13.07.2021 թվական

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան), 2021 թվականի հուլիսի 13-ին գրավոր ընթացակարգով քննելով «ՎԱՄՄ» ՍՊԸ-ի սնանկության գործով կառավարիչ Հենրիկ Մարտիկյանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 31.05.2018 թվականի որոշման դեմ՝ ըստ «ՎԱՄՄ» ՍՊԸ-ի (այսուհետ` Ընկերություն) հայցի ընդդեմ Արսեն Գևորգյանի` գումար բռնագանձելու պահանջի մասին, Վճռաբեկ դատարանի դատավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ որոշել է վճռաբեկ բողոքը բավարարել մասնակիորեն, բեկանել ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 31.05.2018 թվականի որոշումը և օրինական ուժ տալ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի 08.02.2018 թվականի վճռին:

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի դատավորներ Գ. Հակոբյանս և Ռ. Հակոբյանս, համաձայն չլինելով վերը նշված որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության կարծիքի հետ, ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 9-րդ և 10-րդ մասերով, շարադրում ենք մեր հատուկ կարծիքն այդ մասերի վերաբերյալ:

1. Վճռաբեկ դատարանը որպես գործի դատավարական նախապատմություն նշել է հետևյալը.

«Դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է Արսեն Գևորգյանից հօգուտ իրեն բռնագանձել 12.164.000 ՀՀ դրամ:

Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր` Հ. Զարգարյան) (այսուհետ` Դատարան) 08.02.2018 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է մասնակիորեն` վճռվել է Արսեն Գևորգյանից հօգուտ Ընկերության բռնագանձել 11.060.000 ՀՀ դրամ: Հայցը մնացած մասով մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 31.05.2018 թվականի որոշմամբ Արսեն Գևորգյանի վերաքննիչ բողոքը բավարարվել է` Դատարանի 08.02.2018 թվականի վճիռը մասնակիորեն` հայցը բավարարելու, համապատասխանաբար դատական ծախսերի և Դատարանի 17.06.2016 թվականի որոշմամբ կիրառված հայցի ապահովման միջոցը վճռի փաստացի կատարումից հետո վերացնելու մասերով, բեկանվել և փոփոխվել է: Որոշվել է Ընկերության հայցն ընդդեմ Արսեն Գևորգյանի` գումարի բռնագանձման պահանջի մասին, մերժել ամբողջությամբ, պետական տուրքի հարցը համարել լուծված, Դատարանի 17.06.2016 թվականի որոշմամբ կիրառված հայցի ապահովման միջոցը պահպանել, մինչև նույն որոշման օրինական ուժի մեջ մտնելը: Դատարանի 08.02.2018 թվականի վճիռը մնացած մասերով թողնվել է անփոփոխ:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Ընկերության սնանկության գործով կառավարիչը:

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել»։

2. Վճռաբեկ դատարանը որպես վճռաբեկ բողոքի հիմքեր, հիմնավորումներ և պահանջ նշել է հետևյալը.

«Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ, 424-րդ և 1058-րդ հոդվածները, ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 231-րդ, 232-րդ և 241-րդ հոդվածները, 17.06.1998 թվականին ընդունված, 01.01.1999 թվականին ուժի մեջ մտած և 09.04.2018 թվականին ուժը կորցրած ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 47-րդ, 48-րդ, 53-րդ հոդվածները:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանը, Դատարանի փոխարեն, ամբողջությամբ անդրադարձել է ներկայացված հայցին` միաժամանակ անդրադառնալով նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 877-րդ և 878-րդ հոդվածներին, այն դեպքում, երբ Դատարանի կողմից կայացված վճռում որևէ անդրադարձ չկա նշված հոդվածներին: Վերաքննիչ դատարանը դուրս է եկել ոչ միայն գործի, այլև Դատարանի կողմից կայացված վերջնական դատական ակտի բովանդակության սահմաններից:

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է, որ Արսեն Գևորգյանը, հանդիսանալով Ընկերության փոխտնօրեն, աշխատանքային հարաբերությունների մեջ է մտել Ընկերության հետ և Ընկերության բանկային հաշվից ստացած գումարները տնօրինել է սեփական կարիքների համար, ինչը սակայն իրավունք չուներ կատարելու: Տվյալ դեպքում Արսեն Գևորգյանի իրավական պատասխանատվության խնդիրը պետք է դիտարկել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1-ին հոդվածի 4-րդ կետի, 17-րդ հոդվածի, 409-րդ և 1058-րդ հոդվածների, ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 231-րդ, 237-րդ և 241-րդ հոդվածների տիրույթներում:

Վերոգրյալի հիման վրա` բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 31.05.2018 թվականի որոշումը, փոփոխել այն և հայցն ամբողջությամբ բավարարել»:

3. Վճռաբեկ դատարանը որպես վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստ նշել է հետևյալը.

«Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը`

1) Ընկերությունը դատարան է ներկայացրել գումարի բռնագանձման պահանջ` հայցի հիմքում դնելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 408-րդ, 409-րդ, 877-րդ և 878-րդ հոդվածները: Միաժամանակ հայցադիմումով ընդգծվել է, որ այն ներկայացվել է քաղաքացիաիրավական հիմքով (հատոր 1-ին, գ.թ. 5-8):

2) Ընկերության և Արսեն Գևորգյանի միջև 01.09.2014 թվականին կնքված աշխատանքային թիվ 2 պայմանագրի համաձայն` վերջինս Ընկերությունում աշխատանքի է ընդունվել որպես փոխտնօրեն և անմիջականորեն ենթարկվել է տնօրենին (հատոր 1-ին, գ.թ. 15-16):

3) Համաձայն 01.05.2015-31.10.2015 թվականների հաշվի քաղվածքի` Արսեն Գևորգյանի անվան տակ գրանցվել է` դրամարկղի համալրում` 1.500.000 ՀՀ դրամ, դրամարկղի համալրում` 500.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 900.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 2.000.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 200.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 300.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 1.000.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 3.000.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 1.000.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 440.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 500.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 180.000 ՀՀ դրամ, այլ ծախսեր` 1.540.000 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 9-14):

4) Ընկերության ֆինանսական գծով փոխտնօրենի 23.05.2016 թվականի նախապահանջով Արսեն Գևորգյանից պահանջվել է վերադարձնել առհաշիվ ստացված 9.060.000 ՀՀ դրամը մինչև 27.05.2016 թվականը, հակառակ դեպքում Ընկերությունը հայտնել է, որ կդիմի դատարան գումարի և որպես պատճառված վնասի փոխհատուցում` օրական 0,15 տոկոս տույժի բռնագանձման պահանջով (հատոր 1-ին, գ.թ. 17, 20):

5) Համաձայն ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի Արաբկիրի հարկային տեսչության 13.06.2016 թվականի թիվ 3274 տեղեկանքի` Ընկերության հարկային մարմնի կողմից վերահսկվող եկամուտների մասով պարտավորությունները, ըստ դիմումում նշված ամսաթվի (09.06.2016 թվականի) դրությամբ տեղեկատվական բազայում առկա տեղեկությունների, ներառյալ ներկայացված հաշվետվությունների, կազմում են ընդամենը` 17.240.094 ՀՀ դրամ, որից` ապառք` 8.110.882 ՀՀ դրամ, տույժ` 9.012.092 ՀՀ դրամ, տուգանք` 117.120 ՀՀ դրամ, իսկ գերավճար` 680 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 18):

6) Դատարանը գտնելով, որ առկա են պարտավորաիրավական հարաբերություններ, մասնակիորեն բավարարել է հայցը` հիմքում դնելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 345-րդ, 347-րդ, 408-րդ և 409-րդ հոդվածները (հատոր 1-ին, գ.թ. 116-125):

7) Արսեն Գևորգյանի ներկայացուցիչը վերաքննիչ բողոք է ներկայացրել Դատարանի վճռի դեմ: Բողոքաբերը, որպես Դատարանի կողմից թույլ տրված նյութական իրավունքի խախտում, նշել է, որ Դատարանը չի կիրառել ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 83-րդ, 232-րդ, 238-րդ, 239-րդ հոդվածները, մինչև 01.01.2018 թվականը գործող «Դրամարկղային գործառնությունների մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ, 5-րդ և 13-րդ հոդվածները: Վերաքննիչ բողոք բերած անձը հայտնել է, որ Դատարանը, թեև փաստել է աշխատանքային պայմանագրի հիմքով աշխատանքային իրավահարաբերությունների առաջացման փաստը, սակայն չի կիրառել այդ ոլորտը կարգավորող իրավանորմերը: Վերաքննիչ բողոքով նշվել է նաև, որ Արսեն Գևորգյանի կողմից ելքագրված գումարների մուտքագրումները պետք է գրանցվեին դրամարկղային գրքում, որը պահվում է գործատուի, այլ ոչ աշխատողի մոտ: Ընկերությունը, սակայն չի ներկայացրել այն, ուստի ըստ վերաքննիչ բողոք բերած անձի, պարզ չէ, թե ինչպես կարող է հիմնավորվել հայցվոր կողմի այն պնդումը, որ ելքագրվող գումարները դրամարկղ չեն մուտքագրվել: Վերաքննիչ բողոքով նշվել է նաև, որ Դատարանի վճիռը կարող է հիմնավորված լինել միայն դատական նիստում հետազոտված ապացույցներով: Հետևաբար այն դեպքում, երբ առկա չէ հիմնական ապացույց հանդիսացող դրամարկղային գիրքը, որով պետք է հիմնավորվեին գումարների մուտքերը և ելքերը, ապա ըստ բողոք բերած անձի` հայցվորի պահանջը չի կարող հիմնավոր լինել:

Վերաքննիչ բողոք բերած անձը նշված փատարկները չի հայտնել Դատարանում, իսկ վերաքննիչ բողոքը որևէ փաստարկ չի պարունակում վերոգրյալ հիմքերի վերաբերյալ Դատարանում դիրքորոշում հայտնելու հնարավորությունից զրկված լինելու մասին (հատոր 2-րդ, գ.թ. 3-7):

8) Վերաքննիչ դատարանը, բավարարելով վերաքննիչ բողոքը, արձանագրել է, որ հայցը ներկայացվել է «առաջին հերթին փոխառության իրավահարաբերությունները կարգավորող իրավական հիմքի մատնանշմամբ», ինչպես նաև «Ընկերությունը պահանջի փաստական հիմքում դրել է նաև աշխատանքային պայմանագրով ստանձնած պարտավորությունների խախտման հետևանքով Ընկերությանը վնաս պատճառելը: Դատարանը թեև հաստատված է համարել աշխատանքային պայմանագրի հիմքով աշխատանքային իրավահարաբերությունների առաջացման փաստը, սակայն ընդհանրապես չի կիրառել տվյալ իրավահարաբերությունը կարգավորող իրավանորմերը»: Վերաքննիչ դատարանը նաև փաստել է, որ Ընկերության դրամարկղային շրջանառությունը կարող էր հիմնավորվել դրամարկղային գրքով: Ընդ որում նշված ապացույցը տիրապետում է բացառապես Ընկերությունը: Մինչդեռ Ընկերությունը չի ներկայացրել դրամարկղային գիրքը, որի ուսումնասիրությունից հնարավոր կլիներ հաստատված համարել Ընկերության կողմից վկայակոչված փաստը: Այսինքն` նշված փաստը մնացել է վիճելի, որի բացասական հետևանքները կրում է Ընկերությունը (հատոր 2-րդ, գ.թ. 34-40)»:

4. Վճռաբեկ դատարանը որպես Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանություններ և եզրահանգումներ նշել է հետևյալը.

«Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում, քանի որ բողոքարկվող դատական ակտը կայացնելիս ստորադաս դատարանը թույլ է տվել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի այնպիսի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը, և որը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով.

Սույն գործով Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում ևս մեկ անգամ անդրադառնալ այն հարցադրմանը, թե արդյոք վերաքննիչ դատարանն իրավասու է քննության առարկա դարձնել վերաքննիչ բողոքի այն հիմքերը և հիմնավորումները, որոնք առաջին ատյանի դատարանում քննության առարկա չեն դարձվել:

Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում կրկին անդրադառնալ հայցի առարկային և հիմքին, ինչպես նաև հայցի հիմքի շրջանակներից դուրս գալու հետ կապված հարցերին` վերահաստատելով նախկինում արտահայտած դիրքորոշումները:

Այսպես, 17.06.1998 թվականին ընդունված, 01.01.1999 թվականին ուժի մեջ մտած և 09.04.2018 թվականին ուժը կորցրած ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 208-րդ հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն` վերաքննիչ բողոքը (կամ դրա մասը) ենթակա է քննության, եթե բողոք բերած անձը տվյալ հարցի վերաբերյալ բողոքում արտահայտած իր դիրքորոշումը հայտնել է առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ: Բացառություն է այն դեպքը, երբ բողոք բերած անձը զրկված է եղել այդ հարցի վերաբերյալ առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ իր դիրքորոշումը հայտնելու հնարավորությունից:

Նույն օրենսգրքի 210-րդ հոդվածի 1-ին կետի 4-րդ ենթակետի համաձայն` վերաքննիչ բողոքը կազմվում է գրավոր, որում պետք է նշվեն նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի այն խախտման մասին, որը ազդել է գործի ելքի վրա:

Նշված օրենսգրքի 219-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` վերաքննիչ դատարանը դատական ակտը վերանայում է վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններում։

Նույնաբովանդակ իրավակարգավորումներ են սահմանված նաև գործող` 09.02.2018 թվականին ընդունված և 09.04.2018 թվականին ուժի մեջ մտած ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում: Մասնավորապես, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն` վերաքննիչ դատարանն անդրադառնում է վերաքննիչ բողոքի հիմքին և դրա հիմնավորումներին, եթե բողոք բերած անձը տվյալ հարցի վերաբերյալ իր դիրքորոշումը հայտնել է առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ: Բացառություն է այն դեպքը, երբ բողոք բերող անձը զրկված է եղել այդ հարցի վերաբերյալ առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ իր դիրքորոշումը հայտնելու հնարավորությունից:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ արձանագրել է, որ օրենսդիրը, գործին մասնակցող անձանց վերապահելով առաջին ատյանի դատական ակտը վերաքննության կարգով բողոքարկելու իրավունք, միաժամանակ սահմանել է, որ վերաքննիչ բողոքը ենթակա չէ քննության, եթե բողոք բերած անձը բողոքում արտահայտած իր դիրքորոշման մասին չի հայտնել առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ: Ընդ որում, բացառություն է դիտել այն դեպքը, երբ բողոք բերած անձի համար անհնարին է եղել հայտնել վերաքննիչ բողոքում բերած դիրքորոշումը (տե՛ս, Նիկոլա Աբրահամյանն ընդդեմ Վարդուհի Մինասյանի թիվ ԱՐԱԴ/0313/02/09 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.05.2011 թվականի որոշումը):

Վերահաստատելով և զարգացնելով վկայակոչված իրավական դիրքորոշումը` ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ օրենսդրական նման սահմանափակումը պայմանավորված է ոչ լրիվ վերաքննության ինստիտուտի առանձնահատկություններով, որի պայմաններում վերաքննիչ դատարանը գործը վերանայում է միայն վերաքննիչ բողոքում նշված հիմքերի և հիմնավորումների շրջանակում: Հետևաբար անհրաժեշտ է, որպեսզի վերաքննիչ բողոքում արտահայտած դիրքորոշումը վերաքննիչ բողոք բերած անձը հայտնած լինի նաև առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ: Այն դեպքում, երբ առաջին ատյանի դատական ակտը վերանայելիս վերաքննիչ դատարանը հայտնաբերում է, որ կողմը վերաքննիչ բողոքում նշված փաստարկի վերաբերյալ առաջին ատյանի դատարանում որևէ դիրքորոշում չի հայտնել և չի փաստարկել դրա հայտնելու անհնարինությունը, ապա վերաքննիչ դատարանն իրավասու չէ քննության առնելու նշված փաստարկի վերաբերյալ վերաքննիչ բողոքի հիմքը և հիմնավորումը: Միաժամանակ օրենսդիրը բացառություն է համարել այն դեպքը, երբ բողոք բերած անձն օբյեկտիվորեն զրկված է եղել այդ հարցի վերաբերյալ առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ իր դիրքորոշումը հայտնելու հնարավորությունից, այսինքն, երբ խոչընդոտվել կամ սահմանափակվել է դատական պաշտպանության իրավունքի իրացումը (տե՛ս, Ռուզաննա Ֆարմանյանն ընդդեմ Վարուժան Կարապետյանի թիվ ԵՄԴ/3698/02/15 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 15.01.2018 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ ոչ լրիվ վերաքննության պարագայում վերաքննիչ դատարանը վերանայում է առաջին ատյանի դատական ակտը, այլ ոչ թե` գործն ընդհանրապես: Ըստ այդմ էլ, եթե ստորադաս դատարանը որևէ պահանջով վերջնական եզրահանգում չի կատարել, կամ կողմը վերաքննիչ բողոքում նշված փաստարկի վերաբերյալ որևէ դիրքորոշում չի հայտնել առաջին ատյանի դատարանում, ապա վերաքննության օբյեկտը բացակայում է (տե՛ս, «Էքսպրես Կրեդիտ ունիվերսալ վարկային կազմակերպություն» ՓԲԸ-ն ընդդեմ Արայիկ Մելքումյանի և մյուսների թիվ ԵԿԴ/2680/02/15 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 07.04.2017 թվականի որոշումը):

Նկատի ունենալով, որ վերաքննիչ դատարանը վերաքննիչ բողոքի քննությամբ ստուգում է առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտի օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը, դատարանի գործողությունների (անգործության) իրավաչափությունը, ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ վերաքննիչ բողոքում նշված դիրքորոշումն առաջին ատյանի դատարանում հայտնած չլինելու դեպքում վերաքննությունը կդառնա առարկայազուրկ, իսկ վերաքննիչ դատարանը դուրս կգա առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության սահմաններից` քննարկելով մի հարց, որը քննության առարկա չի դարձել ստորադաս դատարանում (տե՛ս, Հայկ Գալստյանն ընդդեմ «ՌԵՍՈ» ԱՓԲԸ-ի և մյուսի թիվ ԵԱՔԴ/4345/02/15 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 17.05.2017 թվականի որոշումը):

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ բողոքով Վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված հարցը վերաբերում է Վերաքննիչ դատարանի կողմից գործի քննության սահմաններին` Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում նաև վերահաստատել հայցի հիմքի և առարկայի վերաբերյալ նախկինում ձևավորած դիրքորոշումները:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ թե՛ իրավահարաբերության ծագման պահին, թե՛ ներկայումս գործող ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքն անմիջականորեն չի սահմանում հայցի փաստական և իրավական հիմքերի տարբերակիչ հատկանիշները, այնուամենայնիվ դրանք բացահայտվում են նույն օրենսգրքի այլ նորմերով:

Մասնավորապես, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 87-րդ հոդվածի 2-րդ կետի 4-րդ և 5-րդ ենթակետերի համաձայն` հայցադիմումում պետք է նշվեն հանգամանքները, որոնց վրա հիմնվում են հայցապահանջները և դրանք հաստատող ապացույցները:

Նույնաբովանդակ իրավակարգավորումներ են առկա նաև գործող ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում: Այսպես, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 121-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 5-րդ կետի համաձայն` հայցադիմումում պարտադիր նշվում են` այն փաստերը, որոնց վրա հիմնվում են հայցապահանջները: Նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին և 2-րդ կետերի համաձայն` հայցադիմումում կարող են նշվել` վիճելի իրավահարաբերության նկատմամբ կիրառման ենթակա իրավական նորմերը, այն ապացույցները, որոնք հաստատում են հայցի հիմքում դրված փաստերից յուրաքանչյուրը` համապատասխան նշումով, թե որ ապացույցն ինչ փաստի հաստատմանն է ուղղված:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` գործին մասնակցող անձն իրականացնում է իր դատավարական իրավունքները, տնօրինում է դատական պաշտպանության միջոցները և եղանակները սեփական հայեցողությամբ` օրենքով սահմանված կարգով:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` նույն օրենսգրքով սահմանված կարգով հայցվորը (դիմողը) իրավունք ունի ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն հրաժարվելու իր պահանջից, փոփոխելու հայցի առարկան և հիմքը կամ դրանցից յուրաքանչյուրը, (...):

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 13-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` քաղաքացիական դատավարությունն իրականացվում է գործին մասնակցող անձանց մրցակցության հիման վրա, բացառությամբ նույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերի:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացված որոշմամբ արձանագրել է, որ հայցի առարկան այն նյութական իրավունքից բխող պահանջն է, որը հայցվորը ներկայացնում է պատասխանողի դեմ, և որի վերաբերյալ դատարանը որոշում է կայացնում: Ընդ որում, հայցի առարկայից պետք է տարբերել հայցի օբյեկտը, այսինքն` այն առարկան, որին ուղղված է հայցի առարկայի բովանդակությունը կազմող պահանջը: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է նաև, որ հայցի փաստական հիմքն այն հանգամանքներն են, որոնց հետ նյութական իրավունքի նորմը կապում է իրավահարաբերությունների առաջացումը, փոփոխումը կամ դադարումը: Հայցի փաստական հիմքն ըստ էության իրավաբանական փաստերն են, հանգամանքները, որոնք հիմք են հանդիսացել հայցվորի պահանջի համար: Միաժամանակ, հայցի փաստական հիմքը վերջնականորեն որոշում է դատարանը` հիմնվելով իրավահարաբերության ծագման պահին գործող ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 48-րդ հոդվածի վրա: (տե՛ս, ըստ հայցի Վիգեն Ուրուշանյանի ընդդեմ Սուրիկ Սեդրակյանի, և ըստ հակընդդեմ հայցի Սուրիկ Սեդրակյանի ընդդեմ Վիգեն Ուրուշանյանի թիվ ԵՇԴ/0473/02/10 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.05.2011 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ հայցն անհատականացվում է իր այս երկու տարրերի` հայցի հիմքի և առարկայի շնորհիվ: Հենց հայցի հիմքով ու առարկայով են որոշվում հայցերի նույնությունն ու տարբերությունը միևնույն սուբյեկտային կազմի դեպքում: ՀՀ օրենսդրությունն ընձեռում է հայցի հիմքն ու առարկան փոփոխելու հնարավորությունը, ընդ որում, հայցի առարկայի փոփոխությունը ենթադրում է հայցվորի` պատասխանողին ուղղված նյութաիրավական պահանջի փոփոխություն, իսկ հայցի հիմքի փոփոխությունն իրենից ներկայացնում է այն հանգամանքների փոփոխությունը, որոնց վրա հիմնվում է այդ նյութաիրավական պահանջը: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ ՀՀ օրենսդրությունը հայցի հիմքը և առարկան փոխելու լիազորությունը վերապահում է միայն հայցվորին, և տվյալ դեպքում դատարանն ուղղակի հայցվորի համապատասխան միջնորդության առկայության դեպքում կարող է որոշում կայացնել բավարարելու կամ մերժելու հայցվորի` հայցի հիմքը կամ առարկան փոխելու վերաբերյալ միջնորդությունը, սակայն սեփական նախաձեռնությամբ վերոնշյալ գործողությունները կատարելու լիազորություն դատարանը չունի: Բոլոր դեպքերում, եթե հայցի հիմքում ներառված են փաստական և իրավական հիմքերը, դատարանը գործով ապացուցման առարկան որոշում է հայցվորի վկայակոչած և ենթադրյալ կիրառման ենթակա նյութական իրավունքի նորմի և փաստական հանգամանքների համադրության հիման վրա: Հակառակ դեպքում, երբ դատարանը փոխում է հայցվորի վկայակոչած և ենթադրաբար կիրառման ենթակա նորմերը, դուրս է գալիս հայցի իրավական հիմքի շրջանակից (տե՛ս, ըստ հայցի անհատ ձեռնարկատեր Էդմոնդ Ասատրյանի և Կարինե Բաղջյանի ընդդեմ «Հայաստանի Էլեկտրական ցանցեր» ՓԲԸ-ի թիվ ԵԿԴ/2924/02/11 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 04.10.2013 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացված որոշմամբ արձանագրել է նաև, որ դատական պաշտպանության իրավունքի իրացման հիմնական սկզբունքներից է տնօրինչականության (դիսպոզիտիվության) սկզբունքը, որն անձին հնարավորություն է տալիս սեփական հայեցողությամբ տնօրինելու իր նյութական և դատավարական իրավունքներն ու դրանց պաշտպանության եղանակները: Տնօրինչականության (դիսպոզիտիվության) սկզբունքն անձանց հնարավորություն է տալիս ինքնուրույն որոշել` դիմել, թե չդիմել դատարան իրենց իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության համար, այսինքն` իրականացնել, թե չիրականացնել իրենց դատական պաշտպանության հիմնական իրավունքը (տե′ս, ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարությունն ընդդեմ «Գորիս-Ապակի» ՍՊԸ-ի թիվ ՍԴ3/0055/02/13 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 18.07.2014 թվականի որոշումը):

Նախկինում կայացված մեկ այլ որոշմամբ` ՀՀ վճռաբեկ դատարանը փաստել է, որ մրցակցային դատավարության պայմաններում դատարանը, որպես արդարադատություն իրականացնող մարմին, որոշակի դատավարական գործողությունների կատարմանը ձեռնամուխ է լինում միայն այն դեպքում, երբ գործին մասնակցող անձը հայցում է համապատասխան գործողության կատարումը: Այսինքն` կողմերի իրավահավասարության և մրցակցության սկզբունքներով պայմանավորված դատարանը հանդես է գալիս որպես միայն վեճը լուծող մարմին և կաշկանդված է որոշակի դատավարական գործողություններ սեփական հայեցողությամբ իրականացնելու արգելքով: Մասնավորապես` դատարանի կողմից դատավարական որոշակի գործողությունների կատարման համար անհրաժեշտ է, որպեսզի շահագրգիռ անձը գրավոր, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում` նաև բանավոր, հայցի համապատասխան գործողության կատարումը: Հետևաբար, համապատասխան միջնորդության առկայությունն այն նախապայմանն է, որը վկայում է շահագրգիռ անձի կողմից համապատասխան գործողության հայցման մասին, ինչն էլ դատարանի կողմից պետք է ենթակա լինի քննության: Մյուս կողմից, քաղաքացիադատավարական հարաբերությունները ծավալվում և գործառնում են տնօրինչականության սկզբունքի շրջանակներում: Քաղաքացիադատավարական այս սկզբունքի բովանդակությունը ներառում է այն դատավարական իրավունքները, որոնք թույլ են տալիս կանխորոշել դատական պաշտպանության առարկան և ազդել դատավարության ուղղվածության և ընթացքի վրա (տե′ս, ըստ հայցի «Յունիբանկ» ՓԲԸ-ն ընդդեմ Յուրիկ Առաքելյանի և Մխիթար Վարդիկյանի թիվ ԱՐԱԴ/1440/02/14 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.01.2016 թվականի որոշումը):

Վերահաստատելով և զարգացնելով նշված դիրքորոշումները` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ հայցի առարկան ճշգրտելու համար հարկ է բացահայտել նյութական իրավունքից բխող պահանջի էությունը։ Բովանդակային առումով նյութաիրավական պահանջը կազմող տարրերն են`

1. նյութական իրավունքի նորմը, որի կարգավորման ոլորտում, ըստ հայցվորի (դիմողի), գտնվում է վիճելի իրավահարաբերությունը,

2. այդ իրավանորմի դիսպոզիցիայում ամրագրված իրավական ռեժիմը, որով ազդարարվում են տվյալ իրավանորմի կարգավորման տիրույթում գտնվող սուբյեկտների իրավունքների և(կամ) պարտականությունների շրջանակը,

3. հայցվորի (դիմողի) պահանջը` կիրառելու տվյալ իրավանորմի դիսպոզիցիայում ամրագրված իրավական կարգավորումը։

Ընդ որում, յուրաքանչյուր դեպքում հայցվորը, ելնելով քաղաքացիական դատավարությունում գործող տնօրինչականության սկզբունքից, ինքն է որոշում ինչպես հայցի առարկան և հիմքերը (իրավական և փաստական), այնպես էլ որոշում է կայացնում հետագայում իր պահանջից ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն հրաժարվելու, կամ փոփոխելու և(կամ) լրացնելու հայցի առարկան և հիմքը կամ դրանցից յուրաքանչյուրը: Այսինքն` հայցի առարկան և(կամ) հիմքը փոփոխելու, այն լրացնելու, հայցից մասնակիորեն կամ ամբողջությամբ հրաժարվելու հայեցողական իրավունքով օժտված է բացառապես հայցվորը: Նշված պահանջը բխում է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 3-րդ մասից, որով ամրագրվել է, որ միայն հայցվորին (դիմողին) է իրավունք վերապահված փոփոխելու հայցի առարկան, այն է` փոփոխելու առաջադրած նյութական իրավունքի նորմով պայմանավորված պահանջի բովանդակությունը։ Հետևաբար դատարանները, կաշկանդված լինելով որոշակի դատավարական գործողություններ սեփական հայեցողությամբ իրականացնելու արգելքով, իրավունք չունեն սեփական հայեցողությամբ փոփոխելու հայցի հիմքը և առարկան:

Այսպիսով, վերոգրյալ դիրքորոշումների լույսի ներքո Վճռաբեկ դատարանը կրկին վերահաստատում է, որ`

1. հայցի անհատականացման երկու տարրերը հայցի հիմքն ու առարկան են, որոնց շնորհիվ որոշվում են հայցերի նույնությունն ու տարբերությունը միմյանցից,

2. հայցվորը, օգտվելով տնօրինչականության սկզբունքից, սեփական նախաձեռնությամբ իրավունք ունի փոխելու հայցի հիմքը և/կամ առարկան, իսկ դատարանը բացառապես հայցվորի միջնորդության հիման վրա կարող է որոշում կայացնել բավարարելու կամ մերժելու հայցվորի` հայցի հիմքը և/կամ առարկան փոխելու միջնորդությունը,

3. սեփական հայեցողությամբ հայցի հիմքը և/կամ առարկան փոխելու լիազորություն օրենսդիրը չի օժտել ո´չ դատարանին, ո´չ գործին մասնակցող մյուս անձանց,

4. վերաքննիչ դատարանն իրավասու է ստուգել առաջին ատյանի դատարանի ակտերի օրինականությունը, պատճառաբանվածությունը և հիմնավորվածությունը` կաշկանդված լինելով ոչ միայն վերաքննիչ բողոքի սահմաններով, այլև առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության սահմաններով,

5. վերաքննիչ բողոքի քննության արդյունքում վերաքննիչ դատարանը վերանայում է բողոքարկման ենթարկված դատական ակտը և որպեսզի վերաքննիչ դատարանը վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններում վերանայի բողոքարկված դատական ակտը, գործին մասնակցող անձը վերաքննիչ բողոքում արտահայտած դիրքորոշումը պետք է հայտնած լինի առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ օրենսդիրը հստակեցրել է վերաքննիչ դատարանի իրավասության սահմանները, այն է` անդրադառնալ միայն վերաքննիչ բողոքի այն հիմքերին և հիմնավորումներին, որոնց վերաբերյալ բողոք բերած անձն իր դիրքորոշումը հայտնել է առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ: Միաժամանակ, օրենսդիրը նշված կանոնից նախատեսել է նաև բացառություն այն դեպքերի համար, երբ բողոք բերած անձը զրկված է եղել իր դիրքորոշումը հայտնել առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ:

Փաստորեն, պայմանավորված ոչ լրիվ վերաքննության ինստիտուտի առանձնահատկություններով` օրենսդիրը սահմանափակել է վերաքննիչ դատարանի լիազորությունները` քննելու վերաքննիչ բողոքի այն հիմքերը և հիմնավորումները, որոնք ստորադաս դատարանի կողմից քննության առարկա չեն դարձվել: Հետևաբար, նշվածի համատեքստում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վերաքննիչ դատարանն իրավասու չէ քննության առարկա դարձնել վերաքննիչ բողոքի այն հիմքերը և հիմնավորումները, որոնք առաջին ատյանի դատարանում քննության առարկա չեն դարձվել:

Վերոգրյալ դիրքորոշումների լույսի ներքո` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով հայցի առարկան` Ընկերության նյութական իրավունքից բխող պահանջը, եղել է Արսեն Գևորգյանից ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 408-րդ, 409-րդ, 877-րդ և 878-րդ հոդվածների ուժով գումարի բռնագանձումը: Միաժամանակ, հայցի փաստական հիմքն են հանդիսացել 1. Արսեն Գևորգյանի կողմից, որպես Ընկերության փոխտնօրենի, Ընկերության անունից գումարներ ստացած լինելու, 2. այդ գումարներն Ընկերության դրամարկղ մուտքագրված չլինելու, և 3. այդ գումարներն Ընկերության կարիքների համար օգտագործված չլինելու հանգամանքները: Ընդ որում, հայցադիմումով հստակեցվել է, որ տվյալ դեպքում առկա են հատուցման բնույթի երկու քաղաքացիաիրավական հարաբերություններ` «1. պարտքային կամ փոխառային, 2. պատճառված վնասի հատուցման բնույթի պարտավորություններ»:

Դատարանը, հիմք ընդունելով հայցի առարկան կազմող նյութական իրավունքից բխող պահանջի բովանդակությունը` այն, որ կողմերի միջև առկա են քաղաքացիաիրավական բնույթ կրող պարտավորաիրավական հարաբերություններ, 08.02.2018 թվականի վճռով մասնակիորեն բավարարել է հայցը` ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 345-րդ, 347-րդ, 408-րդ և 409-րդ հոդվածների դրույթներով:

Արսեն Գևորգյանի ներկայացուցիչը վերաքննիչ բողոք է ներկայացրել Դատարանի վճռի դեմ: Բողոքաբերը, որպես Դատարանի կողմից թույլ տրված նյութական իրավունքի խախտում, նշել է, որ Դատարանը չի կիրառել ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 83-րդ, 232-րդ, 238-րդ, 239-րդ հոդվածները, մինչև 01.01.2018 թվականը գործող «Դրամարկղային գործառնությունների մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ, 5-րդ և 13-րդ հոդվածները: Վերաքննիչ բողոք բերած անձը հայտնել է, որ Դատարանը, թեև փաստել է աշխատանքային պայմանագրի հիմքով աշխատանքային իրավահարաբերությունների առաջացման փաստը, սակայն չի կիրառել այդ ոլորտը կարգավորող իրավանորմերը: Վերաքննիչ բողոքով նշվել է նաև, որ Արսեն Գևորգյանի կողմից ելքագրված գումարների մուտքագրումները պետք է գրանցվեին դրամարկղային գրքում, որը պահվում է գործատուի, այլ ոչ աշխատողի մոտ: Ընկերությունը, սակայն չի ներկայացրել այն, ուստի ըստ վերաքննիչ բողոք բերած անձի, պարզ չէ, թե ինչպես կարող է հիմնավորվել հայցվոր կողմի այն պնդումը, որ ելքագրվող գումարները դրամարկղ չեն մուտքագրվել: Վերաքննիչ բողոքով նշվել է նաև, որ Դատարանի վճիռը կարող է հիմնավորված լինել միայն դատական նիստում հետազոտված ապացույցներով: Հետևաբար այն դեպքում, երբ առկա չէ հիմնական ապացույց հանդիսացող դրամարկղային գիրքը, որով պետք է հիմնավորվեին գումարների մուտքերը և ելքերը, ապա ըստ բողոք բերած անձի` հայցվորի պահանջը չի կարող հիմնավոր լինել:

Վերաքննիչ բողոք բերած անձը նշված փատարկները չի հայտնել Դատարանում, իսկ վերաքննիչ բողոքը որևէ փաստարկ չի պարունակում վերոգրյալ հիմքերի վերաբերյալ Դատարանում դիրքորոշում հայտնելու հնարավորությունից զրկված լինելու մասին:

Վերաքննիչ դատարանը, Արսեն Գևորգյանի ներկայացրած վերաքննիչ բողոքը բավարարելով, բեկանել և փոփոխել է Դատարանի վճիռը` հայցը մասնակիորեն բավարարելու, համապատասխանաբար նաև դատական ծախսերի և Դատարանի 17.06.2016 թվականի որոշմամբ կիրառված հայցի ապահովման միջոցը վճռի փաստացի կատարումից հետո վերացնելու մասերով: Վերաքննիչ դատարանը հայցը մերժել է` արձանագրելով, որ հայցը ներկայացվել է «առաջին հերթին փոխառության իրավահարաբերությունները կարգավորող իրավական հիմքի մատնանշմամբ», ինչպես նաև նշել է, որ «Ընկերությունը պահանջի փաստական հիմքում դրել է նաև աշխատանքային պայմանագրով ստանձնած պարտավորությունների խախտման հետևանքով Ընկերությանը վնաս պատճառելը»: Ըստ Վերաքննիչ դատարանի` Դատարանը, թեև հաստատված է համարել աշխատանքային պայմանագրի հիմքով աշխատանքային իրավահարաբերությունների առաջացման փաստը, սակայն ընդհանրապես չի կիրառել տվյալ իրավահարաբերությունը կարգավորող իրավանորմերը:

Վերաքննիչ դատարանը գտել է, որ Ընկերության դրամարկղային շրջանառությունը կարող էր հիմնավորվել դրամարկղային գրքով: Ընդ որում, նշված ապացույցը տիրապետել է բացառապես Ընկերությունը: Մինչդեռ Ընկերությունը չի ներկայացրել դրամարկղային գիրքը, որի ուսումնասիրությունից հնարավոր կլիներ հաստատված համարել Ընկերության կողմից վկայակոչված փաստը: Այսինքն` նշված փաստը մնացել է վիճելի, որի բացասական հետևանքները կրել է Ընկերությունը:

Վերը նշվածը հաշվի առնելով և դրանք համադրելով սույն որոշման իրավական դիրքորոշումների հետ` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Վերաքննիչ դատարանը բողոքարկվող դատական ակտով հանգել է այն եզրակացության, որ «Դատարանը թեև հաստատված է համարել աշխատանքային պայմանագրի հիմքով աշխատանքային իրավահարաբերությունների առաջացման փաստը, սակայն ընդհանրապես չի կիրառել տվյալ իրավահարաբերությունը կարգավորող իրավանորմերը»: Արդյունքում, Վերաքննիչ դատարանը վերաքննիչ բողոքի բավարարման հիմքում դրել է աշխատանքային իրավահարաբերությունները կարգավորող իրավանորմերը: Տվյալ դեպքում, Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է այն հանգամանքը, որ հայցը ներկայացվել է քաղաքացիաիրավական պարտավորությունների ոչ պատշաճ կատարման հետևանքով պատասխանատվության հիմքով: Բացի այդ, պատասխանող կողմը հայցի հիմքը և առարկան աշխատանքային օրենսդրության իրավակարգավորման հիմքով ներկայացված լինելու վերաբերյալ իր դիրքորոշումը չի ներկայացրել առաջին ատյանի դատարանում: Ավելին` վերաքննիչ բողոքը որևէ փաստարկ չի պարունակում այդ հիմքերի վերաբերյալ Դատարանում դիրքորոշում հայտնելու հնարավորությունից զրկված լինելու մասին: Դատարանը ևս վճռով հայցվորի պահանջը չի գնահատել աշխատանքային իրավահարաբերությունները կարգավորող իրավանորմերի համատեքստում:

Փաստորեն, Վերաքննիչ դատարանը, խախտելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ կետի դրույթները և հակասելով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի վերոգրյալ դիրքորոշումներին, վերանայել է ոչ թե Դատարանի 08.02.2018 թվականի վճիռը, այլ` գործն ընդհանրապես, քննարկման առարկա դարձնելով այնպիսի փաստարկներ, որոնք Արսեն Գևորգյանի կողմից չեն ներկայացվել առաջին ատյանի դատարանում, համապատասխանաբար չեն գնահատվել Դատարանի կողմից, ինչպես նաև չեն հանդիսացել հայցվորի կողմից առաջադրված նյութական իրավունքից բխող հայցի առարկան: Մասնավորապես` պատասխանող կողմը, օրենքով նման իրավասությամբ օժտված չլինելով, իր վերաքննիչ բողոքում ներկայացրել է սույն գործով հայցի հիմքից և առարկայից դուրս պատճառաբանություններ` անտեսելով, որ տնօրինչականության սկզբունքի համաձայն` հայցի առարկան և(կամ) հիմքը փոփոխելու, այն լրացնելը, հայցից մասնակիորեն կամ ամբողջությամբ հրաժարվելու հայեցողական իրավունքը վերապահված է միայն հայցվոր կողմին: Հատկանշական է, որ օրենսդիրը, դատարանին վերապահել է հայցի առարկան և հիմքը փոխելու լիազորություն բացառապես հայցվորի կողմից համապատասխան միջնորդության առկայության դեպքում, որը սույն գործով առկա չէ: Ավելին` հայցվորի կողմից նման միջնորդության առկայության դեպքում այդ դատավարական գործողությունը կատարելու լիազորությամբ օժտված է միայն գործն ըստ էության քննող` առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանը: Նշված փաստերը, սակայն անտեսվել են Վերաքննիչ դատարանի կողմից:

Վերաքննիչ դատարանը բողոքի քննությամբ ոչ թե քննել է Դատարանի վճռի օրինականությունը, պատճառաբանվածությունն ու հիմնավորվածությունը, դատարանի գործողությունների (անգործության) իրավաչափությունը, այլ դուրս գալով գործի քննության սահմաններից, քննության առարկա է դարձրել հայցի առարկայից դուրս նյութաիրավական կարգավորում։ Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել նաև, որ Արսեն Գևորգյանը վերաքննիչ բողոքում հայտնած փաստարկները չի ներկայացրել առաջին ատյանի դատարանում, ըստ այդմ էլ, ստորադաս դատարանը վերջնական եզրահանգում չի կատարել վերաքննիչ բողոքում նշված փաստարկների վերաբերյալ, որպիսի պայմաններում վերաքննության օբյեկտը բացակայել է:

Ավելին` Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ բողոք բերած անձը վերաքննիչ բողոքում իր արտահայտած վերը նշված դիրքորոշման մասին ինչպես չի հայտնել Դատարանում գործի քննության ժամանակ, այնպես էլ վերաքննիչ բողոքում չի նշել դրա վերաբերյալ Դատարանում դիրքորոշում հայտնելու հնարավորությունից զրկված լինելու մասին: Նման պայմաններում բացակայել են վերաքննիչ բողոքն այդ հիմքով քննելու համար ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասով նախատեսված անհրաժեշտ երկու պայմանները:

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Վերաքննիչ դատարանն իրավասու չէր քննության առնելու վերոգրյալ փաստարկների վերաբերյալ վերաքննիչ բողոքի հիմքերը և հիմնավորումները` նկատի ունենալով, որ Արսեն Գևորգյանը վերաքննիչ բողոքում ներկայացրած իր դիրքորոշումը չի հայտնել Դատարանում` միաժամանակ Վերաքննիչ դատարանին չհայտնելով նման դիրքորոշում հայտնելու անհնարինության մասին: Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը հիմնավոր է համարում վճռաբեկ բողոքը` Վերաքննիչ դատարանի կողմից դատավարական իրավունքի նորմերի խախտում թույլ տալու վերաբերյալ:

Վճռաբեկ դատարանը վճռաբեկ բողոքի մյուս փաստարկներին չի անդրադառնում, քանի որ սույն գործով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի պահանջների կիրառման պայմաններում դրանք սույն գործի լուծման համար իրավական նշանակություն ունենալ չեն կարող:

Այսպիսով, վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար` ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 3-րդ մասի և 365-րդ հոդվածի ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու համար:

Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետով սահմանված` վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու և առաջին ատյանի դատական ակտին օրինական ուժ տալու` Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը հետևյալ հիմնավորմամբ.

«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ` Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի ողջամիտ ժամկետում իր գործի քննության իրավունք։ Սույն քաղաքացիական գործով վեճի լուծումն էական նշանակություն ունի գործին մասնակցող անձանց համար։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործը ողջամիտ ժամկետում քննելը հանդիսանում է Կոնվենցիայի նույն հոդվածով ամրագրված անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր։ Հետևաբար գործի անհարկի ձգձգումները վտանգ են պարունակում նշված իրավունքի խախտման տեսանկյունից։ Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի կողմից առաջին ատյանի դատական ակտին ուժ տալը բխում է արդարադատության արդյունավետության շահերից, քանի որ սույն գործով վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար նոր հանգամանք հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է»։

Վճռաբեկ դատարանի դատավորներ Գ. Հակոբյանս և Ռ. Հակոբյանս, համաձայն չլինելով վերը նշված որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերում Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության կողմից արտահայտված կարծիքի հետ, շարադրում ենք մեր հատուկ կարծիքը դրանց վերաբերյալ:

Այսպես`

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն՝ վճռաբեկ բողոքն ընդունվում է քննության, եթե Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում:

Նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի համաձայն՝ նույն հոդվածի իմաստով` առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում, եթե բողոքարկվող դատական ակտը կայացնելիս դատարանը թույլ է տվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերի այնպիսի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ դատավարական իրավունքի նորմերը համարվում են խախտված կամ սխալ կիրառված, եթե առկա է նույն օրենսգրքի 365-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերից որևէ մեկը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումը կամ սխալ կիրառումը դատական ակտի բեկանման հիմք է, եթե հանգեցրել է կամ կարող էր հանգեցնել գործի սխալ լուծման։ (…)

Վերը նշված նորմերի վերլուծությունից բխում է, որ մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտման առերևույթ առկայության հիմքով վճռաբեկ բողոքն ընդունվում է քննության, եթե բողոքարկվող դատական ակտը կայացնելիս դատարանը թույլ է տվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերի այնպիսի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը: Օրենսդիրը ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 3-րդ մասի և նույն օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 1-ին մասի իմաստով՝ դատավարական իրավունքի նորմերի խախտման առումով այդպիսի խախտում, իսկ դրա արդյունքում՝ դատական ակտի բեկանման հիմք է համարում դատավարական իրավունքի նորմերի այնպիսի խախտումը կամ դրանց սխալ կիրառումը, որը հանգեցրել է կամ կարող էր հանգեցնել գործի սխալ լուծման։

Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանը, ինչպես արդեն իսկ նշվեց վերը, սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը բացառապես պայմանավորել է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետում նշված հիմքի առկայությամբ՝ նշելով, որ «Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի այնպիսի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը»։

Նախ ցանկանում ենք անդրադառնալ այն հարցին, թե արդյոք Վերաքննիչ դատարանին կարող էր վերագրվել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի խախտում:

Այսպես՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 4-րդ կետի համաձայն ՝ վճռաբեկ բողոքում պետք է նշվեն վճռաբեկ բողոքի հիմքերը՝ նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերի այն խախտումները, որոնք ազդել են կամ կարող էին ազդել գործի ելքի վրա։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 404-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վճռաբեկության կարգով բողոքի քննության ժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գործով կայացված դատական ակտը վերանայում է միայն վճռաբեկ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններում, բացառությամբ նույն օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված դեպքերի:

Նշված նորմերի վերլուծությունից բխում է, որ վճռաբեկության կարգով բողոքի քննության ժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գործով կայացված դատական ակտը վերանայում է միայն վճռաբեկ բողոքի հիմքերի՝ բողոքում նշված համապատասխան նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումների և դրանց վերաբերյալ հիմնավորումների սահմաններում:

Տվյալ դեպքում վճռաբեկ բողոքի հիմքերում որպես Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ տրված դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումներ բացառապես նշվել են ՀՀ քաղաքացիական դատավարության 1998 թվականի հունիսի 17-ի օրենսգրքի (այսուհետ՝ Նախկին օրենսգիրք) 47-րդ, 48-րդ և 53-րդ հոդվածները. դատավարական իրավունքի նույն նորմերը նշվել են նաև Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ՝ որպես վճռաբեկ բողոքի հիմքեր։ Մինչդեռ Վճռաբեկ դատարանը, անտեսելով, թե ինչ հիմքերով և հիմնավորումներով է ներկայացվել վճռաբեկ բողոքը, ու ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 404-րդ հոդվածի 1-ին մասի հիմքով ունենալով վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը միայն վճռաբեկ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններում վերանայելու իրավունք (տվյալ դեպքում բացակայում են ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված դեպքերը), վճռաբեկ բողոքը, ըստ էության, քննել է բացառապես ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասը խախտված լինելու հիմքով, որի իրավունքը, կարծում ենք, չուներ, քանի որ այդ հիմքով վճռաբեկ բողոք չի բերվել:

Դրանից ելնելով՝ կարծում ենք, որ Վճռաբեկ դատարանը սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը չէր կարող պայմանավորել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետում նշված հիմքի առկայությամբ՝ նշելով, որ Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի այնպիսի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը։

Բացի այդ, ցանկանում ենք նշել նաև հետևյալը.

Բողոքի քննության արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը, բավարար համարելով վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը, Վերաքննիչ դատարանի 31.05.2018 թվականի որոշումը բեկանել է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 3-րդ մասի և 365-րդ հոդվածի ուժով:

Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 406-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 8-րդ կետի՝ բողոքի քննության արդյունքներով կայացված Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ նշվում են դատական ակտը բեկանելիս այն շարժառիթները, որոնցով Վճռաբեկ դատարանը չի համաձայնվել այդ ակտը կայացրած դատարանի հետևությունների հետ։

Հիմք ընդունելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 406-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 8-րդ կետի կարգավորումը, և այն, թե տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանն ինչով է պայմանավորել սույն գործով ներկայացված վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը, կարծում ենք, որ Վճռաբեկ դատարանն իրավունք ուներ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ հոդվածով իրեն վերապահված՝ վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը բեկանելու լիազորությունն իրացներ բացառապես այն դեպքում, երբ իր որոշման մեջ նշեր այն շարժառիթները, որոնցով չի համաձայնվել դատական ակտը կայացրած Վերաքննիչ դատարանի հետևությունների հետ՝ պատճառաբանելով վերջինիս կողմից ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի այնպիսի խախտում թույլ տալը վերագրելը, որի արդյունքում խաթարվել է արդարադատության բուն էությունը։

Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանը որպես այդպիսի շարժառիթ, ըստ էության, նշել է, որ Վերաքննիչ դատարանը, անտեսելով, որ հայցը ներկայացվել է քաղաքացիաիրավական պարտավորությունների ոչ պատշաճ կատարման հետևանքով պատասխանատվության հիմքով, և պատասխանող կողմը հայցի հիմքն ու առարկան աշխատանքային օրենսդրության իրավակարգավորման հիմքով ներկայացված լինելու վերաբերյալ իր դիրքորոշումը չի ներկայացրել առաջին ատյանի դատարանում, իսկ վերաքննիչ բողոքը որևէ փաստարկ չի պարունակում այդ հիմքերի վերաբերյալ Դատարանում դիրքորոշում հայտնելու հնարավորությունից զրկված լինելու մասին, վերաքննիչ բողոքի բավարարման հիմքում դրել է աշխատանքային իրավահարաբերությունները կարգավորող իրավանորմերը՝ դուրս գալով գործի քննության սահմաններից և քննության առարկա դարձնելով հայցի առարկայից դուրս նյութաիրավական կարգավորում:

Կարծում ենք, որ վերը նշված շարժառիթը չէր կարող բավարար հիմք հանդիսանալ Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը բեկանելու համար հետևյալ պատճառաբանությամբ:

Ինչպես արդեն իսկ նշվեց վերը, մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտման առերևույթ առկայության հիմքով վճռաբեկ բողոքը քննության ընդունելու համար անհրաժեշտ է, որպեսզի բողոքարկվող դատական ակտը կայացնելիս դատարանը թույլ տված լինի նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերի այնպիսի խախտում, որի արդյունքում խաթարված լինի արդարադատության բուն էությունը։ Մինչդեռ տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանը, Վերաքննիչ դատարանին վերագրելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի խախտում, որոշման մեջ չի բացահայտել, թե տվյալ դեպքում նման խախտում թույլ տալու հետևանքով ինչում է դրսևորվել արդարադատության բուն էությունը խաթարված լինելը, որի պայմաններում կարծում ենք, որ Վճռաբեկ դատարանը չէր կարող որոշում կայացնել Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը բեկանելու մասին։

Նման պայմաններում կարծում ենք, որ Վճռաբեկ դատարանը չէր կարող Վերաքննիչ դատարանի 31.05.2018 թվականի որոշումը բեկանել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 3-րդ մասի ուժով՝ Վերաքննիչ դատարանին վերագրելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 5-րդ մասի խախտում: