ պարբերությունը): Նրանք պատճառաբանել են, որ կապիտան Հ. Մ.-ի, ավագ լեյտենանտ Վ. Հ.-ի, Ա. Հ.-ի, Մ. Մ.-ի և Հ. Կ.-ի նկատմամբ քրեական վարույթով վերջնական որոշումը չպետք է դիտարկվի որպես վերջնական ներպետական որոշում վեցամսյա ժամկետը հաշվելու նպատակներով, այնքանով, որքանով այն վերաբերում է Ա. Նազարյանի մահվան համար պետության պատասխանատվության խնդրին։ Կառավարության դիրքորոշումն էր այն, որ պաշտպանության նախարարի 2010 թվականի օգոստոսի 10-ի հրամանը միակ ներպետական որոշումն էր, որն այս առումով պետք է հաշվի առնել, քանի որ այն մատնանշում էր զորամասի գործունեության մեջ առկա թերությունները, որոնք հանգեցրել են նրան, որ պատասխանատու անձինք ենթարկվեն կարգապահական պատասխանատվության։ Քանի որ առաջին և երկրորդ դիմումատուներն իրենց գանգատները ներկայացրել են համապատասխանաբար 2011 թվականի նոյեմբերի 23-ին և 2014 թվականի ապրիլի 3-ին, նրանք չեն կատարել վեցամսյա ժամկետը պահպանելու կանոնը։

93. Դիմումատուները պնդել են, որ Կառավարության կողմից սահմանված ընթացակարգն ամբողջությամբ չի համապատասխանում Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի արդյունավետության պահանջներին և չի հանդիսանում իրավական պաշտպանության արդյունավետ ներպետական միջոց՝ Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի իմաստով: Նրանք պնդել են, որ պաշտպանության նախարարի 2010 թվականի օգոստոսի 10-ի հրամանը (տե՛ս վերևում՝ 33-րդ պարբերությունը) գործադիր իշխանության ակտն է, որը հիմնված է ներքին հետաքննության եզրակացությունների վրա, որոնք նախաձեռնվել և իրականացվել են Պաշտպանության նախարարության պաշտոնյաների կողմից հարցը ռազմական ուժերում զինվորական կարգապահության և կարգուկանոնի ամրապնդման տեսանկյունից քննելու համար։ Այդ հետաքննությանը չէին կարող մասնակցել և չեն մասնակցել դիմումատուները, այն չի կրել հանրային բնույթ, հավաքագրված նյութերը հասանելի չեն եղել դիմումատուներին կամ դատարաններին, իրականացվել է Պաշտպանության նախարարության կողմից հենց զինված ուժերի գործունեության շրջանակներում և ուղղված է եղել ներքին կարգապահական խնդիրների լուծմանը, այլ ոչ թե դիմումատուներին պատճառված վնասի փոխհատուցմանը:

բ) Դատարանի գնահատականը

94. Վեցամսյա ժամկետը, որպես կանոն, սկսվում է իրավական պաշտպանության ներպետական միջոցները սպառելու գործընթացում վերջնական որոշում կայացվելու օրվանից: Եթե ի սկզբանե պարզ է սակայն, որ դիմումատուի համար հասանելի չէ իրավական պաշտպանության որևէ արդյունավետ միջոց, ապա ժամկետը սկսվում է այն ակտերը կամ միջոցները բողոքարկելու ամսաթվից կամ այդ ակտի կամ դիմումատուի վրա դրա ազդեցության կամ կանխակալ վերաբերմունքի մասին հայտնի դառնալու ամսաթվից, իսկ եթե իրավիճակը շարունակական է, ապա այն ավարտվելու պահից (տե՛ս, ի թիվս այլ վճիռների, Մոկանուն և այլք ընդդեմ Ռումինիայի [ՄՊ] [Mocanu and Others v. Romania [GC], թիվ 10865/09 և 2 այլ թվեր, § 259, ՄԻԵԴ 2014թ. (քաղվածքներ)):

95. Կառավարությունը պնդում էր, որ դիմումատուների՝ Ա. Նազարյանի կյանքը պետության կողմից ենթադրաբար չպաշտպանելու բողոքի առնչությամբ վեցամսյա ժամկետը պետք է հաշվարկվի 2010 թվականի օգոստոսի 10-ից՝ պաշտպանության նախարարի հրամանի ընդունման օրվանից, որով կարգապահական տույժեր են նշանակվել զորամասի հրամանատարական կազմի մի քանի ծառայողների նկատմամբ տվյալ իրադարձությունների ներքին քննության արդյունքում (տե՛ս վերևում` 92-րդ պարբերությունը):

96. Դատարանը նախ և առաջ դիտարկում է, որ Կառավարության կողմից իրեն չեն տրամադրվել Պաշտպանության նախարարության կողմից իրականացված ներքին քննությանն առնչվող տեղեկություններ կամ փաստաթղթեր: Այս մասով միակ հասանելի փաստաթուղթը պաշտպանության նախարարի 2010 թվականի օգոստոսի 10-ի հրամանն է (տե՛ս վերևում՝ 33-րդ պարբերությունը), որը Դատարանին տրամադրվել է դիմումատուների կողմից, որը մանրամասներ չի պարունակում տվյալ ներքին քննության, ինչպես օրինակ՝ դրա ժամկետների, տևողության վերաբերյալ, չի պարունակում այն պաշտոնյաների անունները և պաշտոնները, որոնք կարգադրել են այն կատարել, և որոնք այն իրականացրել են։

97. Ամեն դեպքում պարզ է, որ պաշտպանության նախարարի կողմից քննությունը պարզապես ներքին քննություն է եղել, և որ դիմումատուները դրա մասին ո՛չ տեղյակ են եղել, ո՛չ էլ նրանց տրամադրվել է դրա հետ կապված որևէ նյութ։ Նրանց ընդամենը տրամադրվել է պաշտպանության նախարարի 2010 թվականի օգոստոսի 10-ի հրամանի պատճենը՝ գործի նյութերի հետ միասին՝ քրեական գործով քննության ավարտից գրեթե մեկ տարի անց (տե՛ս վերևում՝ 51-րդ և 93-րդ պարբերությունները): 2010 թվականի օգոստոսի 10-ի հրամանի բովանդակությունից պարզ է դառնում (տե՛ս վերևում՝ 33-րդ պարբերությունը), որ այն ընդամենը կարգապահական բնույթ է կրել և վերաբերել է կոնկրետ պաշտոնյաների, որոնք նկատողություն են ստացել ներքին ծառայության կանոնագրքի որոշ խախտումների համար, և որևէ կերպ չի անդրադառնում մարմինների կամ Պաշտպանության նախարարության պատասխանատվության խնդրին, մասնավորապես զինվորական ծառայության ընթացքում Ա. Նազարյանի կյանքը չպաշտպանելու համար:

98. Այս համատեքստում Դատարանը գտնում է, որ պաշտպանության նախարարի 2010 թվականի օգոստոսի 10-ի հրամանը չի կարող համարվել «վերջնական որոշում» Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 1-ին կետի իմաստով։

99. Դատարանը նշում է, որ Կառավարությունը չի նշել դիմումատուներին հասանելի ներպետական օրենսդրությամբ նախատեսված որևէ ընթացակարգ, որն ավելի հարմար միջոց կլիներ, քան քրեական վարույթը նրանց այն բողոքի մասով, որ մարմինները չեն կարողացել պաշտպանել Ա. Նազարյանի կյանքը: Դատարանը, հետևաբար, հիմք չունի համարելու, որ Ա. Նազարյանի մահվան հանգամանքների առնչությամբ քրեական վարույթը, որը հանգեցրել է նրա անմիջական վերադասի և ենթակաների դատապարտմանը, անարդյունավետ միջոց է եղել Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի համաձայն դիմումատուների բողոքների առնչությամբ։ Այս կապացկությամբ այն նշում է, որ այս վարույթում վերջնական որոշումը դիմումատուներին է փոխանցվել 2013 թվականի հոկտեմբերի 3-ին (տե՛ս վերևում՝ 75-րդ պարբերությունը), և որ առաջին դիմումատուն իր դիմումը ներկայացրել է 2011 թվականի նոյեմբերի 23-ին, մինչդեռ երկրորդ դիմումատուն իր դիմումը ներկայացրել է 2014 թվականի ապրիլի 3-ին, այսինքն՝ երկու դիմումատուների մասով պահպանվել է վեցամսյա ժամկետի կանոնը։ Հետևաբար Դատարանը մերժում է նաև վեցամսյա ժամկետի կանոնին չհետևելու մասով Կառավարության առարկությունը։

2. Անընդունելիության այլ հիմքեր

100. Դատարանը նշում է, որ գանգատները ո՛չ ակնհայտորեն անհիմն են, ո՛չ էլ անընդունելի են Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածում նշված որևէ այլ հիմքով։ Հետևաբար դրանք պետք է հայտարարվեն ընդունելի։

Բ. Ըստ էության քննությունը

1. Կողմերի փաստարկները

ա) Դիմումատուները

101. Դիմումատուները պնդել են, որ Ա. Նազարյանը սպանվել է զինված ուժերի անդամների կողմից՝ խախտելով Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի նյութաիրավական պահանջը:

102. Ավելին և որպես այլընտրանք իրենց այն պնդմանը, որ Ա. Նազարյանը սպանվել է, դիմումատուները պնդել են, որ պետությունը չի կատարել Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածով նախատեսված իր պարտավորությունը՝ կանխելու նրա նկատմամբ դաժան վերաբերմունքն ու ծաղրուծանակը վերադասների և ենթակաների կողմից, որը հանգեցրել է նրա ինքնասպանությանը, և/կամ պաշտպանելու նրա կյանքը՝ ձեռնարկելով ողջամիտ միջոցներ կյանքին սպառնացող կանխատեսելի վտանգը կանխելու համար։

103. Անկախ նրանից, թե Ա. Նազարյանին սպանել են, թե նա ինքնասպան է եղել, ինչը վերջնականապես չի հաստատվել ներպետական մակարդակով, այնուամենայնիվ, նրա մահը տեղի է ունեցել ռազմական մարմինների բացառիկ հսկողության ներքո, և հետևաբար պետությունից պահանջվել է հիմնավոր բացատրություն տալ նրա մահվան հետ կապված հանգամանքների համար, ինչը դիմումատուների կարծիքով չի կատարվել։

104. Դիմումատուները մատնանշել են քրեական գործով քննության բազմաթիվ սխալներն ու անճշտությունները, որոնք ճանաչվել են Կառավարության կողմից իրենց դիտարկումներում, այդ թվում՝

- Ա. Նազարյանի դիակի հայտնաբերման վայրի հետ կապված շփոթությունը,

- դեպքի վայրի զննության արձանագրության սխալ ամսաթիվը,

- համակցված հրազենագիտական, հետքաբանական և մատնահետքերի փորձաքննության համար ներկայացված պարկուճի համարի հետ կապված անճշտությունը,

- դատական փորձագետի կողմից դաստակի վնասվածքի մասին սխալմամբ նշելը, որը երբեք չի հայտնաբերել, և

- դատաբժշկական փորձագետի եզրակացությանը կցված լուսանկարների սխալ թիվը։

Նրանք նաև մատնանշել են Կառավարության կողմից Ա. Նազարյանի ինքնաձիգի պահունակում հայտնաբերված պարկուճների քանակի, հրացանի վրա մատնահետքերի վնասման և Ա. Նազարյանի կողմից մահից առաջ մեծ քանակությամբ ալկոհոլի օգտագործման վերաբերյալ որևէ արժանահավատ բացատրության բացակայությունը։

105. Դիմումատուները շարունակել են պնդել, որ Ա. Նազարյանի մահվան գործով քննությունն օբյեկտիվորեն անկախ չի եղել՝ նկատի ունենալով, որ Պաշտպանության նախարարության վեցերորդ կայազորային քննչական ծառայության քննիչները եղել են Պաշտպանության նախարարության աշխատակիցներ, և նրանց նշանակման, առաջխաղացման և վարձատրության հետ կապված հարցերը գտնվել են Պաշտպանության նախարարության իրավասության ներքո։

106. Մահացածի ընտանիքին թույլատրվել է միայն սահմանափակ մասնակցություն ունենալ քննությանը, քանի որ գործի նյութերին հասանելիություն է տրվել միայն քննության ավարտից հետո։ Քննիչը չի հիմնավորել առաջին դիմումատուի՝ Ա. Նազարյանի ձեռագրի նմուշները, այդ թվում՝ նոթատետրում գտնվող նմուշները պարունակող փաստաթղթերի լուսապատճենները տրամադրելու մասով պահանջը մերժելու իր որոշումը։ Դիմումատուները պնդել են, որ ՔԴՕ-ի 59-րդ և 201-րդ հոդվածների կիրառումը ֆորմալիստական ձևով այնպիսի ծանր հանցագործության վերաբերյալ, ինչպիսին այս գործով խնդրո առարկան է, զրկել է իրենց քննությանն արդյունավետ մասնակցելու որևէ կարևոր իրավունքից:

107. Ի վերջո, դիմումատուները ներկայացրել են Միացյալ Թագավորությունում գործող դատաբժշկի փորձագիտական եզրակացությունը, որում, inter alia, նշվում է, որ Ա. Նազարյանի կողմից ենթադրյալ քանակով ալկոհոլի օգտագործումը գրեթե անկասկած կառաջացներ տեսանելի թունավորում՝ հանգեցնելով խոսքի անկայունության և աղավաղումների:

բ) Կառավարությունը

108. Կառավարությունը հաստատել է, որ ներպետական քրեական օրենսդրության դրույթներն ապահովում են արդյունավետ իրավակիրառ մեխանիզմ՝ կանխելու, զսպելու և պատժելու Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի ցանկացած հնարավոր խախտում: Այս կապակցությամբ նրանք վկայակոչել են Քրեական օրենսգիրքը (տե՛ս վերևում՝ 76-րդ, 77-83-րդ պարբերությունները), և «ՀՀ զինված ուժերի ներքին ծառայության կանոնագիրքը հաստատելու մասին» օրենքը (տե՛ս վերևում՝ 86-րդ պարբերությունը): Քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածում թվարկված են հանցագործության կատարմանը մասնակցող հանցակիցների տեսակները։ 38-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ կատարող է համարվում այն անձը, որն անմիջականորեն կատարել է հանցանքը կամ դրա կատարմանն անմիջականորեն մասնակցել է այլ անձանց (համակատարողների) հետ համատեղ:

Կառավարությունն անդրադարձել է նաև «Ինքնասպանության կանխարգելման և առողջ բարոյական միջավայրի ապահովման նպատակով ծառայող անձնակազմի հետ աշխատելու մեթոդական ուղեցույցին», որը հաստատվել է Պաշտպանության նախարարության վարչության պետի կողմից 2004 թվականին։

109. Կառավարությունը կարևորել է այն հանգամանքը, որ ի տարբերություն պարտադիր զինվորական ծառայության ժամկետային զինծառայողների, Ա. Նազարյանը բանակ է զորակոչվել պայմանագրային հիմունքներով և իր ազատ կամքով, և ոչինչ չի խանգարել նրան ցանկացած պահի հրաժարական տալ։ Հետևաբար նրանք խնդրել են Դատարանին հաշվի առնել այդ տարրը սույն գործում իր գնահատման մեջ:

110. Կառավարությունը հաստատել է, որ սույն գործում չկա որևէ բան, որի հետևանքով ներպետական մարմինները կարող էին ենթադրել, որ Ա. Նազարյանը ինքնասպանություն է գործելու։ Նրանք պնդել են, որ նա երբեք նման մտադրություն չի ցուցաբերել։

111. Կառավարությունն ընդունել է, որ 2010 թվականի հուլիսի 26-ին կապիտան Հ. Մ.-ն ենթադրել է, որ Ա. Նազարյանը կարող է վնասել իրեն և հրամայել է սպաներին նրա ինքնաձիգից զգուշորեն հեռացնել զարկանը, սակայն նշել է, որ հրամանը, ցավոք, չի կատարվել Հ. Մ.-ի վերահսկողությունից դուրս հանգամանքների պատճառով։ Կառավարության կարծիքով, սակայն, Հ. Մ.-ի սուբյեկտիվ ընկալումը չպետք է որոշիչ համարվի Ա. Նազարյանի կյանքի համար իրական և անմիջական վտանգի առկայությունը որոշելու հարցում: Ավելին, եթե Ա. Նազարյանը սահմանին մարտական հերթապահության ժամանակ կատարեր Հ. Մ.-ի հրամանը, ապա նա կզրկվեր ռազմական հարձակման դեպքում պաշտպանվելու հնարավորությունից։

112. Կառավարությունը պնդել է, որ թեև մինչդատական քննության ընթացքում տրված փաստաթղթերում եղել են «որոշ տեխնիկական սխալներ», այնուամենայնիվ, այդ սխալները չեն խարխլել Ա. Նազարյանի մահվան հանգամանքների քննության արժանահավատությունն ու արդյունավետությունը։

Ինչ վերաբերում է, օրինակ, Ա. Նազարյանի դիակի հայտնաբերման վայրի նշման անհամապատասխանությանը (տե՛ս վերևում՝ 10-րդ և 15-րդ պարբերությունները), ապա Կառավարությունը, inter alia, նշել է, որ շփոթությունն առաջացել է Պաշտպանության նախարարություն ուղարկված զեկույցից, և նրանք վկայակոչել են դատաքննության ընթացքում զորամասի հրամանատար Ս.Գ.-ի վկայությունը (տե՛ս վերևում՝ 65-րդ պարբերությունը): Նրանք նաև վկայակոչել են կապիտան Հ. Մ.-ի, Ա. Մկ.-ի, Գ. Ս.-ի, Հ. Ն.-ի, Ա. Հ.-ի, Ա. Մ.-ի և Մ. Մ.-ի վկայի ցուցմունքները՝ պնդելով, որ այդ վկաները հայտնել են, որ դիակը տեսել են քարի կողքին։

Կառավարությունը հաստատել է, որ դեպքի վայրի զննության արձանագրության մեջ 2010 թվականի հուլիսի 27-ի փոխարեն 2010 թվականի հուլիսի 28-ը նշելը (տե՛ս վերևում՝ 15-րդ պարբերությունը), «մեխանիկական սխալ» էր (տե՛ս վերևում՝ 16-րդ պարբերությունը), և վկայակոչել է տարբեր այլ փաստաթղթեր, այդ թվում՝ 2010 թվականի հուլիսի 27-ի՝ դիակի զննության արձանագրությունը։

Այնուհետև նրանք վիճարկել են դիմումատուների այն պնդումը, որ քննիչը միտումնավոր կերպով վերացրել է Ա. Նազարյանի ինքնաձիգից առաջնային մատնահետքերը: Այդ կապակցությամբ Կառավարությունը վկայակոչել է 2010 թվականի օգոստոսի 17-ի զեկույցը, ըստ որի՝ ինքնաձիգի վրա հայտնաբերվել են «քրտինքի և ճարպի հետքեր» (տե՛ս վերևում՝ 35-րդ պարբերությունը), և նշել, որ եթե դիմումատուների պնդումները հիմնավոր լինեին, ապա հրազենագիտական փորձագետը ոչինչ չէր գտնի։

Կառավարությունը հայտնել է, որ քննիչը հանել է պահունակը ու դատարկել այն՝ անվտանգության նկատառումներից ելնելով, և փորձնական կրակոց է արձակել՝ համոզվելու, որ հրացանը լիցքավորված չէ։ Նրանք այնուհետև բացատրել են հրազենագիտական, հետքաբանական և մատնահետքերի համակցված փորձաքննության համար ներկայացված պարկուճի թվի (78-09՝ ի տարբերություն 60-78-ի) անճշտությունը (տես մասնավորապես վերևում՝ 17-րդ և 35-րդ պարբերությունները) որպես «մեխանիկական սխալ»։ Նրանք պնդել են, որ քննիչը պարզապես շրջել է պարկուճը, և վրան նշված «60» թիվը դարձել է «09»։ Ամեն դեպքում փորձագետը պարզել է, որ ներկայացված պարկուճը կրակվել է Ա. Նազարյանի ինքնաձիգից։

Ինչ վերաբերում է Ա. Նազարյանի մարմնին հայտնաբերված վնասվածքներին, ապա Կառավարությունը պնդել է, որ տեղի է ունեցել ևս մեկ թյուրիմացություն՝ կապված դատաբժշկական փորձագետի սխալի հետ, որը սխալմամբ նշել է «աջ դաստակի հինգերորդ մատի հատվածում քերծվածք», որն իրականում չի հայտնաբերել, ինչպես ավելի ուշ վկայել էր (տե՛ս վերևում՝ 67-րդ պարբերությունը): Այն փաստը, որ դատաբժշկական փորձագետի եզրակացությանը կցվել է տասնվեց լուսանկար՝ դրանում նշված 19-ի փոխարեն, ինչպես պարզաբանել է փորձագետը (նույն տեղում), նույնպես եղել է սխալի արդյունք։

113. Վկայակոչելով վկաների հարցաքննությունների և առերեսումների, քննչական միջոցառումների, այդ թվում՝ դեպքի օրն իրականացված անհետաձգելի միջոցառումների և դատական փորձաքննությունների զգալի թիվը՝ Կառավարությունը հայտարարել է, որ Ա. Նազարյանի մահվան գործով քննությունը եղել է օպերատիվ և համարժեք։

114. Կառավարությունն այնուհետև պնդել է, որ քննությունը եղել է անկախ և անաչառ: Նրանք այդ կապակցությամբ հայտարարել են, որ Պաշտպանության նախարարության քննչական ծառայությունն իր ապարատից անջատ մարմին է։ Հետևաբար Քննչական ծառայության և զինված ուժերի անդամների միջև աստիճանակարգային կամ ինստիտուցիոնալ փոխկապակցվածություն չի եղել։

Բացի այդ, ստեղծվել է Քննչական ծառայություն, և դրա գործունեությունը կարող էր դադարեցվել Կառավարության կողմից, իսկ Քննչական ծառայության ղեկավարին նշանակել և պաշտոնից ազատել է Հայաստանի Հանրապետության նախագահը (տե՛ս վերևում՝ 87-րդ պարբերությունը):

115. Ի վերջո, Կառավարությունը պնդել է, որ դիմումատուները սերտորեն ներգրավված են եղել քննությանը։ Նրանք վկայակոչել են Սահմանադրական դատարանի որոշումը (տե՛ս վերևում՝ 88-րդ պարբերությունը) և Դատարանի նախադեպային իրավունքը (մեջբերելով Հյու Ջորդանն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Hugh Jordan v. the United Kingdom], թիվ 24746/94, § 121, 2001 թվականի մայիսի 4)՝ հիմնավորելու իրենց փաստարկը, որ առաջին դիմումատուի՝ իրեն ձեռագրի նմուշները տրամադրելու մասով խնդրանքը մերժելը եղել է օրինական և բխել է հետաքննության շահերից: Նրանք պնդել են, որ Ա. Նազարյանի ձեռագրի նմուշները պարունակող փաստաթղթերը վերաբերում էին վկաներին և մեղադրյալներին, որոնց առնչությամբ քննությունը դեռ ընթացքի մեջ էր։ Հետևաբար վարույթի այդ փուլում այդ նյութի բացահայտումն աննպատակահարմար կլիներ։ Ամեն դեպքում քննության ավարտին դիմումատուներին տրամադրվել են ամբողջ գործի նյութերը։

2. Դատարանի գնահատականը

ա) Ընդհանուր սկզբունքները

i) Նյութաիրավական պահանջը

116. Դատարանը վերահաստատում է, որ 2-րդ հոդվածը, որով պաշտպանվում է կյանքի իրավունքը, Կոնվենցիայի ամենահիմնարար դրույթներից մեկն է։ 3-րդ հոդվածի հետ միասին այն նաև սահմանում է Եվրոպայի խորհրդի ժողովրդավարական հասարակությունների հիմնարար արժեքներից մեկը: Որպես առանձին անհատների պաշտպանության գործիք Կոնվենցիայի առարկայով և նպատակով պահանջվում է, որ 2-րդ հոդվածը մեկնաբանվի և կիրառվի այնպես, որ ապահովվի վերջինիս երաշխիքների կիրառելիությունը և արդյունավետությունը (տե՛ս, ի թիվս այլ վճիռների, Մքքաննը և այլք ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [McCann and Others v. the United Kingdom], 1995 թվականի սեպտեմբերի 27, § 146-47, Շարք «Ա» թիվ 324):

117. 2-րդ հոդվածի 1-ին կետի առաջին նախադասությամբ պետությունը պարտավորվում է ոչ միայն ձեռնպահ մնալ անձին դիտավորությամբ և ապօրինաբար կյանքից զրկելուց, այլ նաև իր իրավազորության շրջանակներում համապատասխան միջոցառումներ ձեռնարկել անձանց կյանքը պաշտպանելու նպատակով (տե՛ս Լ.Ս.Բ.-ն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [L.C.B. v. the United Kingdom], 1998 թվականի հունիսի 9, § 36, Վճիռների և որոշումների մասին զեկույցներ, 1998 III): Սա ենթադրում է պետության կողմից առաջնային պարտականություն՝ ընդունել և իրականացնել օրենսդրական և վարչական շրջանակ, որը նախատեսված է կյանքի իրավունքի սպառնալիքների դեմ արդյունավետ զսպում ապահովելու համար (տե՛ս Բոյչենկոն ընդդեմ Ռուսաստանի [Boychenko v. Russia], թիվ 8663/08, § 77, 2021 թվականի հոկտեմբերի 12, և mutatis mutandis (համապատասխան փոփոխություններով), Օսմանն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Osman v. the United Kingdom], 1998 թվականի հոկտեմբերի 28, § 115, Զեկույցներ 1998 VIII, Կուրտն ընդդեմ Ավստրիայի [ՄՊ] [Kurt v. Austria] [GC], թիվ 62903/15, § 157, 2021 թվականի հունիսի 15)։

118. Դատարանը մի քանի գործերում, որոնք վերաբերում են զինվորական ծառայության ընթացքում մահվան դեպքերին, պարզել է, որ պայմանագրային զինծառայողները գտնվում են պետության մարմինների բացառիկ հսկողության ներքո, և որ մարմինները պարտավոր են նրանց պաշտպանել (տե՛ս, օրինակ, Բեքերն ընդդեմ Թուրքիայի [Beker v. Turkey], թիվ 27866/03, §§ 5 և 43, 2009 թվականի մարտի 24, որը վերաբերում է Զինված ուժերում վճարովի հիմունքներով ծառայող փորձագետ եֆրեյտորի ենթադրյալ ինքնասպանությանը, Դուրդուն ընդդեմ Թուրքիայի [Durdu v. Turkey], թիվ 30677/10, §§ 6 և 62, 2013 թվականի սեպտեմբերի 3, և Յասեմին Դողանն ընդդեմ Թուրքիայի [Yasemin Doğan v. Turkey], թիվ 40860/04, §§ 8, 43 և 45, 2016 թվականի սեպտեմբերի 6, որը վերաբերում է անձնակազմի սերժանտների ինքնասպանություններին)։ Ավելին, Բոյչենկոյի [Boychenko] վերաբերյալ իր վերջին վճռում (վերևում հիշատակված), որը վերաբերում էր պայմանագրային զինծառայողի ինքնասպանությանը, որը լեյտենանտ էր, դատարանը հաստատել է սույն մոտեցումը՝ նշելով, որ պայմանագրային զինծառայողների կյանքի և ծառայության պայմանները համապատասխանում են ժամկետային զինծառայողների կյանքի և ծառայության պայմաններին, քանի որ նրանք նույնպես գտնվում էին մարմինների բացառիկ վերահսկողության տակ (տե՛ս վերևում հիշատակված` Բոյչենկոյի [Boychenko] գործը, §§ 5 և 80, տե՛ս նաև Տոմակն ընդդեմ Մոլդովայի Հանրապետության [Tomac v. the Republic of Moldova], թիվ 4936/12, § 52, 2021 թվականի մարտի 16)։

119. Կյանքեր պաշտպանելու պարտավորությունը համապատասխան հանգամանքներում տարածվում է նաև մարմինների՝ կանխարգելիչ գործառնական միջոցներ ձեռնարկելու դրական պարտավորության վրա՝ պաշտպանելու անհատին, որի կյանքը վտանգված է մեկ այլ անձի հանցավոր գործողություններից կամ որոշակի հանգամանքներում իր իսկ դեմ (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Օսմանի [Osman] գործը, § 115, Քինանն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Keenan v. the United Kingdom], թիվ 27229/95, § 89, ՄԻԵԴ 2001 III, Կիլինչը և այլք ընդդեմ Թուրքիայի [Kılınç and Others v. Turkey], թիվ 40145/98, § 40, 2005 թվականի հունիսի 7, Դուրդուի [Durdu] գործը, § 62 և Յասեմին Դողանի [Yasemin Doğan] գործը, § 43):

120. Կյանքին սպառնացող հայտարարված ոչ բոլոր ռիսկերը կարող են հանգեցնել Կոնվենցիայի՝ մարմինների կողմից այդ ռիսկի նյութականացումը կանխելու համար անհապաղ միջոցներ ձեռնարկելու մասին պահանջին: Դատարանը պետք է քննի, թե արդյոք մարմինները գիտեին կամ պետք է իմանային բացահայտված անձի կյանքին սպառնացող իրական և անմիջական վտանգի առկայության պահին, և եթե այո, արդյո՞ք նրանք չեն ձեռնարկել միջոցներ իրենց լիազորությունների շրջանակում, որից, ողջամտորեն դատելով, ակնկալվում էր, որ կխուսափի այդ ռիսկից (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Քինանի [Keenan] գործը, §§ 89 և 93, Շահինկուսուն ընդդեմ Թուրքիայի [Şahinkuşu v. Turkey], թիվ 38287/06, § 58, 2016 թվականի հունիսի 21, և վերևում հիշատակված՝ Կուրտի [Kurt] գործը, § 158)։

121. Ինչ վերաբերում է հատկապես ինքնասպանության ռիսկերին, ապա Դատարանը նախկինում հաշվի է առել մի շարք գործոններ՝ պարզելու համար, թե արդյոք մարմինները գիտեին կամ պետք է իմանային, որ կոնկրետ անձի կյանքը ենթակա է իրական և անմիջական վտանգի՝ առաջացնելով համապատասխան կանխարգելիչ միջոցներ ձեռնարկելու պարտականությունը։ Այս գործոնները սովորաբար ներառում են հոգեկան առողջության հետ կապված խնդիրների պատմությունը, հոգեկան վիճակի ծանրությունը, ինքնասպանության կամ ինքնավնասման նախկին փորձերը, ինքնասպանության մտքերը կամ սպառնալիքները և ֆիզիկական կամ հոգեկան խանգարման նշանները (Ֆերնանդես դե Օլիվեյրան ընդդեմ Պորտուգալիայի [ՄՊ] [Fernandes de Oliveirav. Portugal] [GC], թիվ 78103/14, § 115, 2019 թվականի հունվարի 31, և դրանում հիշատակված հղումները): Վերոհիշյալ Ֆերնանդես դե Օլիվեյրայի [Fernandes de Oliveira] գործով հաստատված սկզբունքները, որոնք վերաբերում էին պետական հոգեբուժարանում ստացիոնար բուժում անցնող հոգեկան հիվանդություն ունեցող անձի ինքնասպանությանը, հավասարապես կիրառվում են կալանքի տակ գտնվող անձանց, ինչպես նաև նրանց, ժամկետային զինծառայողների և պայմանագրային զինծառայողների նկատմամբ (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Բոյչենկոյի [Boychenko] գործը, § 80, հաջորդող հղումների հետ միասին):

122. Ավելին, ակնկալվում է, որ պետությունները կսահմանեն բարձր մասնագիտական չափանիշներ զինվորական անձնակազմի շրջանում և կապահովեն, որ զինծառայողները համապատասխանեն անհրաժեշտ չափորոշիչներին: Համաձայն Դատարանի նախադեպային իրավունքի՝ պետությունը պատասխանատվություն է կրում տուժողի համար, որին ինքնասպանության են հասցրել իր աստիճանակարգային զինվորական ղեկավարները՝ նրան ծաղրուծանակի ենթարկելով և նրա նկատմամբ վատ վերաբերմունք ցուցաբերելով (նույն տեղում):

123. Ի վերջո, ապացույցները գնահատելիս Դատարանն ընդունում է «ողջամիտ կասկածից վեր» ապացույցի ստանդարտը։ Այնուամենայնիվ, նման ապացույցները կարող են բխել համատեղ գոյություն ունեցող՝ բավականաչափ արժանահավատ, հստակ և համահունչ ենթադրությունների կամ փաստի գոյության վերաբերյալ համանման անհերքելի կանխավարկածների առկայությունից։ Այն դեպքում, երբ պետական մարմիններն ամբողջությամբ կամ առավելապես ծանոթ են խնդրո առարկա իրադարձություններին, ինչպես օրինակ՝ իրենց հսկողության ներքո կալանքի տակ գտնվող կամ բանակում ծառայող անձանց պարագայում է, կառաջանան այդ կալանավորման կամ ծառայության ընթացքում ստացված վնասվածքների և մահվան փաստի գոյության վերաբերյալ ծանրակշիռ կանխավարկածներ: Իսկապես, ապացուցման բեռի առումով կարելի է համարել, որ մարմինների պարտականությունն է տալ բավարար և համոզիչ բացատրություն (տե՛ս, ի թիվս այլ վճիռների, Անգուելովան ընդդեմ Բուլղարիայի [Anguelova v. Bulgaria], թիվ 38361/97, §§ 109-11, ՄԻԵԴ 2002 IV)։

ii) Դատավարական պահանջը

124. Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածով կյանքի իրավունքը պաշտպանելու պարտավորությունը, որը պետք է դիտարկվի 1-ին հոդվածով նախատեսված պետության՝ «իր իրավազորության ներքո գտնվող յուրաքանչյուրի համար Կոնվենցիայով սահմանված իրավունքներն ու ազատություններն ապահովելու» ընդհանուր պարտավորության հետ միասին, անուղղակիորեն պահանջում է արդյունավետ պաշտոնական քննության անցկացում այն դեպքում, երբ անձինք սպանվել են ուժի գործադրման հետևանքով՝ պետության պաշտոնատար անձանց կամ մասնավոր անձանց կողմից (տե՛ս, ի թիվս այլ վճիռների, Մուսթաֆա Թունքը և Ֆեջիրե Թունքն ընդդեմ Թուրքիայի [ՄՊ] [Mustafa Tunç and Fecire Tunç v. Turkey] [GC], թիվ 24014/05, §§ 169 և 171, 2015 թվականի ապրիլի 14): Այդպիսի քննության հիմնական նպատակը ներպետական այնպիսի օրենսդրության արդյունավետ իրականացման ապահովումն է, որով պաշտպանվում է կյանքի իրավունքը: Նույն չափանիշները նաև կիրառվում են զինվորական ծառայության ընթացքում մահվան ելքով պատահարների քննության, այդ թվում՝ պայմանագրային զինծառայողների ինքնասպանության նկատմամբ (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Բոյչենկոյի [Boychenko] գործը, § 81, և դրանում մեջբերված գործերը):

125. Քննությունը պետք է արդյունավետ լինի այն իմաստով, որ այն կարող է հանգեցնել փաստերի հաստատմանը և անհրաժեշտության դեպքում՝ պատասխանատու անձանց հայտնաբերմանն ու պատժի նշանակմանը (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Մուսթաֆա Թունքը և Ֆեջիրե Թունքը [Mustafa Tunç and Fecire Tunç], § 172, և Նանա Մուրադյանն ընդդեմ Հայաստանի [Nana Muradyan v. Armenia], թիվ 69517/11, § 125, 2022 թվականի ապրիլի 5):

126. Արդյունավետ քննություն իրականացնելու պարտավորությունը ոչ թե արդյունքի, այլ միջոցի պարտավորություն է. մարմինները պետք է ձեռնարկեն հնարավոր բոլոր ողջամիտ միջոցները՝ ապահովելու համար տվյալ դեպքի վերաբերյալ ապացույցները, ներառյալ, inter alia, ականատեսների հարցաքննություն, փորձաքննություններ և անհրաժեշտության դեպքում՝ դիահերձում, որի միջոցով հնարավոր է ստանալ վնասվածքի ամբողջական և ճշգրիտ պատկերը և կլինիկական եզրակացությունների, այդ թվում՝ մահվան պատճառների օբյեկտիվ վերլուծությունը: Քննության արդյունավետությունը, սակայն, չի կարող գնահատվել միայն կազմված զեկույցների, հարցաքննված վկաների կամ ձեռնարկված այլ քննչական միջոցառումների թվով։ Քննության արդյունքները պետք է հիմնված լինեն համապատասխան բոլոր բաղադրիչների բազմակողմանի, օբյեկտիվ և անկողմնակալ վերլուծության վրա: Հետաքննության համար ակնհայտորեն անհրաժեշտ միջոցները պատշաճորեն չձեռնարկելը վճռորոշ կերպով խոչընդոտում է գործի փաստական հանգամանքները պարզելու ե, անհրաժեշտության դեպքում պատասխանատու անձանց ի հայտ բերելու՝ քննության հնարավորությունը և անխուսափելիորեն հանգեցնում է արդյունավետության պահանջվող չափանիշին չհամապատասխանելուն (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Մուրադյանն ընդդեմ Հայաստանի [Muradyan v. Armenia], թիվ 11275/07, § 135, 2016 թվականի նոյեմբերի 24, հաջորդող հղումների հետ միասին, և Նանա Մուրադյանի [Nana Muradyan] գործը, § 126)։

127. Ավելին, քննության համար պատասխանատու անձինք պետք է անկախ լինեն իրադարձություններին առնչվող կամ հավանական առնչություն ունեցող անձանցից։ Սա նշանակում է ոչ միայն աստիճանակարգային կամ ինստիտուցիոնալ կապի բացակայություն, այլև գործնական անկախություն (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Մուսթաֆա Թունքը և Ֆեջիրե Թունքն ընդդեմ Թուրքիայի [Mustafa Tunç and Fecire Tunç v. Turkey], § 177):

128. Բացի այդ, քննությունը պետք է այնքանով հասանելի լինի տուժողի ընտանիքին, որքանով դա անհրաժեշտ է նրանց օրինական շահերը պաշտպանելու համար։ Նաև պետք է լինի քննության հանրային վերահսկողության բավարար տարր, որի աստիճանը կարող է գործից գործ տարբեր լինել (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Հյու Ջորդանի [Hugh Jordan] գործը, §§ 109)։ Այնուամենայնիվ, հանրության կամ տուժողի հարազատների անհրաժեշտ հասանելիությունը կարող է նախատեսվել դատավարության այլ փուլերում (տե՛ս, ի թիվս այլ վճիռների, Ջուլիանին և Գաջոն ընդդեմ Իտալիայի [ՄՊ] [Giuliani and Gaggio v. Italy] [GC] թիվ 3458/02, § 304, ՄԻԵԴ 2011թ. (քաղվածքներ), և ՄըքՔըրն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [McKerr v. the United Kingdom], թիվ 28883/95, § 129, ՄԻԵԴ 2001 III):

129. 2-րդ հոդվածով քննող մարմինների նկատմամբ չի նշանակվում քննության ընթացքում հարազատի կողմից կատարված կոնկրետ քննչական միջոցառման յուրաքանչյուր պահանջը բավարարելու պարտավորություն (տե՛ս՝ Ռամսահայը և այլք ընդդեմ Նիդեռլանդների [ՄՊ] [Ramsahai and Others v. the Netherlands ] [GC], թիվ 52391/99, § 348, ՄԻԵԴ 2007 II)։

130. Ի վերջո, քննության՝ բավականաչափ արդյունավետ լինելու հարցը պետք է քննվի համապատասխան բոլոր փաստերի հիման վրա, ինչպես նաև հաշվի առնելով քննչական աշխատանքի գործնական հանգամանքները: Քննության արդյունավետության նվազագույն շեմը բավարարող ուսումնասիրության բնույթը և աստիճանը կախված են կոնկրետ գործի հանգամանքներից (տե՛ս, ի թիվս այլ վճիռների, վերևում հիշատակված՝ Մուրադյանի [Muradyan] գործը, § 136, հաջորդող հղումների հետ միասին, և Նանա Մուրադյանի [Nana Muradyan] գործը, §127)։

բ) Այս սկզբունքների կիրառումը սույն գործում

i) Նյութաիրավական պահանջը

131. Ա. Նազարյանը մահանալու ժամանակ եղել է Հայաստանի զինված ուժերի սպա, որն ուներ լեյտենանտի կոչում։

132. Դիմումատուները կասկածի տակ են դրել քրեական գործով քննության պաշտոնական եզրակացությունն առ այն, որ Ա. Նազարյանն ինքնասպանություն է գործել, և պնդել, որ նրան սպանել են (տե՛ս վերևում՝ 101-րդ պարբերությունը): Այդ կապակցությամբ նրանք վկայակոչել են քննության մի շարք սխալներ և անճշտություններ, որոնք ամփոփվել են ավելի վաղ (տե՛ս մասնավորապես վերևում՝ 104-րդ պարբերությունը): Միևնույն ժամանակ իրենց դիտարկումներում դիմումատուները կարծես թե չեն բացառել, որ Ա. Նազարյանն ինքնասպանություն է գործել (տե՛ս վերևում՝102-րդ պարբերությունը)՝ պնդելով, սակայն, որ ոչ մի վարկած՝ սպանություն կամ ինքնասպանություն, վերջնականապես չի հաստատվել ներպետական մարմինների կողմից (տե՛ս վերևում՝ 103-րդ պարբերությունը):

133. Դատարանը վերահաստատում է, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի համաձայն ապացույցի կիրառելի չափանիշը «հիմնավոր կասկածներից վեր» է (տե՛ս վերևում նշված 123-րդ պարբերությունում բերված նախադեպային իրավունքը): Այն նշում է, որ քրեական գործով քննության ընթացքում մի շարք լուրջ անճշտություններ են եղել Ա. Նազարյանի մահվան հետ կապված մի քանի կարևոր հանգամանքների մասով, ինչպիսիք են, օրինակ, նրա դիակի հայտնաբերման վայրը (տե՛ս վերևևում՝ 10-րդ և 15-րդ պարբերությունները): Անճշտություններ են եղել նաև դատական ապացույցների առնչությամբ, այդ թվում՝ դիահերձման ժամանակ Ա. Նազարյանի մարմնի վնասվածքների նույնականացման, դիահերձման արձանագրությանը կցված լուսանկարների քանակի (տե՛ս վերևում՝ 37-րդ պարբերությունը) և պարկուճի համարի վերաբերյալ, որը հայտնաբերվել է դեպքի վայրում և ներկայացվել է հրազենագիտական, հետքաբանական և մատնահետքերի համակցված փորձաքննության (տե՛ս վերևում՝ 17-րդ և 35-րդ պարբերությունները), որոնք բոլորը բացատրվել են ներպետական վարույթի ընթացքում (տե՛ս վերևում՝ 66-րդ և 67-րդ պարբերությունները) և Կառավարության կողմից իրենց դիտարկումներում (տե՛ս վերևում՝ 112-րդ պարբերությունը) որպես «տեխնիկական» կամ «մեխանիկական» սխալների արդյունք:

134. Հաշվի առնելով այն անզգուշությունը, որով իրականացվել է քննությունը, և բավարար բացատրությունների բացակայությունը՝ կապված դրա եզրակացությունների վերաբերյալ մի շարք լուրջ անհամապատասխանությունների հետ (տե՛ս ստորև՝ 163-167-րդ պարբերությունները), դիմումատուներին կարելի է ներել պաշտոնական վարկածը լրջորեն կասկածի տակ դնելու և մտածելու համար, որ քննությունը կարող է թաքցնել ավելի չարաբաստիկ բացատրություն, օրինակ՝ սպանություն (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Բեկերի [Beker] գործը, § 52): Այնուամենայնիվ, Դատարանի ներկայացրած նյութը թույլ չի տալիս «ողջամիտ կասկածից վեր» հաստատել այն վարկածը, որ Ա. Նազարյանի կյանքը դիտավորյալ են խլել (տե՛ս, ի հակադրություն դրա, վերևում հիշատակված՝ Բեկերի [Beker] գործը, §§ 45-54 և Լապշինն ընդդեմ Ադրբեջանի [Lapshin v. Azerbaijan], թիվ 13527/18, §§ 110-20, 2021 թվականի մայիսի 20, տե՛ս նաև mutatis mutandis Միժիգարովան ընդդեմ Սլովակիայի [Mižigárová v. Slovakia], թիվ 74832/01, § 89, 2010 թվականի դեկտեմբերի 14)։ Այսպիսով, Ա. Նազարյանի սպանության վերաբերյալ ցանկացած պնդում կկրի զուտ ենթադրական բնույթ (տե՛ս mutatis mutandis, Աբդուլլահ Յիլմազն ընդդեմ Թուրքիայի [Abdullah Yılmaz v. Turkey], թիվ 21899/02, § 59, 2008 թվականի հունիսի 17, վերևում հիշատակվածԴուրդուի [Durdu] գործը, §§ 59-61, և վերևում հիշատակված` Նանա Մուրադյանի [Nana Muradyan] գործը, §§ 130-31):

135. Պաշտոնական վարկածի համաձայն՝ Ա.Նազարյանն ինքնասպանություն է գործել վերադասի և նրա հրամանատարության տակ գտնվող ժամկետային զինծառայողների կողմից վատ վերաբերմունքի և ոտնձգությունների հետևանքով (տե՛ս վերևում, մասնավորապես՝ 52-րդ և 68-րդ պարբերությունները): Ինչպես նշվել է վերևում, պետությունը պատասխանատվություն է կրում տուժողի մահվան համար, որին ինքնասպանության են հասցրել զինվորական ծառայության ընթացքում՝ նրան ենթարկելով ծաղրուծանակի և նրա նկատմամբ վատ վերաբերմունք ցուցաբերելով (տե՛ս վերևում՝ 122-րդ պարբերությունը):

136. Ըստ երևույթին, Կառավարությունն առաջարկել է (տե՛ս վերևում՝ 109-րդ պարբերությունը), որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածով նախատեսված պետության դրական պարտավորությունների բնույթը սույն գործով տարբերվում է պարտադիր զինվորական ծառայության անցած անձանց վերաբերյալ գործերից բխող դրական պարտավորությունների բնույթից՝ հաշվի առնելով, որ Ա. Նազարյանը պայմանագրային զինծառայող էր։

137. Դատարանը, սակայն, նշում է, որ ինչպես նշվեց վերևում, այն արդեն գտել է, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածով նախատեսված պետության դրական պարտավորությունների վերաբերյալ կիրառելի սկզբունքները նույնն են պայմանագրային զինծառայողների համար, որոնք գտնվում են մարմինների բացառիկ վերահսկողության ներքո (տե՛ս վերևում, մասնավորապես՝ 118-րդ կետում բերված նախադեպային իրավունքը):

138. Այս համատեքստում Դատարանը չի տեսնում որևէ պատճառ՝ շեղվելու սույն գործում վերոհիշյալ նախադեպային իրավունքով ընդունված մոտեցումից, և հետևաբար իր գնահատականը հիմնավորելու է դրանում հաստատված սկզբունքներով (տե՛ս վերևում՝ 116-123-րդ պարբերությունները):

139. Կառավարությունը պնդել է, որ բացի քրեական օրենսդրության համապատասխան դրույթներից՝ ներպետական օրենսդրությունը պարունակում է Հայաստանի զինված ուժերում ինքնասպանությունների կանխարգելման վերաբերյալ համապատասխան իրավական դաշտ (տե՛ս վերևում՝ 108-րդ պարբերությունը):

140. Այնուամենայնիվ, Դատարան ներկայացված նյութում չկա որևէ բան, որը ենթադրում է, որ համապատասխան ժամանակաշրջանում զինված ուժերում գոյություն է ունեցել հոգեբանական վիճակի գնահատման և աջակցության որևէ համակարգ, այդ թվում՝ զինվորական ծառայության ընթացքում նախնական և հետագա հոգեբանական վիճակի զննման, ինքնասպանությունների կանխարգելման և հոգեբանական օգնության առկայության մասով (համեմատե՛ք և հակադրե՛ք վերևում հիշատակված՝ Բոյչենկոյի [Boychenko] գործը, §§ 40-56 և 86):

141. Դատարանն այս կապակցությամբ նշում է, որ Կառավարության կողմից ներկայացված միակ համապատասխան փաստաթուղթը եղել է «Ինքնասպանության կանխարգելման և առողջ բարոյական միջավայրի ապահովման նպատակով ծառայող անձնակազմի հետ աշխատելու մեթոդական ուղեցույցը» (ուղեցույցը տե՛ս վերևում՝ 108-րդ պարբերությունը): Դատարանը, այնուամենայնիվ, դիտարկում է, որ սույն փաստաթուղթը, որը հաստատվել է 2004 թվականին չպարզված օրը, Պաշտպանության նախարարության չպարզված ստորաբաժանման պետի կողմից, ըստ էության, Պաշտպանության նախարարության աշխատակազմում աշխատող պաշտոնյայի կողմից տրված ուղեցույցների լրակազմ է (համադրե՛ք, օրինակ, վերևում հիշատակված՝ Բոյչենկոյի [Boychenko] գործը, § 40): Ավելին, չկա որևէ ապացույց այն մասին, որ որևէ ջանք է գործադրվել այդ ուղեցույցները գործնականում կիրառելու համար:

142. Դատարանը նաև դիտարկում է, որ բովանդակության առումով ուղեցույցը նկարագրում է ինքնասպանության մասով արված հետազոտությունը, այդ թվում՝ դրա հնարավոր պատճառները և արտաքին նշաններն ու բնորոշ ախտանիշները, որոնք դրսևորվում են ինքնասպանություն գործելու վտանգի տակ գտնվող անձանց կողմից: Այն նաև սահմանում է այն չափորոշիչները, որոնք պետք է հաշվի առնվեն ինքնասպանության կանխարգելման նպատակով՝ ծառայող անձնակազմի ստացիոնար բուժման, այդ թվում՝ ինքնասպանության փորձ կատարած կամ այն կատարելու մտադրության մասին հայտարարած ծառայող անձնակազմի շտապ ստացիոնար բուժման անհրաժեշտության հարցի վերաբերյալ որոշում կայացնելիս։ Պարզ չէ սակայն, թե կոնկրետ ում է ուղղված ուղեցույցը՝ բուժանձնակազմին, զորամասերի հրամանատարական կազմին, թե այլ անձանց։

143. Ի վերջո, ինքնասպանությունների կանխարգելման նպատակով ուղեցույցը, inter alia, առաջարկում է ստեղծել մի ծառայություն, որը չի ընդգրկվում զորամասերի անձնակազմում, որը կուսումնասիրի ինքնասպանությունների դեպքերը և կղեկավարվի բժշկի կամ «հոգեբան-սպայի» կողմից։ Այնուամենայնիվ, ոչինչ չի վկայում այն մասին, որ այս հանձնարարականը կատարվել է 2004 թվականին ուղեցույցը ներկայացնելուց հետո:

144. Դատարանը վերահաստատում է, որ այն հարցը, թե արդյոք պետության կողմից չի կատարվել իր կարգավորող պարտականությունները, պահանջում է որևէ ենթադրյալ թերության կոնկրետ, այլ ոչ թե վերացական գնահատում: Դատարանի խնդիրն է սովորաբար ոչ թե վերանայել համապատասխան օրենքը և գործելակերպը վերացական ձևով (in abstracto), այլ որոշել, թե արդյոք այն ձևը, որով դրանք կիրառվել կամ ազդել են դիմումատուի կամ մահացածի վրա, առաջացրել է Կոնվենցիայի խախտում: Հետևաբար միայն այն փաստը, որ կարգավորող շրջանակը կարող է որոշ առումներով թերի լինել, ինքնին բավարար չէ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի համաձայն հարց բարձրացնելու համար: Պետք է ցույց տալ, որ այն գործել է ի վնաս հիվանդի (տե՛ս՝Ֆերնանդես դե Օլիվեյրան ընդդեմ Պորտուգալիայի [ՄՊ] [Fernandes de Oliveira v. Portugal] [GC], թիվ 78103/14, § 107, 2019 թվականի հունվարի 31, և վերևում հիշատակված՝ Բոյչենկոյի [Boychenko] գործը, §§ 85-87):

Դատարանը դիտարկում է, որ ռազմական ուժերում հոգեբանական աջակցության որևէ համակարգի բացակայության պայմաններում Ա. Նազարյանին որևէ հոգեբանական աջակցություն չի տրվել՝ չնայած նրա հոգեբանական խոցելի վիճակին և ինքնասպանության ռիսկի ակնհայտ նշաններին (տե՛ս վերևում՝ 52-րդ պարբերությունը և ստորև՝ 148-րդ և 150-րդ պարբերությունները)։ Ավելին, չունենալով զինված ուժերում ինքնասպանությունների կանխարգելման հետ կապված կանոնակարգեր՝ պատասխանատու անձինք չեն ստացել որևէ հրահանգ կամ ուղեցույց, թե ինչպես վարվել իրավիճակի հետ (տե՛ս ստորև՝ 151-րդ պարբերությունը):

Համապատասխանաբար, առկա նյութերի հիման վրա Դատարանը գտնում է, որ պատասխանող պետությունը չի կատարել Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածով նախատեսված իր դրական պարտավորությունը՝ ձեռնարկելու համապատասխան միջոցներ, որոնք կարող էին օգտագործվել Ա. Նազարյանի կյանքը պաշտպանելու համար։

145. Դատարանը հաջորդիվ կքննի, թե արդյոք մարմիններն իմացել են կամ պետք է իմանային Ա. Նազարյանի՝ ինքնասպանություն գործելու իրական և անմիջական ռիսկի առկայության մասին, և եթե այո, արդյոք նրանք արել են այն ամենը, ինչ կարելի էր ողջամտության սահմաններում ակնկալել նրանցից՝ այդ ռիսկի նյութականանալուց խուսափելու համար (տե՛ս վերևում հիշատակված՝Կուրտի [Kurt] գործը, §§ 157-60)։

146. Դատարանն ի սկզբանե նշել է, որ սույն գործում չկա որևէ ապացույց, որը ցույց է տալիս, որ Ա. Նազարյանը երբևէ տառապել է հոգեկան խանգարումով (տե՛ս վերևում՝ 48-րդ պարբերությունը) կամ ունեցել է ինքնասպանության փորձի կամ ինքնավնասման պատմություն:

147. Այդուհանդերձ, Դատարանը նշում է, որ թե՛ քրեական, թե՛ ծառայողական քննության ընթացքում միանշանակ հաստատվել է, որ Ա. Նազարյանը դարձել է ծառայակիցների, այդ թվում՝ իր անմիջական վերադասի և նրա հրամանատարության տակ գտնվող ժամկետային զինծառայողների կողմից մշտական վատ վերաբերմունքի և նվաստացման զոհ (տե՛ս վերևում՝ 33-րդ և 52-րդ պարբերությունները): Մասնավորապես քննությամբ եզրակացվել է, որ Ա. Նազարյանի ինքնասպանությունն ուղղակիորեն կապված է իր ծառայակիցների կողմից ցուցաբերված վատ վերաբերմունքի և նվաստացման հետ (տե՛ս վերևում՝ 48-րդ, 52-րդ և 68-րդ պարբերությունները):

148. Ավելին, առկա նյութերից երևում է, որ բազմաթիվ ծառայակիցներ և ժամկետային զինծառայողներ տեղյակ են եղել Ա. Նազարյանի ծառայակիցների, այդ թվում՝ իր հրամանատարության տակ գտնվող ժամկետային զինծառայողների կողմից Ա. Նազարյանին նվաստացնելու և վատ վերաբերվելու հետևանքով ստեղծված նրա ցածր բարոյահոգեբանական վիճակի մասին, որն ինքնին սկիզբ է առել իր վերադասի՝ կապիտան Հ. Մ.-ի կողմից այլ անձանց ներկայությամբ իր նկատմամբ վատ վերաբերմունքից (տե՛ս վերևում՝ 38-րդ, 39-րդ, 48-րդ և 52-րդ պարբերությունները):

149. Մասնավորապես ներքին քննության արդյունքների համաձայն՝ կապիտան Հ. Մ.-ն, լինելով Ա. Նազարյանի անմիջական հրամանատարը, անձնակազմի ներկայությամբ հարձակվել է նրա վրա՝ «դրանով իսկ ոտնահարելով նրա արժանապատվությունը և ռազմաբազայում ստեղծելով անառողջ բարոյական մթնոլորտ», ինչի հետևանքով Ա. Նազարյանը ենթարկվել է վատ վերաբերմունքի իր հրամանատարության տակ գտնվող ժամկետային զինծառայողների կողմից։ Այդ իրավիճակը թաքցվել է հրամանատարությունից, ինչի հետևանքով Ա. Նազարյանն ինքնամեկուսացվել է, և նրա հոգեբանական վիճակի խաթարումը հասել է կրիտիկական աստիճանի (տե՛ս վերևում՝ 33-րդ պարբերությունը):

150. Այնուհետև քրեական գործով քննությամբ պարզվել է, որ 2010 թվականի հուլիսի 26-ի դրությամբ ռազմաբազայի զինծառայողներին «ակնհայտ է դարձել», որ Ա. Նազարյանը կարող է ինքն իրեն վնասել, ինչի պատճառով կապիտան Հ. Մ.-ն հրամայել էր, որ Ա. Նազարյանի ինքնաձիգից հանեն զարկանը (տե՛ս վերևում՝ 52-րդ պարբերությունը): Սակայն նույնիսկ մինչ այդ՝ 2010 թվականի հուլիսի 19-ին, այսինքն՝ միջադեպից ամենաուշը մեկ շաբաթ առաջ, կապիտան Հ. Մ.-ն և ավագ լեյտենանտ Վ. Հ.-ն նման կասկածներ են ունեցել այն միջադեպից հետո, որի ժամանակ Ա. Նազարյանի քիթն արնահոսել է նրանց կողմից հարձակման ենթարկվելուց հետո (տե՛ս վերևում, մասնավորապես՝ 22-րդ, 45-րդ և 52-րդ պարբերությունները): Հետևաբար Դատարանը գտնում է, որ ամենաուշը 2010 թվականի հուլիսի 26-ին Ա. Նազարյանի վերադասները գիտեին կամ պետք է իմանային, որ կա իրական և անմիջական վտանգ, որ նա կարող է ինքնասպանություն գործել։

151. Պարզվում է, որ զորամասի հրամանատարական կազմը տեղյակ չի եղել, թե ինչ իրավիճակում է հայտնվել Ա.Նազարյանը՝ հաշվի առնելով, որ ո՛չ կապիտան Հ. Մ.-ն, ո՛չ ավագ լեյտենանտ Վ. Հ.-ն ոչինչ չեն զեկուցել իրենց վերադասներին։ Իրավիճակին տեղյակ մյուս զինծառայողները (տե՛ս վերևում, օրինակ՝ 39-րդ պարբերությունը), այդ թվում՝ 2010 թվականի հուլիսի 26-ի կեսօրին ճաշարանում զրույցի ժամանակ ներկա գտնվող զինծառայողները (տե՛ս վերևում՝ 44-րդ պարբերությունը) որևէ պահի չեն զեկուցել զորամասի հրամանատարական կազմին, որ Ա. Նազարյանի մոտ նկատվել է հոգեկան լուրջ խանգարում, և որ հնարավոր է՝ նա ունեցել է ինքնասպանության մտքեր։ Միևնույն ժամանակ, հաշվի առնելով համապատասխան պահին ռազմական ուժերում հոգեբանական վիճակի գնահատման և աջակցության որևէ համակարգի բացակայությունը, որի մասին վերևում նշվել է (տե՛ս վերևում՝140-144-րդ պարբերությունները), պարզ չէ, թե ինչ միջոցներ, եթե այդպիսիք կան, զորամասի հրամանատարական կազմը կարող էր ձեռնարկել, եթե նրանք տեղյակ լինեին իրավիճակի մասին (տե՛ս, ի հակադրություն դրա, վերևում հիշատակված՝ Բոյչենկոյի [Boychenko] գործը, §§ 92-95):

152. Ամեն դեպքում, եթե անգամ բարձրագույն հրամանատարությունը տեղյակ չէր այդ մասին, ապա կապիտան Հ. Մ.-ն՝ ռազմաբազայի համար պատասխանատու անձը և Ա.Նազարյանի անմիջական հրամանատարը, հստակ տեղյակ լինելով վերջինիս ծայրահեղ խոցելի հոգեբանական վիճակի և այն հավանականության մասին, որ նա կարող էր վնասել ինքն իրեն հիմնականում իր կողմից գործադրված բռնության հետևանքով, ոչ միայն չի զեկուցել այդ մասին, այլև միջոցներ չի ձեռնարկել Ա. Նազարյանի կյանքին սպառնացող վտանգից խուսափելու համար։ Ավելին, կապիտան Հ. Մ.-ն 2010 թվականի հուլիսի 26-ի կեսօրին կրկին նվաստացրել է Ա. Նազարյանին՝ սպառնալով էլ ավելի նվաստացնել նրան՝ «պատվի դատարան» կազմակերպելու միջոցով (տե՛ս վերևում՝ 22-րդ պարբերությունը): Համենայն դեպս առկա նյութերից ոչինչ չի վկայում այն մասին, որ որևէ այլ բան ևս տեղի է ունեցել 2010 թվականի հուլիսի 26-ի կեսօրին տեղի ունեցած ակնհայտ խոսակցության և հաջորդ առավոտվա միջև ընկած ժամանակահատվածում, երբ Ա. Նազարյանին մահացած են գտել:

153. Վերջապես, Կառավարության պնդումներից պարզ չէ, թե արդյոք Հ. Մ.-ի՝ Ա. Նազարյանի ինքնաձիգից զարկանը հանելու հրամանը, նրանց կարծիքով, համապատասխան արձագանք էր վերջինիս ծայրահեղ հոգեկան խանգարման և ինքնասպանության մտադրության նշաններին։ Կառավարությունը նույնիսկ ենթադրել է, որ նման հրամանը հակասում է ակտիվ մարտական հերթապահության կանոններին (տե՛ս վերևում՝ 111-րդ պարբերությունը): Ավելին, Հ. Մ.-ն ոչ մի քայլ չի ձեռնարկել՝ ապահովելու, որ իր հրամանն իրականում կատարվել է։

154. Վերոնշյալ պատճառներով Դատարանը գտնում է, որ պետությունը չի կատարել համապատասխան քայլեր ձեռնարկելու իր դրական պարտավորությունը՝ Ա. Նազարյանի կյանքը զինվորական ծառայության ընթացքում պաշտպանելու համար։

155. Հաշվի առնելով վերոնշյալ 144-րդ (վերջում) և 154-րդ պարբերություններում շարադրված եզրակացությունները՝ Դատարանը եզրակացնում է, որ պետությունը չի ձեռնարկել համապատասխան և արդյունավետ միջոցներ՝ կանխելու Ա. Նազարյանի կյանքին սպառնացող ակնհայտ վտանգի նյութականացումը։

156. Հետևաբար տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի նյութաիրավական պահանջի խախտում:

ii) Դատավարական պահանջը

157. Դատարանը վերահաստատում է, որ 2-րդ հոդվածով նախատեսված դատավարական պահանջին համապատասխանությունը գնահատվում է մի քանի էական պարամետրերի՝ քննչական միջոցառումների համարժեքության, քննության արագության, մահացածի ընտանիքի ներգրավվածության և քննության անկախության հիման վրա։

Այս տարրերը փոխկապակցված են, և դրանցից յուրաքանչյուրը, առանձին վերցրած, ինքնանպատակ չէ: Դրանք չափորոշիչներ են, որոնք համատեղ հնարավորություն են տալիս գնահատել քննության արդյունավետության աստիճանը (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Մուսթաֆա Թունքը և Ֆեջիրե Թունքն ընդդեմ Թուրքիայի [Mustafa Tunç and Fecire Tunç v. Turkey], § 225): Հաշվի առնելով սա՝ Դատարանը կշարունակի ուսումնասիրել այդ տարրերը սույն գործով իրականացված քրեական գործով քննության մասով` սկսած դրա արագությունից:

1) Քննության արագությունը

158. Դատարանը նշում է, որ Ա. Նազարյանի մահվան մասին Պաշտպանության նախարարությունը տեղեկացվել է անմիջապես դեպքի օրը՝ 2010 թվականի հուլիսի 27-ին, և որ Քննչական ծառայությունն իր նախաձեռնությամբ օպերատիվ կերպով քննություն է սկսել՝ նույն օրը ձեռնարկելով նախնական քննչական միջոցառումներ (տե՛ս վերևում՝ 8-11-րդ պարբերությունները)։

159. Ա. Նազարյանի ծառայակիցների նկատմամբ քրեական հետապնդման և դատապարտման պատճառ դարձած քննությունն ավարտվել է մեկ տարվա ընթացքում, այսինքն՝ մոտավորապես 2011 թվականի հուլիս-օգոստոս ամիսներին (տե՛ս վերևում՝ 51-րդ և 52-րդ պարբերությունները), և դատարանների կողմից գործի քննությունն ավարտվել է 2013 թվականի սեպտեմբերին (տե՛ս վերևում՝ 75-րդ պարբերությունը), այսինքն՝ հետագա երկու տարվա ընթացքում:

160. Այդ հանգամանքներում Դատարանը գտնում է, որ քննությունն իրականացվել է անհրաժեշտ բարեխղճությամբ, և քննությունն անհիմն չի ձգձգվել։

2) Քննության համապատասխանությունը

161. Ի սկզբանե պետք է դիտարկել, որ մարմինները մի շարք քննչական միջոցառումներ են ձեռնարկել տվյալ իրադարձություններին առնչվող ապացույցներ հավաքելու համար։ Իրոք, ինչպես նշել է Կառավարությունը (տե՛ս վերևում՝ 113-րդ պարբերությունը), մարմինները հարցաքննել են մեծ թվով վկաների, ձեռնարկել են տարբեր քննչական միջոցառումներ, այդ թվում՝ դեպքի օրը՝ ապացույցներ ապահովելու նպատակով, և նշանակել են մի շարք դատաբժշկական փորձաքննություններ։

162. Այնուամենայնիվ, ինչպես նշվեց վերևում, քննության արդյունավետությունը չի կարող գնահատվել միայն կազմված զեկույցների, հարցաքննված վկաների կամ ձեռնարկված այլ քննչական միջոցառումների թվով։ Քննության եզրակացությունները պետք է հիմնված լինեն բոլոր համապատասխան տարրերի մանրակրկիտ, օբյեկտիվ և անկողմնակալ վերլուծության վրա (տե՛ս վերևում՝ 126-րդ պարբերությունը), ինչը, Դատարանի կարծիքով, չի եղել Ա. Նազարյանի մահվան հանգամանքների քննության դեպքում հաջորդող պատճառներով։

163. Դատարանը նշում է, որ Պաշտպանության նախարարության կողմից 2010 թվականի հուլիսի 27-ի առավոտյան զորամասի հրամանատարական կազմից ստացված դեպքի մասին հաղորդման և դեպքի վայրի մասով դեպքի վայրի զննության արձանագրության միջև կա անհամապատասխանություն այն առումով, որ առաջինը հայտնում է, որ Ա. Նազարյանն ինքն իրեն կրակել է խրամատում, իսկ վերջինս նշում է, որ դին հայտնաբերվել է թիվ 12 ռազմաբազայի տարածքում գտնվող քարի կողքին (տե՛ս վերևում՝ 10-րդ և 15-րդ պարբերությունները): Կառավարությունն այդ կապակցությամբ հայտնել է, որ կապիտան Հ. Մ.-ն, Ա. Մկ.-ն, Գ. Ս.-ն, Հ. Ն.-ն, Ա. Հ.-ն, Ա. Մ.-ն և Մ. Մ.-ն վկայի իրենց ցուցմունքներում պնդել են, որ նրանք դին տեսել են քարի կողքին, ինչպես նշված է հանցագործության վայրի զննության արձանագրության մեջ, և որ Ս. Գ.-ն պարզաբանել է հարցը դատաքննության ընթացքում հարցաքննվելիս (տե՛ս վերևում՝ 112-րդ պարբերությունը): Դատարանը դիտարկում է, այնուամենայնիվ, որ կապիտան Հ. Մ.-ի, Ա. Մկ.-ի, Գ. Ս.-ի, Հ. Ն.-ի, Ա. Հ.-ի, Ա. Մ.-ի և Մ. Մ.-ի՝ Դատարան ներկայացրած ցուցմունքներում ոչինչ չկա, որից կարելի էր ենթադրել, որ նրանց հատուկ հարցրել են դիակի գտնվելու վայրի մասին: Պարզ չէ, թե զորամասի որ հրամանատարն է այդ հաղորդումն ուղարկել Պաշտպանության նախարարություն։ Ամեն դեպքում Կառավարության կողմից նշված բոլոր վկաներից միայն նույն զորամասի հրամանատար Ս. Գ.-ն էր, որին հարցրել են դատաքննության ընթացքում տվյալ անհամապատասխանության մասին (տե՛ս վերևում՝ 65-րդ պարբերությունը): Ոչինչ չի վկայում այն մասին, որ Կառավարության կողմից վկայակոչված մյուս վկաները դատաքննության ընթացքում հաստատել են դեպքի վայրի վերաբերյալ իրենց ենթադրյալ մինչդատական ցուցմունքները։

164. Դատարանն այնուհետև նշում է, որ դեպքի վայրի զննության արձանագրության համաձայն՝ քննիչն առգրավել է 78-09 համարները կրող պարկուճ, որը հայտնաբերվել է գետնին՝ դիակի մոտ (տե՛ս վերևում՝ 15-րդ պարբերությունը): Այնուհետև պարկուճը և Ա. Նազարյանի ինքնաձիգը ներկայացվել են համակցված հրազենագիտական, հետքաբանական և մատնահետքերի դատաբժշկական փորձաքննության (տե՛ս վերևում՝ 17-րդ պարբերությունը): Այնուամենայնիվ, համակցված հրազենագիտական, հետքաբանական և մատնահետքերի փորձաքննության ավարտից հետո տրված զեկույցում նշվում էր փորձագետներին ներկայացված պարկուճի նույնականացման մեկ այլ համար, այն է՝ 60-78 (տե՛ս վերևում՝ 35-րդ պարբերությունը): Կառավարությունը երկու թվերի միջև եղած անհամապատասխանությունը բացատրել է որպես «մեխանիկական սխալ»՝ պնդելով, որ քննիչը շրջել է պարկուճը, և դրա վրա նշված 60 թիվը նման է եղել 09-ին (տե՛ս վերևում՝ 112-րդ պարբերությունը): Դատարանը, սակայն, դիտարկում է, որ այս բացատրությունը գործի նյութերում որևէ տեղ չկա։ Հետևաբար և որևէ հիմնավոր ապացույցի բացակայության դեպքում, քննության ընթացքում հավաքված դատահրազենագիտական ապացույցների հետ կապված նման կարևոր անճշտության վերաբերյալ Կառավարության առաջարկած բացատրությունը չի կարող բավարար համարվել:

165. Համաձայն դիահերձման եզրակացության՝ մարմնի վրա հայտնաբերվել են մի շարք ոչ հրազենային վնասվածքներ, այդ թվում՝ աջ այտի, ստորին ծնոտի քերծվածքներ և մաստոիդային գործընթաց, աջ ձեռքի վերին հատվածում կապտուկներ և կրծքավանդակի ձախ կողմի, ձախ ձեռքի վերին հատվածի, ձախ ձեռքի արմունկի, ձախ ձեռքի նախաբազկի, ձախ ազդրի և աջ ձեռքի դաստակի հինգերորդ մատի շրջանում քերծվածքներ (տե՛ս վերևում՝ 37-րդ պարբերությունը): Դատարանը դիտարկում է, որ այդ վնասվածքների մասով համապատասխան բացատրություն չի տրվել։ Այն նաև նշում է, որ դատաքննության ընթացքում դատաբժշկական փորձագետը վկայել է, որ դիահերձման ժամանակ աջ դաստակի հինգերորդ մատի հատվածում երբեք քերծվածք չի հայտնաբերվել, և որ դիահերձման արձանագրության մեջ այդ վնասվածքի մասին նշումը եղել է «մեխանիկական սխալ»-ի արդյունք (տե՛ս վերևում՝ 67-րդ պարբերությունը)։ Իր հերթին Կառավարությունը հիմնվել է դատաբժշկական փորձագետի վկայության վրա՝ նշելով, որ այդ առումով թյուրիմացություն է եղել, որը բխում է փորձագետի սխալից (տե՛ս վերևում՝ 112-րդ պարբերությունը): Թեև դիահերձման ընթացքում հայտնաբերված վնասվածքի անտեսումը կամ դրա մասին չհիշատակելը որոշ չափով կարող է դիտարկվել որպես հավանական սցենար, այնուամենայնիվ, Դատարանը դժվարանում է պատկերացնել, թե ինչպես կարող է դիահերձման արձանագրությունում հստակորեն նշված լինել մարմնի կոնկրետ մասի կոնկրետ վնասվածքի մասին, որն առաջացել է «մեխանիկական սխալի» արդյունքում, եթե իրականում փորձագետի կողմից նման վնասվածք չի հայտնաբերվել։

Բացի այդ, դիահերձման արձանագրության վերջում նշվել է, որ կցվել է տասնինը լուսանկար, մինչդեռ, ինչպես ցույց են տվել դիմումատուները դատաքննության ընթացքում (տե՛ս վերևում՝ 66-րդ պարբերությունը), արձանագրությանը կցվել է ընդամենը տասնվեց լուսանկար: Այս փաստը նույնպես բացատրվել է որպես սխալ (տե՛ս վերևում՝ 66-րդ և 112-րդ պարբերությունները):

166. Դատարանը նաև նշում է, որ դեպքի վայրի զննության ընթացքում քննիչը մի շարք գործողություններ է կատարել Ա. Նազարյանի ինքնաձիգով, այն է՝ հանցագործության մեջ կասկածվող գործիքով։ Մասնավորապես նա հանել է պահունակը և դատարկել այն, արձակել փորձնական կրակոց և փակել ձգանի պաշտպանիչը (տե՛ս վերևևում՝ 15-րդ պարբերությունը): Արդյունքում ինքնաձիգը չի ներկայացվել դատահրազենագիտական, հետքաբանական և մատնահետքի փորձաքննության այն նախնական վիճակում, որով այն հայտնաբերվել է դեպքի վայրում, այդ թվում՝ առկա մատնահետքերով: Իհարկե, ինչպես նշված է հրազենագիտական, հետքաբանական և մատնահետքերի համակցված փորձաքննության արձանագրությունում, ներկայացված ինքնաձիգի «մակերեսի որոշ մասերի» վրա հայտնաբերվել են միայն «քրտինքի և ճարպի հետքեր», որոնք համապատասխան չեն համեմատական փորձաքննությանը (տե՛ս վերևում՝ 35-րդ պարբերությունը)։ Այսինքն՝ քննիչի գործողությունները փորձագետների համար անհնարին են դարձրել իրենց հանձնված ինքնաձիգի վրա հայտնաբերել մատնահետքեր, այդ թվում՝ Ա.Նազարյանին պատկանող մատնահետքեր։ Կառավարությունը բացատրել է քննիչի գործողությունները դեպքի վայրի զննության ժամանակ, մասնավորապես՝ պահունակի հեռացումը և փորձնական կրակոցը որպես անվտանգության նկատառումներ (տե՛ս վերևում՝ 112-րդ պարբերությունը): Այնուամենայնիվ, նման փաստարկը ողջամտորեն չի կարող ընդունվել հանցագործության վայրի քննության համատեքստում:

167. Բացի այդ, թեև ի վերջո եզրակացություն արվեց, որ Ա. Նազարյանն ինքնասպանություն է գործել՝ իր ինքնաձիգից կրակոց արձակելով բերանին (տե՛ս վերևևում՝ 52-րդ պարբերությունը), այնուամենայնիվ, քննությամբ չի բացատրվել այն փաստը, որ ոչ մի փամփուշտ չի բացակայել այն պահունակից, որով լիցքավորված է եղել նրա ինքնաձիգը։ Մասնավորապես դեպքի վայրի զննության արձանագրության համաձայն՝ քննիչը առգրավել է երեսուն փամփուշտ տարողունակությամբ պահունակ, որի մեջ հայտնաբերվել է նաև քսանինը փամփուշտ՝ բացի լիցքաթափման արդյունքում դուրս եկած փամփուշտներից (տե՛ս վերևում՝ 15-րդ պարբերությունը): 2010 թվականի հուլիսի 28-ի՝ հրազենագիտական, հետքաբանական և մատնահետքերի համակցված փորձաքննություն նշանակելու մասին իր որոշման մեջ քննիչը փորձագետներից պահանջել է, inter alia, պարզել, թե արդյոք երեսուն փամփուշտ տարողունակությամբ պահունակը կարող էր լիցքավորված լինել երեսունմեկ փամփուշտով, ինչին ի պատասխան՝ փորձագետներն իրենց արձանագրությունում դրական են պատասխանել (տե՛ս վերևում՝ 17-րդ և 35-րդ պարբերությունները)։ Այնուամենայնիվ, քննության ընթացքում վերջնականապես չի պարզվել, թե արդյոք տվյալ պահունակն իրականում լիցքավորված է եղել երեսունմեկ փամփուշտով այն ժամանակ, երբ Ա. Նազարյանի երեք պահեստային պահունակները, որոնք ավելի վաղ առգրավվել էին քննիչի կողմից, յուրաքանչյուրն ակնհայտորեն լիցքավորված է եղել երեսուն փամփուշտով (տե՛ս վերևում՝ 13-րդ պարբերությունը):

168. Դատարանը դիտարկում է, որ քննության սկզբնական օրերին և որոշ դեպքերում՝ հաջորդ օրերին, վկաների կողմից մինչդատական ցուցմունքների մեծ մասը ստացվել է վկաներից, այդ թվում՝ հետագայում մեղադրվող անձանցից, որոնք գտնվում էին զինվորական կալանքի տակ «ներքին ծառայության կանոնները» խախտելու համար (տե՛ս վերևում՝ 19-րդ, 20-րդ, 21-րդ, 25-րդ և 30-րդ պարբերությունները)։ Չնայած 2010 թվականի հուլիս և օգոստոս ամիսներին Ա. Նազարյանի ծառայակիցների կարգապահական մեկուսացման առնչությամբ փաստաթղթային ապացույցներ տրամադրելու Դատարանի կոնկրետ պահանջին՝ Կառավարությունն ընդամենը տրամադրել է Ս. Գ.-ի 2010 թվականի հուլիսի 27-ի և 28-ի հրամանների պատճենները, որոնցից միայն վերջինն էր վերաբերում թիվ 12 ռազմաբազայի անձնակազմի կարգապահական մեկուսացմանը տարբեր ժամկետներով, որոնք տատանվում են երեքից տասը օր (տե՛ս վերևում՝ 26-րդ պարբերությունը): Չնայած այդ փաստին ՝ Կառավարությունը չի վիճարկել, որ 2010 թվականի հուլիսի 28-ի հրամանի համաձայն զինծառայողների զինվորական կալանքից հետո զինծառայողների մեկուսացման առնվազն երկու դեպք է գրանցվել (տե՛ս վերևում, մասնավորապես՝ 25-րդ և 30-րդ պարբերությունները): Դատարանը նաև դիտարկում է, որ դատաքննության ընթացքում ներկայացվել են որոշակի ապացույցներ, որոնք թույլ են տալիս ենթադրել, որ զինծառայողների զինվորական կալանքը տևել է շատ ավելի երկար, քան 2010 թվականի հուլիսի 28-ի հրամանում նշված ժամկետը (տե՛ս վերևում, օրինակ՝ 64-րդ պարբերությունում դատաքննության ընթացքում Ա. Մկ.-ի կողմից տրված վկայությունը), և որ հավանաբար կալանքի տակ գտնվելու ընթացքում զինծառայողների նկատմամբ վատ վերաբերմունք է ցուցաբերվել (տե՛ս վերևում՝ 57-րդ և 61-րդ պարբերությունները): Չնայած դրան՝ Մարզային դատարանը մերժել է երկրորդ դիմումատուի պահանջը, այն է՝ չընդունել Ա. Նազարյանի ծառայակիցների զինվորական կալանքի ժամանակ ձեռք բերված վկայի ցուցմունքները՝ առանց որևէ կոնկրետ պատճառաբանության (տե՛ս վերևում՝ 68-րդ պարբերությունը)։

169. Առկա են դիմումատուների կողմից բարձրացված և հետագայում Կառավարության կողմից քննարկված մի շարք այլ խնդիրներ (տե՛ս վերևում՝ 104-րդ և 112-րդ պարբերությունները), ինչպես, օրինակ՝ դեպքի վայրի զննության արձանագրության սխալ ամսաթիվը (տե՛ս վերևում՝ 16-րդ պարբերությունը) և Ա. Նազարյանի՝ դատաբժշկական փորձաքննության ընթացքում հետազոտված արյան նմուշում ալկոհոլի առկայության հիմնավոր բացատրության բացակայությունը (տե՛ս վերևում՝ 37-րդ պարբերությունը):

170. Դատարանի կարծիքով, այնուամենայնիվ, արդեն մանրամասնորեն քննված կոպիտ թերությունները (տե՛ս վերևում՝ 163-168-րդ պարբերությունները) բավարար են, որ այն լրջորեն կասկածի տակ դնի ներպետական մարմինների կողմից իրականացվող քննության համապատասխանությունը: Հետևաբար կարիք չկա լրացուցիչ ուսումնասիրել կողմերի կողմից իրենց ներկայացրած փաստաթղթերում քննարկված մյուս տարրերը:

3) Մահացածի հարազատների մասնակցությունը քննությանը

171. Դատարանը նշում է, որ քննության սկզբից առաջին դիմումատուին շնորհվել է տուժողի կարգավիճակ, և նրան հաջորդել է երկրորդ դիմումատուն (տե՛ս վերևում՝ 14-րդ պարբերությունը), և ոչինչ չի վկայում այն մասին, որ դիմումատուները չեն տեղեկացվել քննության ընթացքում ձեռնարկվող քայլերի մասին (տե՛ս, ի հակադրություն դրա, վերևում հիշատակված՝ Բոյչենկոյի [Boychenko] գործը, § 99): Բացի այդ, քննության ավարտից հետո դիմումատուներին տրամադրվել են գործի ամբողջ նյութերը (տե՛ս վերևում՝ 51-րդ պարբերությունը):

172. Դիմումատուները մասնավորապես բողոքել են, որ մարմինները մերժել են Ա. Նազարյանի ձեռագրի նմուշները պարունակող փաստաթղթերի պատճենները տրամադրելու վերաբերյալ առաջին դիմումատուի պահանջը, քանի դեռ քննությունն ընթացքի մեջ էր (տե՛ս վերևում՝ 106-րդ պարբերությունը):

173. Դատարանը վերահաստատում է, որ քանի որ խոսքը մահացածների ընտանիքների համար քննության մատչելիության և բավարար հանրային վերահսկողության առկայության մասին է, ուստի ընթացակարգային պարտավորությամբ դիմումատուներից չի պահանջվում շարունակական հետաքննության ընթացքում ունենալ ոստիկանության գործերին կամ բոլոր փաստաթղթերի պատճեններին հասանելիությունը, կամ, որ նրանց հետ խորհրդակցեն կամ տեղեկացնեն յուրաքանչյուր քայլի մասին (տե՛ս Գյուրտեկինը և այլք ընդդեմ Կիպրոսի [Gürtekin and Others v. Cyprus] (որոշում), թիվ 60441/13 և մյուս 2 թվերը, § 29, 2014 թվականի մարտի 11, հաջորդող հղումների հետ միասին):

174. Դատարանը դիտարկում է, որ 2010 թվականի հոկտեմբերի 28-ին առաջին դիմումատուն քննիչից պահանջել է տրամադրել փաստաթղթերի պատճեններ, որոնք պարունակում են Ա. Նազարյանի ձեռագրի նմուշները, այդ թվում՝ նրա նոթատետրում եղած նմուշները, որը կապիտան Հ. Մ.-ն վերցրել էր նրա գրպանից դեպքի օրը և ներկայացրել քննիչին մոտավորապես երկու շաբաթ անց (տե՛ս վերևում՝ 9-րդ և 31-րդ պարբերությունները): Առաջին դիմումատուն այդ պահանջի հետ կապված նշել է, որ մտադիր է այդ փաստաթղթերը ներկայացնել արտասահմանում գտնվող դատաձեռագրաբանական փորձագետներին՝ իր որդու նոթատետրում գրառումների իսկությունը վիճարկելու նպատակով (տե՛ս վերևում, մասնավորապես՝ 40-րդ պարբերությունը): Դատարանը նաև նշում է, որ քննիչը մերժել է առաջին դիմումատուի խնդրանքը՝ հղում կատարելով ՔԴՕ-ի 59-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետին և 201-րդ հոդվածի 1-ին մասին (տե՛ս վերևում՝ 84-րդ, 85-րդ և 41-րդ պարբերությունները):

175. Դատարանը նշում է, որ տվյալ պահին գործող ներպետական քրեական դատավարության օրենսդրության համաձայն՝ տուժողն իրավունք ուներ քննության ավարտից հետո ուսումնասիրելու գործի նյութերի ամբողջությունը (ՔԴՕ-ի 59-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետ, տե՛ս վերևում՝ 84-րդ պարբերությունը), և քննիչը որոշել է, թե արդյոք հրապարակի քննությանն առնչվող տեղեկությունները, թե՝ ոչ (ՔԴՕ-ի 201-րդ հոդվածի 1-ին մաս, տե՛ս վերևում՝ 85-րդ պարբերությունը): Այն նաև նշում է, որ երբ առաջին դիմումատուի կողմից գանգատը ներկայացվել է Սահմանադրական դատարան, պարզվել է, որ ՔԴՕ-ի 59-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետը և 201-րդ հոդվածի 1-ին մասը համապատասխանում են Սահմանադրությանը: Միևնույն ժամանակ, Սահմանադրական դատարանն իր որոշման մեջ նշել է, որ 201-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված քննիչի լիազորությունները բացարձակ չեն և պետք է իրականացվեն՝ ելնելով հետաքննության շահերից (տե՛ս վերևում՝ 88-րդ պարբերությունը):

176. Կառավարությունը պնդել է, որ քննիչը չի գտել, որ քննության շահերից է բխում Ա. Նազարյանի ձեռագրի նմուշները պարունակող փաստաթղթերի բացահայտումը, քանի որ դրանք վերաբերում էին վկաներին և մեղադրյալներին, որոնց առնչությամբ քննությունը դեռ ընթացքի մեջ էր (տե՛ս վերևում՝ 115-րդ պարբերությունը): Դատարանը, սակայն, նշում է, որ քննիչը 2010 թվականի նոյեմբերի 4-ի իր որոշման մեջ այն հիմք չի ընդունել։ Փաստորեն, քննիչը չի վկայակոչել քննության շահերին առնչվող որևէ կոնկրետ հիմք, այլ վկայակոչել է ՔԴՕ-ի 59-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետը և 201-րդ հոդվածի 1-ին կետը` ներկայացնելու, որ քննության ընթացքում հավաքված տեղեկությունները նախքան քննության ավարտը ենթակա չեն բացահայտման (տե՛ս վերևում՝ 41-րդ պարբերությունը)։

177. Դատարանը վերահաստատում է, որ հանրության կամ տուժողի հարազատների կողմից անհրաժեշտ հասանելիությունը կարող է ապահովվել ընթացակարգի այլ փուլերում (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Ջուլիանին և Գաջոն ընդդեմ Իտալիայի [Giuliani and Gaggio], § 304): Այնուամենայնիվ, սույն գործի հանգամանքներում դիմումատուների համար օբյեկտիվորեն անհնար կլիներ ձեռք բերել դատական փորձագիտական ապացույցներ, առավել ևս արտերկրից, գործի նյութերը նրանց տրամադրելու ժամանակ ընկած կարճ ժամանակահատվածում, այսինքն՝ 2011 թվականի հունիսի վերջին, և այն ժամանակ, երբ մեղադրական եզրակացությունը վերջնական տեսքի է բերվել 2011 թվականի օգոստոսի սկզբին (տե՛ս վերևում՝ 51-րդ և 52-րդ պարբերությունները), իսկ դրանից կարճ ժամանակ անց գործն ուղարկվել է գործը քննող դատարան։ Ուստի այն փաստը, որ նրանց ի վերջո տրամադրվել են պահանջվող փաստաթղթերը, այդ թվում՝ նոթատետրը, այլևս չէր կարող շտկել իրավիճակը։

178. Դատարանը գտնում է, որ այս հանգամանքներում Ա. Նազարյանի նոթատետրը, որը պարունակում էր իր կողմից գրված ինքնասպանության մասին գրություն, առգրավվել է նրա մահից անմիջապես հետո կապիտան Գ. Մ.-ի կողմից (տե՛ս վերևում՝ 9-րդ պարբերությունը), մեղադրյալներից մեկի և վատ վերաբերմունք ցուցաբերած հանցագործություն կատարած հիմնական անձի կողմից, ինչպես նաև վերադարձվել է միայն երկու շաբաթ անց (տե՛ս վերևում՝ 32-րդ պարբերությունը), դիմումատուների համար իրավաչափ է համարվել, որպեսզի վերջիններս վիճարկեն, թե արդյոք նոթատետրի հետ ներկայացված ինքնասպանության մասին գրառումը պարունակող պատառոտված թուղթն իրոք գրված է եղել Ա. Նազարյանի, այլ ոչ թե ուրիշի կողմից: Այնուամենայնիվ, ինչպես նշվեց վերևում, արտերկրում դատաձեռագրաբանական փորձագետի եզրակացությունն ստանալու համար անհրաժեշտ նյութեր տրամադրելու պահանջը մերժվել է առանց որևէ կոնկրետ պատճառաբանության, և հարցը չի կարող շտկվել այն բանից հետո, երբ դիմումատուները քննության ավարտին կարողացել են ծանոթանալ գործի նյութին:

179. Ավելին, Դատարանը նշում է, որ ո՛չ Մարզային դատարանը, ո՛չ Վերաքննիչ դատարանը (տե՛ս վերևում՝ 71-րդ և 72-րդ պարբերությունները) չեն բավարարել դիմումատուների կողմից դատաքննության ընթացքում ներկայացված որևէ խնդրանք կամ փաստարկ (տե՛ս վերևում՝ 56-րդ, 66-րդ և 68-րդ պարբերությունները)։

180. Այս հանգամանքներում Դատարանը գտնում է, որ դիմումատուների ներգրավվածությունը ընթացակարգին չի ապահովվել այն չափով, որքանով անհրաժեշտ էր նրանց օրինական շահերը պաշտպանելու համար (տե՛ս Ցինցաբաձեն ընդդեմ Վրաստանի [Tsintsabadze v. Georgia], թիվ 35403/06, § 76, 2011 թվականի փետրվարի 15, և Ալիևան և Ալիևն ընդդեմ Ադրբեջանի [Aliyeva and Aliyev v. Azerbaijan], թիվ 35587/08, § 70, 2014 թվականի հուլիսի 31)։

4) Քննության անկախությունը

181. Ի վերջո, դիմումատուները բողոքել են, որ Ա. Նազարյանի մահվան գործով քննությունն անկախ չի եղել, քանի որ Պաշտպանության նախարարության քննչական ծառայության քննիչներն աշխատում էին Պաշտպանության նախարարությունում (տե՛ս վերևում`105-րդ պարբերությունը):

182. Դատարանը վերահաստատում է, որ 2-րդ հոդվածով չի պահանջվում, որ քննության համար պատասխանատու անձինք և մարմինները պետք է օգտվեն բացարձակ անկախությունից, այլ այն, որ նրանք պետք է բավականաչափ անկախ լինեն այն անձանցից և կառույցներից, որոնց պատասխանատվությանը, ամենայն հավանականությամբ, անդրադարձ է կատարվելու (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Ռամսահայը և այլք [Ramsahai and Others], §§ 343-44):

183. Այս առնչությամբ Դատարանը դիտարկում է, որ թեև տվյալ պահին Պաշտպանության նախարարության քննչական ծառայությունն ընդգրկված էր Պաշտպանության նախարարության կառուցվածքում, այնուամենայնիվ, այն իր ապարատից դուրս առանձին մարմին էր (տե՛ս վերևում`87-րդ պարբերությունը): Հետևաբար Պաշտպանության նախարարության քննչական ծառայության քննիչներն աստիճանակարգային ենթակայության սկզբունքներով զինվորական կառույցի մաս չեն կազմել։ Միայն այն փաստը, որ պաշտպանության նախարարը իրականացրել է քննչական ծառայության ընդհանուր կառավարումը և հաստատել նրա աշխատավարձերի չափերն ու աշխատակիցների թիվը, բավարար չէ նրա քննիչների կանոնադրական կամ ինստիտուցիոնալ անկախությունը կասկածի տակ դնելու համար։

184. Բացի այդ, Դատարանը նշում է, որ ոչինչ չի ենթադրում, որ Ա. Նազարյանի մահվան հանգամանքների քննությունն իրականացնող քննիչը որևէ կապ կամ աշխատանքային հարաբերություններ է ունեցել զորամասի զինծառայողների, այդ թվում՝ տվյալ իրադարձություններին ներգրավված անձանց հետ (տե՛ս վերևում հիշատակված, mutatis mutandis, Մուսթաֆա Թունքը և Ֆեջիրե Թունքն ընդդեմ Թուրքիայի [Mustafa Tunç and Fecire Tunç v. Turkey], § 238)։ Ոչինչ չի վկայում այն մասին, որ քննիչի վարքագիծն անկողմնակալության բացակայության ակնհայտ ապացույց էր, ինչպես օրինակ՝ քննությունն ավարտելու համար անհրաժեշտ բոլոր քննչական քայլերը չկատարելը (նույն տեղում, § 227, հաջորդող հղումների հետ միասին):

185. Այս համատեքստում Դատարանը գտնում է, որ սույն գործով Պաշտպանության նախարարության վեցերորդ կայազորային քննչական ծառայության կողմից իրականացված քրեական գործով քննությունը բավականաչափ անկախ է եղել։

5) Եզրակացությունը

186. Հաշվի առնելով իր վերոնշյալ եզրակացությունները (տե՛ս վերևում՝ 170-րդ և 180-րդ պարբերությունները)՝ Դատարանը գտնում է, որ այս գործով իրականացված քննությունը բավականաչափ մանրակրկիտ չի եղել և չի կարողացել ապահովել դիմումատուների ներգրավվածությունը դրանում բավարար չափով՝ նրանց շահերը պաշտպանելու և նրանց իրավունքներն արդյունավետորեն իրացնելու հնարավորություն ընձեռելու համար։

187. Այստեղից հետևում է, որ տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի դատավարական պահանջի խախտում։

188. Դիմումատուները բողոքել են, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի ենթադրյալ խախտման առնչությամբ իրենց տրամադրության տակ չեն ունեցել իրավական պաշտպանության արդյունավետ ներպետական միջոցներ։ Նրանք հիմնվել են Կոնվենցիայի 13–րդ հոդվածի վրա, որն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«Յուրաքանչյուր ոք, ում սույն Կոնվենցիայով ամրագրված իրավունքներն ու ազատությունները խախտվում են, ունի պետական մարմինների առջև իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցի իրավունք, նույնիսկ եթե խախտումը կատարել են ի պաշտոնե գործող անձինք»:

189. Կառավարությունը նշել է, որ դիմումատուներն իրենց գանգատներում չեն բողոքել, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի ենթադրյալ խախտումների համար փոխհատուցում չի տրվել:

190. Դատարանը դիտարկում է, որ դիմումատուներն ի սկզբանե բողոքել են իրենց գանգատում, որ ներպետական մարմինները չեն կարողացել իրականացնել Ա. Նազարյանի մահվան հանգամանքների արդյունավետ քննությունը: 2018 թվականի ապրիլի 23-ին Կառավարությանն ի պատասխան ներկայացված իրենց դիտարկումներում նրանք բողոքել են՝ վկայակոչելով նույն դրույթը, որ Հայաստանի օրենսդրությամբ իրենց համար ոչ նյութական վնասի փոխհատուցում պահանջելու իրավական հնարավորություն չի եղել։

191. Դատարանը նշում է, որ դիմումատուների բողոքն այնքանով, որքանով այն վերահաստատում է նրանց բողոքն առ այն, որ ներպետական մարմինները չեն իրականացրել Ա. Նազարյանի մահվան արդյունավետ քննություն, կապված է վերևում քննված բողոքների հետ և հետևաբար նույնպես պետք է ճանաչվի ընդունելի։

192. Հաշվի առնելով Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի դատավարական պահանջի հետ կապված եզրակացությունները (տե՛ս վերևում՝ 170-րդ, 180-րդ և 186-րդ պարբերությունները)՝ Դատարանը գտնում է, որ անհրաժեշտ չէ քննել, թե արդյոք այս դեպքում նաև տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի խախտում (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Մուրադյանի [Muradyan], § 161 և Անահիտ Մկրտչյանն ընդդեմ Հայաստանի [Anahit Mkrtchyan v. Armenia] գործը, թիվ 3673/11, § 105, 2020 թվականի մայիսի 7)։

193. Ինչ վերաբերում է Հայաստանի օրենսդրության իրավական հիմքերի բացակայության վերաբերյալ բողոքին, որի համաձայն պահանջվում էր ընտանիքի անդամի մահվան արդյունքում ոչ նյութական վնասի դիմաց փոխհատուցում, հաշվի առնելով դիմումատուների՝ իրենց գանգատում ներկայացրած նախնական պնդումները (տե՛ս վերևում՝ 190-րդ պարբերությունը)` Դատարանը գտնում է, որ այն հավասար է Կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի համաձայն նոր և հեռավար բողոք բարձրացնելուն (տե՛ս՝ Ռոդամիլյան և այլք ընդդեմ Խորվաթիայի [ՄՊ], [Radomilja and Others v. Croatia], թիվ 37685/10 և 22768/12, § 135, 2018 թվականի մարտի 20): Չնայած ոչինչ չի խանգարում դիմումատուին Դատարանում վարույթի ընթացքում նոր բողոք ներկայացնել, այնուամենայնիվ, նման բողոքը, ինչպես ցանկացած այլ բողոք, պետք է համապատասխանի ընդունելիության պահանջներին (նույն տեղում):

194. Դատարանը նշում է, որ սույն գործով ներպետական վարույթն ավարտվել է 2013 թվականի սեպտեմբերի 27-ին, և Վճռաբեկ դատարանի համապատասխան որոշումը ստացվել է 2013 թվականի հոկտեմբերի 3-ին (տե՛ս վերևում՝ 75-րդ պարբերությունը): Այնուամենայնիվ, ինչպես նշվել է վերևում, դիմումատուները սույն բողոքը ներկայացրել են արդեն 2018 թվականի ապրիլի 23-ի իրենց դիտարկումներում (տե՛ս վերևում՝ 190-րդ պարբերությունը), այսինքն՝ ներպետականվերջնական որոշման ընդունումից վեց ամիս անց:

195. Չնայած նրան, որ Կառավարությունն իր դիտարկումներում չի ներկայացրել վեցամսյա կանոնը պահպանելու վերաբերյալ անընդունելիության մասին որևէ միջնորդություն (տե՛ս վերևում՝ 189-րդ պարբերությունը), այնուամենայնիվ, Դատարանը վերահաստատում է, որ իրավասու չէ չեղարկել վեցամսյա կանոնի կիրառումը բացառապես այն պատճառով, որ Կառավարությունը նախնական առարկություն չի կատարել այդ կապակցությամբ (տե՛ս, օրինակ՝ Սաբրի Գյունեշն ընդդեմ Թուրքիայի [ՄՊ] [Sabri Güneş v. Turkey] [GC], թիվ 27396/06, §§ 28-31, 2012 թվականի հունիսի 29):

196. Դրանից հետևում է, որ Կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի համաձայն դիմումատուների բողոքն այնքանով, որքանով այն վերաբերում է նրանց նոր փաստարկին առ այն, որ անհնար է պահանջել ոչ նյութական վնասի դիմաց փոխհատուցում, անընդունելի է Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն վեցամսյա կանոնին չհամապատասխանելու համար և հետևաբար պետք է մերժվի՝ համաձայն 35-րդ հոդվածի 4-րդ մասի:

197. Ի վերջո, առաջին դիմումատուն իր բողոքի առնչությամբ նաև հիմնվել է Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի վրա, որը վերաբերում է քննիչի կողմից նրան ձեռագրի նմուշներ տրամադրելուց հրաժարվելուն։ Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատորեն արտահայտվելու իրավունք։ Սույն իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, տեղեկություններ և գաղափարներ ստանալու և տարածելու ազատությունը՝ առանց պետական մարմինների միջամտության և անկախ սահմաններից: Սույն հոդվածը չի խոչընդոտում պետություններին` սահմանելու ռադիոհաղորդումների, հեռուստատեսային կամ կինեմատոգրաֆիական ձեռնարկությունների լիցենզավորում:

2. Այս ազատությունների իրականացումը, քանի որ այն կապված է պարտավորությունների և պատասխանատվության հետ, կարող է պայմանավորվել այնպիսի ձևական պահանջներով, պայմաններով, սահմանափակումներով կամ պատժամիջոցներով, որոնք նախատեսված են օրենքով և անհրաժեշտ են ժողովրդավարական հասարակությունում` ի շահ պետական անվտանգության, տարածքային ամբողջականության կամ հասարակության անվտանգության, անկարգությունները կամ հանցագործությունները կանխելու, առողջությունը կամ բարոյականությունը, ինչպես և այլ անձանց հեղինակությունը կամ իրավունքները պաշտպանելու, խորհրդապահական պայմաններով ստացված տեղեկատվության բացահայտումը կանխելու կամ արդարադատության հեղինակությունն ու անաչառությունը պահպանելու նպատակով։

198. Այնքանով, որքանով հասկանալի է, որ առաջին դիմումատուն բողոքում է, որ ինքն իրավունք ուներ տեղեկանալու այն հանգամանքների մասին, որոնք հանգեցրել են Կոնվենցիայով նախատեսված իր իրավունքների ենթադրյալ խախտումներին, Դատարանը գտնում է, որ այս հարցը համընկնում է առաջին դիմումատուի բողոքի էության հետ՝ համաձայն Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի, որոնք արդեն քննվել են դատավարական պահանջի մասով (տե՛ս վերևում՝ 171-180-րդ պարբերությունները)։

199. Սույն գործը չի բարձրացնում որևէ կոնկրետ խնդիր, որը պետք է վերլուծվի միայն 10-րդ հոդվածի համաձայն (տե՛ս Էլ Մասրին ընդդեմ Մակեդոնիայի նախկին Հարավսլավական Հանրապետության [ՄՊ] [El-Masri v. the former Yugoslav Republic of Macedonia] [GC], թիվ 39630/09, §§ 264-65, ՄԻԵԴ 2012թ., և Ալ Նաշիրին ընդդեմ Լեհաստանի [Al Nashiri v. Poland], թիվ 28761/11, §§ 580-82, 2014 թվականի հուլիսի 24):

200. Այսպիսով, նշվածից հետևում է, որ սույն գանգատն ակնհայտորեն անհիմն է և պետք է մերժվի՝ համաձայն Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 3-րդ կետի «ա» ենթակետի և 4-րդ կետի։

201. Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի համաձայն՝

«Եթե Դատարանը գտնում է, որ տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի կամ դրան կից Արձանագրությունների խախտում, իսկ համապատասխան Բարձր պայմանավորվող կողմի ներպետական իրավունքն ընձեռում է միայն մասնակի հատուցման հնարավորություն, ապա Դատարանը որոշում է, անհրաժեշտության դեպքում, տուժած կողմին արդարացի փոխհատուցում տրամադրել»։

Ա. Վնասը

202. Դիմումատուները պահանջել են ոչ նյութական վնասի դիմաց հատուցում`փոխհատուցման չափի որոշումը թողնելով Դատարանի հայեցողությանը:

203. Կառավարությունը խնդրել է Դատարանին, inter alia, հաշվի առնել հայտնաբերված խախտման բնույթը և գործի կոնկրետ հանգամանքները ոչ նյութական վնասի դիմաց փոխհատուցման ենթակա գումարի չափը որոշելիս:

204. Հաշվի առնելով բացահայտված խախտումների բնույթը՝ Դատարանը դիմումատուներին համատեղ շնորհում է 20,000 եվրո (ЕUR)՝ որպես ոչ նյութական վնասի հատուցում՝ գումարած գանձման ենթակա ցանկացած հարկ։

Բ. Ծախսերը և ծախքերը

205. Դիմումատուները նաև պահանջել են 7,946,20 ֆունտ ստեռլինգ՝ Դատարանում կրած իրավական և վարչական ծախսերի համար, և եւս 429,05 եվրո և 62,028 դրամ՝ թարգմանության ծախսերի համար: Հայցին կցվել են համապատասխան հաշիվ-ապրանքագրեր: Դիմումատուները պահանջել են, որ ծախսերի և ծախքերի վճարումը ֆունտ ստեռլինգով կատարվի Միացյալ Թագավորությունում իրենց ներկայացուցիչների բանկային հաշվին:

206. Կառավարությունը պնդել է, որ պահանջը չափազանցված է։ Նրանց կարծիքով, դիմումատուները ներգրավել էին չափազանց մեծ թվով փաստաբանների, և թարգմանության ծախսերն ավելորդ էին:

207. Դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն՝ դիմումատուն ունի ծախսերի ու ծախքերի հատուցման իրավունք այնքանով, որքանով ապացուցվում է, որ դրանք իրականում կատարվել են, անհրաժեշտ են եղել, և որ դրանց չափը եղել է ողջամիտ: Հաշվի առնելով իր տրամադրության տակ եղած փաստաթղթերը և վերոնշյալ չափորոշիչները՝ Դատարանը ողջամիտ է համարում դիմումատուին 3 500 եվրո շնորհելը Դատարանի վարույթի համար՝ գումարած դիմումատուներին վճարվող գումարից գանձման ենթակա ցանկացած հարկ, որը վճարվելու է ֆունտ ստեռլինգով՝ Միացյալ Թագավորությունում իր ներկայացուցիչների բանկային հաշվին։