նախագահող	Ռ. Հակոբյան
	զեկուցող	Լ. Հակոբյան
		Հ. Բեդևյան
		Ա. ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ

2023 թվականի սեպտեմբերի 01-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով Հայաստանի Հանրապետության պետական եկամուտների կոմիտեի (այսուհետ՝ Կոմիտե) վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 08.11.2019 թվականի որոշման դեմ` վարչական գործով ըստ հայցի Կոմիտեի ընդդեմ «Գիմաս» ՍՊԸ-ի (այսուհետ՝ Ընկերություն)՝ 9.277.846 ՀՀ դրամ բռնագանձելու պահանջի մասին,

Պ Ա Ր Զ Ե Ց

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.

Դիմելով դատարան՝ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի Շենգավիթի հարկային տեսչությունը պահանջել է Ընկերությունից հօգուտ պետական բյուջեի բռնագանձել 10.760.843 ՀՀ դրամ:

ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Ս. Հովակիմյան) 27.01.2015 թվականի որոշմամբ սույն վարչական գործի վարույթը՝ 949․835 ՀՀ դրամ ավելացված արժեքի հարկի և 533․162 ՀՀ դրամ եկամտային հարկի գումարները բռնագանձելու պահանջների մասերով, կարճվել է։

ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Ս. Հովակիմյան) 12.02.2015 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (նախագահող դատավոր՝ Ա․ Բաբայան, դատավորներ՝ Ա․ Աբովյան, Ա․ Սարգսյան) 02.12.2015 թվականի որոշմամբ ՀՀ վարչական դատարանի 12.02.2015 թվականի վճիռը բեկանվել, և գործն ուղարկվել է նույն դատարան` ամբողջ ծավալով նոր քննության։

ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Ա. Դիլանյան) (այսուհետ` Դատարան) 05.09.2018 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 08.11.2019 թվականի որոշմամբ Կոմիտեի վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, և  
Դատարանի 05.09.2018 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ։

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Կոմիտեն (ներկայացուցիչ Ա. Մնացականյան):

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքը, հիմնավորումները և պահանջը.

  Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում՝ ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի  25-րդ, 26-րդ և 124-րդ հոդվածները:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով․

Դատարանը և Վերաքննիչ դատարանը բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննություն չեն իրականացրել, որպիսի պայմաններում կպարզվեր փորձագետի եզրակացությունում առկա վրիպակը: Փորձագետի եզրակացությունն ուսումնասիրելու պայմաններում պարզ է դառնում, որ փորձագետի ներկայացրած հաշվարկում առկա է ակնհայտ սխալ, ինչի արդյունքում հարկային պարտավորության փոխարեն առաջացել է գերավճար։ Մասնավորապես՝ փորձագետի կողմից կատարված հաշվարկում 02.04.2009 թվականի դրությամբ հարկային պարտավորության ապառքը նշվել է ոչ թե 18.186.700 ՀՀ դրամ, այլ 7.686.700 ՀՀ դրամ։

Ինչ վերաբերում է Վերաքննիչ դատարանի այն վկայակոչմանը, որ վարչական մարմինը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 3-5-րդ մասերի դրույթների հիմքով զրկված չի եղել փորձագետին դատարան հրավիրելու և նրան փորձագիտական եզրակացության հետ կապված հարցադրումներ կատարելու համար միջնորդություններ կատարելու հնարավորությունից, ապա տվյալ դեպքում, վարչական դատավարության առանձնահատկություններից ելնելով, եթե նույնիսկ վարչական մարմինը չի իրացրել իր՝ փորձագետին դատարան հրավիրելու օրենսդրորեն ամրագրված իրավունքը, ապա Դատարանը զրկված չի եղել վերջինիս դատական նիստի հրավիրելու և եզրակացության համապատասխանատությունը գործում առկա փաստական հանգամանքներին պարզելու հնարավորությունից այն դեպքում, երբ վարչական մարմնի կողմից նիստի ընթացքում բարձրաձայնվել է փորձագետի եզրակացության հիմքում ընկած հաշվարկը հարկ վճարողների սպասարկման վարչության կողմից ստուգելու վերաբերյալ դիրքորոշումը։

  Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 08.11.2019 թվականի որոշումը։

3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը.

Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը.

1) ՀՀ վարչական դատարանը թիվ ՎԴ/1847/05/09 վարչական գործով 13.07.2009 թվականին կայացրած և օրինական ուժի մեջ մտած վճռով հաստատված է համարել, որ Ընկերության՝ հաստատագրված վճարի գծով պարտավորությունները 02.04.2009 թվականի դրությամբ կազմել են 23․942․600 ՀՀ դրամ, որից ապառք` 18․186․700 ՀՀ դրամ, տույժ` 5․755․900 ՀՀ դրամ։ Համաձայն 07.04.2009 թվականի թիվ 270 /755․000 ՀՀ դրամ/, 08.04.2009 թվականի թիվ 274 /1․500․000 ՀՀ դրամ/, 09.04.2009 թվականի թիվ 275 /1․500․000 ՀՀ դրամ/, 10.04.2009 թվականի թիվ 276 /1․500․000 ՀՀ դրամ/, 14.04.2009 թվականի թիվ 277 /1․000․000 ՀՀ դրամ/, 17.04.2009 թվականի թիվ 278 /300․000 ՀՀ դրամ/, 05.05.2009 թվականի թիվ 282 /550․000 ՀՀ դրամ/, 07.05.2009 թվականի թիվ 283 /2․000․000 ՀՀ դրամ/, 14.05.2009 թվականի թիվ 284 /1․500․000 ՀՀ դրամ/, 18.05.2009 թվականի թիվ 285 /750․000 ՀՀ դրամ/ և 19.06.2009 թվականի թիվ 287 /14․920․000 ՀՀ դրամ/ վճարման հանձնարարագրերի` պատասխանող Ընկերությունն ամբողջությամբ կատարել է հայցվոր կողմի պահանջը, ինչպես նաև վճարել է նախապես վճարված պետական տուրքի գումարը /19.06.2009 թվականի թիվ 288 պետական տուրքի վճարման հանձնարարագիր/ (հատոր 4-րդ, գ. թ. 126-127):

2) ՀՀ վարչական դատարանը թիվ ՎԴ/3727/05/09 վարչական գործով 14.12.2009 թվականին կայացրած և օրինական ուժի մեջ մտած վճռով հաստատված է համարել, որ Ընկերության՝ պետական բյուջեի նկատմամբ հարկային պարտավորությունը 23.07.2009 թվականի դրությամբ կազմել է՝ 33.728.500 ՀՀ դրամ, այդ թվում` հաստատագրված վճարի գծով՝ 32.758.900 ՀՀ դրամ, որից ապառք՝ 28.464.400 ՀՀ դրամ, տույժ՝ 4.294.500 ՀՀ դրամ, պարտադիր սոց. ապահովության վճարի գծով՝ 969.600 ՀՀ դրամ, որից ապառք՝ 900.200 ՀՀ դրամ, տույժ՝ 69.400 ՀՀ դրամ: «Գիմաս» ՍՊ ընկերության կողմից 28.07.2009 թվականի թիվ 299 վճարման հանձնարարագրով վճարվել է 3.700.000 ՀՀ դրամ, 07.08.2009 թվականի թիվ 300 վճարման հանձնարարագրով` 2.500.000 ՀՀ դրամ, 12.08.2009 թվականի թիվ 303 վճարման հանձնարարագրով` 1.600.000 ՀՀ դրամ, 14.08.2009 թվականի թիվ 304 վճարման հանձնարարագրով` 3.000.000 ՀՀ դրամ և 21.08.2009 թվականի թիվ 305 վճարման հանձնարարագրով` 1.000.0000 ՀՀ դրամ։ Ընդամենը ընկերության կողմից հաստատագրված վճարի գծով կատարվել է վճարում 11.800.000 ՀՀ դրամի չափով։ 30.11.2009 թվականին ՀՀ վարչական դատարան ներկայացված գրությամբ հայցվորը մասնակի` 20.800.000 ՀՀ դրամ հաստատագրված վճարի մասով, հրաժարվել է հայցային պահանջից և հայցային պահանջը պնդել է 11.958.900 դրամ հաստատագրված վճարի ու 969.600 ՀՀ դրամ պարտադիր սոց. ապահովության վճարի մասով։ Այսպիսով հաստատագրված վճարի գծով պարտավորությունները 23.07.2009 թվականին կազմել են 11.958.900 դրամ, որից ապառք՝ 7.664.400 ՀՀ դրամ, տույժ՝ 4.294.500 ՀՀ դրամ (հատոր 4-րդ, գ. թ. 104-107):

3) ՀՀ վարչական դատարանը թիվ ՎԴ/3890/05/11 վարչական գործով 31.08.2012 թվականին կայացրած և օրինական ուժի մեջ մտած վճռով հաստատված է համարել, որ «Գիմաս» ՍՊ ընկերության հաստատագրված վճարի գծով պարտավորությունը 10.06.2011թ. դրությամբ կազմել է 15.500.468 ՀՀ դրամ, որից ապառք՝ 166.063 ՀՀ դրամ, տույժ՝ 15.334.468 ՀՀ դրամ, և վճռել է նաև ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի Շենգավիթի հարկային տեսչությանը պարտավորեցնել որպես ոչ իրավաչափ գործողության հետևանքի վերացում՝ հաստատագրված վճարի գծով Ընկերության կողմից 2011 թվականի հունիսի 10-ին, հունիսի 13-ին և հունիսի 14-ին կատարված ընդամենը 8.065.000 ՀՀ դրամ վճարումներն ուղղել 2011 թվականի մայիս ամսվա հաստատագրված վճարի գծով հաշվարկված հարկի գումարի մարմանը և վերահաշվարկել հաշվարկված պարտավորության գումարները (հատոր 2-րդ, գ. թ. 35-42, հատոր 4-րդ, գ. թ. 108-114):

4) Ավտոտրանսպորտային միջոցների գազալցման (գազալիցքավորման) գործունեություն իրականացնողների կողմից գազի ֆիզիկական ծավալների և հաստատագրված վճարի չափի մասին տեղեկությունների, անձնական հաշվի քարտերի պատճենների, Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների նախարարության Շենգավիթի հարկային տեսչության կողմից կազմված պարտավորությունների վերաբերյալ տեղեկանքների համաձայն` «Գիմաս» ՍՊ ընկերության հարկային պարտավորությունները ՀՀ պետական բյուջեի հանդեպ 20.08.2013 թվականի դրությամբ կազմել են 10.760.843 ՀՀ դրամ, որից` ապառք` 3.649.535 ՀՀ դրամ, տույժ` 7.111.308 ՀՀ դրամ, այդ թվում` ավելացված արժեքի հարկի գծով` 949.835 ՀՀ դրամ, որից` ապառք` 324.467 ՀՀ դրամ, տույժ` 625.368 ՀՀ դրամ, եկամտային հարկի գծով` 533.162 ՀՀ դրամ, որպես ապառքի գումար, հաստատագրված վճարի գծով` 9.277.846 ՀՀ դրամ, որից` ապառք` 2.791.906 ՀՀ դրամ, տույժ` 6.485.940 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ. թ. 5-54, Հավելված):

5) Դատարանը 06.07.2016 թվականի որոշմամբ կասեցրել է վարչական գործի վարույթը և նշանակել փորձաքննության՝ առաջադրելով հետևյալ հարցերը․

 «1.  արդյո՞ք առկա է հաստատագրված վճարի գծով պարտավորություն, թե՝ ոչ,

2. եթե, այո, ապա որո՞նք են հաստատագրված վճարի գծով պարտավորության առաջացման մեխանիզմները (այդ թվում նաև ժամանակահատվածը) և չափը» (հատոր 4-րդ, գ. թ. 41-43):

6) ՀՀ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության թիվ 16-0324դ փորձագետի եզրակացության համաձայն. «1) Նախաձեռնողի կողմից առաջադրված՝ «Արդյոք առկա է հաստատագրված վճարի գծով պարտավորություն, թե ոչ։» հարցի շրջանակներում կատարված վերլուծություններից և հաշվարկներից երևում է, որ նախաձեռնողի կողմից սույն փորձաքննությանը տրամադրված ՎԴ/8423/05/13 վարչական գործի նյութերում առկա ՀՀ ԿԱ ՊԵԿ հաշվառման վայրի ՀՏ-ի կողմից ըստ հաստատագրված վճարի գծով վարվող և նախաձեռնողի կողմից 30.01.2014 թվականի դրությամբ տրամադրված անձնական հաշվի քարտերում կատարված գրառումների «Գիմաս» ընկերությունն ունի՝ 9․277․845 (ապառք՝ 2․791․906 + տույժ՝ 6․485․939) դրամ գումարի չափով հաստատագրված վճարի գծով պարտավորություն։ 2) Նախաձեռնողի կողմից առաջադրված՝ «Եթե այո, ապա որքան են հաստատագրված վճարի գծով պարտավորության առաջացման մեխանիզմները (այդ թվում նաև ժամանակահատվածը) և չափը։» հարցի շրջանակներում կատարված վերլուծություններից և հաշվարկից երևում է, որ «Գիմաս» ՍՊ ընկերության պարտավորությունները պետական բյուջեի նկատմամբ հաստատագրված վճարի գծով 30.01.2014 թվականի դրությամբ կազմում են՝ 9.277.845 դրամ, որից հաստատագրված վճարը կազմում է՝ 2․791․906 դրամ, իսկ, «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 23-րդ հոդվածի համաձայն, այդ գումարները ժամանակին պետ. բյուջե չվճարելու հետևանքով հաշվարկված տույժերը՝ 6.485.939 դրամ (հատոր 4-րդ, գ. թ. 63-76):

7) Դատարանը 19.07.2016 թվականի որոշմամբ վարչական գործի վարույթը կասեցրել է և նշանակել է լրացուցիչ փորձաքննություն՝ առաջադրելով հետևյալ հարցերը․

«1.  2010թ․ հունվարից առ 2011թ․ հոկտեմբերի ամիսների համար պատասխանողի մոտ հաստատագրված վճարի գծով հարկային պարտավորության առկա եղել է, թե՝ ոչ.: Եթե այո, ապա նշել դրա չափը` ըստ ամիսների.

2.  որքա՞ն հաստատագրված վճարի գումար է վճարվել ընկերության կողմից այդ ժամանակահատվածում` ըստ ամիսների, հաշվի առնելով նաև ներկայացված դատական ակտերը:

3. ներկայացնել հայցադիմումով առաջադրված հարկային պարտավորության գումարի առաջացման մեխանիզմները (ներառյալ առաջացման ժամանակահատվածը)» (հատոր 4-րդ, գ. թ. 137-139):

8) 05.04.2018 թվականին Դատարանում մուտքագրվել է ՀՀ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի փորձագետի եզրակացությունը, որի հիման վրա՝ Դատարանը 06.04.2018 թվականին կայացրել է «Գործի վարույթը վերսկսելու և դատաքննություն նշանակելու մասին» որոշումը (հատոր 5-րդ, գ. թ. 43-44):

  4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը.

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ՝ նույն հոդվածի   3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում՝ պայմանավորված Վերաքննիչ դատարանի կողմից ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 25-րդ, 26-րդ և 124-րդ հոդվածների խախտման արդյունքում արդարադատության բուն էությունը խաթարող դատական սխալ թույլ տալու հանգամանքով, որը, սակայն, հերքվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով.

Սույն վճռաբեկ բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ փորձագետի եզրակացության՝ որպես ապացույցի ինքնուրույն տեսակի գնահատման առանձնահատկություններին, գործի քննության ժամանակ ծագող հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերի քննարկման գործընթացում դատարանի լիազորություններին, կողմերի իրավունքներին և այդ իրավունքներից բարեխղճորեն օգտվելու պարտականությանը։

Այսպես, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) 37-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ գործի քննության ժամանակ ծագող հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերի պարզաբանման նպատակով դատարանը կարող է կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ փորձաքննություն նշանակել, որը կարող է հանձնարարվել կա'մ մասնագիտացված փորձագիտական հաստատությանը, կա'մ փորձագետին։ Նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ փորձաքննություն նշանակելու մասին դատարանը կայացնում է որոշում, որով սահմանվում են հարցերի ցանկը և բովանդակությունը։
Օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ փորձագետի եզրակացությունը հրապարակվում է, հետազոտվում դատական նիստում և գնահատվում մյուս ապացույցների հետ։

Միաժամանակ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը համապատասխան գործիքակազմ է տրամադրել Դատարանին փորձագիտական եզրակացության լրիվությունը, ամբողջականությունը, հիմնավորվածությունն և հստակությունն ապահովելու համար: Այն է՝ Օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ դատարանը կարող է որոշում կայացնել գրավոր եզրակացություն ներկայացրած փորձագետին դրա վերաբերյալ ցուցմունք տալու նպատակով դատարան հրավիրելու վերաբերյալ, եթե դա անհրաժեշտ է գործի առանձին հանգամանքներ պարզելու համար։ Նույն հոդվածի 6-րդ մասի համաձայն՝ փորձագիտական եզրակացության պարզ կամ ամբողջական չլինելու դեպքերում դատարանը կարող է նշանակել լրացուցիչ փորձաքննություն` դրա կատարումը հանձնարարելով միևնույն կամ մեկ այլ փորձագետի (մասնագիտացված փորձագիտական հաստատության)։ Նույն հոդվածի 7-րդ մասի համաձայն՝ եթե դատարանը կասկածներ ունի փորձագիտական եզրակացության արժանահավատության կամ հիմնավորվածության վերաբերյալ, կամ առկա են հակասություններ մի քանի փորձագետների եզրակացություններում, ապա դատարանը միևնույն հարցերի վերաբերյալ կարող է նշանակել կրկնակի փորձաքննություն, որի կատարումը հանձնարարվում է մեկ այլ փորձագետի (փորձագետների, մասնագիտացված փորձագիտական հաստատության)։

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը փորձաքննություն նշանակելու, փորձագիտական եզրակացության լրիվությունը, ամբողջականությունը, հիմնավորվածությունն և հստակությունն ապահովելու գործընթացում ակտիվ դերակատարության հնարավորություն է ապահովել նաև դատավարության մասնակիցների համար՝ վերջիններիս տրամադրելով համապատասխան իրավունքներ։

Այսպես, Օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետի համաձայն՝ կողմերն իրավունք ունեն, ի թիվս այլնի, հարցեր տալ փորձագետներին, ներկայացնել միջնորդություններ։ Օրենսգրքի 37-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ փորձաքննություն կարող է նշանակվել նաև դատավարության մասնակիցների միջնորդությամբ: Օրենսգրքի 37-րդ հոդվածի 3-րդ մասով դատավարության մասնակիցներին իրավունք է վերապահվում նաև դատարանին առաջադրելու հարցեր, որոնք պետք է պարզաբանվեն փորձաքննության ընթացքում, ինչպես նաև նշելու այն մասնագիտացված փորձագիտական հաստատությունը կամ այն փորձագետին, որին դատարանը կարող է հանձնարարել փորձաքննության կատարումը։ Օրենսգրքի 38-րդ հոդվածը երաշխավորում է նաև դատավարության մասնակիցների մասնակցության հնարավորությունը փորձաքննությանը. այդ նորմի համաձայն՝ դատավարության մասնակիցներն իրավունք ունեն ներկա լինելու փորձաքննությանը, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նրանց ներկայությունը կարող է խանգարել փորձագետի բնականոն աշխատանքին: Օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ դատավարության մասնակիցներն իրավունք ունեն փորձագետներին հարցեր տալու նրանց վարկարժանությունը պարզելու համար։ Օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված՝ միջնորդություններ ներկայացնելու իրավունքի շրջանակներում էլ դատավարության մասնակիցներն իրավունք ունեն Օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 6-րդ և  7-րդ մասերով նախատեսված դեպքերում միջնորդելու նշանակել համապատասխանաբար լրացուցիչ կամ կրկնակի փորձաքննություն, ինչպես նաև միջնորդել փորձագետին դատակոչել՝ տրված եզրակացության վերաբերյալ ցուցմունք տալու նպատակով:

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ օրենսդիրը դատավարության մասնակիցների համար երաշխավորել է իրավական հնարավորություն՝ մասնակցելու դատարանի կողմից փորձաքննություն նշանակելու գործընթացին և փորձագիտական եզրակացության հետազոտմանը՝ ի թիվս այլնի, վերջինիս հստակ, լրիվ, ամբողջական, արժանահավատ և հիմնավորված չլինելու դեպքում համապատասխան առարկություններ ու միջնորդություններ ներկայացնելու, այդ թվում՝ լրացուցիչ կամ կրկնակի փորձաքննություն նշանակելու, փորձագետին դատակոչելու վերաբերյալ միջնորդություններով հանդես գալու միջոցով:

  Վերոհիշյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ դատարանը փորձաքննություն նշանակելու գործընթացում իր վերը նշված լիազորություններն իրացնելիս սահմանափակված է գործի քննության ողջամիտ ժամկետը պահպանելու պարտականությամբ՝ հաշվի առնելով, որ դատական պաշտպանության իրավունքը ոչ միայն ներառում է անձի ենթադրյալ խախտված իրավունքների վերականգնման պահանջով դատարան դիմելու իրավունքը, այլև դատարանի պարտականությունը՝ ողջամիտ ժամկետում բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննություն իրականացնելու միջոցով լուծելու դատարանի իրավասությանը վերապահված վեճը: Ուստի, ողջամիտ ժամկետում գործի արդյունավետ քննության պահանջին համապատասխան յուրաքանչյուր գործով դատարանը, ելնելով գործի հանգամանքներից, դրա իրավական և փաստական բարդությունից, գնահատելով վարույթի մասնակցի համար գործի տևական քննության հետևանքները, պետք է ձեռնարկի բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ գործի քննությունը և լուծումը հնարավորինս սեղմ ժամկետում իրականացնելու համար։ Միաժամանակ, դատավարական իրավունքների չարաշահման արգելքի և բարեխղճության սկզբունքներից ելնելով՝ դատավարության մասնակիցները, իրենց հերթին, պարտավոր են գործի քննության ժամանակ ծագող հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերի քննարկման գործընթացում իրենց վերապահված դատավարական իրավունքներից օգտվել և դատավարական պարտականությունները կատարել բարեխղճորեն՝ առանց վնաս հասցնելու դատավարության մյուս մասնակիցներին և արդարադատության շահին, առանց գործի քննությունն անհարկի ձգձգելու և նպաստելով գործի քննությունը ողջամիտ ժամկետում կազմակերպելուն։

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշման կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.

Սույն գործով հայցվորը, դիմելով Դատարան, պահանջել է Ընկերությունից հօգուտ պետական բյուջեի բռնագանձել 9.277.846 ՀՀ դրամ:

Դատարանը 05.09.2018 թվականի վճռով հայցը մերժել է՝ արձանագրելով, որ թիվ ՎԴ/1847/05/09 և թիվ ՎԴ/3727/05/09 վճիռներում ամրագրված պարտավորությունների չափերը հարկային մարմնի կողմից կատարված հաշվարկներում հիմք չեն ընդունվել, ինչի արդյունքում հայցվորի կողմից հաշվի չի առնվել այն հանգամանքը, որ 20.09.2013 թվականի դրությամբ (հայցադիմումը դատարան ներկայացնելիս) պատասխանողի մոտ 2010-2011 թվականների համար հաշվարկված հաստատագրված վճարի գծով պարտավորությունը բացակայել է, ուստի «Գիմաս» ՍՊ ընկերությունից որպես հաստատագրված վճարի պարտավորություն 9.277.846 ՀՀ դրամ բռնագանձելու պահանջն անհիմն է և ենթակա մերժման:

Վերաքննիչ դատարանը Կոմիտեի վերաքննիչ բողոքը մերժել է՝ Դատարանի 05.09.2018 թվականի վճիռը թողնելով անփոփոխ: Միաժամանակ, անդրադառնալով 24.08.2018 թվականին Դատարանում նշանակված դատական նիստի ժամանակ Կոմիտեի ներկայացուցչի կողմից ներկայացված` դատական նիստը հետաձգելու միջնորդության վերաբերյալ բողոքաբերի փաստարկին առ այն, որ փորձագետի եզրակացությունն ուղարկվել է հարկ վճարողների սպասարկման վարչություն՝ հաշվարկը ստուգելու և փորձագետի եզրակացության վերաբերյալ Կոմիտեի տեսակետը ներկայացնելու համար, սակայն Դատարանի կողմից մերժվել է նշված միջնորդությունը` Վերաքննիչ դատարանն արձանագրել է, որ Վերաքննիչ դատարանում բողոքաբերի կողմից չի ներկայացվել նշվածի վերաբերյալ որևէ ապացույց, որը հնարավորություն կտար Վերաքննիչ դատարանին՝ գործում առկա մյուս ապացույցների հետ համադրության արդյունքում համապատասխան եզրահանգումներ կատարելու համար: Ինչ վերաբերում է բողոքաբերի կողմից նշված այն հանգամանքին, որ փորձագետի հաշվարկը սխալ է, ապա Վերաքննիչ դատարանը փաստել է, որ վարչական մարմինը, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 3-5-րդ մասերի դրույթների հիմքով, զրկված չի եղել փորձագետին դատարան հրավիրելու և նրան փորձագիտական եզրակացության հետ կապված հարցադրումներ կատարելու համար միջնորդություններ ներկայացնելու հնարավորությունից:

Վերը նշված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո համադրելով սույն գործի փաստերը և գնահատելով Վերաքննիչ դատարանի եզրահանգումների հիմնավորվածությունը` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը.

Սույն գործի փաստական հանգամանքները հանգում են հետևյալին.

Սույն գործով հայցը ՀՀ վարչական դատարան է ներկայացվել 20․09․2013 թվականին և վարույթ է ընդունվել 24․09․2013 թվականին։ ՀՀ վարչական դատարանի 12․02․2015 թվականի վճռով հայցը մերժվել է։ ՀՀ վարչական վերաքննիչ դատարանի 02․12․2015 թվականի որոշմամբ ՀՀ վարչական դատարանի 12․02․2015 թվականի վճիռը բեկանվել է և գործն ուղարկվել է ՀՀ վարչական դատարան՝ ամբողջ ծավալով նոր քննության։ ՀՀ վարչական վերաքննիչ դատարանի որոշման հիման վրա 04․02․2016 թվականին հարուցվել է վարչական գործի նոր քննության վարույթ։ Վարչական գործի նոր քննության շրջանակներում Դատարանի նախաձեռնությամբ 06․07․2016 թվականի որոշմամբ նշանակվել է փորձաքննություն՝ փորձագետներին առաջադրելով հետևյալ հարցերը․ «արդյո՞ք առկա է հաստատագրված վճարի գծով պարտավորություն թե՝ ոչ, եթե այո, ապա որո՞նք են հաստատագրված վճարի գծով պարտավորության առաջացման մեխանիզմները և չափը»։ ՀՀ վարչական դատարանի 20․02․2017 թվականի որոշմամբ փորձաքննություն նշանակելու կապակցությամբ կասեցված վարույթը վերսկսվել է և դատական նիստ է նշանակվել 27․04․2017 թվականին։ Պատասխանող կողմը Դատարանին ուղղված 03․03․2017 թվականի դիմումով խնդրել է թույլատրել ծանոթանալ գործի նյութերին, 27․04․2017 թվականի դատական նիստում միջնորդել է փորձագիտական եզրակացություն տված փորձագետին հրավիրել դատարան մի շարք հարցերի վերաբերյալ պարզաբանումներ ու բացատրություններ տալու նպատակով։ Դատարանի նույն նիստում կայացված որոշմամբ պատասխանող կողմի նշված միջնորդությունը բավարարվել է։ 27․04․2017 թվականի դատական նիստին հայցվոր կողմը չի ապահովել իր մասնակցությունը։ Հայցվորի ներկայությունը չի ապահովվել նաև հաջորդ՝ 08․06․2017 թվականին նշանակված և կայացած դատական նիստում։ Հայցվորի ներկայացուցիչը միջնորդել է հետաձգել հաջորդ՝ 23․06․2017 թվականին նշանակված դատական նիստը։ Հերթական՝ 19․07․2017 թվականի դատական նիստում, որին մասնակցել են կողմերի ներկայացուցիչները, պատասխանողի միջնորդությունը բավարարելու արդյունքում Դատարանը նշանակել է լրացուցիչ փորձաքննություն՝ կասեցնելով գործի վարույթը։

05.04.2018 թվականին Դատարանում մուտքագրվել է ՀՀ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի փորձագետի եզրակացությունը, որի հիման վրա՝ Դատարանը 06.04.2018 թվականին կայացրել է «Գործի վարույթը վերսկսելու և դատաքննություն նշանակելու մասին» որոշում: Նշված որոշումն ստանալուն պես պատասխանող կողմը 19․04․2018 թվականին Դատարանին ուղղված դիմումով խնդրել է թույլատրել ծանոթանալ գործի նյութերին։ Կոմիտեն Դատարանի 06.04.2018 թվականի «Գործի վարույթը վերսկսելու և դատաքննություն նշանակելու մասին» որոշումն ստացել է 18.04.2018 թվականին (հիմք՝ հետադարձ փոստային անդորրագիր, հատոր 5-րդ, գ. թ. 47): Գործի քննությունը վերսկսելուց հետո դատական նիստը նշանակվել է 24.05.2018 թվականին, նույն օրը՝ 24․05․2018 թվականին, Կոմիտեի ներկայացուցիչը միջնորդել է հետաձգել գործի քննությունը՝ միաժամանակ խնդրելով թույլատրել ծանոթանալ գործի նյութերին։ 24․05․2018  թվականի նիստը կողմերի միջնորդությամբ հետաձգվել է և հաջորդ դատական նիստը նշանակվել է 15.08.2018 թվականին, որին ներկայանալով՝ Կոմիտեի ներկայացուցիչը կրկին միջնորդել է հետաձգել գործի դատաքննությունը՝ փորձագետի եզրակացությանը ծանոթանալու համար ժամկետ տրամադրելու նպատակով։ Դատարանը, բավարարելով Կոմիտեի ներկայացուցչի միջնորդությունը, դատաքննությունը կրկին հետաձգել է՝ հաջորդ դատական  նիստը նշանակելով 24.08.2018 թվականին: 24.08.2018 թվականի դատական նիստում Կոմիտեի ներկայացուցիչը միջնորդել է կրկին հետաձգել դատաքննությունը՝ պատճառաբանելով, որ «վարչական մարմինը չի ընդունում փորձագիտական եզրակացությամբ հայտնված փաստերը, ուստի այն քննարկելու և վերահաշվարկ կատարելու համար գործի նյութերն ուղարկվել են վարչական մարմնի համապատասխան աշխատակիցներին պատասխանողի հարկային պարտավորությունների վերաբերյալ ստուգումներ իրականացնելու համար, ինչի արդյունքում միգուցե հայցապահանջի փոփոխություն լինի»։ Կոմիտեի ներկայացուցչի միջնորդությունը Դատարանի կողմից մերժվել է գործի քննությունը ողջամիտ ժամկետում ապահովելու նկատառումներից ելնելով և գործի քննությունն ավարտվել է։

Վերը նշված փաստերի համադրված վերլուծության արդյունքում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Կոմիտեն առնվազն Դատարանի 06.04.2018 «Գործի վարույթը վերսկսելու և դատաքննություն նշանակելու մասին» որոշումը 18․04․2018 թվականին ստանալու պահից տեղեկացված է եղել խնդրո առարկա փորձագիտական եզրակացության առկայության մասին և այդ պահից սկսած հնարավորություն ուներ գործի նյութերին ծանոթանալու իրավունքի իրացմամբ ծանոթանալ եզրակացության բովանդակությանը՝ դրա վերաբերյալ ներկայացնելով Կոմիտեի դիրքորոշումն ու փաստարկները։

Մինչդեռ, Կոմիտեի ներկայացուցիչը միայն 25․04․2018 թվականին նշանակված նիստի օրն է միջնորդել թույլատրել ծանոթանալ գործի նյութերին՝ միաժամանակ միջնորդելով հետաձգել գործի քննությունը։ Ընդ որում, նման միջնորդություն ներկայացնելուց հետո, մինչև 15․08․2018 թվականը նշանակված հաջորդ դատական նիստի օրը, գրեթե չորս ամիս հայցվոր կողմը չի ծանոթացել գործի նյութերին, այդ թվում՝ փորձագիտական եզրակացությանը, և 15․08․2018 թվականի նիստում փորձագիտական եզրակացությանը ծանոթանալու նպատակով գործի քննությունը հետաձգելու միջնորդություն  է ներկայացրել՝ գործի նյութերին ծանոթանալով միայն 15․08․2018 թվականին։ Ավելին, չնայած նրան, որ  15.08.2018 թվականին նշանակված դատաքննությունը հետաձգվել էր Կոմիտեին փորձագետի եզրակացությանը ծանոթանալու հնարավորություն նպատակով՝ 24.08.2018 թվականի դատական նիստում Կոմիտեի ներկայացուցիչը միջնորդել է կրկին հետաձգել դատաքննությունը՝ փորձագիտական եզրակացության առնչությամբ դիրքորոշում ներկայացնելու համար:

Վերոհիշյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Կոմիտեն, ունենալով բավարար ժամանակ և հնարավորություն՝ փորձագետի եզրակացությանը ծանոթանալու և դրա վերաբերյալ դիրքորոշում ներկայացնելու համար, իր դատավարական իրավունքներից օգտվելով անբարեխղճորեն, տևական ժամանակ չի իրացրել իր այդ հնարավորությունը։

Մինչդեռ, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Դատարանը, գործի հանգամանքներն ի պաշտոնե պարզելու սկզբունքին, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 25-րդ և 27-րդ հոդվածների պահանջներին համապատասխան, ձեռնարկել է Օրենսգրքի 37-րդ, 40-րդ հոդվածներով սահմանված անհրաժեշտ միջոցները գործի լուծման համար էական նշանակություն ունեցող՝ հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերը պարզաբանելու նպատակով, մասնավորապես՝ փորձաքննություն նշանակելու փորձաքննությունն իրականացրած փորձագետին դատարան հրավիրելու, այնուհետև՝ լրացուցիչ փորձաքննություն նշանակելու միջոցով։ Միաժամանակ, Դատարանի կողմից ձեռք են բերվել այլ վարչական գործերով՝ սույն գործի համար նախադատելի փաստեր պարունակող դատական ակտերը՝ դրանք ներկայացնելով նաև փորձաքննությունը կատարող փորձագետին։

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Դատարանն օգտագործել է Օրենսգրքով նախատեսված ողջ գործիքակազմը փորձագետի եզրակացության հստակությունը, լրիվությունը, ամբողջականությունն ու արժանահավատությունն ապահովելու համար և հայցվոր կողմի 24.08.2018 թվականի դատական նիստում ներկայացված՝ գործի քննությունը հետաձգելու միջնորդությունն իրավաչափորեն մերժել է՝ ելնելով դեռևս 24․09․2013 թվականից մեկնարկած և գրեթե 5 տարի շարունակվող վարչական գործի քննությունը ողջամիտ ժամկետում ապահովելու նկատառումներից։

Վերոգրյալի հիման վրա՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը բավարար չէ Վերաքննիչ դատարանի 08.11.2019 թվականի որոշումը բեկանելու համար, քանի որ Դատարանը, 05.09.2018 թվականի վճռով հայցը մերժելով, իսկ Վերաքննիչ դատարանը, այդ վճիռն անփոփոխ թողնելով, կայացրել են գործն ըստ էության ճիշտ լուծող դատական ակտեր: Հետևաբար սույն գործով անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված՝ ստորադաս դատարանի դատական ակտն անփոփոխ թողնելու Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը:

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ.

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 56-րդ հոդվածի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` կողմը, որի դեմ կայացվել է վճիռ, կամ որի բողոքը մերժվել է, կրում է Հայաստանի Հանրապետության դատական դեպարտամենտի` վկաներին և փորձագետներին վճարած գումարների հատուցման պարտականությունը, ինչպես նաև մյուս կողմի կրած դատական ծախսերի հատուցման պարտականությունը այն ծավալով, ինչ ծավալով դրանք անհրաժեշտ են եղել դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման համար: Դատական պաշտպանության այն միջոցի հետ կապված ծախսերը, որ իր նպատակին չի ծառայել, դրվում են այդ միջոցն օգտագործած կողմի վրա, անգամ եթե վճիռը կայացվել է այդ կողմի օգտին:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ հայցվորի կողմից վճռաբեկ բողոքի համար պետական տուրքը վճարված լինելու պարագայում պետական տուրքի հարցը պետք է համարել լուծված՝ նկատի ունենալով, որ վերջինիս բողոքը ենթակա է մերժման:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-171-րդ հոդվածներով, 172-րդ հոդվածի 1-ին մասով` Վճռաբեկ դատարանը

Ո Ր Ո Շ Ե Ց

1. Վճռաբեկ բողոքը մերժել: ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 08.11.2019 թվականի որոշումը թողնել անփոփոխ:

2.  Դատական ծախսերի հարցը համարել լուծված:

3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և բողոքարկման ենթակա չէ: