ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴ

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

ՎԵՐԱՔՆՆԻՉ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԴԱՏԱՎՈՐ ԼՈՒՍԻՆԵ ԱԲԳԱՐՅԱՆԻՆ ԿԱՐԳԱՊԱՀԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԵՆԹԱՐԿԵԼՈՒ ՀԱՐՑԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ`

ՀԵՏԵՎՅԱԼ ԿԱԶՄՈՎ՝

դռնբաց նիստում, քննության առնելով Արդարադատության նախարարի (այսուհետ՝ Նախարարի)՝ «Վերաքննիչ քրեական դատարանի դատավոր Լուսինե Աբգարյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ միջնորդությամբ ՀՀ Բարձրագույն դատական խորհրդին դիմելու մասին» 2021 թվականի ապրիլի 19-ի N 31-Ա որոշումը և կից ներկայացված փաստաթղթերը,

 Պ Ա Ր Զ Ե Ց.

1.Գործի նախապատմությունը.

Կարգապահական վարույթ հարուցելու առիթ է հանդիսացել Գլխավոր դատախազի կողմից Արդարադատության նախարարին 28․12․2020 թվականին ներկայացված հաղորդումը Վերաքննիչ քրեական դատարանի (այսուհետ՝ նաև Դատարան) դատավոր Լուսինե Աբգարյանին (այսուհետ՝ նաև Դատավոր) նկատմամբ կարգապահական վարույթ հարուցելու վերաբերյալ։

Նախարարի 19․02․2021 թվականի N 10-Ա որոշմամբ Դատավորի նկատմամբ հարուցվել է կարգապահական վարույթ։

Նախարարի 19․04․2021 թվականի N 31-Ա որոշմամբ միջնորդություն է ներկայացվել Բարձրագույն դատական խորհուրդ՝ Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ:

2.Վարույթ հարուցած մարմնի դիրքորոշումը.

Նախարարը, վկայակոչելով ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) 278-րդ, 280-րդ հոդվածները և Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումները, ինչպես նաև «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի (այսուհետ՝ Օրենք) 66-րդ հոդվածի 1-ին և 3-րդ մասերը, 70-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին, 3-րդ և 6-րդ կետերը, նշել է, որ Դատավորի կողմից առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի որոշումը՝ քննչական ենթակայության կանոնները պահպանված չլինելու հարցը քննության առարկա չդարձնելու պատճառաբանությամբ բեկանելով և նույն դատարան քննության ուղարկելով թույլ են տրվել դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումներ։

Մասնավորապես, սույն կարգապահական վարույթի շրջանակներում քննարկման առարկա դարձած 16․12․2020 թվականին կայացված որոշմամբ Դատավորի կողմից մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակներում առաջին ատյանի դատարանի կողմից կայացված դատական ակտը բեկանվել և ուղարկվել է նույն դատարան՝ նոր քննության, այն հիմնավորմամբ, որ հիմնավոր կասկածը գնահատելիս Դատավորն անդրադարձ է կատարել նրան, որ առաջին ատյանի դատարանը քննության առարկա չի դարձրել քրեական հետապնդման մարմնի կողմից քննչական ենթակայության կանոնների պահպանումը և անձին պատշաճ սուբյեկտի կողմից մեղադրանքի առաջադրումը՝ դիտելով դա մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության առարկա կազմող մեղադրանքի օրինականության բովանդակության շրջանակներում։

Դատարանի 16․12․2020 թվականի որոշմամբ՝ «(…) Առաջին ատյանի դատարանը, քրեական գործով քննչական ենթակայության կանոնների պահպանման տեսանկյունից չպարզելով մեղադրանքի օրինականության հարցը, չի իրականացրել մեղադրյալ Միքայել Արայի Մինասյանի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու մասին Քննիչի միջնորդության լրիվ քննություն՝ թույլ տալով ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 3-րդ մասի, 285-րդ հոդվածի դրույթների և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի՝ կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու մասին միջնորդությունների քննությանը վերաբերող նախադեպային որոշումներում ձևավորված պահանջների էական խախտումներ։»: Նշված հանգամանքից Դատարանը եզրակացրել է, որ կայացվել է դատական ակտի պատճառաբանվածությանը և հիմնավորվածությանը չհամապատասխանող դատական ակտ, ինչը «(…) հիմք է Առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտը բեկանելու համար»։

Մինչդեռ, անձին կալանավորելու պայման հանդիսացող հիմնավոր կասկածն, ըստ էության, արտացոլված է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ «ՄԻԵԿ») 5-րդ հոդվածի 1-ին պարբերությամբ և վերջինիս բովանդակությունը հանգում է նրան, որ անձի կողմից հանցանք կատարած լինելու հիմնավոր կասկածը իրենից ներկայացնում է այնպիսի փաստերի և տեղեկությունների ամբողջություն, որը թույլ կտա եզրակացնել, որ անձը կարող է կատարած լինել իրեն վերագրվող արարքը (Սելահեթին Դեմիրթաշն ընդդեմ Թուրքիայի, գանգատ թիվ 14305/17, [Մեծ պալատ], §314; Իլգար Մամադովն ընդդեմ Ադրբեջանի, գանգատ թիվ 15172/13, §88; Մեհմեթ Էրդագոզն ընդդեմ Թուրքիայի, գանգատ թիվ 21890/93, §51)։

Հետևաբար, այս իմաստով, հիմնավոր կասկածի համատեքստում ակնհայտորեն ոչ մի կերպ չի կարող օրինական համարվել այնպիսի իրավակիրառումը, որը կալանավորման նկատմամբ նախնական դատական վերահսկողություն իրականացնող դատավորին թույլ տա գնահատել քրեական հետապնդման մարմնի գործողությունները՝ քննչական ենթակայության կանոնների պահպանման վերաբերյալ, քանի որ վերջինս ակնհայտորեն գտնվում է գործն ըստ էության քննության փուլի սահմաններում։ Այսինքն՝ նման հանգամանքի քննության առնված լինել կամ չլինելն իր հերթին ոչ մի դեպքում չի կարող կապվել հանցանքը կատարելու մեջ հիմնավոր կասկածի առկայության կամ դրա բացակայության հետ։

Բացի այդ, սույն կարգապահական վարույթի շրջանակներում քննության առարկա հանդիսացող գործողություններով Դատավորը, թույլ տալով դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումները, արդյունքում դրսևորել է նաև այնպիսի վարքագիծ, որի պայմաններում անաչառ և անկողմնակալ դիտորդի մոտ կասկածի տակ է դրել նաև Դատավորի անաչառությունն ու անկողմնակալությունը տվյալ գործով, որոնք և հանգեցրել են նաև վարքագծի կանոնների խախտման։ Մասնավորապես, նման պայմաններում Դատավորը իր ձեռքի տակ ուներ այնպիսի նյութեր, որոնց պայմաններում առաջին ատյանի դատարանը հնարավորություն է ունեցել գնահատել ինչպես հիմնավոր կասկածի առկայությունը, այնպես էլ կալանավորման հիմքերի առկայությունը, և որոնց հետազոտման արդյունքներով Դատավորը կարող էր և պարտավոր էր իրականացնել համապատասխան քննություն և լուծել իր իրավասությանը հանձնված գործը, խախտելով նշված պարտականությունը, ունենալով առաջին ատյանում գործի բոլոր նյութերի ուսումնասիրման արդյունքները, որոշում է կայացրել բեկանել առաջին ատյանի դատական ակտը և ուղարկել այն նույն դատարան նոր քննության՝ թույլ տալով նաև նշված միջնորդության հավելյալ դատական շրջապտույտ, ինչի արդյունքում նաև խախտվել է ողջամիտ ժամկետում և նվազագույն դատական ծախսերով իր իրավասությանը վերապահված հարցի քննության և լուծման վարքագծի կանոնը։

Նախարարն արձանագրում է, որ Դատավորի կողմից դատավարական խախտումները թույլ են տրվել դիտավորությամբ կամ առնվազն կոպիտ անփութությամբ, քանի որ Դատարանի կողմից մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության սահմաններից ակնհայտորեն դուրս գալը խեղաթյուրում է քրեական վարույթի փուլային տրամաբանական հաջորդականությունը և խաթարում դրա առանձին փուլերի խնդիրների կատարումը և կոնկրետ նպատակների հասնելը, ինչն էլ ինքնին հանդիսանում է կոպիտ դատավարական խախտում՝ քրեական վարույթի փուլային համակարգի անտեսմամբ հեղինակազրկելով դատական իշխանությունը ։

3․ Դատավորի դիրքորոշումը հարուցված կարգապահական վարույթի վերաբերյալ.

Սույն կարգապահական վարույթի շրջանակում Դատավորը ներկայացրել է բացատրություն Նախարարին և պատասխան Բարձրագույն դատական խորհրդին՝ հայտնելով, որ Դատարանն Առաջին ատյանի դատարանի 22․09․2020 թվականի թիվ ԵԴ/0779/06/20 դատական գործով որոշումը բեկանել և նույն դատարան՝ նոր քննության է ուղարկել հետևյալ պատճառաբանությամբ.

«(...) Քրեական դատավարության օրենսգրքի վերաբերելի կարգավորումների ուսումնասիրությունը վկայում է, որ քրեական գործով մինչդատական վարույթում կալանավորման ձևով անձնական ազատության իրավունքի սահմանափակումը կարող է կիրառվել միայն մեղադրյալի նկատմամբ (Օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 3-րդ մաս): Իսկ մեղադրյալ է այն անձը, որի նկատմամբ որոշում է կայացված որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին (Օրենսգրքի 64-րդ հոդվածի 1-ին մաս):

Անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու հիմքը նրա կողմից հանցանքի կատարումը վկայող բավարար ապացույցների համակցությունն է: Այդ հիմքերի առկայության դեպքում քննիչը, դատախազը պատճառաբանված որոշում են կայացնում անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին (Օրենսգրքի 202-րդ հոդվածի 1-2-րդ մասեր):

Միաժամանակ, Օրենսգիրքը սահմանում է, որ կալանավորումը մեղադրյալի նկատմամբ կարող է կիրառվել միայն այն դեպքում, երբ կա հիմնավոր կասկած, որ նա կատարել է այնպիսի հանցանք, որի համար նախատեսվող ազատազրկման ձևով պատժի առավելագույն ժամկետը մեկ տարուց ավելի է, և կան բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ մեղադրյալը կարող է կատարել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված որևէ գործողություն:

Վերաքննիչ դատարանն արձանագրում է, որ կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու ընթացակարգի շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանը որոշակիացրել է մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության խնդիրները և սահմանել, որ, մասնավորապես, կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելիս դատարանը պարտավոր է անդրադառնալ կալանավորման պայմանների և հիմքերի առկայությանը: Կալանավորման պայմանը փաստական տվյալներով հաստատված հանգամանքներ են, որոնց բացակայությունը բացառում է խափանման միջոցի կիրառումը: Ըստ Վճռաբեկ դատարանի՝ հիմնավոր կասկածի հետ մեկտեղ կալանավորման պայմաններ են նաև համապատասխան քրեաիրավական որակմամբ հարուցված քրեական գործի առկայությունը, գործի նյութերում անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման առկայությունը, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 24-րդ հոդվածով սահմանված տարիքը, որոշակի խումբ անձանց համար, օրինակ` պատգամավորներ, դատավորներ, անձեռնմխելիության պարտադիր հաղթահարումը¹:

Վճռաբեկ դատարանը, վերահաստատելով իր վերոնշյալ մոտեցումները, սահմանել է ևս մեկ կանոն, որով կարևորել է կալանավորման ինքնուրույն պայմաններից մեկի ոչ միայն ձևական առկայության փաստը, այլև կալանավորման դատավարական կարգի պահպանման հանգամանքը: Այսպես՝ Վճռաբեկ դատարանը Ռոբերտ Հակոբյանի վերաբերյալ 2013 թվականի ապրիլի 18-ի թիվ ԵԱՔԴ/0218/06/12 որոշմամբ՝ արձանագրել է որ. «(…) քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի` կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու միջնորդության քննարկման արդյունքներով դատարանն ի թիվս այլոց պետք է պարզի կալանավորման ինքնուրույն պայմանի առկայությունը, մասնավորապես այն, թե արդյոք անձին տրվել է մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ: Նշված հանգամանքը պարզելու նպատակով դատարանը պարտավոր է ստուգել, թե նախաքննության մարմնի կողմից ներկայացվել են արդյոք համապատասխան տեղեկություններ, փաստեր կամ ապացույցներ այն մասին, որ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշում է կայացվել, անձը տեղեկացվել է այդ որոշման մասին, բացի այդ, նրան պարզաբանվել է առաջադրված մեղադրանքի էությունը, և հանձնվել են որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման պատճենն ու մեղադրյալի իրավունքների և պարտականությունների ցանկը: Հակառակ պարագայում, անձի կալանավորումը և համապատասխանաբար նաև նրա ազատության և անձնական անձեռնմխելիության իրավունքի սահմանափակումը կհամարվի կամայական և անօրինական»:

Հիշյալ որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանը չի համաձայնվել նաև վերաքննիչ դատարանի այն հետևության հետ, որ այդ հարցը ենթակա չէ քննարկման վերաքննիչ դատարանում առաջին ատյանի դատարանի որոշման օրինականության և հիմնավորվածության ստուգման շրջանակներում, այլ ենթակա է բողոքարկման ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 290-րդ հոդվածով սահմանված կարգով:

Կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու պայմանների վերաբերյալ կայացված Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների համալիր վերլուծությունից հետևում է, որ Վճռաբեկ դատարանը կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու ընթացակարգի շրջանակներում պարտադիր է համարում մեղադրյալին ներկայացված մեղադրանքի քննարկումը՝ դրանում հիմնավոր կասկածի առկայության, դրա դատավարական ձևակերպման, քրեական հետապնդումը բացառող հանգամանքների, այդ թվում՝ արարքի ապաքրեականացման հանգամանքը պարզելու տեսանկյունից, սակայն անթույլատրելի է դիտում մեղադրանքի էության և հիմնավորվածության հարցի քննարկումը:

Այլ կերպ՝ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակներում դատարանները չեն կարող գնահատել մեղադրանքի ապացուցվածությունը, սակայն պարտավոր են կալանքը ընտրելու հարցը լուծելիս ստուգել մեղադրյալին ներկայացված մեղադրանքի օրինականությունը:

Այսպիսով, վերոշարադրյալ վերլուծությունից երևում է, որ կալանավորման պայմաններից մեկն անձին մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ տրված լինելն է, որը հաստատվում է առաջին հերթին պատշաճ, այսինքն՝ օրենքով լիազորված սուբյեկտի կողմից կայացված «անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու» մասին որոշման առկայությամբ: Կալանավորման այս պայմանն ուղղակիորեն կապված է ՀՀ քրեադատավարական օրենքի 134-րդ հոդվածի 3-րդ մասում առկա այն պահանջի հետ, որ կալանավորումը կարող է կիրառվել միայն մեղադրյալի նկատմամբ:

Այսինքն՝ կալանավորման պայմաններից մեկը՝ անձին մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ տրված լինելու հանգամանքը, հաստատվում է գործի նյութերում անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման առկայությամբ, հետևաբար եթե հիշյալ հանգամանքը հիմնավորելու համար ներկայացվել է ոչ պատշաճ սուբյեկտի կողմից կայացված որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշում, ապա կալանավորման հիշյալ պայմանի առկայությունը չի կարող հաստատված համարվել։

Նկատի ունենալով, որ քրեական գործով քննչական ենթակայության կանոնների պահպանվածության հարցն ուղղակիորեն կապված է անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը կայացնելիս պատշաճ սուբյեկտ հանդիսանալու հանգամանքի պարզաբանման հետ, Վերաքննիչ դատարանը գտնում է, որ յուրաքանչյուր դեպքում, երբ կալանավորման միջնորդությունը քննարկելիս քրեական գործով քննչական ենթակայության կանոնների պահպանվածության հարցը կասկածի տակ է առնվում, ապա նշված հարցը ենթակա է դատարանի կողմից քննարկման, ընդ որում՝ ոչ թե ապացույցների թույլատրելիության, այլ մեղադրանքի օրինականության համատեքստում: Նշված մոտեցումը բխում է Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1453 որոշման մեջ արտահայտված դիրքորոշումներից առ այն, որ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության արդյունավետությունը՝ Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 1-ին մասում ամրագրված արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունքի ուժով, ենթադրում է մեղադրանքի իրավաչափության պարտադիր ստուգում դատարանի կողմից՝ առանց կանխորոշելու գործի ըստ էության քննության ժամանակ պարզելու ենթակա փաստական և իրավական հանգամանքները։

Վերաքննիչ դատարանը գտնում է, որ առանց կալանավորման առանձին պայմանի քննարկման Միքայել Մինասյանի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելը հանգեցրել է Միքայել Մինասյանի արդար դատական քննության իրավունքի խախտման, անձին կալանավորելու վերաբերյալ անօրինական դատական ակտի կայացման, հետևաբար նաև Մ.Մինասյանի ազատության և անձնական անձեռնմխելիության իրավունքի կամայական սահմանափակման։

Միաժամանակ հարկ է նաև շեշտել, որ Վերաքննիչ դատարանը չի կարող ստանձնել առաջին ատյանի դատարանի դերակատարությունը և ըստ էության քննարկել գործի ելքի որոշման համար էական նշանակություն ունեցող այնպիսի հարց, որը առաջին ատյանի դատարանի կողմից քննարկման առարկա չի դարձվել։ Այսինքն՝ վերաքննության գործառութային առանձնահատկություններով պայմանավորված՝ վերաքննիչ վերանայման գործիքակազմը բավարար չէ Մ.Մինասյանի արդար դատաքննության իրավունքների խախտումը վերացնելու համար։ Անձի արդար դատական քննության իրավունքի վերականգնումը սկզբունքային նշանակություն ունի ցանկացած գործի ճիշտ ելքի որոշման համար, հետևաբար հիշյալ խախտումն արձանագրելն ինքնին Առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտը բեկանելու և գործը նոր քննության ուղարկելու հիմք է։ Տվյալ դեպքում միայն խախտումը վերացնելուց, այսինքն՝ Առաջին ատյանի դատարանի կողմից կալանավորման միջնորդության վերստին քննության ժամանակ քննչական ենթակայության կանոնների ենթադրյալ խախտման վերաբերյալ բարձրացված հարցը քննարկման առարկա դարձնելուց հետո հնարավոր կլինի հիմնավորված եզրահանգում կատարել կալանավորման պայմաններից մեկի՝ անձին մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ տրված լինելու առկայության մասին և անցնել կալանավորման մյուս պայմանների ու հիմքերի քննարկմանը։ (...)»:

Այսպիսով, Դատավորը, հիմք ընդունելով Սահմանադրական դատարանի թիվ ՍԴՈ-1453 որոշմամբ, ինչպես նաև Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային իրավունքում ձևավորված իրավական դիրքորոշումներն առ այն, որ մեղադրանքի օրինականությունը հանցանք կատարած լինելու հիմնավոր կասկածի առկայությունը պարզելու պարտադիր նախապայման է և այդ համատեքստում գտնելով նաև, որ կալանավորման պայմաններից մեկն անձին մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ տրված լինելն է, որը հաստատվում է առաջին հերթին պատշաճ, այսինքն՝ օրենքով լիազորված սուբյեկտի կողմից կայացված «անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու» մասին որոշման առկայությամբ, գտել է, որ առաջին ատյանի դատարանը, քրեական գործով քննչական ենթակայության կանոնների պահպանման տեսանկյունից չպարզելով մեղադրանքի օրինականության հարցը, չի իրականացրել մեղադրյալի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու մասին Քննիչի միջնորդության լրիվ քննություն, որը հանգեցրել է դատական սխալի:

Վերաքննիչ բողոքի սահմաններում քննարկվել են այնպիսի հանգամանքներ, որոնք ուղղակիորեն վերաբերել են քրեական վարույթի տվյալ փուլին և մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության գործառույթի խնդիրներին և դրանցից բխող սահմաններին, քանի որ դատարանի՝ վերոգրյալ նախադեպային իրավունքից բխող կարծիքով, առանց քրեական գործով քննչական ենթակայության կանոնների պահպանման տեսանկյունից մեղադրանքի օրինականության հարցը պարզելու, հնարավոր չէ անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու մասին միջնորդություն հարուցելու վերաբերյալ որոշման օրինականության և ըստ այդմ՝ անձի նկատմամբ կալանավորում կիրառելու պայմանների առկայության վերաբերյալ գալ հիմնավոր եզրահանգման: Նշվածն առավել կարևորվում է այն փաստի հաշվառմամբ, որ տվյալ դեպքում խոսքը վերաբերում է առավել խիստ խափանման միջոցի՝ Սահմանադրությամբ և միջազգային փաստաթղթերով երաշխավորված անձի անձնական ազատության իրավունքի սահմանափակման կիրառմանը: Հակառակ դեպքում, եթե մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակում նշված հանգամանքը չստուգվի և չփաստվի քննչական ենթակայության կանոնների պահպանումը (վիճարկվելու դեպքում), հնարավոր է, որ անձն ապօրինի զրկվի ազատությունից, ինչն անթույլատրելի է:

Նշված պատճառաբանությամբ այդ հարցին ավելի ուշ՝ միայն գործի ըստ էության քննության՝ դատաքննության փուլում, անդրադառնալը ևս կարող է հանգեցնել անձի երկարատև և ապօրինի ազատությունից զրկման, ինչն անթույլատրելի է:

Ավելին, թիվ ԵԴ/779/06/20 դատական գործով Դատարանի 16.02.2020թ. դատական ակտը մեղադրանքի կողմը չի բողոքարկել և ըստ էության նրա օրինականությունը և հիմնավորվածությունը կասկածի տակ չի դրել, մինչդեռ Վերաքննիչ դատարանի լիազորությունների սահմանների վերաբերյալ Դատախազության փաստարկված բողոքը հնարավոր է հիմք հանդիսանար, որպեսզի Վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշումներ հայտներ տվյալ փուլում քննչական ենթակայության հարցի քննարկման իրավաչափության վերաբերյալ: Այլ կերպ, հիշյալ դատական ակտի օրինականությունը և հիմնավորվածությունը և ըստ այդմ՝ ենթադրյալ դատավարական սխալի առկայությունը կամ բացակայությունը հնարավոր էր ստուգել քրեադատավարական գործիքակազմի՝ վճռաբեկ բողոք բերելու միջոցով, ինչը սակայն չի արվել:

Դատական ակտի դեմ վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել պաշտպանական կողմը, որի Վճռաբեկ դատարանի վարույթ ընդունվելը մերժվել է: Այլ կերպ՝ թիվ ԵԴ/779/06/20 դատական գործով Դատարանի 16.02.2020թ. դատական ակտը չի բեկանվել, չի վերացվել:

Այսպիսով, Դատավորը գտնում է, որ մեղադրանքի օրինականության ստուգման համատեքստում քննչական ենթակայության հարցին անդրադառնալը մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակում է, հետևաբար տվյալ դեպքում այդ շրջանակից ակնհայտ դուրս գալու մասին պնդումն անհիմն է, ըստ այդմ անհիմն և չպատճառաբանված է նաև Օրենսգրքի 278-րդ և 280-րդ հոդվածներով սահմանված դատավարական նորմերի խախտման մասին պնդումը:

Միաժամանակ Դատավորը նշել է, որ թիվ ԵԴ/0779/06/20 որոշումը կայացրել է վերաբերելի իրավանորմերի, Սահմանադրական, Վճռաբեկ դատարանի որոշումների համատեքստում գործի փաստական հանգամանքների գնահատմամբ ձևավորված ներքին համոզմունքի հիման վրա՝ հիմք ընդունելով վերը վկայակոչված նախադեպային որոշումները և Սահմանադրական ու Վճռաբեկ դատարանների մեկնաբանությունները, որոնցից շեղվելու հիմքեր չի տեսել և գտել է, որ վերաքննության գործառութային առանձնահատկություններով պայմանավորված՝ վերաքննիչ վերանայման գործիքակազմը բավարար չէ արձանագրված արդար դատաքննության իրավունքի խախտումը վերացնելու համար և որոշում է կայացրել վիճարկվող դատական ակտը բեկանելու և գործը նոր քննության ուղարկելու մասին:

Այսինքն՝ տվյալ դեպքում Դատարանը ղեկավարվել է բացառապես արդար դատաքննության բաղադրատարր հանդիսացող դատարանի մատչելիության, դատական պաշտպանության իրավունքների արդյունավետ իրականացման երաշխիքներն ապահովելու նկատառումով՝ չունենալով որևէ միտում հեղինակազրկել դատական իշխանությունը, վնասել արդարադատության շահը:

Ավելին, ըստ Դատավորի, վերոգրյալը փաստում է, որ Դատարանի կողմից թույլ չի տրվել որևէ դատավարական կանոնի խախտում, մասնավորապես դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու միջնորդության փաստարկն առ այն, որ դատարանն ակնհայտորեն դուրս է եկել մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության սահմաններից, չի բխում մինչդատական վարույթի նկատմամբ նախնական դատական վերահսկողության տվյալ տեսակի շրջանակում մեղադրանքի օրինականության ստուգման պարտականությունից, իսկ մյուս փաստարկն այն մասին, որ դատավորը հնարավորություն է ունեցել լուծել իր իրավասությանը հանձնված գործը՝ առանց այն բեկանելու և նոր քննության ուղարկելու՝ չի բխում Օրենսգրքով, Սահմանադրական դատարանի և Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային իրավունքով սահմանված վերաքննության գործառութային առանձնահատկություններից, առաջին ատյանի և վերաքննիչ դատարանների միջև ձևավորված գործառութային կապը չխախտելու սկզբունքից:

Թիվ ԵԴ/0779/06/20 դատական գործով իր հետևությունները բխել են բացառապես Օրենսգրքի համապատասխան նորմերի, վերաբերելի և կիրառելի նախադեպային իրավունքի մեկնաբանությունից:

Ուստի, հիմք ընդունելով վերոնշյալը, միջնորդում է դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու միջնորդությունը մերժել:

4.Հարուցված կարգապահական վարույթի համար էական նշանակություն ունեցող հանգամանքները.

1․ ՀՀ գլխավոր դատախազության տնտեսական գործունեության դեմ ուղղված հանցագործությունների գործերով վարչության դատախազի կողմից ՀՀ ՊԵԿ քննչական վարչությունում քննվող թիվ 83160718 քրեական գործով 12.03.2020թ. որոշում է կայացվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 310.1-րդ հոդվածի 1- ին մասով թիվ 83100320 քրեական գործը հարուցելու մասին, որը 17.03.2020թ. միացվել է թիվ 83160718 քրեական գործին:

2․ Նույն օրը որոշում է կայացվել Միքայել Մինասյանին ՀՀ քրեական օրենսգրքի 310.1-րդ հոդվածի 1֊ին մասով որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին:

3․ 23.03.2020թ. Միքայել Մինասյանի նկատմամբ հայտարարվել է հետախուզում և նույն օրը միջնորդություն է ներկայացվել նրա նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու վերաբերյալ:

4․ 13.04․2020թ. որոշմամբ Միքայել Մինասյանը որպես մեղադրյալ է ներգրավվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 190-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետով, երկու դրվագ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 310.1 հոդվածի 1-ին մասով և երկու դրվագ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 314.3 հոդվածի 2-րդ մասով, որի մասին նույն օրը գրությամբ տեղեկացվել է դատարանին:

5․ Թիվ ԵԴ/0779/06/20 դատական գործով Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանը (նախագահությամբ՝ Մ․ Շահվերդյան) 22․09․2020 թվականին կայացված որոշմամբ, վկայակոչելով, ի թիվս այլի Ներսես Միսակյանի գործով ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի 2009թ. ապրիլի 10-ի թիվ ԱՐԴ1/0003/11/08 որոշումը, բավարարել է Հայաստանի Հանրապետության պետական եկամուտների կոմիտեի քննչական վարչության պետի տեղակալ Տիգրան Հարությունյանի միջնորդությունը` գտնելով, որ «Ինչ վերաբերում է նրան, որ սույն քրեական գործով խախտվել են քննչական ենթակայության կանոնները, ապա հարկ է նշել, որ այս փուլում նշված հարցը քննարկելը չի բխում դատական վերահսկողության նպատակային նշանակությունից: Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնելիս, մասնավորապես՝ կալանավորման վերաբերյալ միջնորդությունը քննելիս դատարանն իրավասու չէ քննարկման առարկա դարձնելու այնպիսի հարցեր, որոնք դուրս են այդ պահին իր առջև դրված խնդիրների շրջանակից» (տես՝ գ.թ. 51)։

6․ Թիվ ԵԴ/0779/06/20 դատական գործով 16․12․2020 թվականին կայացված որոշմամբ Դատարանը որոշել է մեղադրյալ Մ․ Մինասյանի պաշտպան Մ․ Պողոսյանի վերաքննիչ բողոքը բավարարել մասնակիորեն, Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի 22․09․2020 թվականի որոշումը բեկանել և գործն ուղարկել նույն դատարան նոր քննության՝ առաջին ատյանի դատարանում քննչական ենթակայության կանոնների պահպանված լինելու հարցը չքննարկելու հիմնավորմամբ։

5.Բարձրագույն դատական խորհրդի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները.

Քննարկելով Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ հարցը, լսելով Նախարարի տեղակալի և ներկայացուցիչների հաղորդումը, Դատավորի բացատրությունը, ուսումնասիրելով կարգապահական վարույթի նյութերը և հետազոտելով ապացույցները՝ Բարձրագույն դատական խորհուրդը գտնում է, որ ներկայացված միջնորդությունը ենթակա է մերժման՝ հետևյալ պատճառաբանությամբ.

Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ հարցը լուծելու համար Բարձրագույն դատական խորհուրդը էական է համարում հետևյալ հարցադրումները.

1․ արդյո՞ք թիվ ԵԴ/0779/06/20 դատական գործով 16․12․2020 թվականին կայացված որոշմամբ Դատավորի կողմից թույլ է տրվել դատավարական իրավունքի նորմի/նորմերի խախտում,

2. արդյո՞ք թիվ ԵԴ/0779/06/20 դատական գործով Դատավորի կողմից թույլ տրված դատավարական իրավունքի նորմի/նորմերի խախտումը կատարվել է դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ,

3․ արդյո՞ք թիվ ԵԴ/0779/06/20 դատական գործով Դատավորի կողմից թույլ տրված դատավարական իրավունքի նորմի/նորմերի խախտումը հանգեցրել է դատավորի վարքագծի կանոնի/կանոնների խախտման,

4. արդյո՞ք Դատավորի կողմից թույլ տրված դատավարական իրավունքի նորմի խախտումն առերևույթ պարունակում է «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքով սահմանված՝ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերի հատկանիշներ:

Բարձրագույն դատական խորհուրդը, հանդիսանալով դատավորի և դատական իշխանության անկախության սահմանադրաիրավական երաշխավորը, որին վերապահված է նաև դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու լիազորությունը, պարտավոր է այդ լիազորությունն իրականացնել այնպես, որպեսզի դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու գործընթացը որևէ կերպ չվտանգի դատավորի և դատարանի անկախության սահմանադրական պահանջի ապահովումը, ինչպես նաև՝ ապահովվի դատավորի կողմից բացառապես իր լիազորություններում գործելը՝ միաժամանակ երաշխավորելով դատավորի անձեռնմխելիությունը կարգապահական պատասխանատվությունից՝ Դատարանին օրենքով վերապահված լիազորությունները բարեխղճորեն մեկնաբանելու դեպքում:

«Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 142-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերն են՝

1) արդարադատություն կամ որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ իրականացնելիս նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի խախտումը, որը կատարվել է դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ.

2) դատավորի կողմից սույն օրենսգրքով սահմանված՝ դատավորի վարքագծի կանոնները խախտելը, որը կատարվել է դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ:

 Նույն հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ արարքը չի համարվում կարգապահական խախտում, եթե այն, թեև ձևականորեն պարունակում է սույն օրենսգրքով սահմանված՝ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերի հատկանիշներ, սակայն իր նվազ կարևորության պատճառով կասկածի տակ չի դնում տվյալ դատավորի համապատասխանությունը դատավորի կարգավիճակին և իր էությամբ չի կարող հեղինակազրկել դատական իշխանությունը:

 «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 142-րդ հոդվածի 10-րդ մասի համաձայն՝ «Դատավորը ենթակա չէ կարգապահական պատասխանատվության մեղքի բացակայության դեպքում»:

Նույն հոդվածի 4-րդ և 5-րդ մասերի համաձայն՝

«4. Սույն գլխի իմաստով՝ արարքը համարվում է դիտավորությամբ կատարված, եթե դատավորը գիտակցել է իր վարքագծի ոչ իրավաչափ բնույթը:

5. Սույն գլխի իմաստով՝ արարքը համարվում է կոպիտ անփութությամբ կատարված, եթե դատավորը չի գիտակցել իր վարքագծի ոչ իրավաչափ բնույթը, թեև տվյալ իրադրությունում ակնհայտորեն կարող էր և պարտավոր էր դա անել»:

Վերոգրյալ իրավանորմերի համակարգային վերլուծությունը թույլ է տալիս արձանագրել հետևյալը.

1. դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու պահանջը ունի ոչ միայն ձևական, այլև նյութական բաղադրիչ,

2. դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու պահանջի նյութական բաղադրիչը պայմանավորված է խախտման կարևորության աստիճանով,

3. դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու պահանջի նյութական բաղադրիչը՝ խախտման կարևորության աստիճանը, որպես հետևանք, պետք է կասկածի տակ դնի դատավորի համապատասխանությունն իր կարգավիճակին և հեղինակազրկի դատական իշխանությունը,

4. դատավորի կարգապահական պատասխանատվության հիմք կարող է լինել բացառապես նրա մեղավոր վարքագիծը:

«Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքով սահմանված Բարձրագույն դատական խորհրդի համապատասխան լիազորությունների շրջանակներում, յուրաքանչյուր դեպքում արարքը կարգապահական խախտում որակելու և հետևաբար համապատասխան պատասխանատվության միջոց կիրառելու համար Բարձրագույն դատական խորհուրդը պետք է գնահատի արարքի համապատասխանությունը «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքով սահմանված դատավորի վարքագծի ընդհանուր կանոններին կամ դատավորի վարքագծի կանոններին ի պաշտոնե գործելիս՝ բացահայտելով իրավանորմերում առկա ոչ որոշակի ձևակերպումների իրավական բովանդակությունը:

Տվյալ դեպքում, հաշվի առնելով դատավորի անկախության սահմանադրական և միջազգային իրավական պահանջները և այդ համատեքստում դատավորի կողմից կատարված իրավունքի խախտման ու դրանով պայմանավորված՝ կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու իրավական հիմքի առկայությունը կամ բացակայությունը գնահատելու համար որոշիչ նշանակություն է ձեռք բերում նրա կողմից կատարված իրավունքի խախտման կարևորության աստիճանը: «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի վերը մեջբերված դրույթներից բխում է, որ Խորհուրդը նախևառաջ պետք է պարզի կարգապահական խախտման օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ կողմերը, այն է՝ կարգապահական խախտման դեպքը կամ փաստը, և ապա՝ դատավորի սուբյեկտիվ վերաբերմունքը այդ փաստի նկատմամբ՝ թե արդյոք թույլ տրված արարքի ոչ իրավաչափ լինելը դատավորի համար եղել է գիտակցված (դիտավորություն) կամ չգիտակցված՝ տվյալ իրադրությունում արարքի ոչ իրավաչափ բնույթը գիտակցելու ակնհայտ կարողություն և պարտավորություն ունենալու պայմանով (կոպիտ անփութություն):

Այս գործի շրջանակներում Բարձրագույն դատական խորհուրդը նպատակահարմար է գտնում առանձին անդրադառնալ Նախարարի միջնորդության երկու հատվածներին՝

1. Քննչական ենթակայության կանոնների ենթադրյալ խախտումը դատավորի կողմից որպես հիմնավոր կասկածի բացակայությունը հիմնավորող փաստ դիտելը, և

2. Առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտը բեկանելը և գործը նույն դատարան նոր քննության ուղարկելը:

1. Քննչական ենթակայության կանոնների ենթադրյալ խախտումը դատավորի կողմից որպես հիմնավոր կասկածի բացակայությունը հիմնավորող փաստ դիտելու մասով

Նախևառաջ, պետք է նշել, որ ի տարբերություն վարույթ հարուցած մարմնի այն դիրքորոշման, որ սույն կարգապահական վարույթի շրջանակներում քննարկման առարկա դարձած 16․12․2020 թվականին կայացված որոշմամբ Դատավորի կողմից մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակներում առաջին ատյանի դատարանի կողմից կայացված դատական ակտը բեկանվել և ուղարկվել է նույն դատարան՝ նոր քննության, այն հիմնավորմամբ, որ հիմնավոր կասկածը գնահատելիս Դատավորն անդրադարձ է կատարել նրան, որ առաջին ատյանի դատարանը քննության առարկա չի դարձրել քրեական հետապնդման մարմնի կողմից քննչական ենթակայության կանոնների պահպանումը և անձին պատշաճ սուբյեկտի կողմից մեղադրանքի առաջադրումը՝ դիտելով դա մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության առարկա կազմող մեղադրանքի օրինականության բովանդակության շրջանակներում, ապա Բարձրագույն դատական խորհուրդը անհրաժեշտ է համարում ընդգծել, որ Դատավորի կողմից նշված կանոնների պահպանման հարցը քննվել է ոչ թե հիմնավոր կասկածի, այլ կալանավորման այլ պայմաններից մեկի, մասնավորապես՝ իրավաչափ մեղադրանքի առկայության համատեքստում։

Բարձրագույն դատական խորհուրդը կարևոր է համարում անդրադառնալ նշված ենթադրյալ խախտումների բովանդակային քննությանը՝ անկախ այն հանգամանքից, թե Դատավորի կամ վարույթ հարուցած մարմնի կարծիքով, կալանավորման որ պայմանի առկայությունն ուսումնասիրելու համատեքստում է կատարվել խնդրո առարկա՝ քննչական ենթակայության կանոնների պահպանվածության ուսումնասիրումը, քանի որ բովանդակային առումով այդ ենթադրյալ խախտումները նկարագրված են վարույթ հարուցած մարմնի՝ Բարձրագույն դատական խորհրդին ներկայացված Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու մասին միջնորդության մեջ:

Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով:

Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունք:

Օրենսգրքի 278-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Դատարանը քննում է քննչական, օպերատիվ-հետախուզական գործողություններ կատարելու և անձի սահմանադրական իրավունքները և ազատությունները սահմանափակող դատավարական հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու վերաբերյալ միջնորդությունները:

2. Դատարանը, սույն օրենսգրքով սահմանված դեպքերում և կարգով, քննում է հետաքննության մարմինների, քննիչի, դատախազի և օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմինների որոշումների և գործողությունների օրինականության վերաբերյալ բողոքները:

3. Դատարանի` սույն հոդվածի առաջին մասով նախատեսված դեպքերում ընդունվող որոշումները կարող են վերանայվել վերադաս դատարանի կողմից` դատախազի, միջնորդություն հարուցած մարմնի, այն անձանց կամ նրանց ներկայացուցիչների բողոքի հիման վրա, որոնց շահերը շոշափվում են»:

Օրենսգրքի 280-րդ հոդվածի համաձայն՝ միայն դատարանի որոշման հիման վրա են կիրառվում քրեադատավարական հարկադրանքի հետևյալ միջոցները` կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելը, կասկածյալներին, մեղադրյալներին և այն անձանց, որոնց հոգեկան վիճակը թույլ չի տալիս նրանց ներգրավել որպես մեղադրյալ, բժշկական հաստատությունում տեղավորումը` դատահոգեբանական կամ դատաբժշկական փորձաքննություն կատարելու համար:

Վերը նշված իրավանորմերի վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ մինչդատական վարույթն իրականացնող մարմինների որոշումների և գործողությունների դատական բողոքարկման ինստիտուտը կոչված է երաշխավորելու Սահմանադրության 61-րդ հոդվածում ամրագրված հիմնարար իրավունքների կենսագործումը և ապահովելու անձանց իրավունքների ու օրինական շահերի պաշտպանությունը պետական մարմինների անօրինական որոշումներից և գործողություններից: Անհրաժեշտ է նշել, որ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողությունն ունի իր առանձնահատուկ խնդիրներն ու նպատակները, այն է՝ բողոքարկվող որոշումների և գործողությունների օրինականությունը ստուգելու արդյունքում պարզել անձի իրավունքների և օրինական շահերի խախտման փաստը և կայացնել համապատասխան որոշում՝ նշված խախտումը վերացնելու վարույթն իրականացնող մարմնի պարտականության վերաբերյալ։

Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության հարցի կապակցությամբ Վճռաբեկ դատարանն արտահայտել է հետևյալ իրավական դիրքորոշումը․ «(…) Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության խնդիրներն են՝

- դատավարության մասնակիցների և այլ անձանց իրավունքների և ազատությունների, օրինական շահերի պահպանության ապահովումը,

- դատավարության մասնակիցների և այլ անձանց խախտված իրավունքների և ազատությունների վերականգնումը մինչդատական վարույթում:

Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողությունը դատավարական օրենքով նախատեսված միջոցների համակարգ է, որն ուղղված է դատական իշխանության սահմանադրական գործառույթների իրականացմանը գործի մինչդատական վարույթում` նպատակ ունենալով թույլ չտալ անձի իրավունքների և ազատությունների անօրեն և չհիմնավորված սահմանափակումներ, ինչպես նաև վերականգնել խախտված իրավունքներն ու ազատությունները (…):

Անդրադառնալով դատական վերահսկողության սահմաններին՝ Վճռաբեկ դատարանը փաստել է, որ «(…) եթե քրեական դատավարության օրենսգրքում հետաքննության մարմինների, քննիչի, դատախազի և օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմինների որոշումների և գործողությունների դատական կարգով բողոքարկման ուղղակի դեպք և կարգ սահմանված չէ, սակայն այդ որոշումները և գործողությունները խախտում են անձի իրավունքները և օրինական շահերը, ապա Սահմանադրության 61-րդ հոդվածում ամրագրված` դատական պաշտպանության իրավունքի ուժով դրանք ենթակա են դատական կարգով բողոքարկման» (տե՛ս Վալերի Գրիգորյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի 2008 թվականի հուլիսի 25-ի թիվ ԵԿԴ/0031/11/08 որոշման 12-րդ կետը):

Վճռաբեկ դատարանը մեկ այլ՝ թիվ ԵԿԴ/0031/11/08 դատական գործով 25․07․2008 թվականին կայացված որոշմամբ արտահայտել է հետևյալ դիրքորոշումը` «(…) մինչդատական վարույթի նկատմամբ հետագա դատական վերահսկողության կարգով բողոքարկման ենթակա են նախնական քննության մարմինների այն որոշումները և գործողությունները (անգործությունը), որոնք խախտում են անձի իրավունքներն ու օրինական շահերը, ինչը, սակայն, չի նշանակում, որ քրեական դատավարության այս փուլում դատական կարգով բողոքարկման ենթակա որոշումների շրջանակն անսահմանափակ է»:

Օրենսգրքի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ նախաքննության և հետաքննության նկատմամբ դատավարական ղեկավարում իրականացնելով` դատախազի բացառիկ լիազորությունն է ցանկացած քրեական գործ վերցնել հետաքննության մարմնից և հանձնել քննիչին կամ ստորադաս դատախազին, քրեական գործը վերցնել քննիչից և հանձնել ստորադաս դատախազին կամ ընդհակառակը՝ քրեական գործը նախաքննության մի մարմնի քննիչից հանձնել մյուս մարմնի քննիչին, ինչպես նաև մի քննիչից կամ ստորադաս դատախազից մյուսին կամ գործն ընդունել իր վարույթ` բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննություն ապահովելու նպատակով։

Օրենսգրքի 287-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու կամ չընտրելու, ինչպես նաև կալանքի տակ գտնվելու ժամկետը երկարացնելու կամ երկարացնելուց հրաժարվելու վերաբերյալ դատավորի որոշման դեմ բողոքները դատախազի, մեղադրյալի, նրա պաշտպանի կամ օրինական ներկայացուցչի կողմից բերվում են վերաքննիչ դատարան` անմիջականորեն կամ որոշում կայացրած դատարանի կամ կալանավորվածներին պահելու վայրի վարչակազմի միջոցով»:

Օրենսգրքի 395-րդ հոդվածի համաձայն՝  «Բողոքարկված դատական ակտը բեկանվում կամ փոխվում է, եթե թույլ է տրվել դատական սխալ, այն է`

1) գործի փաստական հանգամանքների մասին դատական ակտում շարադրված դատարանի հետևությունները չեն համապատասխանում վերաքննիչ դատարանում հետազոտված ապացույցներին.

2) ճիշտ չի կիրառվել քրեական օրենքը կամ Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագիրը.

3) առկա է քրեադատավարական օրենքի էական խախտում.

4) դատավճռով նշանակված պատիժը չի համապատասխանում կատարված հանցանքի ծանրությանը և ամբաստանյալի անձին:

2. Բողոքարկված դատական ակտը բեկանվում կամ փոփոխվում է, եթե հաստատվել է նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքը, որն ազդել է դատական ակտի օրինականության կամ հիմնավորվածության վրա»:

Վճռաբեկ դատարանն իր նախադեպային որոշմամբ արձանագրել է, որ «(…) մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողությունը մինչդատական վարույթում անձի սահմանադրական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության կարևորագույն երաշխիքներից մեկն է և դատախազական հսկողության հետ համատեղ կոչված է ապահովելու նախաքննության մարմնի գործողությունների ու որոշումների օրինականությունը և հիմնավորվածությունը: Մինչդատական վարույթի նկատմամբ իրականացվող դատական վերահսկողությունը, սակայն, դատախազական հսկողության համեմատ ունի իր խնդիրներով պայմանավորված առանձնահատկություններ, որոնք իրենց հերթին պայմանավորում են վերահսկողության օբյեկտի (առարկայի), վերահսկողության իրականացման ընթացակարգի (դատավարական ձևի), ընդունվող որոշումների և դրանց իրավական նշանակության տարբերությունները (…)» (տե՛ս Լաուրա Գարեգինի Զարյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի 2010 թվականի փետրվարի 12-ի թիվ ԵԿԴ/0081/11/09 որոշման 13-րդ կետը):

Վերը նշված իրավանորմերի և նախադեպային դիրքորոշումների համակարգային վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ մինչդատական վարույթի նկատմամբ օրենսդրի կողմից դատական վերահսկողության սահմանները նշելը ինքնանպատակ չէ։ Այն նպատակ է հետապնդում, որպեսզի դատարանը մինչդատական վարույթում կայացված որոշումների և իրականացված գործողությունների դեմ բերված բողոքի քննությունն իրականացնի այն դեպքում, երբ վիճարկվող որոշումները և գործողությունները հանգեցրել են անձի իրավունքների և օրինական շահերի անհամարժեք սահմանափակման: Միաժամանակ անհրաժեշտ է փաստել, որ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության առարկա չի կարող հանդիսանալ նաև վիճարկվող որոշման կամ գործողության դատախազական հսկողության արդյունքում կայացված որոշումը: Այն դեպքում, եթե իրականացվի դատախազի որոշման օրինականության և հիմնավորվածության դատական ստուգում, դատարանը դուրս կգա մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության խնդիրների սահմաններից, և առանց անձի իրավունքները և օրինական շահերը պաշտպանելու, ինչպես նաև խախտված իրավունքները վերականգնելու նպատակի, անհարկի կմիջամտի նախաքննության ընթացքին, ինչն անթույլատրելի է:

Սույն կարգապահական վարույթի շրջանակներում վերլուծելով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի՝ դատական վերահսկողության և դատախազական հսկողության տարանջատման անհրաժեշտության և չափանիշների վերաբերյալ արտահայտած դիրքորոշումները, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետությունում քրեական գործերով վարույթը կարգավորող օրենսդրության կառուցակարգային, այդ թվում՝ փուլային լուծումները, Բարձրագույն դատական խորհուրդը նշում է, որ ակնհայտորեն առկա է դատավորների կողմից նշված դիրքորոշումների և լուծումների միատեսակ ընկալման պահանջ: Այս խնդիրն արտացոլվում է մի կողմից՝ մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության և դատախազական հսկողության, իսկ մյուս կողմից՝ դատական վերահսկողության և գործի ըստ էության դատական քննության գործառույթների սահմանագծերի խախտմամբ, ներառյալ՝ տարբեր փուլերում դատական ճանաչողության առարկայի, ապացուցման պարտականության ծավալների և դրանից բխող՝ քրեական դատավարության տարբեր փուլերում կայացվող դատական ակտերի հիմքում դրվող և ապացուցման առարկան կազմող հանգամանքների ապացուցվածությունը հաստատելու համար կիրառվող ապացուցողական չափորոշիչների միախառնումը:

Մասնավորապես, Խորհուրդը կարևոր է համարում անդրադառնալ դատական վերահսկողության և դատախազական հսկողության տիրույթների, կալանավորման համար անհրաժեշտ հիմնական պայմանի՝ հիմնավոր կասկածի և մեղքի հարցերի տարանջատման չափանիշներին, ինչպես նաև՝ դատական իշխանության իրացման երկու ձևերի՝ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության և գործի ըստ էության քննության առարկաների ու ապացուցման շեմերի ու ապացուցման կարգի տարանջատման չափանիշներին:

Ա. Դատական վերահսկողության և դատախազական հսկողության տիրույթների (ծավալների) տարանջատումը

1․ Հայաստանի Հանրապետությունում մինչդատական վարույթի օրինականության ստուգումը կատարվում է դատական վերահսկողության և դատախազական հսկողության միջոցով: Վճռաբեկ դատարանի կայուն հաստատված նախադեպային իրավունքը, հստակ ընդգծել է օրենսդրության պահանջներից բխող այս ինստիտուտների տարանջատման չափանիշը, այն է՝ դատական վերահսկողության միջոցով անձի իրավունքների և օրինական շահերի երաշխավորումը՝ ի տարբերության դատախազական հսկողությամբ մինչդատական վարույթում ապահովվող ընդհանուր օրինականության ռեժիմի (տես, ի թիվս բազմաթիվ այլ աղբյուրների՝ Լաուրա Գարեգինի Զարյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի 2010 թվականի փետրվարի 12-ի թիվ ԵԿԴ/0081/11/09 որոշման 13-րդ կետը, և Հովհաննես Եղիայի Գինոսյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի 2013 թվականի փետրվարի 15-ի թիվ ԼԴ/0023/11/12 որոշման 17-րդ կետը): Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումները և ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության կառուցակարգային, այդ թվում՝ փուլային լուծումները, վկայում են այն մասին, որ դատական վերահսկողության և դատախազական հսկողության տարանջատման հիմնական չափանիշը անձի հիմնարար իրավունքների երաշխավորումն է: Այսինքն՝ եթե դատախազական հսկողության նպատակն է ապահովել մինչդատական վարույթի օրինականությունը, այդ թվում՝ անձի հիմնարար իրավունքները երաշխավորող օրենսդրական նորմերի պահանջների իրացումը, ապա դատական վերահսկողության օբյեկտը քրեական գործով մինչդատական վարույթը կարգավորող միայն այն օրենսդրական պահանջների պահպանված լինելն է, որոնք ուղղված են մարդու հիմնարար իրավունքների ապահովմանը: Պատահական չէ, որ ՀՀ քրեական դատավարության նոր, արդեն իսկ Ազգային Ժողովի կողմից առաջին ընթերցմամբ ընդունված օրենսգրքի համաձայն՝ մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողությունը ձևակերպված է որպես «Դատական երաշխիքների վարույթ»:

2․ Այսպիսով, սույն գործով՝ Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումների և ՀՀ օրենսդրության պահանջների տեսակետից էական նշանակություն ունի այն հարցի լուծումը, թե արդյոք ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված քննչական ենթակայության նորմերը երաշխավորում են անձի՝ Հ Սահմանադրության 27-րդ հոդվածով նախատեսված անձնական ազատության իրավունքը և ըստ այդմ՝ արդյոք ընդհանրապես և սույն գործով՝ մասնավորապես, անձն ունի կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության առարկան հանդիսացող և ազատության իրավունքից բխող՝ կոնկրետ քննչական մարմնի կողմից իր գործով նախաքննության կատարվելու իրավունք:

3․ Օրենսգրքի «Դատական վերահսկողության ոլորտը» վերնագիրը կրող 278-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Դատարանը քննում է քննչական, օպերատիվ-հետախուզական գործողություններ կատարելու և անձի հիմնական իրավունքները և ազատությունները սահմանափակող դատավարական հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու վերաբերյալ միջնորդությունները:

2. Դատարանը, սույն օրենսգրքով սահմանված դեպքերում և կարգով, քննում է հետաքննության մարմինների, քննիչի, դատախազի և օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմինների որոշումների և գործողությունների օրինականության վերաբերյալ բողոքները:

3. Դատարանի` սույն հոդվածի առաջին մասով նախատեսված դեպքերում ընդունվող որոշումները կարող են վերանայվել վերադաս դատարանի կողմից` դատախազի, միջնորդություն հարուցած մարմնի, այն անձանց կամ նրանց ներկայացուցիչների բողոքի հիման վրա, որոնց շահերը շոշափվում են»:

Նշված դրույթներից հստակ բխում է Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային իրավունքում և սույն որոշման նախորդող կետերում վկայակոչված՝ մինչդատական վարույթի օրինականության երաշխավորման դատական վերահսկողության և դատախազական հսկողության տիրույթների բացարձակապես իրավունքահեն տարանջատումը:

4․ Դատավորի կողմից նշվել է, որ «կալանքը ընտրելու հարցը լուծելիս ստուգել է մեղադրյալին ներկայացված մեղադրանքի օրինականությունը» և որ  «կալանավորման պայմաններից մեկն անձին մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ տրված լինելն է, որը հաստատվում է առաջին հերթին պատշաճ, այսինքն՝ օրենքով լիազորված սուբյեկտի կողմից կայացված «անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու» մասին որոշման առկայությամբ»: Միաժամանակ, Դատավորը չի պատճառաբանել, թե ինչպես է քննչական ենթակայության կանոնների խախտումը, որն ամեն դեպքում առարկայական է և հանգեցնում է ոչ պատշաճ քննչական կոնկրետ մարմնի կողմից գործով նախաքննություն իրականացնելուն, խախտել կամ կարող էր խախտել մեղադրյալի անձնական ազատության սահմանադրական իրավունքը և ինչու այդ իրավունքը առավել կամ ընդհանրապես երաշխավորված կլիներ պատշաճ քննչական մարմնի կողմից տվյալ գործի քննության դեպքում: Մասնավորապես, նման պատճառաբանություն դատավորի կողմից կարող է բերվել այն դեպքերում, երբ ոչ պատշաճ քննչական մարմնի մոտ բացակայում են գործը քննելու համար անհրաժեշտ ինստիտուցիոնալ անկախության կամ քննության արդյունավետության ողջամիտ հեռանկարներ տրամադրող երաշխիքները (օրինակ՝ ՄԻԵԿ 3-րդ՝ խոշտանգումն արգելող հոդվածի դատավարական բաղադրիչի՝  «խոշտանգման մասին արժանահավատ հայտարարության արդյունավետ քննության իրավունքի» պարագայում):

5․ Դատավորն իր որոշման մեջ նշել է, որ քննչական ենթակայության կանոնների չպահպանման հետևանքով խախտվել է մեղադրյալի արդար դատաքննության իրավունքը: Շարունակելով նախորդ չորս կետերում շարադրված փաստարկները, պետք է նշել, որ ի տարբերություն արդար դատաքննության իրավունքի մաս հանդիսացող՝ օրենքի հիման վրա ստեղծված դատարանի կողմից դատվելու իրավունքի, որի դրսևորումն է ի թիվս այլի (օրինակ՝ արտակարգ դատարանների արգելքի կամ դատարանի՝ օրենքով սահմանված կարգով ստեղծված լինելու պահանջի) նաև տարածքային և առարկայական իրավազորություն ունեցող դատարանի իրավունքը, անձը չունի քննչական ենթակայության առարկայական և տարածքային կանոններին բավարարող քննչական մարմնի կողմից իր գործի նախաքննության իրավունք:

6․ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Դատավորը իր բացատրություններում, ինչպես նաև դատական նիստի ընթացքում վկայակոչեց, որ քննչական ենթակայության հիմքով կալանավորման պայմանի բացակայությունը ճանաչելը գտնվել է իր դատական վերահսկողության տիրույթում և Դատավորը որոշումը կայացրել է այդ տիրույթի շրջանակներում իր ունեցած լիազորությունների իրացմանն ուղղված օրենքի մեկնաբանության արդյունքում, և հետևաբար, բացակայում է Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքը, Բարձրագույն դատական խորհուրդը անհրաժեշտ է համարում ընդգծել հետևյալը՝

«ՀՀ Դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 142-րդ հոդվածի 9-րդ մասի համաձայն՝ «Արդարադատություն կամ որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ իրականացնելիս օրենքի մեկնաբանությունը, փաստերի և ապացույցների գնահատումն ինքնին չեն կարող հանգեցնել կարգապահական պատասխանատվության»:

Այսինքն՝ դատավորի մեկնաբանության իրավունքն ու այդ իրավունքն իրացնելիս ունեցած՝ կարգապահական պատասխանատվությունից անձեռնմխելիությունը տարածվում են միայն դատարանի՝ օրենքով արդեն իսկ իրեն վերապահված լիազորություններն իրականացնելու դեպքերի վրա: Հետևաբար, դատական մեկնաբանությունն ու այն իրականացնելիս դատավորի ունեցած անձեռնմխելիությունը չեն կարող տարածվել դատարանին՝ օրենքում չնշված նոր լիազորություններ ինքն իրեն վերապահելու իրավունքի վրա: Հատկապես նշվածը վերաբերելի է այն լիազորություններին, որոնք օրենքով, մասնավորապես՝ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետով վերապահված են այլ սուբյեկտի, այն է՝ հսկող դատախազի բացառիկ իրավասությանը:

Հետևաբար, դատավորի կողմից Դատարանին չվերապահված լիազորություններ իրականացնելը չի կարող պաշտպանված լինել օրենքի մեկնաբանության համար անձեռնմխելիության մասին դրույթով: Միաժամանակ, Բարձրագույն դատական խորհուրդն ընդունում է, որ իրավունքի զարգացման համար անհրաժեշտ նախապայման է ողջամիտ դատական ակտիվիզմը, այսինքն՝ դատարանի կողմից անձի սահմանադրական իրավունքների իրացումը երաշխավորելիս լրացուցիչ երաշխիքներ տրամադրելը, ինչից բխում է, որ նման երաշխիքների տրամադրման հիմքում նույնպես կարող է լինել անձի սահմանադրական իրավունքների առավել մեծ պաշտպանությունը և համապատասխան պատճառաբանությունը, այլ ոչ թե պարզապես՝ օրենքի ենթադրյալ խախտման որևիցե փաստ մատնանշելը:

7․ Ավելին, Օրենսգիրքը, քննչական ենթակայության կանոններից շեղումը 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետով բացառապես դատախազի իրավասությանը վերապահելով և այդ իրավասությունն իրացնելու արդյունքում կայացվող որոշումների դատական բողոքարկման հնարավորություն չնախատեսելով, քննչական ենթակայության կանոնների խախտումը չի համարում նաև դատական ակտի բեկանման՝ Օրենսգրքի 398-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված հիմք: Բացի այդ, Օրենսգրքի 398-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ  «Քրեադատավարական օրենքի էական խախտումներ են դատական քննության ժամանակ սույն օրենսգրքի սկզբունքների և այլ ընդհանուր դրույթների խախտումները, որոնք գործին մասնակցող անձանց` օրենքով երաշխավորված իրավունքներից զրկելու կամ դրանցում սահմանափակելու կամ այլ ճանապարհով խոչընդոտել են գործի հանգամանքների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտմանը, ազդել են կամ կարող էին ազդել գործով ճիշտ որոշում կայացնելու վրա»: Այս տեսակետից, Դատարանի այն պատճառաբանությունը, որ՝ «… Առաջին ատյանի դատարանը, քրեական գործով քննչական ենթակայության կանոնների պահպանման տեսանկյունից չպարզելով մեղադրանքի օրինականության հարցը, չի իրականացրել մեղադրյալ Միքայել Արայի Մինասյանի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու մասին Քննիչի միջնորդության լրիվ քննություն՝ թույլ տալով ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 3-րդ մասի, 285-րդ հոդվածի դրույթների և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի՝ կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու մասին միջնորդությունների քննությանը վերաբերող նախադեպային որոշումներում ձևավորված պահանջների էական խախտումներ», չի բխում ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության պահանջներից: Այսինքն՝ Դատավորի այն դիրքորոշումը, որ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության վարույթի (իսկ ինչպես նշվեց, առաջին ընթերցմամբ ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի համաձայն՝  «Դատական երաշխիքների վարույթի») ընթացքում մեղադրանքի օրինականությունը, որպես կալանավորման համար անհրաժեշտ պայմաններից մեկի առկայությունը ստուգելու լիազորությունը, բացի այն, որ դուրս է գտնվում կամայական կալանավորման դեմ դատական երաշխիքներ տրամադրելու շրջանակից և օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողության գործառույթի տիրույթում է, իր՝ քրեական դատավարության կառուցակարգերում տրված նշանակության առումով, չի հանդիսանում նաև անձի դատավարական հիմնարար իրավունք, որի նկատմամբ անհրաժեշտ է դատական ստուգման իրացումն ընդհանրապես: Այդ իրավունքի ենթադրյալ խախտումը, դատական վերահսկողության տիրույթում, հիմք չէ վերաքննիչ դատարանի կողմից առաջին ատյանի դատարանների ակտերը բեկանելու համար: Բացի այդ, ելնելով քրեադատավարական օրենքի էական խախտման վերը մեջբերված հասկացությունից՝ Դատարանը պարտավոր էր նախ հիմնավորել, թե անձնական ազատության իրավունքի որ տարրն էր և ինչպես էր խախտվել քննչական ենթակայության կանոնների խախտման արդյունքում, և ապա՝ թե ինչպես էին այդ խախտումները  «խոչընդոտել գործի հանգամանքների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտմանը, ազդել կամ կարող էին ազդել գործով ճիշտ որոշում կայացնելու վրա»: Էական խախտման առկայությունը փաստելու համար անհրաժեշտ նյութական տարրը՝ խախտման նշված հետևանքները, որպես կանոն, չեն կարող գնահատվել վերացական կերպով և պահանջում են գործի՝ ըստ էության քննությանը բնորոշ դատական ճանաչողության իրականացում, որի մասին կխոսվի ստորև:

8. Ինչպես նշվեց, դատական վերահսկողության և դատախազական հսկողության սահմանազատման չափանիշ է անձի սահմանադրական իրավունքների իրացումը: Հետևաբար, դատարանը, չպատճառաբանելով, թե ինչով է այս կամ այն քննչական մարմնի կողմից գործը քննելու կամ չքննելու հանգամանքը ազդել մեղադրյալի անձնական ազատության իրավունքի վրա, չի պատճառաբանել նաև, թե ինչով է օրինականության սկզբունքի ենթադրյալ խախտումը՝ ի դեմս քննչական ենթակայության կանոնների ենթադրյալ խախտման, ազդել կամ ինչպես կարող էր ազդել անձի՝ Սահմանադրության 27-րդ հոդվածով նախատեսված անձնական ազատության իրավունքի վրա: Մեղադրանքի օրինականության ստուգման գործառույթը չի կարող դուրս գալ անձի իրավունքների, տվյալ դեպքում՝ անձնական ազատության իրավունքի սահմանափակումների օրինականությունը երաշխավորելու կամ այլ կերպ ասած՝ այդ իրավունքների խախտումը կանխելու կամ խախտված իրավունքները վերականգնելու դատարանի առաքելության շրջանակներից:

9. Բացի այդ, եթե ընդունենք, որ քննչական ենթակայության կանոնների պահպանումը անձի սահմանադրական իրավունք է, որը պահանջում է դատական վերահսկողության շրջանակներում այդ իրավունքի խախտումը կանխելու, իսկ խախտման դեպքում՝ վերականգնելու դատական երաշխիքներ, ապա օրենսդրի կամքի տեսակետից միանգամայն անհասկանալի կլիներ, եթե նշված կանոնների պահպանումը օրենսդիրն անհրաժեշտ համարեր միայն այն դեպքերում, երբ այդ կանոնները խախտվում են այն անձի վերաբերյալ գործով, ում նկատմամբ միջնորդություն է ներկայացված կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու թույլտվություն տալու մասին: Այսինքն՝ քննչական ենթակայության կանոնների ենթադրյալ ցանկացած խախտում դատական վերահսկողության տիրույթում ընդգրկելու ցանկության առկայության պարագայում օրենսդիրը այդ նորմերի պահպանման նկատմամբ դատական վերահսկողության հնարավորություն պետք է սահմանած լիներ ցանկացած խափանման միջոցի համար, ինչպես նաև՝ նախատեսեր որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումները դատարան բողոքարկելու հնարավորություն, ինչը նույնպես արված չէ:

Ավելին, օրենսդիրը հստակ արգելափակել է Oրենսգրքով չնախատեսված դեպքերում դատական վերահսկողության իրականացումը, ի դեմս 278-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և 103-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին նախադասության հետևյալ կարգավորումների.

Օրենսգրքի 278-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝  «Դատարանը, սույն օրենսգրքով սահմանված դեպքերում և կարգով, քննում է հետաքննության մարմինների, քննիչի, դատախազի և օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմինների որոշումների և գործողությունների օրինականության վերաբերյալ բողոքները»:

Օրենսգրքի 103-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝  «Քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի գործողությունները և որոշումները կարող են սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով բողոքարկվել դատավարության մասնակիցների կողմից: Քննիչի և հետաքննության մարմնի աշխատակցի գործողությունները և որոշումները կարող են բողոքարկվել համապատասխան դատախազին, դատախազի որոշումները և գործողությունները` վերադաս դատախազին, դատարանինը` վերադաս դատարան: Սույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում քրեական հետապնդման մարմնի գործողությունները և որոշումները կարող են բողոքարկվել դատարան»:

10. Ինչ վերաբերում է Դատավորի կողմից վկայակոչված Ռոբերտ Հակոբյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ արտահայտած այն դիրքորոշումներին, որ  «խափանման միջոց կիրառելու միջնորդության քննարկման արդյունքներով դատարանն ի թիվս այլոց պետք է պարզի կալանավորման ինքնուրույն պայմանի առկայությունը, մասնավորապես այն, թե արդյոք անձին տրվել է մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ: Նշված հանգամանքը պարզելու նպատակով դատարանը պարտավոր է ստուգել, թե նախաքննության մարմնի կողմից ներկայացվել են արդյոք համապատասխան տեղեկություններ, փաստեր կամ ապացույցներ այն մասին, որ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշում է կայացվել, անձը տեղեկացվել է այդ որոշման մասին, բացի այդ, նրան պարզաբանվել է առաջադրված մեղադրանքի էությունը, և հանձնվել են որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման պատճենն ու մեղադրյալի իրավունքների և պարտականությունների ցանկը», ապա դրանք վերաբերելի չեն սույն գործով քննարկման առարկա խնդրին:

Ինչ վերաբերում է Դատավորի՝ Խորհրդին ներկայացված այն դիրքորոշմանը, որ  «Այսպիսով, վերոշարադրյալ վերլուծությունից երևում է, որ կալանավորման պայմաններից մեկն անձին մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ տրված լինելն է, որը հաստատվում է առաջին հերթին պատշաճ, այսինքն՝ օրենքով լիազորված սուբյեկտի կողմից կայացված «անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու» մասին որոշման առկայությամբ», ապա Խորհուրդը գտնում է, որ Դատավորի կողմից չի հիմնավորվել իր իսկ վկայակոչված օրենսդրական դրույթներից և Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումներից՝  «առաջին հերթին պատշաճ, այսինքն՝ օրենքով լիազորված սուբյեկտի կողմից կայացված «անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու» մասին որոշման» առկայությունը ստուգելու Դատարանի լիազորության բխելու փաստը:

ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության և Դատավորի կողմից վկայակոչված Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումներից չի բխում նաև Դատավորի կողմից առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտը բեկանելու և այն նույն դատարան նոր քննության ուղարկելու հիմքը, որը Դատավորը շարադրել է հետևյալ կերպ՝  «Տվյալ դեպքում միայն խախտումը վերացնելուց, այսինքն՝ Առաջին ատյանի դատարանի կողմից կալանավորման միջնորդության վերստին քննության ժամանակ քննչական ենթակայության կանոնների ենթադրյալ խախտման վերաբերյալ բարձրացված հարցը քննարկման առարկա դարձնելուց հետո հնարավոր կլինի հիմնավորված եզրահանգում կատարել կալանավորման պայմաններից մեկի՝ անձին մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակ տրված լինելու առկայության մասին և անցնել կալանավորման մյուս պայմանների ու հիմքերի քննարկմանը։ (...)»: Ինչպես նշվեց, մեղադրյալի դատավարական կարգավիճակի առկայության ստուգումը, ըստ Դատավորի վկայակոչած աղբյուրների, չի ենթադրում պատշաճ քննչական մարմնի կողմից այն առաջադրելու կամ քննություն կատարելու իրավունքը՝ հատկապես, որ Դատարանը չի նշում, թե ինչպես է մեղադրյալի անձնական ազատության սահմանադրական իրավունքը խախտվել քննչական ենթակայության կանոնները չպահպանելու արդյունքում և ինչպես է այդ ենթադրյալ իրավունքը վերականգնվելու առաջին ատյանում հարցի նոր քննության արդյունքում:

Բ. Հիմնավոր կասկածի և ողջամիտ կասկածից վեր ապացուցողական շեմերի, առնչության և մեղքի հարցերի տարանջատումը, դատական վերահսկողության և գործն ըստ էության քննելու առարկաների ու ապացուցման շեմերի ու ապացուցման կարգի տարանջատումը

11․ Ուսումնասիրելով սույն կարգապահական գործի նյութերը, դատական քննության արդյունքում Բարձրագույն դատական խորհուրդը, կալանավորման պայմանների համատեքստում, անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ նաև այդ պայմաններից գլխավորի՝ հիմնավոր կասկածի մեկնաբանությանը՝ հատկապես, որ վարույթ հարուցած մարմնի կողմից Դատավորի ենթադրյալ խախտումները նրան վերագրվել էին որպես հիմնավոր կասկածի առկայության ստուգման ընթացքում կատարված:

12․ Վճռաբեկ դատարանի կայուն հաստատված նախադեպային իրավունքի համաձայն (տես, ի թիվս բազմաթիվ այլ աղբյուրների՝ Գագիկ Միքայելյանի գործով 18.12.2009թ. և Վահրամ Գևորգյանի գործով 24.02.2011թ. որոշումները), անձին կալանավորելու համար անհրաժեշտ է կալանավորման հիմնական պայմանի, այն է՝ հիմնավոր կասկածի, և կալանավորման հիմքերի, այն է՝ մեղադրյալի կողմից ազատության մեջ գտնվելու ընթացքում ոչ իրավաչափ, ընդ որում՝ օրենքով սահմանված որոշակի վարքագիծ դրսևորելու (արդարադատությունից խուսափելու, արդարադատության իրականացմանը խոչընդոտելու կամ քրեական օրենքով արգելված արարք կատարելու) ռիսկերից մեկի միաժամանակ առկա լինելը: Ընդ որում, կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու թույլտվություն տալու մասին միջնորդությունները քննելիս, դատարանները հիմնավոր կասկածի առկայությունը պետք է ուսումնասիրեն նախքան կալանավորման հիմքերի առկայությանն անդրադառնալը, քանի որ «... եթե առկա չէ… հիմնավոր կասկած, ապա կալանավորման հիմքերի առկայության հարցի քննարկումն այլևս անիմաստ է» (տես՝ Վահրամ Գևորգյանի գործը, կետ 19-րդ):

13․ Հիմնավոր կասկածի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը կապել է երկու բաղադրիչների միաժամանակյա առկայության հետ: Նախևառաջ, «կասկածը կարող է համարվել հիմնավոր միայն այն դեպքում, երբ անձի նկատմամբ կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու վերաբերյալ միջնորդություն ներկայացնող պաշտոնատար անձը` քննիչը կամ դատախազը, կասկածվող անձի կատարած գործողությունների (անգործության) վերաբերյալ կներկայացնի տեղեկություններ, փաստեր կամ ապացույցներ, որոնք ուղղակիորեն կմատնանշեն նրա առնչությունն իրեն վերագրվող ենթադրյալ հանցագործությանը» (տես՝ Վահրամ Գևորգյանի գործը, կետ 21-րդ), և երկրորդ՝ պետք է ներկայացված լինեն այնպիսի տեղեկություններ, փաստեր կամ ապացույցներ, որոնք «կհիմնավորեն, որ դեպքը, որի կատարման մեջ անձը կասկածվում է, համընկնում է իրեն վերագրվող հանցանքի դեպքին» (տես՝ նույն տեղում): Այսինքն, ըստ Վճռաբեկ դատարանի նշված դիրքորոշման, կասկածը որպես «հիմնավոր» գնահատելու համար, անհրաժեշտ է, որպեսզի դատարանը հաստատված համարի, որ՝ 1) առկա է ենթադրյալ հանցագործության հետ կասկածվող անձի օբյեկտիվ կապը հաստատող որոշակի տեղեկությունների և փաստերի ամբողջություն, և 2) առկա են բավարար հիմքեր` եզրակացնելու, որ այն արարքը (դեպքը կամ իրադարձությունը), որի հետ անձի մոտ հաստատվել է օբյեկտիվ կապի առկայությունը, համընկնելու աստիճանի չափ համապատասխանում է քրեական օրենքով արգելված այն արարքին, որի կատարման մեջ անձը կասկածվում է:

14․ Բարձրագույն դատական խորհուրդը գտնում է, որ սույն կարգապահական գործի շրջանակներում, հաշվի առնելով նաև այն, որ Դատավորի կողմից որպես մեղադրանքի օրինականությունը ստուգելու իր լիազորության առկայության սահմանազատող չափանիշ վկայակոչվել է որ «մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակներում դատարանները չեն կարող գնահատել մեղադրանքի ապացուցվածությունը, սակայն պարտավոր են կալանքը ընտրելու հարցը լուծելիս ստուգել մեղադրյալին ներկայացված մեղադրանքի օրինականությունը», քննարկվող հարցերի առավել համապարփակ վերլուծություն կատարելու համար անհրաժեշտ է նաև հստակեցնել մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության սահմանները՝ դրանք տարանջատելով անձի դեմ ներկայացված մեղադրանքի բովանդակային ստուգման գործառույթից, որը գործն ըստ էության քննելիս, այն է՝ դատական իշխանությունն արդարադատություն իրականացնելու ձևով իրացվող գործառույթ է: Վճռաբեկ դատարանի գործող նախադեպային դիրքորոշումներից բխում է, որ այն արարքը, որի հետ օբյեկտիվ կապի հաստատումը պահանջվում է հիմնավոր կասկածի առկայությունը դատավորի կողմից փաստելու համար, պետք է իր նկարագրությամբ համապատասխանի քրեական օրենքով արգելված կոնկրետ արարքին: Այսինքն՝ պահանջվում է, որպեսզի մեղսագրվող արարքի հանգամանքները համընկնեն ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված հանցակազմի տարրերի հետ:

15․ Այլ խոսքերով, պահանջվում է, որպեսզի դատարանը գնահատի նաև, թե արդյոք արարքը պարունակում է տվյալ կոնկրետ հանցագործության՝ քրեական օրենքով սահմանված հատկանիշները: Փաստորեն, դատարանից պահանջվում է ստուգել ոչ թե այն, թե արդյոք մեղսագրվող արարքը ունի ընդհանրապես հանցագործության առերևույթ հատկանիշներ, այլ նաև այն, թե արդյոք արարքը պարունակում է տվյալ կոնկրետ հանցակազմի հատկանիշները, այսինքն՝ թե արդյոք արարքի փաստակազմին տրվել է ճիշտ իրավական գնահատական՝ քրեաիրավական որակում:

Բարձրագույն դատական խորհուրդը գտնում է, որ մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության առանձնահատկություններից ելնելով, այն իրականացնելիս՝ արարքի կոնկրետ քրեաիրավական գնահատականի հիմնավորվածության՝ գործի ըստ էության քննության սահմաններից դուրս բովանդակային ստուգման արդյունքում հիմնավոր կասկածի բացակայությամբ կալանավորումը կարող է մերժվել դատարանի կողմից միայն հետևյալ երկու պայմանների միաժամանակյա առկայության դեպքում, մասնավորապես, երբ՝

1) մեղսագրվող արարքի փաստական հանգամանքները վկայում են ընդհանրապես ոչ հանցավոր արարքի (դեպքի կամ իրադարձության) առկայության մասին (oրինակ՝ պահանջվող հատուկ սուբյեկտի բացակայություն, կամ՝ մեղադրյալի և տուժողի միջև ոչ թե քրեաիրավական, այլ բացառապես քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների առկայություն) կամ այնպիսի արարքի առկայության մասին, որով, այն գործով փաստերը ճիշտ որակվելու դեպքում, կալանավորումը հնարավոր չէր լինի կիրառել օրենքի ուղիղ արգելքի պատճառով, մասնավորապես՝ Օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 2-րդ մասում նախատեսված պարտադիր պայմանի (անձը կատարել է այնպիսի հանցանք, որի համար նախատեսվող ազատազրկման ձևով պատժի առավելագույն ժամկետը մեկ տարուց ավելի է) բացակայության դեպքում, և

2) եթե վերը նշված իրավական նշանակություն ունեցող հանգամանքները հնարավոր է հաստատված համարել առանց դատաքննության:

16․ Բոլոր մյուս դեպքերում, արարքի սխալ որակման հիմքով հիմնավոր կասկածի բացակայությամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու թույլտվություն տալու մասին միջնորդությունը մերժելիս, դատարանը դուրս է գալիս մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ դատական վերահսկողության իր գործառույթի շրջանակներից և մտնում գործով դատական իշխանությունն արդարադատություն իրականացնելու ձևով իրացվող, այն է՝ մեղադրանքն ըստ էության քննելու գործառութային շրջանակի մեջ: Այլ խոսքերով, դատարանը չի կարող իրեն վերապահել մինչդատական վարույթի ընթացքում գործով արդարադատություն իրականացնելու գործառույթ: Վերջապես, նշված երկու պայմանների միաժամանակյա առկայությունը դատարանը պետք է հիմնավորի պատճառաբանված որոշմամբ: Ըստ էության, գրեթե նույնպիսի ստուգում է իրականացվում նաև դատական քննության նախապատրաստելու փուլում՝ Օրենսգրքի 294-րդ հոդվածի 1-ին մասի կարգով, երբ դատարանը նույն օրենսգրքով նախատեսված հիմքերի առկայության դեպքում, երբ դա հնարավոր է առանց դատաքննության, պատճառաբանված որոշում է կայացնում քրեական գործով վարույթը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին:

17․ Բարձրագույն դատական խորհուրդը անհրաժեշտ է համարում կատարել նաև հարցի կարգավորման պատմահամեմատական և իրավահամեմատական համառոտ վերլուծություն: Մասնավորապես, ՀՍՍՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 54-րդ հոդվածը («Քրեական գործով ապացուցման ենթակա հանգամանքները») նախատեսում էր հետևյալը՝

«Հետաքննություն, նախաքննություն կատարելիս և քրեական գործը դատարանում քննելիս ապացուցման ենթակա են՝

1) հանցագործության դեպքը (հանցագործության կատարման ժամանակը, տեղը, եղանակը և այլ հանգամանքներ).

2) մեղադրյալի մեղավորությունը հանցագործությունը կատարելու մեջ.

3) մեղադրյալի պատասխանատվության աստիճանի ու բնույթի վրա ազդող հանգամանքները.

4) հանցագործությամբ պատճառած վնասի բնույթը և չափը»: (Տես՝ «ՀՍՍՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք առ 1-ը սեպտեմբերի 1970թ. փոփոխություններով ու լրացումներով», Երևան, էջ 36):

Այսպիսով, քրեական գործով ապացուցման առարկայի ծավալի մեջ, անձի և նրան մեղսագրվող արարքի միջև կապի առկայության իմաստով, ներառված էր բացառապես նրա մեղավորությունը: Հայաստանի Հանրապետության գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի 107-րդ հոդվածի («Ապացուցման ենթակա հանգամանքները») համաձայն՝

«Միայն ապացույցների հիման վրա են հաստատվում`

1) դեպքը և հանգամանքները (կատարման ժամանակը, տեղը, եղանակը և այլն).

2) կասկածյալի և մեղադրյալի առնչությունը դեպքին.

3) հանցագործության` քրեական օրենքով նախատեսված հատկանիշները.

4) անձի մեղավորությունը քրեական օրենքով չթույլատրված արարքը կատարելու մեջ.

5) քրեական օրենքով նախատեսված պատասխանատվությունը մեղմացնող կամ խստացնող հանգամանքները.

6) այն հանգամանքները, որոնցով դատավարության մասնակիցը կամ քրեական դատավարությանը մասնակցող այլ անձը հիմնավորում է իր պահանջները, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով.

7) այն հանգամանքները, որոնք հիմնավորում են, որ գույքը ստացվել է հանցագործության կատարման արդյունքում կամ այդ գույքի օգտագործումից կամ օգտագործվել է կամ նախատեսվել է օգտագործել որպես հանցագործության գործիք կամ միջոց կամ ուղղվել է ահաբեկչության ֆինանսավորմանը կամ հանդիսանում է Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 215.1-ին հոդվածի 7-րդ մասով նախատեսված մաքսանենգության առարկա»:

18․ Այսպիսով, դատաիրավական բարեփոխումների ամենասկզբում, այն է՝ 1998թ. ընդունված ՀՀ գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն՝ քրեական գործով ապացուցման առարկայի ծավալի մեջ, անձի և նրան մեղսագրվող արարքի միջև կապի առկայության իմաստով, «մեղավորությանը» ավելացվեց նաև «կասկածյալի և մեղադրյալի առնչությունը դեպքին»: Պատճառը միայն այն էր, որ նոր քրեադատավարական օրենսդրությամբ կալանավորման թույլտվություններն այլևս տալիս էր ոչ թե հսկող դատախազը, այլ դատարանը, ինչը և ենթադրում էր մինչդատական վարույթի սուբյեկտների կողմից տվյալ խափանման միջոցը կիրառելու անհրաժեշտության ապացուցում դատարանի առջև և միայն այդ անհրաժեշտությունից ելնելով՝ մեղսագրվող արարքին անձի առնչությունն ապացուցելու անհրաժեշտություն: Բացի այդ, ՀՀ գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքը այս առումով այժմ էլ ամրագրում է բացառապես առնչությունը, այսինքն՝ նշում է անձի և արարքի միջև կապը ապացուցելու անհրաժեշտությունը՝ առանց նշելու արարքի որակման ստուգման անհրաժեշտության մասին:

19․ Այնուհետև, ինչպես նշվում է Վահրամ Գևորգյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշման վկայակոչված կետում, «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի մեկնաբանության համաձայն` ողջամիտ կասկածի չափանիշը հիմնվում է «փաստերի կամ տեղեկությունների առկայության վրա, որոնք հնարավորություն կտային անաչառ դիտորդին եզրակացնելու, որ տվյալ անձը հնարավոր է, որ կատարած լիներ հանցանքը: Սակայն պարտադիր չէ, որ կասկածը հիմնավորող փաստերը բավարարեն այն նույն սանդղակին, որն անհրաժեշտ է անձի դատապարտումը … հիմնավորելու համար, քանի որ այդ փաստերը կարող են հայտնաբերվել ավելի ուշ` քրեական գործի քննության փուլում» (տես՝ Կ.Ֆ.-ն ընդդեմ Գերմանիայի (K.-F. v. GERMANY) գործով 1997թ. նոյեմբերի 27-ի վճիռը, կետ 57)»:

20․ Փաստորեն, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ նաև՝ «ՄԻԵԴ»), «հիմնավոր կասկածին» անդրադառնալիս, նույնպես նշում է միայն կապը անձի և հանցագործության միջև, այսինքն՝ անձի առնչությունը՝ միաժամանակ սահմանելով «ողջամիտ կասկածը» հենց որպես ապացուցողական շեմ, չափանիշ, այլ ոչ թե ապացուցման առարկայի ինքնուրույն բաղադրիչ: Ճիշտ է, նշվում է, որ ողջամիտ կասկածը «հիմնվում է փաստերի կամ տեղեկությունների առկայության վրա, որոնք հնարավորություն կտային անաչառ դիտորդին եզրակացնելու, որ տվյալ անձը հնարավոր է, որ կատարած լիներ հանցանքը», սակայն ակնհայտ է, որ հանցանքի առկայությունն ապացուցելու անհրաժեշտությունը առնչությունն ապացուցելու անհրաժեշտությունից բխող, ենթադրվող բաղադրիչ է, այլ ոչ թե՝ ուղիղ սահմանվող, ենթադրելով, որ արարքի՝ քրեական օրենքի տեսակետից ոչ հանցավոր լինելու դեպքում, անձի և այդ արարքի կապի քննությունն իրականացնելն անիմաստ է:

21․ Ընդ որում, ՄԻԵԴ մեջբերված նախադեպային դիրքորոշումից ուղիղ բխում է, որ թե առնչության ապացուցման անհրաժեշտությունը, և թե դրանից բխող արարքի հանցավոր լինելու ապացուցման անհրաժեշտությունը բավարարվում են առնվազն միևնույն ապացուցողական շեմով՝ հստակ նշելով, որ կասկածի հիմքում ընկած, այսինքն՝ կալանավորման հիմքում դրվելիք փաստերը պարտադիր չէ, որ բավարարեն դատապարտումը հիմնավորելու համար անհրաժեշտ սանդղակին: Վերջինից էլ ուղղակիորեն բխում է, որ արարքի հանցավոր լինելը նույնպես չի կարող ապացուցվել այն շեմով, որը կիրառվում է մեղադրական դատավճռի դեպքում: Հետևաբար, արարքի հանցավոր լինելու՝ մեղադրանքի կողմի ապացուցման պարտականության ու դատարանի՝ ճանաչողության շրջանակները սահմանափակվում են միայն այն դեպքերով, երբ դատարանի կողմից՝ արարքի որակման առթիվ արվող դատողությունները կարող են արվել առանց դատաքննության:

22․ Առնչությունը՝ որպես քրեական վարույթի ընթացքում ապացուցման առարկայի մաս նախատեսելու՝ թե Հայաստանի Հանրապետության դատավարական օրենսդրության զարգացման պատմական փորձը, և թե ՄԻԵԴ վերաբերելի նախադեպային դիրքորոշումները վկայում են այն մասին, որ կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու թույլտվություն տալու մասին միջնորդություններ քննելու ընթացքում հիմնավոր կասկածի առկայությունը ուսումնասիրելիս, դատարանների առաջնային պարտականությունն է ուսումնասիրել անձի առնչությունը մեղսագրվող արարքին և միայն դրանով պայմանավորված՝ այդ արարքի հանցավոր լինելու փաստը, մասնավորապես՝ արարքի քրեորեն արգելված լինելը, իսկ քրեորեն արգելված արարքի՝ ճիշտ որակված լինելու փաստը՝ կալանավորումը բացառող հիմքերի առկայությամբ կալանավորումը թույլ չտալու նպատակով: Ընդ որում, նշված փաստերի հաստատումը դատարանը պետք է կատարի դատաքննությամբ պահանջվող ապացուցողական շեմի համեմատ ավելի ցածր շեմի կիրառմամբ և միայն այն դեպքում, երբ դա հնարավոր է անել առանց դատաքննության:

23․ Հայաստանի Հանրապետությունում քրեական գործերով դատական իշխանությունն իրականացվում է երկու ձևով՝ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության և արդարադատության միջոցով՝ գործն ըստ էության քննելով և լուծելով: Արդեն իսկ վկայակոչված Ներսես Միսակյանի գործով և բազմաթիվ այլ գործերով Վճռաբեկ դատարանը արձանագրել է, որ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնելիս, մասնավորապես՝ կալանավորման վերաբերյալ միջնորդությունը քննելիս դատարանն իրավասու չէ քննարկման առարկա դարձնելու այնպիսի հարցեր, որոնք դուրս են այդ պահին իր առջև դրված խնդիրների շրջանակից։ Սա բխում է դատական վերահսկողության իրականացման և գործի ըստ էության քննության խորքային, ճանաչողական տարբերություններից: Մասնավորապես՝ տարբեր են դատական ճանաչողության, իսկ մեղադրող կողմի համար՝ ապացուցման առարկան (համապատասխանաբար՝ հանցանքին առնչությունը և մեղքը), ապացուցման չափորոշիչները (հիմնավոր կասկած և ողջամիտ կասկածից վեր չափորոշիչներ) և դատական որոշումների հիմքում դրվելիք փաստական տվյալների կարգավիճակը (փաստերի ու տեղեկությունների ամբողջություն և ապացույցների համակցություն): Պատահական չէ, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու համար դատարանից պահանջում է ստուգել  «փաստերի և տեղեկությունների» ամբողջության առկայությունը՝ առանց օգտագործելու  «ապացույցներ» եզրույթը, ինչը ենթադրում է ավելի բարձր ապացուցողական չափորոշիչին բավարարելու անհրաժեշտություն՝ թե առանձին ապացույցների առկայության, թույլատրելիության, վերաբերելիության և արժանահավատության, թե դրանց համակցության բավարարության առումով:

24․ Սույն գործով դատական վերահսկողություն իրականացնելիս, Դատավորը, ինչպես նշվեց՝ չպատճառաբանելով քննչական ենթակայության կանոնների խախտմամբ անձի անձնական ազատության իրավունքի խախտման փաստը կամ հնարավորությունը, փաստացի կատարել է անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման օրինականության ստուգում (տես՝ Խորհրդի սույն որոշման 4-րդ կետի 4-րդ ենթակետը)՝ այն դեպքում, երբ նշված որոշումը բողոքարկման ենթակա չէ՝ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 278-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և 103-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին նախադասության՝ վերը մեջբերված կարգավորումների, ինչպես նաև՝ Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումների ուժով: Մասնավորապես, արդեն իսկ վկայակոչված Հովհաննես Գինոսյանի գործով Վճռաբեկ դատարանը իր նախադեպային դիրքորոշման մեջ նշել է հետևյալը՝

 «17. Անդրադառնալով սույն գործի փաստական հանգամանքներին՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը պատկանում է այն որոշումների թվին, որոնց օրինականության և հիմնավորվածության դատական ստուգումը հնարավոր է միայն գործի ըստ էության քննության ժամանակ, ինչն անհրաժեշտ նախապայման է դատարանի անկողմնակալության և անմեղության կանխավարկածի սկզբունքների պահպանության համար: Բացի այդ, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման բողոքարկումը դատավարության ավելի ուշ փուլում՝ դատարանում գործն ըստ էության քննելիս, չի կարող հանգեցնել անձի իրավունքների և օրինական շահերի անհամարժեք սահմանափակման: Հետևաբար, անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը չի կարող հանդիսանալ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության առարկա, ինչպես նաև վերահսկողության առարկա չի կարող հանդիսանալ այդ որոշման դատախազական հսկողության արդյունքում կայացված որոշումը:

Մինչդեռ, ինչպես երևում է սույն գործի նյութերի ուսումնասիրությունից, առաջին ատյանի դատարանը, առանց բողոքի հիմքերին անդրադառնալու, իրավացիորեն մերժելով Հ.Գինոսյանին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին քննիչի որոշման դեմ բերված բողոքը, միևնույն ժամանակ քննության առարկա է դարձրել այդ որոշման դատախազական հսկողության արդյունքում կայացված ակտի օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը, եզրահանգման եկել, որ այն պատճառաբանված չէ, և այդ մասով պաշտպանի բողոքը բավարարելով՝ վերացրել է դատախազի որոշումը (տե՛ս սույն որոշման 3-րդ և 6-րդ կետերը)» (տես՝ Հովհաննես Եղիայի Գինոսյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի 2013 թվականի փետրվարի 15-ի թիվ ԼԴ/0023/11/12 որոշման 17-րդ կետը):

Ելնելով վերոգրյալից, Խորհուրդը գտնում է, որ Դատավորը, քննչական ենթակայության կանոնների խախտման հիմքով կալանավորման պայմաններից մեկի բացակայությունը ճանաչելով, օբյեկտիվ առումով դուրս է եկել մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության սահմաններից և մտել դատախազական հսկողության տիրույթ, ինչպես նաև՝ սահմանել ենթադրյալ խախտված իրավունքի վերականգնման համար առաջին ատյանի դատարանում նոր քննության համար քննչական ենթակայության կանոնների ստուգման պահանջ՝ այն դեպքում, երբ այդ ենթադրյալ իրավունքի խախտումը հնարավոր էր բացառապես գործի ըստ էության քննության պարագայում: Այսինքն՝ խախտման դեպքը օբյեկտիվորեն առկա է: Միևնույն ժամանակ, Խորհուրդը գտնում է, որ սուբյեկտիվ առումով Դատավորը չի դրսևորել մեղավոր վարքագիծ՝ «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 142-րդ հոդվածի 4-րդ, 5-րդ և 10-րդ մասերի պահանջների տեսանկյունից: Մասնավորապես, Խորհուրդը շեշտում է, որ հաշվի առնելով վերը քննարկված հարցերի առթիվ օրենսդրական դրույթների և Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումների՝ պրակտիկայում առկա ոչ միատեսակ ընկալումը, տվյալ գործով չի կարող արձանագրվել, որ դատավորը գիտակցել է կամ չգիտակցելու դեպքում տվյալ իրադրությունում ակնհայտորեն կարող էր կամ պարտավոր էր գիտակցել իր արարքի ոչ իրավաչափ լինելը, ինչը պահանջվում է «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 142-րդ հոդվածի 4-րդ, 5-րդ և 10-րդ մասերի դրույթներով: Նշվածի ուժով, Խորհուրդը գտնում է, որ օբյեկտիվորեն խախտման դեպքի առկայության պայմաններում, խախտումը ձեռք է բերում նվազ վտանգավորություն կամ՝ կարևորություն՝ ըստ նույն հոդվածի 2-րդ մասի:

2․ Առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտը բեկանելը և գործը նույն դատարան նոր քննության ուղարկելու մասով

25․ Ինչ վերաբերում է Նախարարի միջնորդության այն հատվածին, որում նշվում է, որ Դատավորը կարգապահական պատասխանատվության հիմք հանդիսացող խախտում է թույլ տվել՝ առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտը բեկանելով և նույն դատարան քննության ուղարկելով, ապա Խորհուրդը համաձայն չէ այն փաստարկի հետ, որ Դատավորը, որոշում կայացնելով բեկանել առաջին ատյանի դատական ակտը և ուղարկել այն նույն դատարան նոր քննության, թույլ է տվել  «նաև նշված միջնորդության հավելյալ դատական շրջապտույտ, ինչի արդյունքում նաև խախտվել է ողջամիտ ժամկետում և նվազագույն դատական ծախսերով իր իրավասությանը վերապահված հարցի քննության և լուծման վարքագծի կանոնը»։

26․ Բարձրագույն դատական խորհուրդը, համաձայն չլինելով Դատավորի կողմից առաջին ատյանի դատական ակտը բեկանելու և գործը նոր քննության ուղարկելու հիմքի հետ, այնուամենայնիվ, նշում է, որ Դատավորը լիազորված էր, իր կարծիքով, թույլ տրված խախտումը վերացնելու համար, ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության շրջանակներում պատճառաբանված որոշմամբ ընտրելու այդ նպատակին հասնելու առավել արդյունավետ լուծումը: Մասնավորապես, Դատավորը իր կայացրած ակտում նշել է, որ վերաքննության գործառութային առանձնահատկություններով պայմանավորված՝ վերաքննիչ վերանայման գործիքակազմը բավարար չէ արձանագրված արդար դատաքննության իրավունքի խախտումը վերացնելու համար»: Խորհուրդը համարում է, որ քննչական ենթակայության կանոնների պահպանման ստուգումը դատական վերահսկողության տիրույթի մեջ Դատավորի կողմից չպատճառաբանված և ապրիորի կերպով ընդգրկելը և մեղադրյալի իրավունքի խախտում արձանագրելը ինքնին չի նշանակում, որ պատճառաբանված չէ և անհիմն է նաև այդ՝ Դատավորի կարծիքով խախտված իրավունքի վերականգնման ուղղությամբ Դատավորի կողմից ընտրված քրեադատավարական եղանակը:

Հետևաբար, Նախարարի միջնորդության այս մասով, Բարձրագույն դատական խորհուրդը խախտում չի արձանագրում:

27․ Ամփոփելով վերոգրյալը՝ Բարձրագույն դատական խորհուրդն արձանագրում է հետևյալը՝

Դատավորի գործողություններում օբյեկտիվորեն առկա է դատավարական նորմի/նորմերի խախտում: Միաժամանակ, «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 142-րդ հոդվածի 10-րդ մասի համաձայն՝  «Դատավորը ենթակա չէ կարգապահական պատասխանատվության մեղքի բացակայության դեպքում»: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ արարքը չի համարվում կարգապահական խախտում, եթե այն, թեև ձևականորեն պարունակում է սույն օրենսգրքով սահմանված՝ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերի հատկանիշներ, սակայն իր նվազ կարևորության պատճառով կասկածի տակ չի դնում տվյալ դատավորի համապատասխանությունը դատավորի կարգավիճակին և իր էությամբ չի կարող հեղինակազրկել դատական իշխանությունը:

Բարձրագույն դատական խորհուրդն արձանագրում է, որ թեև ձևական առումով առկա են Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերի հատկանիշներ, սակայն վերը նշված հիմնավորումների, մասնավորապես՝ օբյեկտիվորեն խախտում թույլ տված դատավորի կողմից մեղավոր վարքագիծ դրսևորելու փաստի բացակայության հաշվառմամբ գտնում է, որ Դատավորին վերագրված խախտումը չի կարող կասկածի տակ դնել վերջինիս համապատասխանությունը դատավորի կարգավիճակին և իր էությամբ հանգեցնել դատական իշխանության հեղինակազրկմանը։

Բացի այդ, Բարձրագույն դատական խորհուրդն հաշվի է առնում այն հանգամանքը, որ կարգապահական պատասխանատվության հարցի քննության պահին Դատավորը չի ունեցել կարգապահական տույժ:

Վերոգրյալի հիման վրա և ղեկավարվելով  «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 94-րդ հոդվածի 6-րդ մասով, 142-րդ հոդվածի 2-րդ, 5-րդ և 10-րդ մասերով, 154-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 2-րդ կետով և 155-րդ հոդվածով՝ Բարձրագույն դատական խորհուրդը

Ո Ր Ո Շ Ե Ց

1․ Արդարադատության նախարարի միջնորդությունը՝ Վերաքննիչ քրեական դատարանի դատավոր Լուսինե Աբգարյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ, մերժել:

2․ Որոշումն ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից և վերջնական է:

_____________________________

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 21 հունիսի 2021 թվական: