ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ
ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆ
ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի որոշում |
Վարչական գործ թիվ ՎԴ/1206/05/21 | ||||||
Վարչական գործ թիվ ՎԴ/1206/05/21 |
|||||||
|
Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ
ՀԱՆՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի վարչական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան) հետևյալ կազմով`
նախագահող և զեկուցող |
Հ․ ԲԵԴևՅԱՆ | |
|
Ա․ ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ | |
Լ. Հակոբյան | ||
Ք․ ՄԿՈՅԱՆ |
2023 թվականի հոկտեմբերի 06-ին
գրավոր ընթացակարգով քննելով «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ի (այսուհետ՝ Ընկերության) վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 28.02.2023 թվականի որոշման դեմ՝ վարչական գործով ըստ հայցի Ընկերության ընդդեմ Երևան համայնքի՝ ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում Ընկերությանը պատճառված վնասը հատուցելուն Երևան համայնքին պարտավորեցնելու պահանջի մասին,
Պ Ա Ր Զ Ե Ց
1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.
Դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է պարտավորեցնել Երևան համայնքին հատուցել ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում Ընկերությանը պատճառված վնասը՝ 723.194.113,4 կամ 675.872.378 ՀՀ դրամ գումարը։
ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Ա. Ղազարյան) (այսուհետ` Դատարան) 12.07.2022 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է՝ պարտավորեցվել է Երևան համայնքին (քաղաքապետարանին) «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ին հատուցել 675.872.408 (վեց հարյուր յոթանասունհինգ միլիոն ութ հարյուր յոթանասուներկու հազար չորս հարյուր ութ) ՀՀ դրամ՝ որպես ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնաս:
ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 28.02.2023 թվականի որոշմամբ Երևանի քաղաքապետարանի վերաքննիչ բողոքը բավարարվել է՝ Դատարանի 12.07.2022 թվականի վճիռը բեկանվել է, և գործն ուղարկվել է ՀՀ վարչական դատարան՝ ամբողջ ծավալով նոր քննության։
Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Ընկերությունը (ներկայացուցիչ՝ Տ. Խուրշուդյան)։
Վճռաբեկ բողոքի պատասխան է ներկայացրել Երևանի քաղաքապետարանը (ներկայացուցիչ՝ Լ. Հարությունյան)։
2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.
Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում՝ ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.
Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 62-րդ հոդվածի 1-ին մասը և 63-րդ հոդվածի 1-ին մասը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 95-րդ, 48-րդ և 102-րդ հոդվածները, ՀՀ վարչական դատարավարության օրենսգրքի 25-րդ հոդվածի 1-ին մասը, 26-րդ հոդվածը, 27-րդ հոդվածի 1-ին մասը, 29-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետը:
Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.
Սույն վարչական գործում առկա գրավոր ապացույցներով հիմնավորված է Ընկերությանը պատճառված իրական վնասի փաստացի չափը, և Վերաքննիչ դատարանի պատճառաբանությունն առ այն, որ Դատարանը չի պարզել իրական վնասի փաստացի չափը, անհիմն է, քանի որ հայցվոր կողմը Դատարանին ներկայացրել է համապատասխան միջնորդություն՝ փորձաքննություն նշանակելու մասին։ Դատարանը, 01.10.2021 թվականի որոշմամբ, բավարարելով Ընկերության կողմից ներկայացված գրավոր միջնորդությունը, նշանակել է դատաշինարարատեխնիկական և դատաապրանքագիտական համալիր փորձաքննություն։
Արդյունքում «Գնահատման և փորձաքննությունների ազգային կենտրոն» ՍՊԸ-ի կողմից 26.01.2022 թվականին տրվել է թիվ ԱԳ-01/ՎԴ/22 փորձագետի եզրակացությունը (այսուհետ՝ Եզրակացություն), որին ծանոթանալով Ընկերությունը 04.05.2022 թվականին Դատարան է ներկայացրել հայցապահանջը հստակեցնելու մասին դիմում, որը 03.05.2022 թվականին ուղարկվել է նաև պատասխանողին: Երևանի քաղաքապետարանը հայցվող փոխհատուցման ենթակա գումարի չափի և վնասի տեսակի՝ իրական և բաց թողնված օգուտի վերաբերյալ ինչպես գրավոր, այնպես էլ բանավոր կարգով Դատարանում որևէ առարկություն կամ դիրքորոշում չի հայտնել և չի վիճարկել վերջինիս արժանահավատությունը, սակայն վերաքննիչ բողոքը բավարարվել է հենց այդ փաստարկների հիմքով:
«Տիգրիս» ՍՊ ընկերության կողմից տրված հաշվետվությամբ փաստացի արտացոլված է գույքի՝ մինչև այն քանդելը եղած (առկա) վիճակը և տրվել է վերջինիս շուկայական արժեքի գնահատումը: Նշված հաշվետվության բացակայության պարագայում գրեթե անհնարին կարող էր դառնալ փոխհատուցման գումարի հաշվարկը, քանի որ Երևան համայնքը նման իրավիճակում կարող էր անգամ պնդել, որ տարածքը կառուցապատված չի էլ եղել, Ընկերությունը որևէ ներդրում չի կատարել, հետևաբար հայցվորին որևէ վնաս չի պատճառվել:
Վերաքննիչ դատարանը համակցության մեջ պատշաճ չի գնահատել «Տիգրիս» ՍՊԸ-ի կողմից 05.12.2010 թվականին տրված գույքի շուկայական արժեքի վերաբերյալ հաշվետվությունը, փորձագիտական Եզրակացությունը, «Կոնվերս բանկ» ՓԲԸ-ի կողմից 06.10.2020 թվականին տրված թիվ 720 և 07.02.2023 թվականին տրված թիվ 4-234 տեղեկանքները, սույն վարչական գործում առկա գրավոր մյուս ապացույցները: Ընդ որում, Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել իրադարձությունների՝ քաղաքաշինական փաստաթղթերի համաձայնեցման ժամանակահատվածը, կառուցապատման աշխատանքների և վարկի տրամադրման ժամանակահատվածները, կատարված աշխատանքների գնահատումն ու տրամադրված վարկի գումարի չափերի մոտավոր համընկնումները, որոնց համակցության մեջ գնահատման դեպքում կարելի է եզրակացնել, որ «Կոնվերս բանկ» ՓԲԸ-ի կողմից տրամադրված վարկային միջոցների ձեռք բերման նպատակը եղել է հիմնական միջոցների համալրումը, որոնք օգտագործվել են բացառապես ք. Երևան, Աբովյան փող., թիվ 26/3 հասցեում ստորգետնյա հասարակական զուգարանի և բացօթյա սրճարան կառուցելու նպատակով:
Ինչ վերաբերում է Վերաքննիչ դատարանի կողմից փորձագիտական եզրակացության՝ «ապրանքագիտական» մասի վերաբերյալ պատճառաբանությանը և փորձագետի կողմից նշված այն հանգամանքին, որ արտացոլված գնահատման արդյունքը փորձագետի կարծիքն է գույքի հավանական շուկայական արժեքի վերաբերյալ և չի կարող հանդիսանալ երաշխիք, որ անշարժ գույքն ազատ շուկայում կտրվի վարձով նույն եզրակացությամբ հաշվարկված արժեքով, ապա այդ մասով Վերաքննիչ դատարանը պատշաճ չի ուսումնասիրել փորձագիտական Եզրակացությունը, հակառակ դեպքում նման եզրահանգում չէր կատարի, քանի որ ցանկացած եզրակացություն՝ ըստ իր բնույթի, ունի այդ բաժինը, որն ունի հստակ մշակված ձևաչափ: Այսինքն՝ դա Եզրակացության բովանդակության մի մասն է կազմում:
Տվյալ դեպքում պահպանված են բոլոր պայմանները հայցվող բարենպաստ վարչական ակտը «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածի ուժով ընդունված համարելու համար, հետևյալ հիմքերով.
Երևանի քաղաքապետին Ընկերության կողմից ներկայացված վնասի հատուցման մասին դիմումով և կից ներկայացված փաստաթղթերով հաստատվում է այն փաստաիրավական հանգամանքը, որ պահպանված են «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 95-րդ հոդվածի պահանջները, ինչպես նաև «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 31-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա», «դ» և «ե» կետերի պահանջները: Հայցվող բարենպաստ վարչական ակտով դրա հասցեատիրոջը՝ Ընկերությանը չի տրամադրվում ակնհայտ ոչ իրավաչափ իրավունք, քանի որ օրինական ուժի մեջ մտած վճռով արդեն իսկ հաստատված է, որ Ընկերության վնասը պատճառվել է պատասխանողի կողմից դրսևորած վարչարարության արդյունքում, հետևաբար «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 95-րդ հոդվածի հիմքով՝ այն ենթակա է հատուցման վերջինիս կողմից: Այսինքն՝ հայցվող վնասի հատուցում տրամադրելու մասին վարչական ակտն ընդունելու իրավասությամբ տվյալ դեպքում օժտված է բացառապես Երևանի քաղաքապետարանը՝ ի դեմս Երևանի քաղաքապետի: Ինչպես նաև վարչական վարույթն իրականացնող վարչական մարմինն օրենքով սահմանված ժամկետում ցուցաբերել է ոչ իրավաչափ անգործություն՝ չի ընդունել հայցվող բարենպաստ վարչական ակտը կամ չի կայացրել անձի դիմումը մերժելու մասին որոշում կամ վարչական վարույթը եզրափակող օրենքով նախատեսված որևէ այլ անհատական իրավական ակտ:
Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 28.02.2023 թվականի որոշումը՝ օրինական ուժ տալով Դատարանի 12.07.2022 թվականի վճռին։
2.1. Վճռաբեկ բողոքի պատասխանի հիմնավորումները.
Դատարանը ապացույցները չի հետազոտել ամբողջությամբ, մի դեպքում նշանակված փորձաքննությամբ փորձագետին առաջադրել է վնասի չափը հաշվարկելու հարց՝ հաստատված համարելով վնասի առկայությունը, իսկ մյուս դեպքում վնասի առկայությունը հիմնավորել է փորձագետի եզրակացությամբ։
Վնասի առկայությունն իրավական գնահատման ենթակա հասկացություն է, այնինչ Դատարանի կողմից վնասի առկայությունը գնահատելու հարցը դիտարկվել է որպես հատուկ գիտելիք պահանջող։
Դատարանի կողմից չի հստակեցվել, թե որ գործողության արդյունքում է պատճառվել վնասը, առկա է արդյոք պատճառահետևանքային կապ, թե՝ ոչ։
Դատարանը չի պարզել` արդյո՞ք Ընկերությանը սեփականության իրավունքով պատկանած և Ընկերության կողմից կառուցված շինությունները նույնանում են, թե՝ ոչ։
Վերաքննիչ դատարանը եկել է ճիշտ եզրահանգման՝ արձանագրելով, որ Դատարանի կողմից թույլ են տրվել նյութական և դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումներ։
3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը.
Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը.
1) ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/10942/05/18 վարչական գործով 27.05.2019 թվականին կայացված վճռով Երևան քաղաքի Կենտրոն վարչական շրջանի ղեկավարի կողմից Երևան քաղաքի Աբովյան փողոցի թիվ 26/3 հասցեում Ընկերությանը սեփականության իրավունքով պատկանած շինությունների քանդմանն ուղղված գործողությունները ճանաչվել են ոչ իրավաչափ (հատոր 1-ին, գ.թ. 6-18):
2) Ընկերությունը 01.12.2020 թվականին Երևանի քաղաքապետարանին ուղղված դիմումով խնդրել է հատուցել թիվ ՎԴ/10942/05/18 վարչական գործով ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում Ընկերությանը պատճառված նյութական վնասը (608.296․344 ՀՀ դրամ, որից՝ 254․482․062 ՀՀ դրամ գումարը կազմում է իրական վնասը և 353.814․282 ՀՀ դրամը՝ չստացված եկամուտները (բաց թողնված օգուտ)) (հատոր 1-ին, գ.թ. 45-48):
3) «Գնահատման և փորձաքննությունների ազգային կենտրոն» ՍՊԸ-ի կողմից սույն վարչական գործով տրվել է թիվ ԱԳ-01/ՎԴ/22 փորձագետի եզրակացությունը, որով Երևան քաղաքի Աբովյան փողոցի թիվ 26/3 հասցեում Ընկերության կողմից կառուցված շինությունը Երևանի քաղաքապետարանի կողմից ոչ իրավաչափորեն քանդելու արդյունքում Ընկերությանը պատճառված վնասը հաշվարկվել է երկու տարբերակով. տարբերակ առաջին՝ Ընկերությանը պատճառված ընդհանուր վնասը կազմում է 723.194.143 (յոթ հարյուր քսաներեք միլիոն հարյուր իննսունչորս հազար հարյուր քառասուներեք) ՀՀ դրամ, որից՝ 232.903.682 (երկու հարյուր երեսուներկու միլիոն ինը հարյուր երեք հազար վեց հարյուր ութսուներկու) ՀՀ դրամ իրական վնաս և 490.290.461 (չորս հարյուր իննսուն միլիոն երկու հարյուր իննսուն հազար չորս հարյուր վաթսունմեկ) ՀՀ դրամ բաց թողնված օգուտ, տարբերակ երկրորդ՝ Ընկերությանը պատճառված ընդհանուր վնասը կազմում է 675.872.408 (վեց հարյուր յոթանասունհինգ միլիոն ութ հարյուր յոթանասուներկու հազար չորս հարյուր ութ) ՀՀ դրամ, որից՝ 184.080.635 (հարյուր ութսունչորս միլիոն ութսուն հազար վեց հարյուր երեսունհինգ) ՀՀ դրամ իրական վնաս և 491.791.743 (չորս հարյուր իննսունմեկ միլիոն յոթ հարյուր իննսունմեկ հազար յոթ հարյուր քառասուներեք) ՀՀ դրամ բաց թողնված օգուտ (հատոր 2-րդ, գ.թ. 2-64):
4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները.
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ՝ նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ Վերաքննիչ դատարանը խախտել է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 102-րդ հոդվածի պահանջները, ինչը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը:
Վերոգրյալով պայմանավորված՝ Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման պահանջի քննարկման և լուծման առանձնահատկություններին՝ վերահաստատելով նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումները.
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն՝ վարչարարությունը՝ վարչական մարմինների արտաքին ներգործություն ունեցող գործունեությունն է, որը եզրափակվում է վարչական կամ նորմատիվ ակտերի ընդունմամբ, ինչպես նաև գործողություն կամ անգործություն, որն անձանց համար առաջացնում է փաստական հետևանքներ: «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 95-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վարչական մարմինների կողմից իրականացվող վարչարարության հետևանքով անձանց պատճառված վնասը ենթակա է հատուցման նույն օրենքի 7-րդ բաժնի դրույթներին համապատասխան: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ ոչ իրավաչափ վարչարարության (...) հետևանքով անձանց պատճառված վնասի համար պատասխանատվությունը կրում է`(ա) Հայաստանի Հանրապետությունը` նույն օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի «ա» և «բ» ենթակետերում նշված վարչական մարմինների դեպքում. (բ) համապատասխան համայնքը` նույն օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի «գ» ենթակետում նշված վարչական մարմինների դեպքում:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 100-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի համաձայն՝ վնասի հատուցման պահանջը պետք է ներկայացվի այն վարչական մարմին, որի վարչարարության հետևանքով պատճառվել է դա: Վնասի հատուցման պահանջը ներկայացվում է դիմումի միջոցով, որի նկատմամբ կիրառվում են նույն օրենքի 31-րդ հոդվածի կանոնները:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 102-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վարչական մարմնում վնասի հատուցման պահանջը քննարկվում և լուծվում է դիմումի քննարկման համար` նույն օրենքով սահմանված ընդհանուր կանոններին համապատասխան: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ վնաս կրած անձը վարչական մարմնի կողմից հատուցման պահանջն ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն մերժելու կամ դիմումը չքննարկելու դեպքում կարող է դա բողոքարկել` վարչական ակտը, վարչական մարմնի գործողությունը կամ անգործությունը բողոքարկելու համար` նույն օրենքով սահմանված ընդհանուր կարգով:
Անդրադառնալով վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման իրավունքի էությանը՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արտահայտել է այն դիրքորոշումը, որ իրավական պետությունը պահանջում է արդյունավետ իրավական պաշտպանության ապահովում, ինչը նշանակում է, որ մասնավոր անձինք պետք է պետության ոչ իրավաչափ գործողություններից կամ անգործությունից պաշտպանվելու հնարավորություն ունենան: Ընդ որում, իրավական պաշտպանությունը ոչ միայն ենթադրում է, որ հետագայում հնարավոր կլինի վերստուգել պետության գործողությունների կամ անգործության իրավաչափությունը, այլ նաև այդպիսի գործողության կամ անգործության հետևանքով առաջացած վնասը կհատուցվի: Արդյունավետ իրավական պաշտպանության ապահովման նպատակով օրենսդիրն ամրագրել է ոչ իրավաչափ, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում նաև իրավաչափ վարչարարության հետևանքով անձանց պատճառված վնասի հատուցման իրավական հնարավորություն` սահմանելով վարչական մարմինների պատասխանատվությանը վերաբերող այնպիսի իրավակարգավորում, որի միջոցով ապահովվում է անձանց կրած վնասների հատուցումը: Վարչական մարմինների պարտականությունների խախտման հետևանքով անձանց կրած վնասների հատուցման վերաբերյալ դրույթներ ամրագրելով` օրենսդիրը ոչ միայն երաշխավորել է պետության ոչ իրավաչափ գործողություններից պաշտպանվելու իրական հնարավորություն, այլ նաև` այդ գործողությունների հետևանքով պատճառված վնասի հատուցման պահանջ ներկայացնելու և օրենքով սահմանված պայմանների առկայության դեպքում հատուցում ստանալու իրական հնարավորություն (տե՛ս, Աշոտ Մարտիրոսյանն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի թիվ ՎԴ/1761/05/14 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 26.12.2016 թվականի որոշումը):
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վարչական մարմինների կողմից ընդունված ոչ իրավաչափ վարչական ակտերի, նրանց կատարած ոչ իրավաչափ գործողությունների կամ անգործության հետևանքով, այսինքն՝ ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման հետ կապված հարաբերություններն օրենսդիրը կարգավորել է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ բաժնով:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով հիշյալ օրենքի համապատասխան իրավադրույթներով սահմանված՝ ոչ իրավաչափ վարչարարության հետևանքով պատճառված վնասի հատուցման իրավունքի իրականացման կառուցակարգին, իր նախկին որոշումներում ձևավորել է այն կայուն նախադեպային դիրքորոշումը, որի համաձայն՝ ոչ իրավաչափ վարչարարության հետևանքով վնասի հատուցման պահանջով անհրաժեշտ է, որպեսզի առաջին հերթին ոչ իրավաչափ ճանաչված լինի անձին վնաu հաuցրած վարչական մարմնի իրավական ակտը, գործողությունը կամ անգործությունը: Դրանից հետո միայն անձը պարտավոր է ոչ իրավաչափ վարչարարության հետևանքով վնասի հատուցման պահանջով նախ դիմել վնասը պատճառած վարչական մարմին, որի կողմից հատուցման պահանջն ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն մերժելու կամ դիմումը չքննարկելու դեպքում կարող է վարչական ակտը, գործողությունը կամ անգործությունը բողոքարկել վերադասության կամ դատական կարգով (տե՛ս, Ժորա Սարգսյանն ընդդեմ Երևանի Քանաքեռ-Զեյթուն թաղապետարանի թիվ ՎԴ/0277/05/09 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 03.12.2010 թվականի որոշումը):
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ օրենքով սահմանված նախապայմանների առկայության դեպքում վնասի հատուցման պահանջը ներկայացվում է այն իրավասու վարչական մարմնին դիմելու միջոցով, որի վարչարարության հետևանքով պատճառվել է այդ վնասը: Ընդ որում՝ տվյալ դիմումի, ինչպես նաև դիմումով հայցվող պահանջն ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն մերժելու կամ դիմումը չքննարկելու դեպքերի նկատմամբ կիրառվում են դիմումի քննարկման համար օրենքով սահմանված ընդհանուր կանոնները:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշումներից մեկում նշել է, որ ոչ իրավաչափ վարչարարության արդյունքում պատճառված վնասը հատուցելու պարտականությունը կրող սուբյեկտը Հայաստանի Հանրապետությունն է կամ համայնքը, որոնք այդ պարտականությունը կատարում են համապատասխան վարչական մարմնին ներկայացված՝ ոչ իրավաչափ վարչարարության արդյունքում պատճառված վնասը հատուցելու դիմումի հիման վրա հարուցված վարչական վարույթի շրջանակներում նշված դիմումը քննարկելու և օրենքով նախատեսված հիմքերի առկայության դեպքում այն բավարարելու մասին որոշում ընդունելու միջոցով (տե՛ս, Աիդա Հարությունյանն ընդդեմ ՀՀ արդարադատության նախարարության դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության թիվ ՎԴ/0832/05/16 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 30.11.2018 թվականի որոշումը):
Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 100-րդ և 102-րդ հոդվածների վկայակոչված իրավադրույթների վերլուծությունից հետևում է, որ վնասի հատուցման պահանջի մասին անձի դիմումի նկատմամբ կիրառելի են օրենքով վարչական վարույթի հարուցման համար հիմք հանդիսացող դիմումի ձևին և բովանդակությանը ներկայացվող ընդհանուր պահանջները, իսկ վնասի հատուցման պահանջի մասին անձի դիմումը վարչական մարմինը քննարկում և լուծում է վարչական վարույթի հարուցման համար հիմք հանդիսացող դիմումների քննարկման համար օրենքով սահմանված ընդհանուր կանոններին համապատասխան: Փաստորեն, վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման պահանջի մասին անձի դիմումը՝ ուղղված իրավասու վարչական մարմնին (այն վարչական մարմնին, որի վարչարարության հետևանքով պատճառվել է այդ վնասը), «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված ընդհանուր կարգով վարչական վարույթ հարուցելու հիմք է (տե՛ս Էրիկ Վարդանյանն ընդդեմ ՀՀ ոստիկանության «Ճանապարհային ոստիկանություն» ծառայության թիվ ՎԴ/0528/05/16 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 25.04.2017 թվականի որոշումը):
Վճռաբեկ դատարանը, վերահաստատելով վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումները, ևս մեկ անգամ արձանագրում է, որ իրավասու վարչական մարմնին ուղղված՝ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման պահանջի մասին դիմումը «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված ընդհանուր կարգով վարչական վարույթ հարուցելու հիմք է: Ըստ այդմ՝ այդ վարույթի նկատմամբ կիրառվում են օրենքով սահմանված ընդհանուր կանոնները: Ուստի վարչական մարմինը, ստանալով վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման վերաբերյալ դիմումը, պարտավոր է նախաձեռնել համապատասխան վարչական վարույթ՝ լուծելով հատուցում տրամադրելու կամ այն մերժելու հարցը: Հետևաբար այն դեպքում, երբ վնասի հատուցման դիմումին ի պատասխան՝ վարչական մարմինը դրսևորում է անգործություն և օրենքով սահմանված ժամկետում չի կայացնում վնասի հատուցման պահանջը բավարարելու կամ մերժելու մասին համապատասխան ակտ, վրա է հասնում «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով նախատեսված իրավական հետևանքը:
Այսպես, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 46-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի համաձայն՝ վարչական վարույթի առավելագույն ժամկետը 30 օր է: Օրենքով կարող են սահմանվել հատուկ` 30 օրից կարճ կամ ավելի երկար ժամկետներ: Վարչական վարույթի ժամկետն սկսվում է դիմումը տվյալ վարչական մարմնում մուտքագրելու օրվանից, իսկ վարչական մարմնի նախաձեռնությամբ ընդունվելիք վարչական ակտերի համար` նախաձեռնության օրվանից (…)։
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ եթե վարչական ակտ ընդունելու իրավասություն ունեցող վարչական մարմինը նույն օրենքի 31-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա», «դ» և «ե» կետերի պահանջների պահպանմամբ ներկայացված դիմումի հիման վրա հարուցված վարույթի արդյունքում օրենքով սահմանված ժամկետում որևէ որոշում չի կայացնում, ապա վարչական ակտը համարվում է ընդունված, և դիմողը կարող է ձեռնամուխ լինել համապատասխան իրավունքի իրականացմանը, բացառությամբ նույն հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված դեպքերի:
Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ եթե դիմումով հայցվում է որոշակի փաստ հաստատելու կամ արձանագրելու վերաբերյալ վարչական ակտի ընդունում, որով սահմանված իրավունքները անձինք կարող են հավաստել սահմանված ձևի փաստաթղթով, ապա փաստաթուղթը չստացած անձն ազատվում է այն պատասխանատվությունից կամ պարտականություններից, որոնք օրենքով սահմանվում են այդ փաստաթուղթը չունենալու համար:
Նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ վարչական մարմինը նույն հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված փաստաթուղթն իր նախաձեռնությամբ կամ համապատասխան դիմումի հիման վրա դիմող անձին է տրամադրում վարչական ակտն ընդունելու ժամկետը լրանալուց հետո՝ ոչ ուշ, քան յոթնօրյա ժամկետում:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր նախկին որոշումներից մեկում արձանագրել է, որ ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման պահանջի մասին շահագրգիռ անձի դիմումը վարչական մարմնի կողմից չքննարկվելու պարագայում առաջանում է օրենքով սահմանված ժամկետում վարչական ակտ չընդունվելու հետևանքով վարչական ակտն ընդունված համարվելու՝ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով նախատեսված իրավաբանական ֆիկցիան, որի ուժով վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման պահանջի մասին անձի դիմումի հիման վրա հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում վարչական մարմնի կողմից չընդունված բարենպաստ վարչական ակտը՝ վնասի հատուցում տրամադրելու մասին, կարող է համարվել ընդունված, եթե առկա են դրա համար անհրաժեշտ բոլոր պայմանները: Ընդ որում, նշված իրավական կառուցակարգի շրջանակներում վարչական ակտի ընդունված համարվելու դեպքերում այդ վարչական ակտից բխող իրավունքները դրա հասցեատիրոջ կողմից կարող են արդյունավետ կերպով իրացվել, եթե տվյալ անձին տրամադրվի հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի ընդունված լինելը հավաստող համապատասխան փաստաթուղթը (տե՛ս Էրիկ Վարդանյանն ընդդեմ ՀՀ ոստիկանության «Ճանապարհային ոստիկանություն» ծառայության թիվ ՎԴ/0528/05/16 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 25.04.2017 թվականի որոշումը):
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, նախկինում կայացրած որոշմամբ անդրադառնալով վնասի հատուցման պահանջի ներկայացման կարգին, արձանագրել է, որ ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման իրավունքը կենսագործվում է հետևյալ ընթացակարգով.
1) նախևառաջ վնաս պատճառած պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց գործողությունը, անգործությունը կամ վարչական ակտը պետք է շահագրգիռ անձի դիմումով (վարչական կամ դատական կարգով) ճանաչվի ոչ իրավաչափ,
2) այնուհետև շահագրգիռ անձը պետք է դիմի ոչ իրավաչափ գործողություն կատարած կամ ոչ իրավաչափ անգործություն դրսևորած կամ ոչ իրավաչափ վարչական ակտ ընդունած վարչական մարմնին` վնասի հատուցման պահանջով,
3) վնասի հատուցման դիմումի լրիվ կամ մասնակիորեն մերժման դեպքերում շահագրգիռ անձը կարող է վարչական կարգով բողոքարկել այդ դիմումը մերժելու մասին վարչական ակտը կամ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված համապատասխան հայցատեսակի միջոցով դիմել վարչական դատարան` ոչ իրավաչափ գործողություն կատարած կամ ոչ իրավաչափ անգործություն դրսևորած կամ ոչ իրավաչափ վարչական ակտ ընդունած վարչական մարմնին վնասի հատուցման վերաբերյալ վարչական ակտ ընդունելուն պարտավորեցնելու պահանջով,
4) վնասի հատուցման դիմումը չքննարկվելու դեպքում գործում է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով նախատեսված իրավաբանական ֆիկցիայի ինստիտուտը (դրա համար անհրաժեշտ բոլոր պայմանների առկայության պարագայում) (տե՛ս, Սիմոն Հովնանյանն ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության «Ճանապարհային ոստիկանություն» ծառայության թիվ ՎԴ/11507/05/17 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 19.03.2021 թվականի որոշումը):
Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների հիման վրա՝ Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ նաև իրավաբանական ֆիկցիայի գործողության պայմանների առկայությանը:
Այսպես, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ արձանագրել է, որ հայցվող վարչական ակտի իրավաչափությունը «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով սահմանված իրավաբանական ֆիկցիայի գործողության պայման չէ։ Նշվածից բացառություն է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 62-րդ հոդվածի 1-ին մասի «դ» կետով նախատեսված վարչական ակտի առոչնչության հիմքի առկայությունը, այն է՝ ակտով դրա հասցեատիրոջը տրամադրվում է ակնհայտ ոչ իրավաչափ իրավունք: Այսինքն՝ օրենքով սահմանված ժամկետում վարչական մարմնի կողմից չընդունված վարչական ակտի՝ օրենքի ուժով ընդունված համարվելու ֆիկցիայի գործողությունը պարզելիս դատական վերահսկողությունը սահմանափակվում է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 62-րդ հոդվածի 1-ին մասի «դ» կետով նախատեսված վարչական ակտի առոչնչության հիմքի առկայությունը (բացակայությունը) գնահատելով։ Ինչ վերաբերում է հայցվող վարչական ակտի հնարավոր անվավերության հիմքերին, ինչպես նաև հնարավոր առոչնչության մյուս հիմքերին, ապա քննարկվող իրավաբանական ֆիկցիայի գործողությունը պարզելիս դրանց առկայությունը (բացակայությունը) պետք է ենթակա չլինի դատարանի կողմից գնահատման (տե՛ս Գարեգին Խաչատրյանն ընդդեմ Երևան համայնքի, երրորդ անձինք ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտե և Դարյա Տուրիֆի թիվ ՎԴ/9652/05/16 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.04.2021 թվականի որոշումը):
Վճռաբեկ դատարանը, վերոգրյալով պայմանավորված, անհրաժեշտ է համարում անդրադարձ կատարել «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 62-րդ հոդվածի 1-ին մասի «դ» կետով նախատեսված վարչական ակտի առոչնչության հիմքի առկայությանը՝ վերահաստատելով նախկինում արտահայտած դիրքորոշումները։
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 62-րդ հոդվածի 1-ին մասի «դ» կետի համաձայն՝ առ ոչինչ է այն վարչական ակտը, որում առկա են, մասնավորապես՝ հետևյալ ակնառու կոպիտ սխալները. ակտով դրա հասցեատիրոջ վրա դրվում է ակնհայտ ոչ իրավաչափ պարտականություն, կամ նրան տրամադրվում է ակնհայտ ոչ իրավաչափ իրավունք:
Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ առ ոչինչ վարչական ակտն ընդունման պահից իրավաբանական ուժ չունի և ենթակա չէ կատարման կամ կիրառման, իսկ 3-րդ մասի համաձայն՝ առ ոչինչ վարչական ակտի կատարումը կամ կիրառումն առաջացնում է օրենքով սահմանված պատասխանատվություն:
ՀՀ սահմանադրական դատարանը, անդրադառնալով վարչական ակտի առոչնչության հիմքերին, իր 04.02.2014 թվականի թիվ ՍԴՈ-1137 որոշմամբ, մասնավորապես, արտահայտելով այն իրավական դիրքորոշումը, որ վարչական ակտի առ ոչինչ լինելու հանգամանքը պայմանավորված է ակնառու կոպիտ սխալներով, որոնք ի հայտ են գալիս առանց տվյալ վարչական ակտի իրավաչափությունը հատուկ ընթացակարգով ստուգելու և գնահատելու անհրաժեշտության և բացառում են տվյալ ակտի առ ոչինչ լինելու վերաբերյալ հնարավոր վեճերը:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ վարչական ակտի առոչինչ լինելու համար էական և անհրաժեշտ պայման է անձի վրա ակնհայտ ոչ իրավաչափ պարտականություն դնելը, կամ անձին ակնհայտ ոչ իրավաչափ իրավունք տրամադրելը: Այսինքն` անձի վրա դրվող պարտականությունը կամ անձին տրամադրվող իրավունքը պարտադիր կերպով պետք է լինի ակնհայտ ոչ իրավաչափ: Հետևաբար վարչական ակտով անձի վրա նույնիսկ «ոչ իրավաչափ» պարտականություն դնելը կամ անձին «ոչ իրավաչափ» իրավունք տրամադրելը, որը կարող է պարզվել այդ վարչական ակտի վիճարկման վարույթում, դեռևս բավարար չէ վարչական ակտն առոչինչ դիտելու համար: Այսինքն` վարչական ակտի առոչինչ լինելը հաստատված համարելու համար անհրաժեշտ է, որ դրանով տրամադրված իրավունքը կամ դրված պարտականությունը առերևույթ ոչ իրավաչափ լինի, իսկ բոլոր այն դեպքերում, երբ վիճարկվում է վարչական ակտի հիմքում դրված հանգամանքների հավաստիությունը կամ կիրառված նորմերի սխալ կիրառելիությունը կամ մեկնաբանությունը, ապա նման վարչական ակտը չի կարող դիտվել առոչինչ, այլ այն կարող է ճանաչվել անվավեր, այլ այն կարող է ճանաչվել անվավեր (տե՛ս, ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի Սպանդարյանի 1 հարկային տեսչությունն ընդդեմ «Նովռոսինվեստ» ՍՊԸ-ի` թիվ ՎԴ/0562/05/09 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 12.03.2010 թվականի որոշումը, «Տավրոս-66» ֆիրմա ՍՊԸ-ն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի Մաշտոցի հարկային տեսչության և ՀՀ ֆինանսների նախարարության թիվ ՎԴ/7157/05/08 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 12.03.2010 թվականի որոշումը, Ժիրայր Զոհրաբյանն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի աշխատակազմի Արարատի մարզային ստորաբաժանման, Աննա Զոհրաբյանի, երրորդ անձ ՀՀ Արարատի մարզի Գոռավանի գյուղական համայնքի թիվ ՎԴ3/0233/05/12 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.12.2017 թվականի որոշումը):
Ամփոփելով վերոգրյալը՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վարչական ակտի առ ոչինչ լինելը «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 62-րդ հոդվածի 1-ին մասի «դ» կետով հաստատված համարելու համար անհրաժեշտ է, որ դատական կարգով հաստատվի անձի վրա ակնհայտ ոչ իրավաչափ պարտականություն դնելը կամ անձին ակնհայտ ոչ իրավաչափ իրավունք տրամադրելը, իսկ բոլոր այն դեպքերում, երբ հայցվող վարչական ակտի առոչնչությունը պայմանավորվում է այնպիսի հանգամանքներով, որոնց ազդեցությունը վարչական ակտի իրավաչափության վրա ենթակա է ստուգման և գնահատման հատուկ ընթացակարգով, ապա նման վարչական ակտը չի կարող դիտվել առոչինչ։
Այսպիսով, ամբողջ վերոգրյալի հիման վրա՝ վերահաստատելով նախկինում արտահայտած դիրքորոշումները՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման պահանջով դիմելով համապատասխան վարչական մարմնին` շահագրգիռ անձը հայցում է իր պահանջի բավարարման վերաբերյալ բարենպաստ վարչական ակտի ընդունում, և այն պարագայում, երբ վարչական մարմինը վնասի հատուցման դիմումի վերաբերյալ օրենքով սահմանված ժամկետում որևէ որոշում չի կայացնում, վրա է հասնում «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով նախատեսված իրավական հետևանքը, այն է՝ հայցվող բարենպաստ վարչական ակտը համարվում է ընդունված:
Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.
Սույն գործի փաստերի համաձայն` Ընկերությունը հայց է ներկայացրել ընդդեմ Երևան համայնքի` պահանջելով պարտավորեցնել Երևան համայնքին հատուցել ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում Ընկերությանը պատճառված վնասը։
Դատարանը, բավարարել է Ընկերության հայցը՝ արձանագրելով, որ «(…) Ընկերությունը պահպանել է վնասի հատուցման պահանջ ներկայացնելու՝ օրենքով սահմանված ընթացակարգը, մասնավորապես, 01.12.2020 թվականին դիմում է ներկայացրել Երևանի քաղաքապետարան՝ թիվ ՎԴ/10942/05/18 վարչական գործով ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ին պատճառված նյութական վնասը փոխհատուցելու պահանջով, որը, թեև գրավոր որոշմամբ չի մերժվել, սակայն, դրա վերաբերյալ որևէ պատասխան չի ստացվել, այսինքն Ընկերության ներկայացված պահանջը վարչական մարմնի կողմից լուծման չի արժանացել:
Ներկայացված դիմումի վերաբերյալ որևէ պատասխան չստանալով՝ հայցվորն իր պահանջի վերջնական լուծումն ստանալու նպատակով հայցադիմում է ներկայացրել ՀՀ վարչական դատարան՝ վարչական մարմնի ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում պատճառված վնասի հատուցման պահանջով:
(…) վնասը, որի գոյության փաստը և չափը հաստատվել են սույն վարչական գործով իրականացված փորձաքննության արդյունքում, հանդիսացել է վարչական մարմնի իրականացրած վարչարարության հետևանք կամ այլ կերպ ասած՝ վարչական մարմնի գործողության և առաջացած վնասի միջև առկա է պատճառահետևանքային կապ:
Ողջ վերոգրյալի հիման վրա Դատարանն արձանագրում է, որ առկա են ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասը հատուցելու բոլոր պայմանները, մասնավորապես, «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ին պատճառվել է վնաս, այն պատճառվել է Երևան համայնքի (քաղաքապետարանի) իրականացրած վարչարարության հետևանքով, վարչարարությունը դատական կարգով ճանաչվել է ոչ իրավաչափ, հայցվորը դիմել է վարչական մարմնին՝ ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասը հատուցելու պահանջով, սակայն դիմումի պատասխան այդպես էլ չի ստացել: Հետևաբար Դատարանը գտնում է, որ հայցը հիմնավոր է: (…):
«Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ին պատճառված վնասը հաշվարկվել է երկու տարբերակով. տարբերակ առաջին՝ «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ին պատճառված ընդհանուր վնասը կազմել է 723.194.143 (յոթ հարյուր քսաներեք միլիոն հարյուր իննսունչորս հազար հարյուր քառասուներեք) ՀՀ դրամ, որից՝ 232.903.682 (երկու հարյուր երեսուներկու միլիոն ինը հարյուր երեք հազար վեց հարյուր ութսուներկու) ՀՀ դրամ իրական վնաս և 490.290.461 (չորս հարյուր իննսուն միլիոն երկու հարյուր իննսուն հազար չորս հարյուր վաթսունմեկ) ՀՀ դրամ բաց թողնված օգուտ, որում նվազեցումներ է կատարվել միայն բացօթյա նստատեղերի, կահույքի, փակ սրճարանի բարձրակարգ նստարանների և սպասարկման սպասքի ձեռքբերման շուկայական արժեքների մասով, և տարբերակ երկրորդ՝ «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ին պատճառված ընդհանուր վնասը կազմել է 675.872.408 (վեց հարյուր յոթանասունհինգ միլիոն ութ հարյուր յոթանասուներկու հազար չորս հարյուր ութ) ՀՀ դրամ, որից՝ 184.080.635 (հարյուր ութսունչորս միլիոն ութսուն հազար վեց հարյուր երեսունհինգ) ՀՀ դրամ իրական վնաս և 491.791.773 (չորս հարյուր իննսունմեկ միլիոն յոթ հարյուր իննսունմեկ հազար յոթ հարյուր յոթանասուներեք) ՀՀ դրամ բաց թողնված օգուտ, որում նվազեցումներ է կատարվել բացօթյա նստատեղերի, կահույքի, փակ սրճարանի բարձրակարգ նստարանների և սպասարկման սպասքի ձեռքբերման, լուսային և ձայնային տարբեր բարձրակարգ համակարգերի, հեռուստատեսային սարքերի և սարքավորումների, ինչպես նաև գովազդային սարքերի ձեռքբերման և տեղադրման շուկայական արժեքների մասով և հովացման ու ջեռուցման «Չիլեր» համակարգի տեղադրման արժեքի մասով:
Դատարանը, (…) գտնում է, որ կատարված ապամոնտաժման հետևանքով հետազոտման ենթակա շինությունը բնության մեջ գոյություն չունենալու պայմաններում օբյեկտիվորեն հնարավոր չէ ճշգրիտ և ամբողջական կերպով որոշել նշված սարքերի և գույքերի տեղադրման և (կամ) ձեռքբերման արժեքները, դրանց հետագա տեսքն ու պիտանելիությունը և դրանք ամբողջությամբ հաշվարկել պատճառած վնասի չափի մեջ: Միաժամանակ հաշվի առնելով հայցվոր ընկերության կողմից ներկայացված դիմումը, որով վերջինս խնդրել է Երևան համայնքին պարտավորեցնել հատուցել ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում պատճառված վնասները՝ 723.194.143 (յոթ հարյուր քսաներեք միլիոն հարյուր իննսունչորս հազար հարյուր քառասուներեք) ՀՀ դրամի կամ 675.872.408 (վեց հարյուր յոթանասունհինգ միլիոն ութ հարյուր յոթանասուներկու հազար չորս հարյուր ութ) ՀՀ դրամի չափով, Դատարանը գտնում է, որ ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում հայցվորին պատճառված վնասը ենթակա է հատուցման 675.872.408 (վեց հարյուր յոթանասունհինգ միլիոն ութ հարյուր յոթանասուներկու հազար չորս հարյուր ութ) ՀՀ դրամի չափով:
(…) Դատարանն արձանագրում է, որ ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/10942/05/18 վարչական գործով 27.05.2019 թվականին կայացված վճռով հաստատվել է այն հանգամանքը, որ ք.Երևան, Աբովյան փողոց, թիվ 26/3 հասցեում «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ի կողմից կառուցված շինության քանդման գործընթացը նախաձեռնվել է հենց Երևանի քաղաքապետարանի կողմից, և նույնիսկ եթե շինությունը չի քանդվել Երևանի քաղաքապետարանի աշխատակիցների կողմից, վարչական մարմնի կողմից նախաձեռնվել են այն քանդելուն ուղղված գործողություններ, այսինքն այդ շինությունը քանդվել է վարչական մարմնի կարգադրության արդյունքում: Նշված վճիռը սահմանված կարգով մտել է օրինական ուժի մեջ և դարձել անբողոքարկելի»:
Վերաքննիչ դատարանը բավարարել է Երևանի քաղաքապետարանի վերաքննիչ բողոքը՝ պատճառաբանելով, որ «(…) Վերաքննիչ դատարանի գնահատմամբ առկա է ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման առաջին նախադրյալը, մասնավորապես` Պատասխանողի կողմից ոչ իրավաչափ վարչարարության իրականացումը:
Վերաքննիչ դատարանը գալիս է հետևության, որ որպես իրական վնաս գնահատված գումարը չի կարող համարվել որպես ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնաս, հիմնավորմամբ առ այն, որ Դատարանի կողմից նշանակված դատաշինարարատեխնիկական և դատաապրանքագիտական համալիր փորձաքննության արդյունքում փորձագետը պատշաճ քննություն չի իրականացրել` պարզելու փաստացի պատճառված իրական վնասի չափը, այլ հիմք է ընդունել շուրջ տասը տարի առաջ «Տիգրիս» ՍՊ ընկերության կողմից տրված գույքի շուկայական արժեքի գնահատման հաշվետվությունը, ընդ որում, փորձագիտական եզրակացությունում ևս արձանագրվել է, որ արդեն իսկ նշված հետազոտման եղանակով նույնպես հնարավոր չէ պարզել, թե որքանով են արժանահավատ կամ անարժանահավատ «Տիգրիս» ՍՊ ընկերության կողմից 20.11.2010թ. գնահատման թիվ Ծ-02/11.2010 պայմանագրի շրջանակներում ՀՀ, ք. Երևան, Կենտրոն համայնք, Սայաթ-Նովա և Աբովյան փողոցների հատման մասում գտնվող սրճարանի կառուցման շրջակայքում կատարված շինարարական և այլ աշխատանքների շուկայական արժեքի գնահատման վերաբերյալ «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ին 05.12.2010 թվականին տրված շինարարական և այլ տեսակի աշխատանքների շուկայական արժեքները:
(…) Վերաքննիչ դատարանը եզրահանգում է, որ սույն դեպքում չի պարզվել իրական վնասի փաստացի չափը:
(…) Վերաքննիչ դատարանի գնահատմամբ վարկային պայմանագրերը Պատասխանողի կողմից իրականացված և թիվ ՎԴ/10942/05/18 վարչական գործով Դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճռով ոչ իրավաչափ ճանաչված քանդման գործողության արդյունքում Հայցվորին պատճառված վնասի չափը հիմնավորող վերաբերելի ապացույց չեն կարող հանդիսանալ, քանի որ առկա չէ որևէ գրավոր ապացույց վարկերի նպատակային նշանակության մասին, այսինքն` նշված մասով բացակայում է ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման նախապայման հանդիսացող և էական իրավական նշանակություն ունեցող պատճառական կապը:
(…) Վերաքննիչ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով Դատարանը, գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե պարզելու սկզբունքին համապատասխան, պատշաճ կերպով չի ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ` պարզելու Հայցվորի` իրավահարաբերության պահին փաստացի (մասնավորապես` օրինակ` գույքը վարձակալության տրամադրելու գործողությունների մասին) իրական նպատակները և մտադրությունները` ենթադրյալ բաց թողնված օգուտի հետ կապված»։
Վճռաբեկ դատարանը, վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո անդրադառնալով Վերաքննիչ դատարանի հետևությունների հիմնավորվածությանը, արձանագրում է հետևյալը.
Ընկերությունը, իրացնելով իր դատական պաշտպանության իրավունքը, հայցադիմում է ներկայացրել ՀՀ վարչական դատարան՝ ք.Երևան, Աբովյան փողոց, թիվ 26/3 հասցեում Ընկերությանը սեփականության իրավունքով պատկանած շինությունների քանդմանն ուղղված գործողությունները ոչ իրավաչափ ճանաչելու պահանջով: ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/10942/05/18 վարչական գործով 27.05.2019 թվականին կայացված վճռով հայցը բավարարվել է, և Երևան քաղաքի Կենտրոն վարչական շրջանի ղեկավարի կողմից ք.Երևան, Աբովյան փողոց, թիվ 26/3 հասցեում Ընկերության կողմից կառուցված շինությունների քանդմանն ուղղված գործողությունները ճանաչվել են ոչ իրավաչափ: Վճիռն օրինական ուժ է ստացել 05.08.2020 թվականին (հիմք՝ «www.court.am» պաշտոնական կայք):
Ընկերությունը 01.12.2020 թվականին Երևանի քաղաքապետարանին ուղղված դիմումով խնդրել է հատուցել թիվ ՎԴ/10942/05/18 վարչական գործով ոչ իրավաչափ ճանաչված գործողությունների արդյունքում Ընկերությանը պատճառված նյութական վնասը (608.296,344 ՀՀ դրամ, որից՝ 254,482,062 ՀՀ դրամ գումարը կազմում է իրական վնասը և 353.814,282 ՀՀ դրամը՝ չստացված եկամուտները (բաց թողնված օգուտ)), սակայն որևէ պատասխան՝ նշված դիմումի վերաբերյալ, չի ստացել:
Հաշվի առնելով սույն գործով արտահայտված իրավական դիրքորոշումները՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ տվյալ դեպքում առկա են իրավաբանական ֆիկցիայի կիրառման նախապայմանները, մասնավորապես՝ Ընկերությունը դիմել է վարչական մարմնին վնասի հատուցման պահանջով՝ հայցելով բարենպաստ վարչական ակտի ընդունում։ Դիմումը համապատասխանում է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 31-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա», «դ» և «ե» կետերի պահանջներին, բացակայում է հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի՝ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 62-րդ հոդվածի 1-ին մասի «դ» կետով նախատեսված՝ առոչնչության հիմքը, Երևանի քաղաքապետարանը օժտված է հայցվող բարենպաստ վարչական ակտը կայացնելու իրավասությամբ, այսինքն՝ եղել է հայցվող վարչական ակտը կայացնելու իրավասու սուբյեկտ, Երևանի քաղաքապետարանը օրենքով սահմանված ժամկետում ցուցաբերել է անգործություն՝ չընդունելով հայցվող բարենպաստ վարչական ակտն ընդունելու կամ դիմումը մերժելու մասին որոշում:
Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել այն հանգամանքը, որ սույն գործի շրջանակներում «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 102-րդ հոդվածի համատեքստում գնահատման ենթակա են եղել նույն օրենքի 48-րդ հոդվածով նախատեսված՝ օրենքի ուժով վարչական ակտն ընդունված համարվելու համար հիմք հանդիսացող պայմանները։ Ինչ վերաբերում է Վերաքննիչ դատարանի՝ փորձագետի եզրակացության արժանահավատության վերաբերյալ եզրահանգումներին, ապա դրանք չեն փաստում հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի առոչնչության մասին, մասնավորապես այն, որ Ընկերությանը տրամադրվում է ակնհայտ ոչ իրավաչափ իրավունք:
Նման պայմաններում Ընկերության դիմումով հայցվող վարչական ակտը Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ համարվում է ընդունված, քանի որ առկա են «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով նախատեսված՝ օրենքի ուժով վարչական ակտն ընդունված համարվելու համար հիմք հանդիսացող պայմանները, հետևաբար դիմող Ընկերությունը կարող էր ձեռնամուխ լինել համապատասխան իրավունքի իրականացմանը:
Այսպիսով վերոգրյալի հաշվառմամբ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Ընկերության կողմից հայցվող վարչական ակտն առերևույթ ոչ իրավաչափ չէ, այսինքն՝ առ ոչինչ չէ, մինչդեռ Ընկերության դիմումի հիման վրա հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում Երևանի քաղաքապետարանի կողմից որոշում չի կայացվել, որպիսի պայմաններում վարչական ակտը համարվել է ընդունված, և հայցվոր Ընկերությունը ձեռնամուխ է եղել համապատասխան իրավունքի իրականացմանը։
Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետով սահմանված` ստորադաս դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալու Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը հետևյալ հիմնավորմամբ.
«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի ողջամիտ ժամկետում իր գործի քննության իրավունք: Սույն գործով վեճի լուծումն էական նշանակություն ունի գործին մասնակցող անձանց համար: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործը ողջամիտ ժամկետում քննելը հանդիսանում է Կոնվենցիայի նույն հոդվածով ամրագրված անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր, հետևաբար գործի անհարկի ձգձգումները վտանգ են պարունակում նշված իրավունքի խախտման տեսանկյունից: Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալը բխում է արդարադատության արդյունավետության շահերից, քանի որ սույն գործով վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար նոր հանգամանք հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է:
Դատական ակտին օրինական ուժ տալիս Վճռաբեկ դատարանը հիմք է ընդունում սույն որոշման պատճառաբանությունները, ինչպես նաև գործի նոր քննության անհրաժեշտության բացակայությունը:
5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ.
ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 56-րդ հոդվածի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:
ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` կողմը, որի դեմ կայացվել է վճիռ, կամ որի բողոքը մերժվել է, կրում է Հայաստանի Հանրապետության դատական դեպարտամենտի` վկաներին և փորձագետներին վճարած գումարների հատուցման պարտականությունը, ինչպես նաև մյուս կողմի կրած դատական ծախսերի հատուցման պարտականությունը այն ծավալով, ինչ ծավալով դրանք անհրաժեշտ են եղել դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման համար (...):
«Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա» կետի համաձայն՝ պետական տուրքը ենթակա է վերադարձման մասնակի կամ լրիվ, եթե պետական տուրքը վճարվել է ավելի, քան պահանջվում է գործող օրենսդրությամբ:
Սույն գործով նկատի ունենալով այն փաստը, որ վճռաբեկ բողոքը ենթակա է բավարարման, իսկ Ընկերությունը վճռաբեկ բողոքի համար վճարել է 30.000 ՀՀ դրամ, այնինչ պետք է վճարեր 20.000 ՀՀ դրամ՝ որպես մեկ ոչ դրամական պահանջի գործով վճռաբեկ բողոքի համար օրենքով սահմանված պետական տուրքի գումար, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Ընկերության կողմից նախապես վճարված 20.000 ՀՀ դրամի չափով պետական տուրքի գումարը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի հիմքով ենթակա է հատուցման Երևանի քաղաքապետարանի կողմից:
Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա» կետի հիմքով ավել վճարված պետական տուրքը՝ 10.000 ՀՀ դրամի չափով, ենթակա է վերադարձման այն վճարած անձին:
Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-171-րդ հոդվածներով, 172-րդ հոդվածի 1-ին մասով` Վճռաբեկ դատարանը
Ո Ր Ո Շ Ե Ց
1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել: Բեկանել ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 28.02.2023 թվականի որոշումը և օրինական ուժ տալ ՀՀ վարչական դատարանի 12.07.2022 թվականի վճռին:
2. Երևանի քաղաքապետարանից հօգուտ «Մուշ-Մէդա» ՍՊԸ-ի բռնագանձել 20.000 ՀՀ դրամ՝ որպես վճռաբեկ բողոքի համար նախապես վճարված պետական տուրքի գումար:
3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և բողոքարկման ենթակա չէ:
Նախագահող և զեկուցող Հ. ԲԵԴևյԱՆ Լ. Հակոբյան Ք. ՄԿՈՅԱՆ
Ա․ ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ
Ռ. Հակոբյան
Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 22 դեկտեմբերի 2023 թվական: