39. Սկսած 2018 թվականի ապրիլի 9-ից՝ սահմանադրական փոփոխությունների բոլոր նախագծերը պետք է ուղարկվեն Սահմանադրական դատարան՝ նախնական սահմանադրական վերանայման նպատակով: Համապատասխան դրույթներն ունեն հետևյալ բովանդակությունը.

Հոդված 168

«Սահմանադրական դատարանի վերաբերյալ ակտով սահմանված կարգով՝ Սահմանադրական դատարանը

...

2) մինչև Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի, ինչպես նաև հանրաքվեի դրվող իրավական ակտերի նախագծերի ընդունումը որոշում է դրանց համապատասխանությունը Սահմանադրությանը,

...»։

169-րդ հոդվածի 2-րդ կետ

«Սահմանադրության 168-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսված դեպքերում Ազգային ժողովը դիմում է Սահմանադրական դատարանին Սահմանադրության փոփոխությունների մասով ...»։

Սահմանադրական դատարանը որոշել է, որ նշված վերանայումը սկզբունքորեն պարտադիր է՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ փոփոխությունների նախագիծը վերաբերում է տվյալ դատարանի դատավորների մեծամասնության իրավունքներին և ուղղակի իրավական հետևանքներ չի առաջացնում որևէ այլ անձի համար (2021 թվականի ապրիլի 29-ի SDV-1590 որոշում11՝ 5.8-րդ կետեր): Սահմանադրական դատարանի կարծիքով՝ այդպիսի հանգամանքներում բոլոր նշված դատավորները ստիպված կլինեն ինքնաբացարկ հայտնել՝ դատարանին թողնելով առանց քվորման (ինչ վերաբերում է քվորմանը, տե՛ս ստորև՝ 41-րդ կետը):

40. Ազգային ժողովի կանոնակարգի վերաբերյալ սահմանադրական ակտի 86-րդ մասն առավել մանրամասն կարգավորում է սահմանադրական փոփոխությունների ընդունման ընթացակարգը: Այն ուժի մեջ է մտել 2018 թվականի ապրիլի 9-ին (այդ ակտի 166-րդ մասի 1-ին կետին համապատասխան): 2020 թվականի հունիսի 3-ին ընդունված նշված ակտի փոփոխության համաձայն՝ Սահմանադրական դատարանի կողմից վերանայման շրջանակը սահմանափակված էր Սահմանադրության անփոփոխելի դրույթների համապատասխանության հարցում վերահսկմամբ: Խնդրո առարկա փոփոխությունն ուժի մեջ է մտել 2020 թվականի հունիսի 25-ին: Այդ դրույթի ներկայիս տարբերակն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«1. Սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծը քննարկվում է Ազգային ժողովում՝ երկու ընթերցմամբ՝ Կանոնակարգի 16-17-րդ գլուխներին համապատասխան՝ օրենքի նախագծերի համար սահմանված կարգով:

2. Աահմանադրական փոփոխություններն ամբողջությամբ երկրորդ ընթերցմամբ ընդունելուց առաջ քվեարկության է դրվում սահմանադրական փոփոխությունների համար Սահմանադրական դատարան դիմելու՝ Ազգային ժողովի որոշման նախագիծը: Որոշումն ընդունվելու դեպքում Ազգային ժողովի նախագահը երկու աշխատանքային օրվա ընթացքում ստորագրում է այդ որոշումը և այն ուղարկում Սահմանադրական դատարան երկրորդ ընթերցմամբ քննարկված՝ Սահմանադրության փոփոխության նախագծի հետ միասին՝ գնահատելու համար նախագծի սահմանադրականությունը Սահմանադրության անփոփոխելի հոդվածների համապատասխանության տեսանկյունից: Հարցի քննարկումն ընդհատվում է մինչև Սահմանադրական դատարանի որոշումը ստանալը:

3. Այն դեպքում, երբ սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի՝ Սահմանադրության՝ փոփոխման ոչ ենթակա հոդվածներին համապատասխանության տեսանկյունից սահմանադրականության գնահատում իրականացնելիս Սահմանադրական դատարանը հայտնում է, որ նախագիծը չի համապատասխանում Սահմանադրությանը, նախագիծը դուրս է բերվում շրջանառությունից:

4. Այն դեպքում, երբ սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի սահմանադրականությունը Սահմանադրության՝ անփոփոխելի հոդվածներին համապատասխանության տեսանկյունից գնահատելիս Սահմանադրական դատարանը նախագիծը ճանաչում է Սահմանադրությանը համապատասխանող, որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո տվյալ հարցի շուրջ քվեարկությունն անցկացվում է Ազգային ժողովի առաջիկա հերթական նիստին՝ ըստ հետևյալ ընթացակարգի.

1) Կանոնակարգի 84-րդ մասի 3-րդ կետով սահմանված դեպքում [ինչը վերաբերում է Սահմանադրության 202-րդ հոդվածի 1-ին կետին] քվեարկության է դրվում սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծը հանրաքվեի դնելու վերաբերյալ Ազգային ժողովի որոշման նախագիծը, որն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով:

2) Կանոնակարգի 84-րդ մասի 4-րդ կետով սահմանված դեպքում [ինչը վերաբերում է Սահմանադրության 202-րդ հոդվածի 2-րդ կետին] քվեարկության է դրվում սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծը, որն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով:

5. Այն դեպքում, երբ սույն մասի 4-րդ պարբերության 2-րդ կետում նշված սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծը չի ընդունվում, հիմնական զեկուցողը կարող է հայտարարություն անել առավելագույնը քսան րոպե տևողությամբ՝ ներկայացնելով նախագիծը հանրաքվեի դնելու վերաբերյալ Ազգային ժողովի որոշման նախագիծը: Հիմնական զեկուցողի կողմից արված հայտարարությունից հետո խմբակցությունների ներկայացուցիչները կարող են հայտարարություններ անել առավելագույնը տասը րոպե տևողությամբ, ինչից հետո որոշման նախագիծը քվեարկության է դրվում: Որոշումն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով: Այն դեպքում, երբ որոշումը չի ընդունվում, նախագիծը հանվում է շրջանառությունից:

6. Ազգային ժողովի նախագահը մեկ շաբաթվա ընթացքում Հանրապետության նախագահին է ներկայացնում սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծը համապատասխան նախագծի հետ միասին հանրաքվեի դնելու վերաբերյալ Ազգային ժողովի որոշումը: Նախագահը հանրաքվե է նշանակում նշված փաստաթղթերն ստանալուց հետո՝ երեք օրվա ընթացքում:

7. Ազգային ժողովի նախագահը հրապարակում է Ազգային ժողովի կողմից ընդունված սահմանադրական փոփոխությունները մեկ շաբաթվա ընթացքում:

41. Սահմանադրական դատարանի վերաբերյալ Սահմանադրական ակտի 62-րդ մասի 4-րդ կետով նախատեսված է, որ դատարանը սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի սահմանադրականության վերաբերյալ որոշումները կայացնում է դատավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

Գ. Ինչ վերաբերում է Բարձրագույն դատական խորհրդին

42. Բարձրագույն դատական խորհուրդն անկախ մարմին է, որը երաշխավորում է սովորական դատարանների (այդ թվում՝ Վճռաբեկ դատարանի) և այդ դատավորների անկախությունը: Այն ստեղծվել է 2018 թվականին՝ Սահմանադրության 173-րդ հոդվածի հիման վրա: Համաձայն Սահմանադրության 174-րդ հոդվածի՝ Բարձրագույն դատական խորհուրդն ունի տասն անդամներ, որոնք նշանակվում են հինգ տարի չերկարաձգվող ժամկետով. հինգ անդամ նշանակվում են Դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից՝ այն դատավորների ցանկից, որոնք որպես դատավոր ունեն առնվազն տասը տարվա փորձ, և տասն անդամներ նշանակվում են Ազգային ժողովի կողմից՝ առնվազն տասնհինգ տարվա փորձով ականավոր իրավաբանների ցանկից: Խորհրդի նախագահն ընտրվում է իր գործընկերների կողմից՝ հաջորդաբար այն անդամների ցանկից, որոնք նշանակվում են Դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից, ինչպես նաև այն անդամների ցանկից, որոնք նշանակվում են Ազգային ժողովի կողմից:

II. ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՆՅՈՒԹԵՐ

Ա. Ինչ վերաբերում է նշանակման ժամանակահատվածին

43. 2010 թվականի մարտի 12-ին և 13-ին 82-րդ լիագումար նիստին (CDL-AD(2010)004) ընդունված՝ Դատական համակարգի անկախության մասին զեկույցի I մասում նշված Դատավորների անկախության սկզբունքին համապատասխան՝ Վենետիկի հանձնաժողովը եկել է հետևյալ եզրակացության.

«34. ԵԴԽԽ-ի12 թիվ 1 եզրակացության մեջ (48-րդ կետ) ավելացված է. «Եվրոպական գործելակերպն ընդհանուր առմամբ միտված է կատարելու ամբողջ դրույքով նշանակումներ մինչև օրինական կենսաթոշակային տարիքը լրանալը: Սա անկախության տեսանկյունից ամենաքիչ խնդրահարույց մոտեցումն է»: ...

35. Սա համապատասխանում է Վենետիկի հանձնաժողովի դիրքորոշմանը, որը, բացառությամբ որոշակի դեպքերի, ինչպես Սահմանադրական դատարանի դատավորների դեպքում, մշտապես հավանություն է տվել պաշտոնավարմանը՝ մինչև կենսաթոշակի անցնելը»:

Բ. Ինչ վերաբերում է պաշտոնավարման անվտանգությանը

1. Միավորված ազգերի կազմակերպությունը

44. Դատական համակարգի անկախության հիմնական սկզբունքների համապատասխան մասերն ունեն հետևյալ բովանդակությունը13.

«12. Թե՛ նշանակված, թե՛ ընտրված դատավորների համար պետք է երաշխավորվի պաշտոնավարումը՝ մինչև պարտադիր կենսաթոշակային տարիքը լրանալը կամ պաշտոնավարման ժամկետը լրանալը՝ նման ժամկետի առկայության դեպքում:

...

20. Կարգապահական, կասեցման կամ հեռացման ընթացակարգերը ենթակա են անկախ վերանայման: Այս սկզբունքը չի կարող կիրառելի լինել վերին ատյանի դատարանի որոշումների, ինչպես նաև իմպիչմենտի կամ նմանատիպ ընթացակարգերի վերաբերյալ՝ օրենսդրությամբ սահմանված որոշումների նկատմամբ»:

45. «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի (դատարանների և տրիբունալների առջև հավասարության և արդար դատաքննության իրավունք) 14-րդ հոդվածի վերաբերյալ 2007 թվականի օգոստոսի 23-ին հրապարակված թիվ 32 Ընդհանուր մեկնաբանությունում Միավորված ազգերի կազմակերպության մարդու իրավունքների կոմիտեն արել է հետևյալ հայտարարությունը (առանց ծանոթագրությունների).

«20. Դատավորները կարող են պաշտոնանկ արվել ոչ պատշաճ վարքագծի կամ ոչ կոմպետենտության լուրջ պատճառների կապակցությամբ՝ սահմանադրությամբ կամ օրենքով սահմանված՝ օբյեկտիվությունը և անաչառությունն ապահովող արդար ընթացակարգերին համապատասխան: Գործադիրի կողմից դատավորների պաշտոնանկությունը, օրինակ՝ այն ժամկետը լրանալուց առաջ, որով նրանք նշանակվել են, առանց որևէ պատճառ ներկայացնելու և առանց պաշտոնանկությունը վիճարկելու համար իրենց հասանելի արդյունավետ դատական պաշտպանության միջոցների՝ անհամատեղելի է դատական համակարգի անկախության հետ: Նույնը կիրառելի է, օրինակ՝ գործադիրի կողմից ենթադրաբար կոռումպացված դատավորների պաշտոնանկության նկատմամբ՝ առանց օրենքով նախատեսված ընթացակարգերից որևէ մեկին հետևելու»:

2. Եվրոպայի խորհուրդը

46. Դատավորների կանոնադրության մասին եվրոպական խարտիայի համապատասխան մասն14 ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«1.1. Դատավորների կանոնադրության մասին եվրոպական խարտիայի նպատակն է ապահովել այն իրավասությունը, անկախությունն ու անաչառությունը, որն ամեն անհատ օրինականորեն ակնկալում է դատարաններից և յուրաքանչյուր դատավորից, որին վստահված է իր իրավունքների պաշտպանությունը: Այն բացառում է ամեն դրույթ և ամեն ընթացակարգ, որը կարող է խաթարել վստահությունն այդպիսի իրավասության, անկախության և անաչառության նկատմամբ ...

...

1.3. Դատավորի ընտրության, հավաքագրման, նշանակման, կարիերայի առաջընթացի կամ պաշտոնավարման դադարեցման վրա ազդող ցանկացած որոշման մասով կանոնադրությունը նախատեսում է գործադիր և օրենսդիր իշխանություններից անկախ մարմնի միջամտությունը, որի շրջանակներում դատավորի պաշտոնը զբաղեցրած անձանց առնվազն կեսն ընտրվում են իրենց գործընկերների կողմից՝ համաձայն այն մեթոդների, որոնք երաշխավորում են դատական իշխանության առավել ընդգրկուն ներկայացվածությունը:

1.4. Կանոնադրությունը յուրաքանչյուր դատավորի համար, որը համարում է, որ կանոնադրությամբ սահմանված իր իրավունքները կամ ընդհանուր առմամբ իր անկախությունը կամ իրավական գործընթացի անկախությունը սպառնալիքի տակ կամ որևէ կերպ անտեսված են, նախատեսում է այդպիսի անկախ մարմնին դիմելու հնարավորություն՝ այդ գործընթացի համար հասանելի իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցներով կամ իրավական պաշտպանության միջոցներ առաջարկելով:

...

5.1. Դատավորի կողմից Կանոնադրությամբ հստակ սահմանված պարտականություններից մեկի կատարման թերացումը կարող է սանկցիա առաջացնել միայն կողմերի լիարժեք լսումն ապահովող վարույթի շրջանակներում, որում դատավորը, որի դեմ առկա է վարույթը, ունի ներկայացված լինելու իրավունք այնպիսի որոշման հիման վրա, որն ընդունվել է այնպիսի տրիբունալի կամ մարմնի առաջարկությամբ, խորհրդով կամ համաձայնությամբ, որի անդամների առնվազն կեսն ընտրված դատավորներ են: Կիրառելի սանկցիաների չափը սահմանված է Կանոնադրությամբ, և դրանց կիրառությունը հիմնված է համաչափության սկզբունքի վրա: Գործադիր մարմնի, տրիբունալի կամ սանկցիա նշանակող մարմնի որոշումը սահմանված կարգով ենթակա է բողոքարկման ավելի բարձր դատական ատյանում:

...

7.1. Դատավորն ընդմիշտ դադարում է պաշտոնավարումը հրաժարական ներկայացնելու, ֆիզիկական անբավարարության մասին բժշկական հավաստագրի, տարիքային շեմը լրանալու, իրավաբանորեն ֆիքսված ժամկետը լրանալու կամ սույն փաստաթղթի 5.1 կետով սահմանված ընթացակարգի շրջանակներում ներկայացված պաշտոնանկության դեպքերում:

7.2. Բացառությամբ տարիքային շեմը կամ պաշտոնավարման ֆիքսված ժամկետը լրանալու դեպքերի՝ սույն փաստաթղթի 7.1 կետով սահմանված պատճառներից մեկի առկայությունը պետք է հաստատվի սույն փաստաթղթի 1.3 կետում նշված մարմնի կողմից»:

47. Դատավորների կանոնադրության մասին եվրոպական խարտիայի բացատրական հուշագրի համապատասխան մասն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«1. ... Խարտիայի դրույթները վերաբերում են բոլոր այն մասնագիտացված դատարանների դատավորների կանոնադրությանը, որտեղ մարդկանց կոչ է արվում ներկայացնել իրենց գործը, կամ որոնք միտված են գործով որոշում կայացնելու քաղաքացիական, քրեական, վարչական կամ այլ ընդդատության շրջանակներում:

...

1.3. Խարտիան նախատեսում է գործադիր և օրենսդիր մարմիններից անկախ մարմնի միջամտությունը, որտեղ դատավորների ընտրության, հավաքագրման կամ նշանակման, նրանց կարիերայի աճի կամ պաշտոնավարման դադարեցման վերաբերյալ պետք է առկա լինի որոշում:

Սույն դրույթի բովանդակությունը կիրառելի է տարբեր իրավիճակների նկատմամբ՝ գործադիր կամ օրենսդիր մարմինների համար խորհրդատվության տրամադրումից մինչև անկախ մարմնի կողմից իրական որոշումներ կայացնելը:

Այս առումով անհրաժեշտ է հաշվի առնել ներպետական համակարգերի տարբերությունները: Որոշ երկրներում անկախ մարմնի կողմից նշանակումների համար պատասխանատու քաղաքական մարմնի փոխարինումը կարող էր դժվարությամբ ընդունվել: Այնուամենայնիվ, այդպիսի դեպքերում անկախ մարմնի նույնիսկ մեկ խորհուրդը կամ կարծիքը ստանալու պահանջը նշանակումներ կատարող պաշտոնական մարմնի համար մեծ խթան է, եթե ոչ իրական պարտավորություն: Խարտիայի էությունից բխում է, որ անկախ մարմնի խորհուրդները և կարծիքները չեն երաշխավորում ընդհանուր առմամբ գործնականում դրանց պահպանումը: Քաղաքական կամ վարչական մարմինը, որը չի հետևում այդ խորհրդին կամ կարծիքին, առնվազն պարտավոր է նշել մերժման պատճառը:

Խարտիայի սույն դրույթի բովանդակության հիման վրա անկախ մարմինը կարող է նաև միջամտել՝ ներկայացնելով ուղղակի կարծիք, պաշտոնական կարծիք, խորհուրդ, առաջարկ կամ փաստացի կայացված որոշում:

Հարց է բարձրացվել անկախ մարմնի անդամակցության կապակցությամբ: Այս առումով Խարտիան սահմանում է, որ մարմնի անդամների առնվազն կեսը պետք է բաղկացած լինի իրենց գործընկերների կողմից ընտրված դատավորներից, ինչը նշանակում է, որ այն չի ցանկանում, որ անկախ մարմնի դատավորները լինեն փոքրամասնություն, ինչպես նաև չի պահանջում, որ նրանք լինեն մեծամասնություն: Հաշվի առնելով եվրոպական երկրների մի շարք փիլիսոփայական հայեցակարգեր և բանավեճեր՝ մատնանշվել են դատավորներ նվազագույնը 50%-ի չափով, որոնք ունակ են ապահովելու երաշխիքների բավականին բարձր մակարդակ՝ միևնույն ժամանակ հարգելով տարբեր ներպետական համակարգերում գերիշխող սկզբունքային ցանկացած այլ նկատառում:

Խարտիայում նշված է, որ այն դատավորները, որոնք անկախ մարմնի անդամ են, պետք է ընտրվեն իրենց գործընկերների կողմից այն հիմքով, որ նշված մարմնի անհրաժեշտ անկախությունը բացառում է գործադիրին կամ օրենսդիրին պատկանող քաղաքական իշխանության կողմից դրա անդամների ընտրությունը կամ նշանակումը:

Այդպիսի ընթացակարգով դատավորների նշանակումը և դերը կուսակցական-քաղաքական կողմնակալության վտանգ է ենթադրում: Ակնկալվում է, որ անկախ մարմնի կազմում ընդգրկված դատավորները խուսափելու են այն քաղաքական կուսակցությունների կամ մարմինների հավանությանն արժանանալու ձգտումից, որոնք ինքնին նշանակվում կամ ընտրվում են այդպիսի կուսակցությունների կողմից:

Ի վերջո, առանց պահանջելու քվեարկության որևէ համակարգ՝ Խարտիան նշում է, որ նշված մարմնի համար դատավորների ընտրության մեթոդը պետք է երաշխավորի դատավորների ամենամեծ ներկայացվածությունը:

1.4. Խարտիայով ամրագրվում է ցանկացած այնպիսի դատավորի «բողոքարկման իրավունքը», որը համարում է, որ կանոնադրությամբ իր իրավունքները կամ ընդհանուր առմամբ անկախությունը կամ իրավական գործընթացի անկախությունը որևէ կերպ վտանգված կամ խախտված է, և որ տվյալ դատավորը կարող է գործն ուղարկել անկախ մարմին՝ վերևում ներկայացված կարգով:

Սա նշանակում է, որ դատավորները պաշտպան վիճակում չեն լինի իրենց անկախության իրավունքի խախտման դեպքում: Բողոքարկման իրավունքն անհրաժեշտ երաշխիք է, քանի որ դատական համակարգը պաշտպանող սկզբունքների սահմանումը ցանկալին որպես իրականություն ընդունելու փորձ կարելի է համարել այն դեպքում, երբ մշտապես առկա չեն մեխանիզմներ՝ դրանց արդյունավետ իրականացման համար: Դատավորի անհատական կարգավիճակի վերաբերյալ ցանկացած որոշում կայացնելուց առաջ անկախ մարմնի միջամտությունը պարտադիր կերպով չի վերաբերում բոլոր հնարավոր իրավիճակներին, որոնց առկայության դեպքում վտանգի է ենթարկվում դատավորի անկախությունը, և կարևոր է ապահովել, որ դատավորները կարողանան դիմել նշված մարմին իրենց նախաձեռնությամբ:

Խարտիան նախատեսում է, որ այն մարմինը, որին դիմել են, պետք է իրավասություն ունենա իր համաձայնությամբ իրավական պաշտպանության միջոցներ տրամադրելու դատավորի անկախության վրա ազդող իրավիճակի լուծման համար կամ առաջարկելու, որ իրավական պաշտպանության միջոցները տրամադրվեն իրավասու մարմնի կողմից: Սույն բանաձևով հաշվի է առնվում ներպետական համակարգերի բազմազանությունը, և անկախ մարմնի կողմից տվյալ իրավիճակի վերաբերյալ նույնիսկ ուղղակի խորհուրդը կարևոր խթան է, որ տվյալ մարմինը բողոքարկվող իրավիճակը կարգավորելու նպատակով իրավական պաշտպանության միջոցներ տրամադրի:

...

5.1. Խարտիան շոշափում է դատավորի կարգապահական պատասխանատվության հարցը: Այն սկսվում է կարգապահական սանկցիաների օրինականության սկզբունքի վկայակոչմամբ՝ սահմանելով, որ սանկցիաների կիրառման միակ հիմնավոր պատճառը Դատավորների կանոնադրությամբ ուղղակիորեն սահմանված պարտականություններից մեկի չկատարումն է, և որ կիրառելի սանկցիաների սանդղակը պետք է սահմանված լինի Դատավորների կանոնադրությամբ: Ավելին, Խարտիան ստեղծում է երաշխիքներ կարգապահական լսումների վերաբերյալ. կարգապահական սանկցիաները կարող են կիրառվել տրիբունալի կամ մարմնի առաջարկով կամ խորհրդով կամ համաձայնությամբ կայացված որոշման հիման վրա, որի անդամների առնվազն կեսը պետք է լինեն ընտրված դատավորներ: Դատավորը պետք է լիարժեք լսված լինելու հնարավորություն և ներկայացվածություն ունենա: Եթե այս սանկցիան փաստացի կիրառվի, այն պետք է ընտրվի սանկցիաների սանդղակից՝ հաշվի առնելով համաչափության սկզբունքը: Ի վերջո, Խարտիան ավելի բարձր դատական ատյանում բողոքարկման իրավունք է նախատեսում սանկցիան կիրառելու ցանկացած որոշման դեմ, որը կայացվել է գործադիր իշխանության, տրիբունալի կամ մարմնի կողմից, որի անդամների առնվազն կեսն ընտրված դատավորներ են:

Սույն դրույթի ներկայիս բովանդակությունը չի պահանջում Խորհրդարանի կողմից կիրառվող սանկցիայի դեմ բողոքարկման իրավունքի հասանելիություն:

...

7.1. Անհրաժեշտ է զգոն լինել այն պայմանների նկատմամբ, որոնց առկայության դեպքում դադարում է դատավորների աշխատանքային գործունեությունը: Անհրաժեշտ է ստեղծել աշխատանքային գործունեության դադարեցման պատճառների սպառիչ ցանկ: Այդ պատճառներից է դատավորի կողմից հրաժարական ներկայացնելու, հետագա դատական ծառայության համար ֆիզիկական անբավարարության վերաբերյալ բժշկական հավաստագիր ունենալու, տարիքային շեմը լրանալու, պաշտոնավարման ֆիքսված ժամկետը լրանալու կամ կարգապահական պատասխանատվության համատեքստում պաշտոնանկության դեպքերը:

7.2. Աշխատանքային գործունեության դադարեցման համար հիմք հանդիսացող հանգամանքները, բացառությամբ այն իրադարձությունների, որոնք կարող են հաստատվել առանց որևէ դժվարության, այն է՝ տարիքային շեմը կամ պաշտոնավարման ֆիքսված ժամկետը լրանալը, կարող են վավերացվել 1.3 պարբերությունում նշված մարմնի կողմից: Այս պայմանը կարող է հեշտությամբ իրականացվել այն դեպքում, երբ պաշտոնավարման դադարեցման պատճառը պաշտոնանկությունն է հենց այս մարմնի կողմից կայացված որոշմամբ կամ առաջարկությամբ կամ խորհրդով կամ էլ համաձայնությամբ:

48. 2010 թվականի նոյեմբերի 17-ին ընդունված «Դատավորների անկախության, արդյունավետության և պարտականությունների մասին» անդամ պետություններին ուղղված՝ Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի CM/Rec(2010)12 հանձնարարականի հավելվածի համապատասխան քաղվածքներն ունեն հետևյալ բովանդակությունը.

«1. Սույն հանձնարարականը կիրառելի է դատական գործառույթներ իրականացնող բոլոր անձանց նկատմամբ, այդ թվում՝ այն անձանց նկատմամբ, որոնք զբաղվում են սահմանադրական գործերով:

...

8. Այն դեպքում, երբ դատավորները համարում են, որ իրենց անկախությունը սպառնալիքի տակ է, նրանք պետք է հետպահանջով դատական իշխանության խորհուրդ կամ այլ անկախ մարմին դիմելու հնարավորություն ունենան կամ պետք է իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոց ունենան:

...

49. Պաշտոնավարման անվտանգությունը և անփոփոխելիությունը դատավորների անկախության հիմնական բաղադրիչներն են: Հետևաբար դատավորների պաշտոնավարումը պետք է երաշխավորված լինի մինչև կենսաթոշակային պարտադիր տարիքը լրանալը՝ դրա առկայության դեպքում»:

49. Վերոնշյալ CM/Rec(2010)12 հանձնարարականի բացատրական հուշագրի համապատասխան քաղվածքներն ունեն հետևյալ բովանդակությունը.

«13. Իշխանությունների տարանջատումն անկախության հիմնարար երաշխիք է՝ անկախ անդամ երկրների իրավական ավանդույթներից:

...

15. Եթե դատական համակարգի խորհուրդն օրենսդիր կամ գործադիր իշխանությունների մակարդակով սահմանադրական մարմին է կամ այն դեպքում, երբ մեկ այլ անկախ մարմին նման իրավասություն ունի, խորհրդի կամ մարմնի կողմից արված հայտարարությունը սովորաբար բավարար է առանձին դատավորի անկախությունը պաշտպանելու համար: Այլ դեպքերում դատավորի անկախությունը կարող է երաշխավորվել ավելի բարձր ատյանի դատարանների կամ այլ մարմնի միջոցով, օրինակ՝ դատարանի նախագահին ներկայացվող իրավական պաշտպանության միջոցներով՝ իրավասություն ունենալով պաշտպանել դատական իշխանության անկախությունը ցանկացած տեսակի արտաքին միջամտությունից, որոնք ակնհայտորեն իրականացվում են պետության այլ մարմինների կողմից (տե՛ս հանձնարարականի 8-րդ կետը)»:

Գ. Ինչ վերաբերում է դատավորների անաչառությանը և անհրաժեշտության դոկտրինին

1. Միավորված ազգերի կազմակերպությունը

50. Դատավորների վարքագծի բանգալորյան սկզբունքների համապատասխան մասն15 ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«2.5. Դատավորը ինքնաբացարկ է հայտնում այնպիսի վարույթում մասնակցությունից, որտեղ դատավորը չի կարող գործը վճռել անաչառ կերպով կամ որտեղ ողջամիտ դիտորդը կարող է կարծել, թե դատավորը չի կարող գործը վճռել անաչառ կերպով: ...

...

ընդ որում, դատավորի ինքնաբացարկը չի պահանջվում, եթե որևէ այլ տրիբունալ չունի գործը քննելու համար անհրաժեշտ կազմը, կամ եթե հրատապ հանգամանքներով պայմանավորված՝ որևէ գործողություն չձեռնարկելը կարող է արդարադատության իրականացման ձախողման պատճառ դառնալ»:

51. 2007 թվականի մարտին Դատական համակարգում բարեվարքությունն ամրապնդելու հարցերով դատական խումբն ընդունել է Դատավորների վարքագծի բանգալորյան սկզբունքների վերաբերյալ պարզաբանումները: Դրա համապատասխան մասն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«Որևէ մեկը չի կարող լինել իր սեփական գործով դատավոր»։

78. Հիմնարար սկզբունքն այն է, որ որևէ մեկը չի կարող լինել իր սեփական գործով դատավոր: ... այն դեպքում, երբ դատավորը դատավարության մաս է կազմում կամ գործի ելքի հետ կապված տնտեսական շահ ունի, նա իսկապես մասնակցում է գործին՝ որպես իր սեփական գործով դատավոր: Սա բավարար հիմք է ինքնաբացարկի համար: ...

...

Անհրաժեշտության դոկտրինը

100. Արտակարգ հանգամանքներում հնարավոր է պահանջվի շեղվել վերոնշյալ սկզբունքից: Անհրաժեշտության դոկտրինն ինքնաբացարկ հայտնած դատավորին հնարավորություն է տալիս քննել և վճռել գործն այն դեպքում, երբ դա չանելը կարող է հանգեցնել անարդարության դրսևորման: Դա կարող է տեղի ունենալ այն դեպքում, երբ հասանելի չէ որևէ այլ դատավոր, որը նմանապես ինքնաբացարկ հայտնած չլինի, կամ այն դեպքում, երբ գործի քննությունը հետաձգելը կամ ոչ ճիշտ քննությունը կարող է լուրջ դժվարության հանգեցնել, կամ այն դեպքում, երբ դատավորի բացակայության պատճառով դատարանը չունի գործը տեղում լսելու և վճռելու համար անհրաժեշտ կազմ: Անշուշտ, նման դեպքերը կլինեն հազվագյուտ հանդիպող և հատուկ: Այնուամենայնիվ, դրանք կարող են ժամանակ առ ժամանակ առաջ գալ բարձր ատյանի դատարաններում, որոնք ունեն քիչ թվով դատավորներ, և կարևոր սահմանադրական և վերաքննիչ գործառույթները չեն կարող պատվիրակվել այլ դատավորների»:

2. Եվրոպայի խորհուրդը

52. Վենետիկի հանձնաժողովը 2016 թվականի դեկտեմբերին կայացած 109-րդ լիագումար (CDL-AD(2016)036) նիստում ընդունված՝ «Ալբանիայում դատավորների և դատախազների անցումային վերագնահատման մասին» օրենքի վերաբերյալ իր amicus curiae ամփոփագրում կայացրել է հետևյալ որոշումը.

«...

20. Այն դեպքում, երբ դատարանին դիմել են այնպիսի գործով որոշում կայացնելու խնդրանքով, որում դատարանի որոշ անդամներ կարող են հետապնդել կամ ենթադրաբար կարող են հետապնդել որևէ շահ, տվյալ դատարանն ազատված չէ գործը քննելու իր պարտավորությունից՝ պայմանավորված այդպիսի շահի առկայությամբ: Սահմանադրական դատարանը պարտավոր է քննել վիճարկվող յուրաքանչյուր օրենքի սահմանադրականությունը: Այն դեպքում, երբ Սահմանադրական դատարանը թույլ է տալիս այնպիսի իրավիճակի առաջացում, որտեղ Դատարանին արգելվում է քննություն իրականացնել օրենքով սահմանված կարգով իր անդամներից մեկի կամ մի քանիսի՝ հակառակ եզրակացության սուբյեկտ լինելու հավանականությունից բխող ինքնաբացարկների պատճառով, Դատարանի կողմից որոշում կայացնելու այդ պարտավորությունը կարող է նաև չիրականացվել:

21. 2002 թվականի Դատավորների վարքագծի բանգալորյան սկզբունքներով նախատեսված է, որ կարող է առաջանալ նման իրավիճակ և կանխատեսվել նման հավանականություն: ...

22. Սա մասնավորապես այն դեպքն է, երբ սահմանադրական իրավազորությամբ օժտված միայն մեկ դատարան է գործում, և (կամ) դատավորների թիվը սահմանափակ է, ինչպես նաև այն դեպքում, երբ ինքնաբացարկը փաստացի կարող է արդարադատության մերժման պատճառ դառնալ:

23. Իրականում այնքան էլ դժվար չէ կանխատեսել այն հանգամանքները, որոնց առկայության դեպքում կարող է նման խնդիր առաջանալ: Հարկային միջոցների հետ կապված խնդիրները, օրինակ՝ կարող են հետևանքներ առաջացնել յուրաքանչյուր առանձին դատավորի հարկային պարտավորության համար: Այդպիսի իրավիճակ է առաջացել Իռլանդիայի՝ Օ'Բայրն ընդդեմ ֆինանսների նախարարի գործով, որտեղ գործ է հարուցվել դատավորի այրիի կողմից, որը ձգտում էր եզրակացություն ստանալ այն մասին, որ դատավորների եկամտային հարկից պահումները հանգեցնում էին դատական վարձատրության հակասահմանադրական նվազեցման: Բարձր դատարանում Դիքսոն Ջ-ն վկայակոչել է Միացյալ Նահանգների գերագույն դատարանի կողմից նախկինում արված եզրահանգումն այն մասին, որ «իրավազորության շրջանակը չէր կարող մերժվել կամ հետ կանչվել տվյալ հարցի նկատմամբ դատարանի անդամների անհատական փոխկապակցվածության պատճառով այն դեպքում, երբ հայցվորն օրենքով իրավասու է դիմել արդարադատությանը, և առկա չէ որևէ այլ տրիբունալ, որտեղ այդպիսի գործով կարելի էր դիմել օրենքով սահմանված կարգով»:

24. Նմանատիպ իրավիճակ կարող է ստեղծվել այն դեպքում, երբ Սահմանադրական դատարանի վարույթները կարգավորող իրավական նորմերի սահմանադրականությունը, Սահմանադրական դատարանում պաշտոնավարողների նկատմամբ պահանջները, հրաժարականի կամ կարգապահական վարույթների հիմքերը վիճարկվում են Սահմանադրական դատարանում: Նման դեպքերում Սահմանադրական դատարանի դատավորներին արգելված չէ քննել գործը:

25. Այնուամենայնիվ, եթե հիմքեր կան ենթադրելու, որ «Վեթինգի մասին» օրենքի սահմանադրականությունը քննող դատավորը չէր կարողանա պահպանել նույն օրենքով սահմանված պահանջները և այդպիսով անհամապատասխան կդառնար տվյալ պաշտոնը զբաղեցնելու համար, դատավորը ոչ միայն իրավունք ունի, այլ որոշակի հանգամանքներում պարտավոր է հրաժարական տալ, օրինակ՝ այն դեպքում, երբ տվյալ դատավորը կանխատեսում է իր կողմից գնահատման պահանջներին բավարարելու անկարողությունը՝ կազմակերպված հանցագործության անդամների հետ ոչ պատշաճ փոխկապակցվածություն ունենալու պատճառով: Այնուամենայնիվ, քանի որ առկա է կանխավարկած այն մասին, որ դատարանի դատավորները գործում են բարեխղճորեն, դատավորին պետք է թույլ տրվի գնահատել օրենքով սահմանված պահանջների սահմանադրականությունը:

26. Քաղաքական տեսանկյունից «Վեթինգի մասին» օրենքում Սահմանադրական դատարանի բոլոր դատավորների ինքնաբացարկը պահանջող շահերի հնարավոր բախման դեպքում օրենսդրական կարգավորման բացակայությունը կարող է մեկնաբանվել որպես օրենսդրության դատական վերանայման գործառութայնության սահմանադրական անհրաժեշտության ճանաչում: ... Սահմանադրական դատարանը կարող էր հաշվի առնել նաև [amicus curiae] եզրակացության մեջ օգտագործած չափանիշները 2009 թվականի հոկտեմբերին Վենետիկի հանձնաժողովի (CDL-AD(2009)044) 80-րդ լիագումար նիստում ընդունված «Ալբանիայի պետական կառավարման բարձրաստիճան պաշտոնյաների և ընտրված անձանց մաքրության մասին» օրենքի վերաբերյալ, այն է՝ օրենսդրության դատական վերանայման գործառույթի հետ առնչվող դատավորի կողմից իրավական պարզաբանման սահմանը. ընդարձակ սահմանը կամ գործի վերաբերյալ վճիռ կայացնելու ազատությունը կարող են արդարացնել ինքնաբացարկը, սակայն այն դեպքում, երբ սահմանադրականության/հակասահմանադրականության հարցը բավականին պարզ է, և դատական որոշում կայացնելու գործընթացը չի ներառում դատավորի կողմից որևէ սուբյեկտիվ գնահատական, պետք է գերիշխող լինի Սահմանադրական դատարանի՝ որպես ժողովրդավար հաստատության արդյունավետ գործունեությունը:

...

61. Շահերի բախման և Սահմանադրական դատարանի դատավորների հնարավոր ինքնաբացարկի հարցերի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովը հատկապես նշում է, որ Սահմանադրության և «Վեթինգի մասին» օրենքի համաձայն՝ Սահմանադրական դատարանի բոլոր դատավորները «Վեթինգի մասին» օրենքի առարկա են, որով նախատեսվում է Ալբանիայում յուրաքանչյուր դատավորի, այդ թվում՝ Սահմանադրական դատարանի դատավորների վերագնահատում: Հետևաբար շահերի հնարավոր բախումը կարող է ազդեցություն ունենալ ոչ միայն Սահմանադրական դատարանի մեկ կամ մի քանի դատավորների, այլ նաև Սահմանադրական դատարանում պաշտոնավարող բոլոր դատավորների զբաղեցրած պաշտոնների վրա: Հետևաբար շահերի բախման առկայության պատճառով Սահմանադրական դատարանի դատավորների ինքնաբացարկը կարող էր պատճառ դառնալ «Վեթինգի մասին» օրենքի դատական վերանայման հնարավորության լիակատար բացառման՝ հաշվի առնելով նշված օրենքի համապատասխանությունը Սահմանադրությանը: Սա կարող էր խաթարել օրենսդրության՝ գործող դատական վերանայմամբ ապահովված երաշխիքները: Այս իրավիճակը Սահմանադրական դատարանի կողմից կարող էր դիտարկվել որպես «արտակարգ հանգամանք», ինչը կարող էր պահանջել շեղվել ինքնաբացարկի սկզբունքից՝ արդարադատության մերժումը կանխելու նպատակով:

...»։

Դ. Հայաստանի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովի համապատասխան եզրակացությունները

53. Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից 104-րդ լիագումար նիստում (2015 թվականի հոկտեմբերի 23-24, CDL-AD(2015)037, այսուհետ՝ 2015 թվականի եզրակացություն) հավանության արժանացած՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության (1-7-րդ և 10-րդ գլուխներ) փոփոխությունների նախագծի վերաբերյալ առաջին եզրակացության համապատասխան մասն ունի հետևյալ բովանդակությունը16.

«144. Դատարանների և Բարձրագույն դատական խորհրդի վերաբերյալ գլուխը ներառում է արդարադատության իրականացման, դատարանների, դատավորների կարգավիճակի, Սահմանադրական դատարանի, Վճռաբեկ դատարանի և Բարձրագույն դատական խորհրդի մասին հոդվածներ:

145. «Դատարաններին» առնչվող 162-րդ հոդվածում թվարկվում են Հայաստանի Հանրապետության դատարանները, որոնց կազմում նշված է Սահմանադրական դատարանը: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով Սահմանադրական դատարանի՝ «լիազորությունների մասով սահմանադրական մարմինների միջև ծագող սահմանադրական վեճերը լուծելու» իրավասությունը (167-րդ հոդվածի 1.3 կետ)՝ Սահմանադրական դատարանը պետք է առանձնացված մնա այլ դատարաններից. Սահմանադրական դատարանը՝ որպես դատական համակարգի բաղկացուցիչ մաս, չի կարող նշված վեճերի կողմ լինել:

146. Ինչպես արդեն նշված է հայեցակարգային փաստաթղթի նախագծի եզրակացության մեջ, Վենետիկի հանձնաժողովը կարծում է, որ Սահմանադրության մեջ Սահմանադրական դատարանին նվիրված մաս (գլուխ) ունենալն ավելի պարզ կներկայացնի Սահմանադրական դատարանի առանձնահատուկ բնույթը:

...

161. Սահմանադրական դատարանը բաղկացած է ինը մարմնից, որոնցից երեքն ընտրվում են Հանրապետության նախագահի, երեքը՝ Կառավարության, երեքը՝ Դատավորների ընդհանուր ժողովի առաջարկությամբ: Նրանք ընտրվում են Ազգային ժողովի կողմից՝ խորհրդարանականների ձայների ընդհանուր մեծամասնությամբ կայացված որոշմամբ17 (166-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ կետեր): Համակարգը Սահմանադրական դատարանի համար նախատեսում է անհրաժեշտ ժողովրդավարական լեգիտիմություն:

...

165. 5-րդ պարբերությունը, որով սահմանված է, որ «Սահմանադրական դատարանի դատավորները պետք է պաշտոնավարեն 12 տարի ժամկետով՝ մինչև 70 տարեկանը լրանալը և չեն կարող վերընտրվել Սահմանադրական դատարանի դատավորի այդ պաշտոնում» համապատասխանում է եվրոպական գործելակերպին:

166. Սահմանադրական դատարանի նախագահը և նախագահի տեղակալն ընտրվում են Դատարանի կողմից Դատարանի անդամներից (5-րդ կետ), ինչը լավ երաշխիք է Դատարանի անկախության համար: Նախագահը և նախագահի տեղակալն ընտրվում են վեց տարի ժամկետով և չեն կարող վերընտրվել:

54. Դատական օրենսգրքի և Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից 120-րդ լիագումար նիստում (2019 թվականի հոկտեմբերի 11-12-ին, CDL-AD(2019)024, այսուհետ՝ «2019 թվականի Եզրակացություն) ընդունված որոշ այլ օրենքների փոփոխությունների վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովի և Եվրոպայի խորհրդի՝ Մարդու իրավունքների և օրենքի գերակայության հարցերով գլխավոր տնօրինության (ՄԻԳՏ) Մարդու իրավունքների տնօրինության (ՄԻՏ) համատեղ եզրակացության (այսուհետ՝ 2019 թվականի եզրակացություն) համապատասխան մասն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«57. Փաթեթում պարունակվող փոփոխոխություններից մեկն առանձնանում է. դա փոփոխություն է «Սահմանադրական դատարանի (ՍԴ) մասին» օրենքում, որը հնարավորություն է ընձեռում ՍԴ հատուկ կատեգորիայի դատավորներին (անդամները, այսինքն՝ այն դատավորները, որոնք ձեռք են բերել իրենց մանդատը հին Սահմանադրությամբ՝ ցմահ, մինչև թոշակի անցնելը) իրենց ցանկությամբ պաշտոնաթող լինել մինչև մանդատի ավարտը՝ մի քանի առավելություններով, իրենց ցանկության դեպքում: Իշխանություններն իրենց մտադրությունների մասով միանշանակ էին. նրանք ցանկանում են առաջարկել կոնկրետ դատավորների, որոնց իրենք ասոցացնում են «հին ռեժիմի» հետ, «արժանապատիվ ելք»՝ որպես այս տարի ավելի վաղ դիտարկված ավելի արմատական եղանակների այլընտրանք: Իշխանությունները խրախուսում են այս առաջարկը՝ վկայակոչելով հեղափոխության համատեքստը, որի համար անհրաժեշտ է մեծամասամբ նախկին ռեժիմի ժամանակ նշանակված ՍԴ կազմի նորացում, ինչպես նաև վկայակոչելով ՍԴ ներկայիս կազմի նկատմամբ հանրային անվստահությունը:

58. Վենետիկի հանձնաժողովը ցանկանում է ընդգծել, որ Սահմանադրական դատարանի դատավորների պաշտոնավարման անվտանգությունն էական երաշխիք է նրանց անկախության համար: Անփոփոխելիությունը նախատեսված է Սահմանադրական դատարանի դատավորներին տվյալ ժամանակվա քաղաքական մեծամասնության ազդեցությունից պաշտպանելու համար: Անընդունելի կլիներ, եթե յուրաքանչյուր նոր կառավարություն կարողանար գործող դատավորներին փոխարինել իրենց ցանկությամբ ընտրված նոր դատավորներով:

59. Հայաստանի իշխանությունները պլանավորում են վաղ կենսաթոշակի անցնելու բացառիկ սխեմա: Նրանք վկայակոչում են 2015 թվականին վերանայված Սահմանադրության կատարումը հետհեղափոխական համատեքստում և կարծում են, որ Սահմանադրական դատարանի դատավորների կողմից ցմահ պաշտոնավարումից (որը նախատեսված էր Սահմանադրությամբ՝ մինչև 2015 թվականի վերանայումը) անցումը ֆիքսված ժամկետով մանդատին (սահմանված Սահմանադրության գործող տարբերակով) պետք է կիրառվի անմիջապես:

60. Վենետիկի հանձնաժողովն ի սկզբանե նշել է, որ ՍԴ-ի բոլոր դատավորները պետք է ունենան նույն կարգավիճակը՝ անկախ այն բանից, նրանք նշանակվել են մինչև 2015 թվականի Սահմանադրության վերանայումը, թե դրանից հետո: Ինչ վերաբերում է 2015 թվականի վերանայումից առաջ նշանակված դատավորների՝ վաղ կենսաթոշակի անցնելու սխեմային, Վենետիկի հանձնաժողովը նախկինում քննադատել է վաղ կենսաթոշակի անցնելու սխեմաները, երբ դրանք պարտադիր էին, կամ երբ դրանք ազդում էին մեծ թվով դատավորների վրա: Այնուամենայնիվ, այս քննադատությունը չի կարող ներկայացվել այն դեպքում, երբ հրաժարականը պայմանավորված է ՍԴ-ի դատավորների ինքնակամ որոշումով: Սկզբունքորեն այն դեպքում, երբ վաղ կենսաթոշակի անցնելու սխեման իսկապես ինքնակամ է, այն է՝ բացառում է ոչ տեղին (քաղաքական կամ անձնական) ճնշումը դատավորների վրա, կամ այն դեպքում, երբ այն նախատեսված չէ քննության ենթակա գործերի ելքի վրա ազդելու համար, առկա չեն այնպիսի չափորոշիչներ, որոնք կարող են պատճառ դառնալ, որ Վենետիկի հանձնաժողովը գործի տվյալ սխեմային հակառակ: Այնուամենայնիվ, մի քանի և անգամ ինը դատավորից յոթի հնարավոր համաժամանակյա պաշտոնանկությունը կարող է խանգարել Դատարանի արդյունավետ գործունեությանը: Այդ իսկ պատճառով Վենետիկի հանձնաժողովը խորհուրդ է տալիս, որ Հայաստանի իշխանությունները վերանայեն առաջարկվող սխեման` տվյալ խնդրի մեղմման նպատակով»:

55. 2020 թվականի հունիսի 19-ին Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից (CDL-AD(2020)16 գրավոր ընթացակարգով ընդունված՝ Սահմանադրական դատարանի դատավորների մանդատի վերաբերյալ սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի համատեքստում առկա երեք իրավական հարցերի վերաբերյալ եզրակացության համապատասխան մասը (այսուհետ՝ 2020 թվականի եզրակացություն) ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«Ա. Առաջին հարցը. ներկայիս իրավիճակում ո՞րն է Սահմանադրական դատարանի՝ Սահմանադրությամբ սահմանված նոր մոդելը կյանքի կոչելու լավագույն եղանակը (փոփոխված 2015 թվականին):

...

1. Կիրառելի միջազգային չափորոշիչներն ու նախկին եզրակացությունները

27. Առաջին հարցի գնահատման համար ուղղորդող սկզբունքներն են դատարանների և դրանց անդամների անկախությունը, դատավորների միջև անհարկի աստիճանակարգային հարաբերություններից կամ անհավասարությունից խուսափելը, ինչպես նաև վստահությունն ինստիտուտի նկատմամբ:

28. Անցյալում Վենետիկի հանձնաժողովը բազմիցս քննադատել է դատավորների՝ կենսաթոշակի անցնելու տարիքի կամ պաշտոնավարման ժամկետի հետ կապված փոփոխությունները՝ անգամ դատական համակարգի ընդհանուր բարեփոխումների շրջանակներում, մասնավորապես այն դեպքում, երբ այդպիսի փոփոխությունները կատարվել են հապճեպ և առանց համոզիչ հիմնավորման: Կենսաթոշակային տարիքի կամ պաշտոնավարման ժամկետի հետ կապված հետադարձ ուժ ունեցող փոփոխություններն ազդում են դատավորների անկախության վրա և կախված տուժած դատավորների քանակից՝ նաև բացասաբար են ազդում դատարանի արդյունավետության վրա: Դա է պատճառը, որ դատական անկախության միջազգային չափորոշիչները ակնհայտ կերպով երաշխավորում են պաշտոնավարման անվտանգությունը մինչև պարտադիր կենսաթոշակային տարիքի հասնելը կամ պաշտոնավարման ժամկետը լրանալը և միևնույն ժամանակ սահմանափակում են պաշտոնանկության հիմքերը անգործունակության կամ պաշտոնեական պարտականությունները ոչ պատշաճ կատարելու դեպքերում: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ՝ ՄԻԵԴ) պարբերաբար ընդգծել է դատավորների պաշտոնավարման ժամկետի և նրանց անկախության միջև առկա սերտ կապը: Իսկապես, դատավորների պաշտոնավարման անվտանգությունը արդարադատության բոլոր համակարգերում համընդհանուր ճանաչում ստացած սկզբունք է, որի համաձայն հարգվում է օրենքի գերակայության սկզբունքը, և բացառությունները համոզիչ հիմքեր են պահանջում: Բական ընդդեմ Հունգարիայի գործով ՄԻԵԴ-ն անդրադարձ է կատարել հետադարձ ուժի հիման վրա դատավորի պաշտոնավարման ժամկետի նվազեցման հարցին:

«Ավելին, թեև դիմումատուն մնացել է իր պաշտոնում որպես դատավոր և նոր Կուրիայի քաղաքացիական հարցերով բաժնի նախագահ, նա հեռացվել է Գերագույն դատարանի նախագահի պաշտոնից՝ իր ընտրվելու պահին գործող օրենսդրությամբ սահմանված ֆիքսված ժամկետի ավարտից երեքուկես տարի առաջ։ Դա հազիվ թե հնարավոր լինի համատեղել այն առանձնահատուկ նկատառման հետ, որը ցուցաբերվում է դատական գործունեության՝ որպես պետական իշխանության անկախ ճյուղի բնույթի նկատմամբ, ինչպես նաև դատավորների անփոփոխելիության սկզբունքի նկատմամբ, որը, Դատարանի նախադեպային իրավունքին, միջազգային ու Եվրոպայի խորհրդի գործիքներին համապատասխան, դատական անկախության պահպանման հիմնական բաղադրիչն է...»:

29. Դրա ֆոնին է, որ Վենետիկի հանձնաժողովն իր 2019 թվականի հոկտեմբերի եզրակացության մեջ ընդգծել է պաշտոնավարման անվտանգության և դատական անկախության միջև կապը ...:

...

2. 213-րդ անցումային հոդվածի վերաբերյալ առաջարկվող փոփոխություններ

ա. Սահմանադրական դատարանի դատավորների վերաբերյալ

32. Վերջին 25 տարիների ընթացքում Հայաստանում սահմանադրական զարգացման գործընթացն ընթանում է շարունակական պայքարով՝ ուղղված ժողովրդավարական չափորոշիչների բարելավմանը և օրենքի գերակայության սկզբունքի խթանմանը: Սույն գործընթացն ուղեկցվում էր Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից կանոնավոր կերպով տրամադրվող խորհրդատվությամբ և զերծ չէր քաղաքական բախումներից: Այս գործընթացում գործող դատավորների անկախության համար անհանգստությունը շատ արտահայտված էր:

33. Իսկապես, 2015 թվականի փոփոխություններով ներդրված՝ Սահմանադրության 7-րդ գլուխը (Դատարաններ և Բարձրագույն դատական խորհուրդ) ընդգրկում է մի շարք դրույթներ, որոնք ենթադրաբար սահմանում են օրենքի գերակայության սկզբունքով կառավարվող ժողովրդավարական համակարգի հնարավոր անկախության և անաչառության ամենաբարձր մակարդակը՝ հատկապես դատավորների կարգավիճակի, ինչպես նաև ընտրության և նշանակման ընթացակարգի վերաբերյալ (մասնավորապես՝ 164-167-րդ հոդվածները):

34. Կոնկրետ Սահմանադրական դատարանի դատավորների մասով՝ Խորհրդարանի կողմից նրանց ընտրվելու համար ձայների ընդհանուր թվի երեք հինգերորդի որակյալ մեծամասնության նոր պահանջի ներմուծումը նպատակ ունի ապահովելու, որ իշխող մեծամասնությունը չլինի այնպիսի կարգավիճակում, որը նրան թույլ կտա վերահսկել նշանակումները: Այդպիսով դա պաշտպանում է Սահմանադրական դատարանի դատավորներին քաղաքական մեծամասնության ազդեցությունից: Ավելին, վերընտրվելու հնարավորության բացառումը (նոր 166-րդ հոդվածի 1-ին կետ), անկասկած, օժանդակում է դատավորների անկախությանը: Մինչդեռ առկա են դատական համակարգեր, որոնք նախատեսում են դատավորների կողմից վերընտրվելու հնարավորությունը, ինչպես Լիխտենշտեյնի Սահմանադրական դատարանի (Ստաացգերիչշոֆ) [Staatsgerichtshof] (105-րդ հոդվածը Լիխտենշտեյնի Սահմանադրության 102-րդ հոդվածի 2-րդ կետի վկայակոչմամբ) կամ Եվրոպական միության արդարադատության դատարանի դեպքում, ըստ եվրոպական չափորոշչի՝ Սահմանադրական դատարանի դատավորների պաշտոնավարման ժամկետները երկարաձգելի չեն, և բացառված է վերընտրվելու հնարավորությունը:

35. Մյուս կողմից՝ մի շարք սահմանադրական համակարգերում Սահմանադրական դատարանի դատավորների պաշտոնավարման ժամկետների սահմանափակումներն ընդունված են (ի հակադրություն քաղաքացիական և քրեական դատարանների սովորական դատավորների, որտեղ դատավորի գործունեության ժամկետը սահմանափակվում է՝ պայմանավորված կենսաթոշակային տարիքը լրանալու հանգամանքով): Տասներկու տարվա ժամկետն ամբողջությամբ համապատասխանում է եվրոպական չափորոշիչներին: Նման սահմանափակ ժամկետն անհերքելիորեն թույլ է տալիս Դատարանի կազմի կանոնավոր և մասնակի թարմացումը՝ ապահովելով հետերոգենության և բազմակարծության որոշակի մակարդակ և ներկայացվածության ավելի մեծ հավասարակշռություն: Այն փոփոխվող խորհրդարանական մեծամասնությանը թույլ է տալիս ընտրել այս կամ այն ուղղվածությունն ունեցող դատավորներին և ավելի լավ է արտացոլում հասարակության փոփոխվող քաղաքական և սոցիալական հայացքները:

36. Հայաստանում տեղի ունեցող զգալի և դրական զարգացումներին զուգահեռ` 2015 թվականի փոփոխություններն ապահովում էին Սահմանադրական դատարանի գործող դատավորների պաշտոնավարումը՝ պահպանելով նրանց նշանակման սկզբնական ժամկետները: Այդ պատճառով դա երաշխավորում էր այդ դատավորների կողմից պաշտոնավարման շարունակությունը` մինչև կենսաթոշակի տարիքը լրանալը՝ չսահմանափակվելով իրենց մանդատում վերջերս ներմուծված տասներկուամյա ժամկետով (անցումային 213-րդ հոդված): Հետևաբար 2015 թվականի փոփոխությունների հիման վրա Սահմանադրական դատարանի բարեփոխումը և ֆիքսված ժամկետով մանդատի ներմուծումը չէին հանգեցրել Սահմանադրական դատարանի դատավորների անհապաղ և կտրուկ պաշտոնանկությանը:

...

45. Վենետիկի հանձնաժողովը վերահաստատում է, որ 2015 թվականի փոփոխությունների հիման վրա ներմուծված Սահմանադրության 7-րդ գլուխը նպատակ ունի սահմանելու անկախության և անկողմնակալության հնարավոր ամենաբարձր մակարդակը օրենքի գերակայության սկզբունքով կառավարվող ժողովրդավարական համակարգում, մասնավորապես՝ Սահմանադրական դատարանի դատավորների կարգավիճակի և ընտրության ընթացակարգի կապակցությամբ: Նրանց ընտրության կապակցությամբ Խորհրդարանում ձայների որակյալ մեծամասնության երեք հինգերորդի պահանջը և նրանց կողմից վերընտրվելու հնարավորության բացառումը, անկասկած, կարևոր երաշխիքներ են, որոնց շնորհիվ երաշխավորվում է Սահմանադրական դատարանի դատավորների անկախությունը: Մասնավորապես այդ երաշխիքների նպատակն է ապահովել, որ տվյալ օրվա դրությամբ իշխող մեծամասնությունը չլինի այնպիսի կարգավիճակում, որը թույլ կտա վերահսկել նշանակումները, ինչի արդյունքում այն բացարձակ իշխանություն չի ունենա Սահմանադրական դատարանի կազմի նկատմամբ:

46. Սահմանադրական դատարանի դատավորների պաշտոնավարման սահմանափակ ժամկետի ներմուծումը, ինչպես նշվել է վերևում, կատարելապես համահունչ է եվրոպական չափորոշիչներին այն առումով, որ այն Դատարանում ներկայացվածության ավելի զգալի հավասարակշռություն է ապահովում:

47. Պետք է հաշվի առնել նաև, որ ներկայիս մեծամասնությունը նպատակ չի հետապնդում փոփոխել բարձր ժողովրդավարական չափորոշիչները՝ հետ կանգնելով և հրաժարվելով 2015 թվականի բարեփոխման արդյունքում ստացված ձեռքբերումներից և ներմուծելով կանոններ, որոնք մեծամասնությանը թույլ կտային վերահսկել նշանակումները: Ընդհակառակը, պարզվում է, որ իշխանությունների նպատակն է ապահովել, որ նոր դրույթները դրական արդյունք տան, և որ Դատարանի կազմը հնարավորինս արագ արտացոլի այդ դրույթներով սահմանված՝ ներմուծված ժողովրդավարական չափորոշիչները: Սա օրինական նպատակ է։

48. Հանձնաժողովն ընդունում է, որ տվյալ համատեքստում փոփոխությունների ընդունման և դրանց վերջնական կատարման միջև ընկած ժամանակահատվածը, որը կարող է տևել մինչև 20 տարի, անսովոր և չափազանց երկար է և էականորեն խոչընդոտում է 2015 թվականի փոփոխությունների կիրառմանը: Ավելին, այն ճանաչում է Դատարանի գործող դատավորների կարգավիճակի հավասարությունն ապահովելու իշխանությունների ցանկության և ներկայիս իրադրության հետևանքով օրենսդրական անհավասարությունների դեմ իրավական պաշտպանության միջոցներ տրամադրելու ցանկության լեգիտիմությունը, ինչը մասնավորապես վերաբերում է նրանց պաշտոնավարման ժամկետին: Հանձնաժողովը մատնանշում է 2019 թվականի իր եզրակացությունը, որտեղ նախապատվություն է տրվում այնպիսի համակարգին, որտեղ Սահմանադրական դատարանի բոլոր դատավորներն ունեին նույն կարգավիճակը՝ անկախ իրենց նշանակման ժամկետից:

49. Տվյալ պահանջին համապատասխան առաջարկվող փոփոխությամբ խորհուրդ է տրվում գործող դատավորների նկատմամբ կիրառել ֆիքսված ժամկետով մանդատը՝ այդպիսով սահմանափակելով նրանց ցմահ մանդատը՝ մինչև կենսաթոշակային տարիքը լրանալը: Հանձնաժողովը կարծում է, որ պետք է հաշվի առնել, որ ֆիքսված ժամկետով մանդատի սահմանափակում ենթադրող միջոցի համեմատությամբ դատավորների անփոփոխելիության սկզբունքին սույն առաջարկով պայմանավորված միջամտությունն ավելի փոքր է:

50. Ավելին, առաջարկվող միջոցի նպատակն է ստանդարտացնել դատավորների պաշտոնավարման ժամկետները՝ հիմնվելով Սահմանադրական դատարանի ընդհանուր բարեփոխման վրա, և 2015 թվականի փոփոխություններն ուժի մեջ մտնելու հանգամանքով պայմանավորված՝ սահմանային կետին համապատասխան պաշտոնանկ անելու փոխարեն բոլոր դատավորներին ենթարկել նույն ընդհանուր կանոնին, ինչպես ի սկզբանե առաջարկվել էր:

51. Ուստի հայաստանյան իշխանությունների կողմից առաջարկված նոր մոտեցման օգտին առկա են լավ փաստարկներ:

52. Այնուամենայնիվ, ինչպես նշված է վերևում, դատավորների անփոփոխելիության սկզբունքին ցանկացած միջամտություն շարունակում է մնալ խիստ խնդրահարույց և պետք է խստորեն սահմանափակվի: Պետք է գտնել այնպիսի լուծում, որի միջոցով հնարավորինս կհամաձայնեցվեն իրար հակասող շահերը: Այդ առումով Հանձնաժողովը մասնավորապես հաշվի է առնում, որ 2015 թվականի բարեփոխումը՝ ներմուծված ժողովրդավարական երաշխիքներով, իշխող մեծամասնության կողմից Դատարանի նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու հնարավորություն չի թողնում: Այն նաև ընդգծում է Հայաստանում նոր սահմանադրական դրույթներն առանց չափազանց և անհիմն ուշացման ուժի մեջ մտնելու օրինական անհրաժեշտությունը:

53. Հանձնաժողովը վերահաստատում է, որ Սահմանադրական դատարանի նոր մոդելը կյանքի է կոչվելու համապատասխան եղանակով, այն է՝ պահպանել ներկայիս դատավորների պաշտոնավարման ժամկետները և թույլ տալ պաշտոնավարման նոր ժամկետների աստիճանական ներմուծումը սովորական փոխարինումների միջոցով: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով Հայաստանում առկա հանգամանքները, հնարավոր լուծումներից մեկն է փոփոխել գործող 213-րդ հոդվածը և ապահովել Սահմանադրական դատարանի թարմացումը՝ հաշվի առնելով անցումային շրջանը: Անցումային շրջանը թույլ է տալիս Դատարանի կազմի աստիճանական փոփոխությունը՝ խուսափելու համար այս ինստիտուտի անկախությունը վտանգող որևէ կտրուկ և անհապաղ փոփոխությունից: Իշխանություններն ավելի լավ կարող են սահմանել անցումային շրջանի տևողությունը, և Հանձնաժողովն իրավասու չէ առաջարկել կոնկրետ ժամանակահատված: Սույն ժամանակահատվածի տևողությունը սահմանելը պահանջում է հավասարակշռություն երկու իրար հակասող հանրային շահերի միջև. մի կողմից՝ անցումային շրջանը պետք է ունենա նվազագույն տևողություն՝ պայմանավորված յուրաքանչյուր առանձին դատավորի պաշտոնավարման մնացած ժամկետով, որպեսզի առկա չլինի անհամաչափ միջամտություն դատավորների անփոփոխելիության սկզբունքին: Մյուս կողմից՝ չափազանց և անհիմն երկարատև անցումային ժամանակաշրջանը, որը դուրս է իր նպատակային շրջանակից, խոչընդոտում է 2015 թվականի փոփոխություններով սահմանված սահմանադրական իշխանության կամքի իրականացմանը: Այդ պատճառով կարևոր է թույլ տալ որոշակի ժամանակահատվածում աստիճանական փոփոխությունը, որի տևողությունը թույլ է տալիս պահպանել նշված հավասարակշռությունը, և ապահովել, որ սույն միջոցը շարունակի բացառություն լինել և որևէ վտանգավոր նախադեպ չստեղծի հետագա կառավարությունների համար:

բ. Սահմանադրական դատարանի նախագահի վերաբերյալ

54. Ինչ վերաբերում է Սահմանադրական դատարանի նախագահի պաշտոնին, սույն եզրակացության համար ներկայացված պահանջում առկա բացատրությունների հիման վրա կարելի է ենթադրել, որ Սահմանադրության՝ 2005 թվականին ընդունված տարբերակի դրույթների հիման վրա 2018 թվականի մարտի 21-ին ընտրված ներկայիս նախագահի մանդատը, որի՝ որպես դատավորի և որպես նախագահի պաշտոնավարման ժամկետը սովորական պայմաններում պետք է ավարտվի 2035 թվականին, պետք է դադարի, և գործընկերների կողմից պետք է ընտրվի նոր նախագահ՝ գործող Սահմանադրությամբ (166-րդ հոդված) սահմանված ընթացակարգով՝ անընդմեջ պաշտոնավարման 6 տարի ժամկետով: Իշխանությունները կարծում են, որ այս լուծումը պետք է համապատասխանի դատարանների և Վճռաբեկ դատարանի նախագահների վերաբերյալ Սահմանադրության 215-րդ հոդվածի տրամաբանությանը, որը նախատեսում է, որ «Դատարանների նախագահները և Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահները, որոնք նշանակվել են Սահմանադրության 7-րդ գլուխն ուժի մեջ մտնելուց առաջ, պետք է շարունակեն պաշտոնավարումը մինչև Սահմանադրության 166-րդ հոդվածով սահմանված ընթացակարգով դատարանների նախագահների և Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահների նշանակումը կամ ընտրությունը, որը պետք է տեղի ունենա ոչ ուշ, քան Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմավորումից հետո՝ վեց ամսվա ընթացքում»: Պետք է նշել նաև, որ պահանջում ներկայացված առաջարկը վերաբերում է միայն նախագահի մանդատի դադարեցմանը, ոչ թե նաև դատավորի պաշտոնավարման ժամկետին:

55. Վենետիկի հանձնաժողովը հիշեցնում է, որ Եվրոպայում առկա են նախագահների, փոխնախագահների և պալատների կամ խմբերի փոխնախագահների և նախագահների ընտրության երկու համակարգեր: Որոշ պետություններում, ինչպիսիք են Գերմանիան կամ Ավստրիան, նախագահը և փոխնախագահն ընտրվում են այլ դատավորներին ընտրելու համար իրավասու մարմինների (Կառավարություն, Խորհրդարան) կողմից: Մյուս կողմից՝ մի շարք համակարգեր, եթե ոչ համակարգերի մեծ մասը, նախատեսում են այդ դատարանի դատավորների կողմից նախագահների ընտրությունը: Ամենից առաջ և անխուսափելիորեն այդպես է ՄԻԵԴ-ում և Եվրոպական միության արդարադատության դատարանում: Ներկայիս վերլուծության համար վերջին խմբում առկա են համապատասխան չափորոշիչներ: Այս առումով դատարանի նախագահների համար ընդունելի են ավելի կարճ ժամկետներ, և դրանք ավելի շատ կարող են օժանդակել դատավորների կոլեգիալությանը, քան աստիճանակարգությանը: Օրինակ՝ Բոսնիայում և Հերցեգովինայում միջազգային ուժեղ ճնշման ներքո հիմնադրված Սահմանադրական դատարանի նախագահն ընտրվում է գաղտնի քվեարկությամբ տվյալ սուբյեկտների օրենսդիր մարմինների կողմից ընտրված դատարանի դատավորների ռոտացիայի միջոցով՝ երեք տարվա ժամկետով (Բոսնիայի և Հերցեգովինայի Սահմանադրական դատարանի կանոնակարգի 84-րդ հոդված), որն ավելի կարճ է, քան Հայաստանի դեպքում: Հայաստանի դեպքում Դատարանի նախագահը ներկայիս կանոններին համապատասխան շարունակում է պաշտոնավարել 17 տարի, ինչն ավելի երկար ժամկետ է, քան նախատեսված է դատավորների համար նոր Սահմանադրությամբ: Սա նախագահի կողմից գերիշխող դեր զբաղեցնելու ռիսկ է պարունակում և չի նպաստում դատավորների կոլեգիալությանը:

56. Հանձնաժողովը նաև հաշվի է առնում իշխանությունների պնդումն այն մասին, որ 2018 թվականի մարտի 21-ին Սահմանադրական դատարանի ներկայիս նախագահի՝ Սահմանադրության 2005 թվականի դրույթներին համապատասխան և 2015 թվականի փոփոխություններն ուժի մեջ մտնելուց ընդամենը երեք շաբաթ առաջ կատարված ընտրությունը հակասում էր այդ փոփոխությունների էությանը՝ մի կողմից նպատակ ունենալով երաշխավորել դատական համակարգի և Սահմանադրական դատարանի ավելի մեծ անկախությունը Խորհրդարանից, իսկ մյուս կողմից՝ հնարավորություն տալով նախագահման հերթագայություն իրականացնել: Ամեն դեպքում նա ընտրվել է այն ժամանակ, երբ պաշտոնավարման ժամկետի վերաբերյալ նոր կանոններն արդեն բավականին երկար ժամանակ ընդունված են եղել: Այդ պատճառով նրա հետ կապված իրավիճակը միանգամայն տարբեր է Սահմանադրության նախկին տարբերակին համապատասխան ընտրված նախագահի հետ կապված իրավիճակից, երբ հայտնի չէ՝ արդյոք պաշտոնավարման ժամկետը կկրճատվի:

57. Ավելին, նախագահի պաշտոնավարման ժամկետի կրճատումը բոլոր դատավորների պաշտոնավարման ժամկետի կրճատման համեմատությամբ չունի միևնույն ազդեցությունը դատարանի անկախության վրա, իսկ միջազգային չափորոշիչները նրա պաշտոնի կապակցությամբ ավելի մեծ ազատություն են տրամադրում: Նրանք զատորոշում են դատավորների դատական գործառույթներն ու վարչական գործառույթները: Նախկին եզրակացություններում Վենետիկի հանձնաժողովը Դատարանի նախագահների պաշտոնի համար ընդունել է պաշտոնավարման ավելի կարճ ժամկետներ՝ պայմանով, որ որպես դատավոր նրանց կարգավիճակը պահպանվի, իսկ որպես Դատարանի նախագահ պաշտոնավարման ժամկետը լրանալը որևէ կերպ չազդի նրա՝ որպես դատավոր կարգավիճակի վրա: Այնուամենայնիվ, գործնականում դատական համակարգի և դատական գործառույթների իրականացման միջև տարբերակումը կարող է այնքան էլ հստակ չլինել, ինչպես ներկայացված է վերոնշյալ Բակայի գործում: Թեև նշված գործը բավականին տարբեր է դիտարկվող հարցից, քանի որ այն վերաբերում է Հունգարիայի գերագույն դատարանի նախագահի մանդատի ֆիքսված ժամկետի կասեցմանը և ոչ թե մինչ կենսաթոշակի անցնելն առկա մանդատի սահմանափակումը ներմուծելուն, ՄԻԵԴ-ը դատական անկախության համար խնդրահարույց է համարել այն հանգամանքը, որ դիմումատուն հեռացվել է նախագահի պաշտոնից, թեև նա շարունակել է մնալ տվյալ դատարանի դատավորի պաշտոնում: Համոզիչ հիմքեր չներկայացնելու դեպքում Վենետիկի հանձնաժողովը նույնպես զգուշություն է ցուցաբերել դատարանի նախագահի մանդատի կասեցումը որպես ընդհանուր բարեփոխման մաս ընդունելիս: Այն դեպքում, երբ հաստատվում են լեգիտիմ և համոզիչ հիմքերը, դատարանի նախագահի մանդատի կասեցման դեպքում պետք է, այնուամենայնիվ, հարգել իրավական որոշակիության (լեգիտիմ ակնկալիքների) և համաչափության սկզբունքները:

58. Նաև պետք է նշել, որ Սահմանադրական դատարանների կամ Գերագույն դատարանների նախագահները շարքային դատավորների համեմատությամբ ավելի հաճախ են հակասություններ ունենում Կառավարության, պետության ղեկավարի կամ խորհրդարանական խմբերի հետ: Դատարանի նախագահները հասարակության մեջ և լրատվամիջոցներում հանդես են գալիս որպես իրենց դատարանի ներկայացուցիչ և առնչվում են որոշ որոշումների հետ, որոնք կարող են վիճարկվել հանրային բանավեճերում կամ չարժանանալ Կառավարության հավանությանը, թեև այդ որոշումները կայացվել են դատավորների խմբի կողմից:

59. Այս ֆոնին Վենետիկի հանձնաժողովը կարծում է, որ Սահմանադրական դատարանի նախագահի պաշտոնավարման ժամկետի փոփոխությունները հնարավոր են, սակայն զգուշավոր մոտեցում են պահանջում: Ուստի 213-րդ հոդվածի հնարավոր փոփոխությունն ուժի մեջ մտնելու դեպքում նպատակահարմար կլիներ Դատարանի ներկայիս նախագահի մանդատն անմիջապես կասեցնելու փոխարեն նախատեսել անցումային շրջան:

Բ. Երկրորդ հարցը. Եվրոպական լավագույն չափորոշիչների տեսանկյունից կարո՞ղ էր արդյոք ընդունելի համարվել Դատարանի կողմից նախնական սահմանադրական վերանայման շրջանակը և հարաբերականորեն կարճ վերջնաժամկետ սահմանելը՝ հաշվի առնելով փոփոխությունների համապատասխանությունը Սահմանադրության անփոփոխելի հոդվածներին:

...

65. Սահմանադրական փոփոխությունների վերաբերյալ 2010 թվականի իր զեկույցում Վենետիկի հանձնաժողովը զատորոշել է սահմանադրական փոփոխությունների նյութաիրավական դատական վերանայումը և ընթացակարգային (պաշտոնական) վերանայումը՝ ստուգելու և ապահովելու համար, որ փոփոխություններն ընդունվեն նախատեսված սահմանադրական ընթացակարգերից հետո: Ինչ վերաբերում է ընթացակարգային վերանայմանը, Հանձնաժողովը որդեգրել է այն դիրքորոշումը, որ բոլոր սահմանադրական համակարգերը պետք է ժողովրդավարական և դատական հսկողություն իրականացնելու հնարավորություն ընձեռեն՝ ապահովելու համար, որ սահմանադրական փոփոխություններն ընդունվեն նախատեսված սահմանադրական ընթացակարգերին համապատասխան: Այս հարցը պետք է համապատասխանաբար քննվի դատարանի առջև, և դատարանների կողմից պետք է իրականացվի պաշտոնական հսկողություն, որը չպետք է խոչընդոտի սահմանադրական իշխանության կողմից իր ինքնիշխան իրավունքների իրականացմանը, այլ նաև պետք է ուղղված լինի ժողովրդավարության պահպանմանը:

66. Ինչ վերաբերում է սահմանադրական փոփոխությունների նյութաիրավական վերանայմանը, Վենետիկի հանձնաժողովն ավելի զգուշավոր մոտեցում է որդեգրել: Համեմատական սահմանադրական իրավունքում չկան սահմանադրական փոփոխությունների գործընթացում սահմանադրական դատարանների մասնակցության վերաբերյալ համընդհանուր ընդունված չափորոշիչներ. Սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի ex ante (պարտադիր նախնական) վերանայումը հազվադեպ է իրականացվում Սահմանադրական դատարանի կողմից. միևնույն ժամանակ առկա են օրինակներ, երբ սահմանադրական դատարաններն օգտակար աջակցություններ են ցուցաբերել, որոնք բարելավել և ուղղորդել են հաջորդող խորհրդարանական և հանրային բանավեճերը, ինչպես նաև առկա են օրինակներ, երբ դատարանի նախնական ներգրավվածությունը զգալի խստություն է հաղորդել փոփոխությունների գործընթացին և խափանել է քաղաքական բանավեճը:

67. Հանձնաժողովի կողմից սահմանադրական փոփոխությունների նյութաիրավական դատական վերանայումը պետք է իրականացվի այն երկրներում, որտեղ դա արդեն բխում է հստակ և հաստատված դոկտրինից, անգամ այդտեղ զգուշությամբ՝ սահմանադրական օրենսդիր մարմնին թույլ տալով հայեցողության ազատություն: Քանի դեռ պահպանվում և հարգվում են սահմանադրական փոփոխությունների հատուկ պահանջները, որոնցից է խորհրդարանում ընտրված ներկայացուցիչների որակյալ մեծամասնության ապահովումը, ինչպես նաև պահպանվում և հարգվում են ընթացակարգային այլ պահանջներ, դրանք ապահովում են և պետք է ապահովեն բավարար երաշխիք չարաշահումների դեմ: Այդպիսի ընթացակարգերից հետո ընդունված փոփոխություններն ընդհանուր առմամբ ունեն ժողովրդավարական լեգիտիմության բավականին բարձր մակարդակ, ինչը դատարանը չի ցանկանա խափանել:

68. Հետևաբար Հանձնաժողովն ընդհանուր առմամբ նախընտրում է սահմանափակել Սահմանադրական դատարանի կողմից կատարվող սահմանադրական փոփոխությունների վերանայման շրջանակը՝ այն դիտարկելով զուտ որպես ընթացակարգային հարցերի ուսումնասիրություն: Իսկապես ցանկալի է, որ օրինակ, սահմանադրական փոքրամասնությունը հնարավորություն ունենա խնդրելու Սահմանադրական Դատարանին, որ վերջինս քննությամբ պարզի, թե արդյոք պահպանվել է սահմանադրական փոփոխությունների ընդունման ընթացակարգը: Սա տարբերվում է Դատարանի կողմից իրականացված ընդհանուր նախնական ex ante վերանայումից:

69. Այնուամենայնիվ, այն դեպքում, երբ Հայաստանի Սահմանադրությունը նախատեսում է այդպիսի նախնական վերանայման հնարավորություն, ապա այդ կանոնն ակնհայտորեն պետք է պահպանվի: Այդպիսի վերանայման շրջանակը Սահմանադրության՝ անփոփոխելի դրույթների համապատասխանության հսկողությամբ սահմանափակելը համապատասխանում է եվրոպական չափորոշիչներին, եթե տվյալ սահմանափակումը չի հակասում Սահմանադրությանը: Դատական վերանայման շրջանակն այդ դեպքում կախված է հենց Սահմանադրությամբ անփոփոխելի դրույթները սահմանելուց: Սահմանադրության «անփոփոխելիությունը» պետք է մեկնաբանվի ավելի նեղ իմաստով: Սահմանադրության 203-րդ հոդվածի համաձայն՝ անփոփոխելի են միայն 1-3-րդ և 203-րդ հոդվածները, ինչն առաջին հայացքից սահմանադրական փոփոխությունների դատական վերանայման բավականին սահմանափակ շրջանակ է: Հաշվի առնելով հանդիպումների ընթացքում Սահմանադրական դատարանի ներկայացուցիչների հայտարարությունն այն մասին, որ Սահմանադրական դատարանի կողմից կատարված սահմանադրական փոփոխությունների վերանայման շրջանակը կարող է ընդգրկել ամբողջ Սահմանադրությունը, Հանձնաժողովը գտնում է, որ Սահմանադրական դատարանի կողմից իր իսկ վերանայում իրականացնելու լիազորության ընդլայնված պարզաբանումն անտեղի կլիներ: Խնդրահարույց կլիներ, եթե Սահմանադրական դատարանը անվավեր ճանաչեր սահմանադրական փոփոխությունները՝ հիմնվելով անորոշ սկզբունքների վրա, որոնք թույլ կապված կամ հիմնված են Սահմանադրության անփոփոխելի դրույթների ընդլայնված մեկնաբանության վրա:

...

71. Մասնավորապես իշխանությունների և այլ շահառուների հետ հանդիպումների ընթացքում մի հարց է նշվել, թե արդյոք այն դեպքում, երբ Սահմանադրական դատարանին առաջարկվի վերանայել Դատարանի դատավորների մանդատի վերաբերյալ փոփոխության սահմանադրականությունը, տեղի կունենա շահերի բախում, ինչը կխոչընդոտի, որ այդ դատավորները վերանայեն սահմանադրական փոփոխությունը: Վենետիկի հանձնաժողովը կարծում է, որ պետք է ապահովել, որ Սահմանադրական դատարանը՝ որպես Սահմանադրության երաշխավոր, կարողանա գործել որպես ժողովրդավարական ինստիտուտ, և դատավորներին բացառելու հնարավորությունը պատճառ չի դառնա Դատարանի կողմից որոշում կայացնելու անկարողության: «Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ Սահմանադրական դատարանի դատավորը կարող է չօգտագործել որպես դատավոր իր պաշտոնից բխող իրավասությունը իր սեփական շահերի համար: Հետևաբար, եթե Դատարանի դատավորը գտնում է, որ ինքը կարող է շահերի բախում ունենալ այն դեպքում, երբ իրեն առաջարկեն վերանայել իր մանդատի վերաբերյալ փոփոխության սահմանադրականությունը, ապա 14-րդ հոդվածի կանոնին համապատասխան՝ դատավորը գործն ընդհանուր կանոններով քննելու կապակցությամբ ինքնաբացարկ կհայտնի: Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից, այնուամենայնիվ, պետք է տարբերակվի Սահմանադրական դատարանի անկախության վերաբերյալ Սահմանադրության ինստիտուցիոնալ սկզբունքներն ու դատավորների անձնական շահը: Այս առումով Սահմանադրական դատարանը պետք է էական զսպվածություն ցուցաբերի՝ խուսափելով այնպիսի տպավորություն ստեղծելուց, թե Դատարանի վերաբերյալ փոփոխությունները վերանայելիս դատավորներն անձնական շահ են հետապնդում:

...

82. Հանձնաժողովն ափսոսանք է հայտնում, որ սահմանադրական փոփոխությունների առաջարկը ներկայացվել է Հայաստանի խորհրդարանին Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից սույն եզրակացությունն ընդունելու օրը, որի տվյալ առաջարկը չի համապատասխանում սույն եզրակացության մեջ նշված խորհուրդներին:

Ե. Այլ նյութեր

56. Միացյալ Նահանգների «Ֆրիդոմ Հաուս» հասարակական կազմակերպության «Անցումային շրջանի երկրներ 2021, Հայաստան» զեկույցի համապատասխան մասն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«Լուրջ խոչընդոտներին հակառակ՝ հատկապես պատերազմից առաջ, Կառավարությունը որոշակի առաջընթաց է գրանցել՝ գործադրելով ջանքեր՝ ուղղված 2020 թվականի բարեփոխումներին»: Դատական համակարգի բարեփոխումը գլխավոր առաջնահերթություն է եղել, և 2020 թվականին օրենսդիր մարմինը լուծել է լեգիտիմության ճգնաժամը, որը շրջափակել էր երկրի Սահմանադրական դատարանը, որը մեծ հաշվով դիտարկվում էր որպես ՀՀԿ-ի [նախկինում ղեկավարող Հանրապետական կուսակցության] կողմից պաշարված մարմին: Հունիսին Ազգային ժողովը հաստատել է փոփոխությունների փաթեթը, որը Սահմանադրական դատարանի բոլոր դատավորների համար սահմանել է համընդհանուր 12 տարվա սահմանաչափ՝ հանգեցնելով Դատարանի գործող ինն անդամներից երեքի կենսաթոշակի անցնելուն և նրանց փոխարինմանը: Փոփոխությունները պատճառ դարձան հետքայլ կատարելու բարեփոխումների առավել ծայրահեղ առաջարկներից: 2019 թվականին Կառավարությունը ենթարկվել է ներպետական և միջազգային քննադատության՝ փորձելով ճնշում գործադրել Դատարանի նախագահող և ՀՀԿ-ի անդամ հանդիսացող Հրայր Թովմասյանի վրա և ստիպել նրան հրաժարական տալ: 2020 թվականին Թովմասյանը պահպանեց իր տեղը դատարանում, սակայն ոչ որպես նախագահող, և նրան քրեական մեղադրանք առաջադրվեց պաշտոնեական դիրքի չարաշահման համար: Հայաստանում դատարանները շարունակում են մնալ ամենաթույլ և ամենաքիչ վստահելի ինստիտուտները, և հետագա ժողովրդավարական առաջընթացի համար անհրաժեշտ է բոլոր մակարդակներով լուրջ դատական բարեփոխումներ իրականացնել:

ԲՈՂՈՔՆԵՐԸ

57. Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետին համապատասխան՝ դիմումատուները բողոք էին ներկայացրել, որ իրենք՝ որպես Սահմանադրական դատարանի դատավորներ (առաջին երեք դիմումատուները) կամ այդ դատարանի նախագահ (չորրորդ դիմումատուն), հասանելիություն չեն ունեցել տրիբունալին՝ իրենց պաշտոնավարման ժամկետների դադարեցման կապակցությամբ իրենց իրավունքները պաշտպանելու համար: Դիմումատուներն այնուհետև Կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածին՝ միայն տվյալ հոդվածին և համակցված 14-րդ և 18-րդ հոդվածներին համապատասխան բողոք են ներկայացրել այն մասին, որ նրանց պաշտոնավարման ժամկետների դադարեցումը կամայական է եղել: Ի վերջո, Թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածին համապատասխան՝ նրանք բողոք են ներկայացրել այն մասին, որ պաշտոնավարման ժամկետի վաղաժամկետ դադարեցման հետևանքով կորցրել են իրենց հետագայում ստանալիք եկամուտը:

ՕՐԵՆՔԸ

I. ԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻ 6-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾԻ 1-ԻՆ ԿԵՏԻ ԵՆԹԱԴՐՅԱԼ ԽԱԽՏՈՒՄԸ

Ա. Կողմերի փաստարկները

58. Կառավարությունն ընդունել է, որ Դատարանի կողմից Vilho Eskelinen-ը և այլք ընդդեմ Ֆինլանդիայի ([ՄՊ], թիվ 63235/00, § 62, ՄԻԵԴ 2007‑II) գործին համապատասխան սահմանված թեստը, այսուհետ՝ Էսկելինենի գործով թեստ, կիրառելի էր քննարկվող գործի նկատմամբ: Նրանք պնդել են, որ այդ թեստի երկու պայմաններն էլ բավարարվել են՝ 6-րդ հոդվածը ճանաչելով ոչ կիրառելի: Նախևառաջ, Սահմանադրության 164-րդ հոդվածի 9-րդ կետով նախատեսված հիմքերով նշված դիմումատուների պաշտոնավարման ժամկետները չեն դադարել (տե՛ս վերոնշյալ 33-րդ պարբերությունը), որը նախատեսում էր Սահմանադրական դատարանի դատավորների մասնակցությամբ որոշ աշխատանքային վեճերի դատական պաշտպանությունը: Այն դեպքում, երբ այդ դատարանի դատավորի պաշտոնավարման ժամկետը դադարում է որևէ այլ հիմքով, ինչպես տվյալ գործում, ներպետական օրենսդրությամբ դատարան մուտք գործելու հնարավորություն չի նախատեսվում (տե՛ս Սահմանադրության 164-րդ հոդվածի 8-րդ կետը՝ հիշատակված վերոնշյալ 33-րդ պարբերությունում): Ավելին, դիմումատուների պաշտոնավարման ժամկետներն ավարտվել են սահմանադրական փոփոխությունների միջոցով, որոնք ենթակա չէին դատական վերանայման՝ ուժի մեջ մտնելուց հետո: Այս առումով նրանք հղում են կատարել Սահմանադրական դատարանի՝ 2021 թվականի փետրվարի 11-ի որոշմանը: Հաշվի առնելով վերոնշյալը՝ Կառավարությունը հաստատել է, որ Էսկելինենի գործով թեստի նպատակներով դիմումատուների մուտքը Դատարան «ուղղակիորեն բացառվել է» :

59. Անդրադառնալով Էսկելինենի գործով թեստի երկրորդ պայմանին՝ Կառավարությունը պնդել է, որ դատարան մուտքի հնարավորության բացառումն արդարացված է եղել օբյեկտիվ հիմքերով՝ պետության շահերից ելնելով, քանի որ 2020 թվականի սահմանադրական փոփոխություններն ընդունվել են՝ նպատակ ունենալով հարթել Սահմանադրական դատարանի դատավորների պաշտոնավարման տարբեր դեպքերում առաջացած հակասությունները և գործել 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխությունների տրամաբանությամբ: Նրանք ավելացրել են, որ 2020 թվականի սահմանադրական փոփոխությունները համապատասխանել են օրենքի գերակայության սկզբունքին: Ի վերջո, Կառավարությունն ընդգծել է, որ Սահմանադրական դատարանի դատավորների և պետության միջև առկա է եղել «վստահության և հավատարմության առանձնահատուկ կապ»:

60. Հետևաբար նրանց տեսանկյունից դիմումի նշված մասը ratione materiae (առարկայական իրավազորության առումով) համատեղելի չէր Կոնվենցիայի դրույթների հետ:

61. Դիմումատուները համաձայնության չեն եկել: Ընդունելով այն փաստը, որ ներպետական օրենսդրությամբ պաշտոնավարման ժամկետի դադարեցման կապակցությամբ իրենց իրավունքները պաշտպանելու համար դիմումատուները դատարան մուտքի հնարավորություն չեն ունեցել՝ նրանք նաև պնդել են, որ Էսկելինենի գործով թեստի նպատակներով դատարան մուտքը «ուղղակիորեն բացառված» չի եղել:

62. Ամեն դեպքում դիմումատուները հաստատել են, որ դատարան մուտքի հնարավորության բացառումը պետության շահով պայմանավորված օբյեկտիվ հիմքեր չի ունեցել: Առաջին հերթին նրանք վիճարկել են Սահմանադրական դատարանի բարեփոխումների անհրաժեշտությունը: Նրանք վիճարկել են, որ այդ ամենը տեղի է ունեցել իշխանությունների՝ գործող դատավորներին իրենց ընտրությամբ նորընտիր դատավորներով փոխարինելու և քննության ենթակա գործերի, այդ թվում՝ նախկին նախագահ Քոչարյանի գործի ելքի վրա ազդելու վճռականությամբ (տե՛ս վերոնշյալ 10-րդ պարբերությունը): Նրանք մասնավորապես վկայակոչել են այն դեպքերը, որոնք ներկայացված են վերոնշյալ 10-12-րդ պարբերություններում, ինչպես նաև բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց կողմից արված հրապարակային հայտարարությունները (տե՛ս, օրինակ՝ վերոնշյալ 14-րդ պարբերությունում ներկայացված՝ վարչապետի հրապարակային հայտարարությունը). այն փաստը, որ իրենց չի թույլատրվել շարունակել պաշտոնավարել մինչև իրենց իրավահաջորդների նշանակումը, ինչպես նաև այն փաստը, որ իրենց չի թույլատրվել շարունակել զբաղվել այն գործերով, որոնք արդեն քննվում էին իրենց կողմից: Դիմումատուները նաև պնդել են, որ բարեփոխումը հակասում էր օրենքի գերակայության սկզբունքին, ու թեև ներպետական իրավունքին համապատասխան՝ Ազգային ժողովը պետք է խնդրո առարկա սահմանադրական փոփոխությունների նախնական սահմանադրական վերանայում պահանջեր, այն նախնական սահմանադրական վերանայում չպահանջելու որոշում էր կայացրել (տե՛ս վերոնշյալ 26-րդ պարբերությունը): Դիմումատուների կարծիքով՝ ներպետական իրավունքին համապատասխան՝ խնդրո առարկա սահմանադրական փոփոխություններն ուժի մեջ մտնելուց հետո ենթակա էին նաև դատական վերանայման: Նրանց կարծիքով՝ դա հակասում էր Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը և Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետին: Ավելին, ներպետական իշխանություններն ամբողջովին անտեսել են Վենետիկի հանձնաժողովի խորհուրդն այն մասին, որ սահմանվի անցումային շրջան՝ խուսափելու համար Սահմանադրական դատարանի կազմում կտրուկ և անհապաղ որևէ փոփոխությունից՝ այդպիսով ոտնձգելով այդ հաստատության անկախության դեմ (տե՛ս վերոնշյալ 55-րդ կետում մեջբերված՝ 2020 թվականի եզրակացության 53-րդ, 59-րդ և 82-րդ կետերը): Ի վերջո, դիմումատուները վկայակոչել են Դատարանի նախադեպային իրավունքը, համաձայն որի՝ Դատարանը պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնի դատական իշխանության անդամների պաշտպանությանն այնպիսի միջոցներից, որոնք կարող են վտանգել նրանց դատական անկախությունը և ինքնավարությունը:

63. Հետևաբար դիմումատուները եկել են այնպիսի եզրահանգման, որ 6-րդ հոդվածը կիրառելի էր քաղաքացիական հայեցակետով:

Բ. Դատարանի գնահատականը

1. Դատարանի նախադեպային իրավունքից բխող ընդհանուր սկզբունքներ

64. Դատավորի պաշտոնավարման ժամկետը դադարեցնելու հանգամանքը պայմանավորող իրավիճակներում Էսկելինենի գործով թեստի (տե՛ս վերևում հիշատակված` Վիլհո Էսկելինենը և այլք, §62) լույսի ներքո 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի «քաղաքացիական» հայեցակետի կիրառելիության վերաբերյալ համապատասխան սկզբունքները վերջերս վերահաստատվել են Գրզեդան ընդդեմ Լեհաստանի [ՄՊ], թիվ 43572/18 գործում, §§ 257-63, 2022 թվականի մարտի 15 (նախադեպային իրավունքի հղումները բաց են թողնվել)։

«257. Որպեսզի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետն իր «քաղաքացիական» հայեցակետով կիրառելի լինի, պետք է առկա լինի վեճ այն «իրավունքի» շուրջ, որի վերաբերյալ առնվազն վիճելի հիմքերով կարելի է ասել, որ այն ճանաչվում է ներպետական իրավունքով՝ անկախ այն բանից, թե արդյոք տվյալ իրավունքը պաշտպանված է Կոնվենցիայով: Վեճը պետք է իրական և լուրջ լինի. այն կարող է կապված լինել ոչ միայն իրավունքի փաստացի գոյության, այլ նաև դրա շրջանակի և իրականացման եղանակի հետ, և ի վերջո, վարույթի ելքը պետք է ուղղակիորեն որոշիչ լինի խնդրո առարկա իրավունքի համար. թույլ կապերը կամ աննշան հետևանքները բավարար չեն 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի կիրառության համար ... Ի վերջո, իրավունքը պետք է «քաղաքացիական» բնույթ կրի ...

258. 6-րդ հոդվածի 1-ին կետը Պայմանավորվող պետությունների նյութաիրավական իրավունքում չի երաշխավորում քաղաքացիական «իրավունքների և պարտականությունների» վերաբերյալ որևէ հատուկ բովանդակության առկայություն. 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի մեկնաբանմամբ՝ Դատարանը կարող է և չստեղծել նյութաիրավական իրավունք, որն իրավական հիմք չունի համապատասխան պետությունում ...

259. Որոշելու համար, թե արդյոք խնդրո առարկա «իրավունքը» հիմնված է ներպետական իրավունքի վրա, սկզբնական կետը պետք է լինի համապատասխան ներպետական իրավունքի դրույթները և ներպետական դատարանների կողմից դրանց պարզաբանումը ... Դատարանը վերահաստատում է, որ հատկապես ներպետական մարմինները, մասնավորապես՝ դատարաններն են իրավասու լուծել ներպետական օրենսդրության մեկնաբանության հետ կապված խնդիրները: Եթե մեկնաբանությունը կամայական կամ ակնհայտորեն անհիմն չէ, Դատարանի դերը սահմանափակվում է այնպիսի պարզաբանմամբ, թե արդյոք այդպիսի մեկնաբանության հետևանքները համապատասխանում են Կոնվենցիային ... Այսպիսով, այն դեպքում, երբ ներպետական բարձրագույն դատական ատյանները համապարփակ և համոզիչ կերպով վերլուծում են դատարան մուտքի վիճարկելի սահմանափակման հստակ բնույթը, սույն Դատարանը, համապատասխան Կոնվենցիայով նախատեսված նախադեպային իրավունքի և դրանից բխող սկզբունքների հիման վրա, կարող էր պահանջել ներկայացնել համոզիչ հիմքեր, որոնք կարող էին տարբերվել այդ դատարանների կողմից արված եզրահանգումից՝ ներպետական իրավունքի մեկնաբանության հարցի վերաբերյալ սեփական տեսակետները փոխարինելով ներպետական դատարանների տեսակետներով և հակառակ իրենց տեսակետի պարզելով, որ հավանաբար առկա է եղել այնպիսի իրավունք, որը հայտնի է եղել ներպետական իրավունքում:

260. Ինչ վերաբերում է տվյալ իրավունքի «քաղաքացիական» բնույթին, Դատարանը նշել է, որ հանրային իրավունքի սուբյեկտի, այդ թվում՝ պետության և աշխատակցի միջև աշխատանքային հարաբերությունները՝ գործող ներպետական դրույթներին համապատասխան, կարող են հիմնված լինել առանձին անհատների միջև հարաբերությունները կարգավորող աշխատանքային իրավունքի սկզբունքների կամ քաղաքացիական ծառայության հետ կապված հարցերը կարգավորող հատուկ կանոնների ամբողջության վրա: Գոյություն ունեն նաև խառը համակարգեր, որտեղ մասնավոր ոլորտում կիրառելի աշխատանքային իրավունքի կանոնները համատեղվում են քաղաքացիական ծառայության նկատմամբ կիրառելի որոշակի հատուկ կանոնների հետ:

261. Ինչ վերաբերում է քաղաքացիական ծառայության պետական ծառայողներին, Վիլհո Էսկելինենը և այլք գործում սահմանված չափանիշների համաձայն՝ ... պատասխանող պետությունը Դատարանի առջև չի կարող հիմնվել միայն դիմումատուի՝ որպես քաղաքացիական ծառայող կարգավիճակի վրա՝ խուսափելով 6-րդ հոդվածով նախատեսված պաշտպանությունից, քանի դեռ չեն կատարվել երկու պայմանները: Առաջին՝ պետությունն իր ներպետական օրենսդրությամբ պետք է ուղղակիորեն բացառի խնդրո առարկա պաշտոնի կամ անձնակազմի՝ տվյալ կատեգորիայի մուտքը դատարան: Երկրորդ՝ բացառումը պետք է արդարացվի պետության շահերի վրա հիմնված օբյեկտիվ հիմքերով: Որպեսզի բացառումն արդարացված լինի, պետության համար բավարար չէ այն հիմնավորումը, որ տվյալ քաղաքացիական ծառայողը մասնակցում է պետական իշխանության իրականացմանը, կամ բավարար չէ այն հիմնավորումը, որ առկա է վստահության և հավատարմության վրա հիմնված հատուկ կապ քաղաքացիական ծառայողի և գործատու հանդիսացող պետության միջև: Պետությունը պետք է նաև ցույց տա, որ քննվող վեճի առարկան կապված է պետական իշխանության իրականացման հետ, և որ այն կասկածի տակ է դրել այդ հատուկ կապը: Այսպիսով, սովորական աշխատանքային վեճերում, մասնավորապես՝ կապված աշխատավարձերի, նպաստների կամ նմանատիպ իրավունքների հետ, 6-րդ հոդվածով նախատեսված երաշխիքների բացառումը սկզբունքորեն չի կարող արդարացված լինել՝ պայմանավորված տվյալ քաղաքացիական ծառայողի և պետության միջև փոխհարաբերության հատուկ բնույթով: Փաստացի առկա է լինելու 6-րդ հոդվածի կիրառման կանխավարկած: Առաջին՝ պատասխանող պետությունը պետք է ցույց տա, որ քաղաքացիական ծառայող հանդիսացող դիմումատուն ներպետական իրավունքով դատարան մուտքի իրավունք չունի, և երկրորդ՝ քաղաքացիական ծառայողի՝ 6-րդ հոդվածով նախատեսված իրավունքների բացառումն արդարացված է ...

262. Մինչդեռ Դատարանը Վիլհո Էսկելինենը և այլք գործում նշել է, ... որ այդ գործով իր հիմնավորումները սահմանափակվում էին քաղաքացիական ծառայողների կարգավիճակով, այն ընդլայնել է այդ վճռում հաստատված չափանիշների կիրառությունը՝ ընդգրկելով դատավորների վերաբերյալ տարբեր վեճեր: Այն նշել է, որ թեև դատական համակարգը սովորական քաղաքացիական ծառայության մաս չէ, այն համարվում է պետական ծառայությանը բնորոշ մաս ...

263. Դատարանը կիրառել է Վիլհո Էսկելինենը և այլք գործում շարադրված տվյալները ... դատավորների վերաբերյալ բոլոր վեճերի նկատմամբ, այդ թվում՝ դատավորների վերաբերյալ այն վեճերի, որոնք կապված են հավաքագրման (նշանակման) ..., կարիերայի (առաջխաղացման) ..., փոխանցման ..., կասեցման ...,, կարգապահական վարույթի ..., ինչպես նաև պաշտոնանկության ..., կարգապահական լուրջ խախտման համար մեղադրվելու դեպքում՝ աշխատավարձի նվազեցման ..., պաշտոնից ազատման հետ (օրինակ՝ Գերագույն դատարանի նախագահին, Վերաքննիչ դատարանի նախագահին կամ Մարզային դատարանի փոխնախագահին), որոնք միևնույն ժամանակ կարող էին մնալ դատավորի պաշտոնում ... կամ այն դատավորների նկատմամբ, որոնց օրենսդրական բարեփոխումից հետո արգելվել է իրականացնել իրենց դատական գործառույթները ... »։

2. Վերոնշյալ սկզբունքների կիրառությունը սույն գործի նկատմամբ

ա) Իրավունքի գոյությունը

65. Պարզելու համար, թե արդյոք դիմումատուների կողմից հաստատված իրավունքի համար առկա է որևէ իրավական հիմք, Դատարանը պետք է միայն հաստատեր այն, թե արդյոք դիմումատուների փաստարկները բավարար չափով հիմնավոր էին, ոչ թե այն, թե արդյոք դատարան մուտք ունենալու դեպքում դրանց ելքը հաջող կլիներ (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Գրզեդայի գործը, § 268, Դատարանի նախադեպային իրավունքի լրացուցիչ հղումներով): Թեև սկզբունքորեն Կոնվենցիայով արդարադատության իրականացման հետ կապված պետական պաշտոն զբաղեցնելու որևէ իրավունք նախատեսված չէ, այդպիսի իրավունք կարող է նախատեսված լինել ներպետական մակարդակով (համապատասխան փոփոխություններով՝ 270-րդ կետ):

66. Սույն գործով չի վիճարկվում, որ մինչև 2020 թվականի հունիսի 26-ին իրենց պաշտոնավարման ժամկետները վաղաժամկետ դադարեցնող՝ վիճարկվող սահմանադրական փոփոխություններն ուժի մեջ մտնելը Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն դիմումատուներն իրավունք ունեին մնալու Սահմանադրական դատարանի դատավորի պաշտոնում (առաջին երեք դիմումատուները) կամ տվյալ Դատարանի նախագահի պաշտոնում (չորրորդ դիմումատուն) այն դեպքում, երբ Սահմանադրության 164-րդ հոդվածի 8-րդ և 9-րդ կետերով սահմանված բացառիկ հիմքերից որևէ մեկը (տե՛ս վերոնշյալ 33-րդ պարբերությունը) առկա չի եղել: Այդ պատճառով կարելի է ասել, որ մինչև այդ պահը ներպետական իրավակարգում առկա էին դրույթներ, որոնք հնարավոր էին դարձնում երեք դիմումատուների անփոփոխելիությունն իրենց դատական պաշտոններից մինչ կենսաթոշակի անցնելը՝ անկախ 2015 թվականի հիմնական սահմանադրական բարեփոխումներից, որոնք Սահմանադրական դատարանի դատավորների նշանակման, այդ թվում՝ չերկարաձգվող ֆիքսված ժամկետով պաշտոնավարման համար նոր կանոններ էին սահմանում: Ինչ վերաբերում է չորրորդ դիմումատուին, պաշտոնավարումը շարունակելու նրա իրավունքը բխում է Սահմանադրությունից և Ազգային ժողովի՝ նրան անորոշ ժամկետով՝ մինչև 2035 թվականին նրա կենսաթոշակի անցնելը, Սահմանադրական դատարանի նախագահի պաշտոնում նշանակելու մասին 2018 թվականի մարտի 21-ի որոշումից: Նրա պաշտոնավարման ժամկետը դադարեցնելու վերաբերյալ Ազգային ժողովի կողմից Սահմանադրական դատարանին ուղղված հետագա պահանջն անօգուտ էր (տե՛ս վերոնշյալ 4-7-րդ, 16-րդ և 29-32-րդ պարբերությունները):

67. Վերոնշյալի լույսի ներքո՝ Դատարանը գտնում է, որ երեք դիմումատուները կարող էին փաստարկել, որ Հայաստանի օրենսդրության համապատասխան՝ իրենք դատական ծառայության պաշտոնում լիարժեք ժամկետով պաշտոնավարելու իրավունք ունեին, և որ չորրորդ դիմումատուն՝ որպես Սահմանադրական դատարանի նախագահ, իր պաշտոնավարման նկատմամբ ուներ այդ նույն իրավունքը: Կառավարության կողմից վիճարկվող այն փաստը, թե դիմումատուների պաշտոնավարման ժամկետները դադարեցվել են այնպիսի սահմանադրական փոփոխությունների հիման վրա, որոնք ուժի մեջ մտնելուց հետո ենթակա չէին դատական վերանայման (տե՛ս վերևում՝ 58-րդ պարբերությունը), հետադարձ ուժով չէր կարող վերացնել նախկին կիրառելի կանոնների համաձայն նրանց իրավունքների վիճարկելի բնույթը: Հետևաբար սույն գործով առկա է եղել իրական և լուրջ վեճ այնպիսի «իրավունքի» շուրջ, որը դիմումատուները, ներպետական իրավունքին համապատասխան, կարող էին պահանջել վիճարկելի հիմքերով (տե՛ս վերևում հիշատակված Գրզեդայի գործը, §§ 285-86, և Բական ընդդեմ Հունգարիայի [ՄՊ], թիվ 20261/12, §§ 110-11, 2016 թվականի հունիսի 23):

բ) Իրավունքի «քաղաքացիական» բնույթը. Էսկելինենի գործով թեստ

68. Պարզելու ենթակա հաջորդ հարցն այն է, թե արդյոք դիմումատուների կողմից հաստատված «իրավունքը» 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի իմաստով «քաղաքացիական» էր՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ «քաղաքացիական իրավունքներ և պարտավորություններ» հասկացությունը չի կարող մեկնաբանվել՝ միայն հղում կատարելով պատասխանող պետության ներպետական իրավունքին. այն Կոնվենցիայից բխող անկախ հայեցակարգ է (տե՛ս, ի թիվս բազմաթիվ օրինակների, վերևում հիշատակված՝ Գրզեդայի գործը, § 287):

(i) Էսկելինենի գործով թեստի առաջին պայմանն այն է, թե արդյոք դրա մուտքը դատարան, ներպետական իրավունքին համապատասխան, բացառված է եղել:

69. Մինչդեռ դիմումատուներն ընդունել են, որ ներպետական իրավունքով իրենց պաշտոնավարման ժամկետների դադարեցման հետ կապված իրենց իրավունքները պաշտպանելու նպատակով նրանք դատարան մուտք չեն ունեցել. նրանք, Կառավարությանը հակառակ, վիճարկել են, որ իրենց մուտքը դատարան «ուղղակիորեն բացառված» չի եղել (տե՛ս վերևում՝ 61-րդ պարբերությունը):

70. Այնուամենայնիվ, Դատարանը վերջերս մշակել է Էսկելինենի գործով թեստի առաջին պայմանը: Այն սահմանում է, որ առաջին պայմանը կարող է կատարված համարվել այն դեպքում, երբ անկախ այդ մասին ակնհայտ դրույթի՝ ակներև է, որ ներպետական իրավունքն այդ տեսակի վեճի դեպքում բացառում է մուտքը դատարան (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Գրզեդայի գործը, §§ 291-92): Առաջին հերթին, այս պայմանը բավարարվում է այն դեպքում, երբ ներպետական իրավունքն ակնհայտորեն բացառում է մուտքը դատարան: Երկրորդ՝ նույն պայմանը կարող է բավարարվել այն դեպքում, երբ տվյալ բացառումն անուղղակի բնույթ ունի, մասնավորապես՝ այն դեպքում, երբ այն բխում է կիրառելի իրավական շրջանակի կամ իրավական կարգավորման ամբողջության համակարգային մեկնաբանությունից, ինչպես սույն գործում:

(ii) Էսկելինենի գործով թեստի երկրորդ պայմանն այն է, թե արդյոք դատարան մուտքի բացառումն արդարացված է եղել:

71. Դատարանն ընդգծում է, որ, ինչ վերաբերում է դատավորներին, «վստահության և հավատարմության վրա հիմնված առանձնահատուկ կապը» վկայակոչող Էսկելինենի գործով թեստի երկրորդ չափանիշը պետք է ուսումնասիրել դատական իշխանության անկախության երաշխիքների լույսի ներքո: Այդ առումով Դատարանը սահմանում է, որ քաղաքացիական ծառայողներից պահանջվող այդ երկու հասկացությունները, այն է՝ վստահության և հավատարմության վրա հիմնված առանձնահատուկ կապը և դատական իշխանության անկախությունը, հեշտությամբ համադրելի չեն: Մինչդեռ քաղաքացիական ծառայողի և պետության միջև աշխատանքային հարաբերություններն ավանդաբար սահմանվում են որպես գործադիր իշխանության նկատմամբ վստահության և հավատարմության վրա հիմնված հարաբերություններ այնքան ժամանակ, քանի դեռ առկա է պետության աշխատակիցների կողմից պետական քաղաքականություն իրականացնելու պահանջը. նույնը չի կարելի ասել դատական իշխանության ներկայացուցիչների մասին, որոնք այլ՝ ավելի անկախ դեր ունեն Կառավարության ապօրինությունների և պաշտոնեական դիրքի չարաշահման դեպքերի ուսումնասիրություններ կատարելու իրենց պարտավորության շնորհիվ: Պետության առջև նրանց գործառնական դերը կարող է ընկալվել դատական անկախությանը հատուկ էական երաշխիքների լույսի ներքո: Հետևաբար, վկայակոչելով այն վստահությունը և հավատարմությունը, որոնք նրանք պետք է պահպանեն, մենք ի նկատի ունենք հավատարմությունն օրենքի գերակայության սկզբունքի և ժողովրդավարության, այլ ոչ թե պետական իշխանությունը կրողների նկատմամբ: Դատավորի և պետության միջև առկա աշխատանքային հարաբերությունների բարդ կողմը դատական իշխանության անդամների համար անհրաժեշտություն է առաջացնում իրենց պարտավորություններն իրականացնելիս բավարար չափով հեռու մնալ պետության մյուս ճյուղերից, որպեսզի կարողանան որոշումներ կայացնել՝ մեծապես հիմնվելով իրավունքի և արդարության պահանջների վրա՝ առանց վախի կամ կողմնակալության: Սխալ կլինի ենթադրել, թե դատավորները կարող են պաշտպանել օրենքի գերակայության սկզբունքը և կիրառել Կոնվենցիան, եթե ներպետական իրավունքը զրկի նրանց Կոնվենցիայի հոդվածներով սահմանված երաշխիքներից այնպիսի հարցերի առնչությամբ, որոնք ուղղակիորեն ազդում են նրանց անձնական անկախության և անաչառության վրա (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Գրզեդայի գործը, § 264, Բիլգենն ընդդեմ Թուրքիայի, թիվ 1571/07, § 79, 2021 թվականի մարտի 9, և Գյումենյուկը և այլք ընդդեմ Ուկրաինայի, թիվ 11423/19, § 66, 2021 թվականի հուլիսի 22):

72. Սա նշանակում է, որ Դատարանն անհրաժեշտ է համարում, որ սույն գործը, ի տարբերություն Դատարանի կողմից քննվող նմանատիպ նախկին գործերի, որոնք ներառում էին ընդհանուր իրավասության դատարանների և գերագույն դատարանների դատավորներին (տե՛ս, inter alia, վերևում հիշատակված՝ Բիլգենի գործը, § 79, Բրոդան և Բոջարան ընդդեմ Լեհաստանի, թիվ 26691/18 և 27367/18, § 120, 2021 թվականի հունիսի 29, և վերևում հիշատակված Գյումենյուկը և այլք, § 66), վերաբերի Սահմանադրական դատարանի դատավորներին: Դատարանը հաճախ է ընդգծել սահմանադրական դատարանների առանձնահատուկ դերը և կարգավիճակը (տե՛ս Զյուսմանն ընդդեմ Գերմանիայի, § 37,1996 թվականի սեպտեմբերի 16, զեկույցներ 1996-IV, և որպես ավելի թարմ օրինակ՝ Քսերո Ֆլոր Լեհաստան սպ.զ օ.օ.-ն ընդդեմ Լեհաստանի, թիվ 4907/18, § 193, 2021 թվականի մայիսի 7): Իսկապես, անկախ այն փաստից, որ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունն անդրադառնում է Սահմանադրական դատարանին և սովորական դատարաններին նույն գլխում (հակառակ վերոնշյալ 53-րդ պարբերությունում վկայակոչված՝ 2015 թվականի եզրակացության 145-րդ կետում սահմանված Վենետիկի հանձնաժողովի այն խորհրդի, որ Սահմանադրական դատարանը պետք է առանձնացված լինի այլ դատարաններից), պարզ է, որ Սահմանադրական դատարանը Հայաստանի իրավական համակարգում առանձնահատուկ կարգավիճակ ունի: Հատկանշական է, որ Բարձրագույն դատական խորհուրդը, որը ստեղծվել է՝ ապահովելու համար դատավորների և դատարանների անկախությունը, Սահմանադրական դատարանի նկատմամբ որևէ լիազորություն չունի (տե՛ս վերոնշյալ 42-րդ պարբերությունը): Սահմանադրական դատարանն ապահովում է Դատավորների անկախությունը, որը բացառիկ իրավազորություն ունի կարգապահական, դատավորներին՝ իրենց անձեռնմխելիությունից զրկելու և նրանց լիազորությունները դադարեցնելու հարցերում (տե՛ս Սահմանադրության 164-րդ հոդվածը՝ մեջբերված վերոնշյալ 33-րդ պարբերությունում): Հետևաբար Բարձրագույն դատական խորհրդի միջամտությունը սույն գործում աննշան էր (այս առնչությամբ տե՛ս Դատավորների կանոնադրության մասին եվրոպական խարտիան՝ մեջբերված վերոնշյալ 46-րդ պարբերությունում, որի 1.3 և 1.4 կետերը նախատեսում են այդ մարմնի միջամտությունը և այդ մարմնին բողոքարկելու իրավունքը):

73. Սույն գործի մեկ այլ առանձնահատկությունն այն է, որ դիմումատուների՝ որպես դատավորներ (առաջին երեք դիմումատուներ) կամ Սահմանադրական դատարանի նախագահի (չորրորդ դիմումատու) պաշտոնավարման ժամկետներն ավարտվել են սահմանադրական փոփոխությամբ, որն ավելի ընդարձակ սահմանադրական բարեփոխումների մի մասն էր կազմում: Այդ պատճառով ընդհանուր իրավասության որևէ դատարանի միջամտությունը նմանապես աննշան էր (ի տարբերություն Օվչարենկոն և Կոլոսն ընդդեմ Ուկրաինայի գործի, թիվ 27276/15 և 33692/15, 2023 թվականի հունվարի 12՝ առանձին Սահմանադրական դատարանների դատավորների՝ կարգապահական խախտման պատճառով պաշտոնանկության վերաբերյալ, որը ենթակա էր վիճարկման դատարաններում):

74. Այս առումով Դատարանն արդեն որոշել է, որ Կոնվենցիան չի խոչընդոտում, որ պետությունները դատական համակարգի բարեփոխում իրականացնելու նպատակով օրինական և անհրաժեշտ որոշումներ կայացնեն, և որ Կառավարության՝ դատական բարեփոխումներ իրականացնելու լիազորությունը չի կարող կասկածի տակ դրվել՝ պայմանով, որ դատական համակարգի որևէ բարեփոխում չխաթարի դատական համակարգի և դրա ղեկավար մարմինների անկախությունը (տե՛ս վերևում հիշատակված երկու՝ Գյումենյուկը և այլք, § 43, և Գրզեդայի գործը, § 323): Ինչ վերաբերում է առկա նյութերին, սույն գործով Դատարանը դիմումատուների փաստարկների օգտին համոզիչ ապացույցներ չի գտնում այն մասին, որ վիճարկվող փոփոխությունն ուղղված է եղել կամ պատճառ է դարձել խաթարելու Սահմանադրական դատարանի լեգիտիմությունը կամ անկախությունը, և որ այն նպատակաուղղված է եղել հենց նրանց (ի հակադրություն դրա՝ վերևում հիշատակված՝ Բակայի գործը, § 117, և Գրզեդայի գործը, § 299): Այդ իմաստով այն այնուհետև հղում է կատարում Վենետիկի հանձնաժողովի հաջորդող եզրակացություններին, որը բազմակողմանիորեն քննում էր այդ բարեփոխման տարբեր կողմերը (տե՛ս վերոնշյալ 53-55րդ պարբերությունները):

75. Ի սկզբանե, 2015 և 2020 թվականների եզրակացություններով հաստատվել է, որ դատավորների պաշտոնավարման տասներկուամյա չերկարաձգվող ժամկետի ներմուծումը լիովին «համահունչ» էր եվրոպական գործելակերպին: Այն նոր ընթացակարգը, որին համապատասխան Սահմանադրական դատարանի նախագահն այլևս չպետք է ցմահ նշանակվեր Ազգային ժողովի կողմից, ինչպես նշանակվել էր չորրորդ դիմումատուն, այլ պետք է ընտրվեր դատավորների կողմից վեց տարի չերկարաձգվող ժամկետով, համարվում էր «լավ երաշխիք Դատարանի անկախության համար»: 2019 թվականի իր եզրակացության մեջ նշված էր, որ Սահմանադրական դատարանի բոլոր դատավորները պետք է ունենան նույն կարգավիճակը՝ անկախ այն բանից՝ նրանք նշանակված են եղել 2015 թվականի բարեփոխումից առաջ, թե հետո: Այնուամենայնիվ, առկա էին մտահոգություններ իննից յոթ դատավորների կողմից կենսաթոշակի անցնելու հավանականության կապակցությամբ, որոնք նշանակվել էին այնպես, ինչպես սույն դիմումատուները՝ 2018 թվականի ապրիլի 9-ից առաջ: Վենետիկի հանձնաժողովի կարծիքով՝ սա կարող էր ազդել այդ դատարանի արդյունավետ գործունեության վրա (տե՛ս 2019 թվականի եզրակացության 60-րդ պարբերությունը՝ մեջբերված վերոնշյալ 54-րդ պարբերությունում):

76. Այդ համատեքստում Դատարանը նաև կարևորություն է տալիս Հայաստանում քսանհինգ տարի տևած սահմանադրական զարգացումների գնահատման գործընթացի՝ Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից տրված ընդհանուր գնահատմանը: Մասնավորապես 2020 թվականի եզրակացությունում այն միանշանակ կերպով նշել է, որ գործընթացը «շարունակական պայքար էր ժողովրդավարական չափորոշիչների բարելավման և օրենքի գերակայության սկզբունքի խթանման» համար, և արտահայտել է իր «մտահոգությունը գործող դատավորների անկախության համար» (տե՛ս 2020 թվականի եզրակացության 32-րդ պարբերությունը՝ մեջբերված 55-րդ պարբերությունում):

77. Ավելին, Դատարանը հիմք չի ունեցել չհամաձայնելու Վենետիկի հանձնաժողովի այն եզրահանգման հետ, որ վիճարկվող սահմանադրական փոփոխությունները օրինական նպատակ էին հետապնդում, քանի որ դրանց հիմնական խնդիրն էր ապահովել, որ Սահմանադրական դատարանի անկախության վերաբերյալ 2018 թվականին ուժի մեջ մտած բարձր ժողովրդավարական չափորոշիչները հնարավորինս շուտ արդյունք տային, և որ Սահմանադրական դատարանի բոլոր դատավորներն ունենային նույն կարգավիճակը՝ անկախ նրանց նշանակման ժամանակահատվածից (տե՛ս վերոնշյալ 55-րդ պարբերությունում հիշատակված Եզրակացությունը, 45-48-րդ կետեր, և հակադրի՛ր վերևում հիշատակված՝ Գրզեդայի գործի հետ, 348-րդ կետ): Այդ տեսանկյունից Դատարանը նաև նշում է, որ եթե 2020 թվականի փոփոխություններն ուժի մեջ չմտնեին, 2015 թվականի բարեփոխման լիարժեք իրականացումը չափազանց կերկարաձգվեր, քանի որ մինչև քսան տարի կպահանջվեր, որ իշխանությունները հասնեին այն բոլոր նպատակներին, որոնց ցանկանում էին հասնել: Օրինակ՝ չորրորդ դիմումատուն կմնար Սահմանադրական դատարանի նախագահի պաշտոնում մինչև 2035 թվականը:

78. Այդ պատճառով իշխանությունները ստիպված էին բարդ ընտրություն կատարել՝ կշեռքի նժարին դնելով մի կողմից՝ պետության էական շահը՝ դատավորների նշանակման ընթացակարգի ընդհանուր վերանայման երկարատև եւ բարդ ընթացակարգն ընդգրկող սահմանադրական բարեփոխումներն իրականացնելիս և պաշտոնավարման չերկարաձգվող ֆիքսված ժամկետը ներմուծելիս, մյուս կողմից՝ դատավորների անփոփոխելիության սկզբունքը՝ ի դեմս դիմումատուների, մինչև կենսաթոշակի անցնելը պաշտոնավարման ժամկետը շարունակելու և կարգավիճակը պահպանելու իրենց անհատական իրավունքը (տե՛ս համապատասխան փոփոխություններով՝ Գուդմունդուր Անդրի Աստրադսոնն ընդդեմ Իսլանդիայի [ՄՊ], թիվ 26374/18 գործը, §§ 239-40, 2020 թվականի դեկտեմբերի 1, որտեղ Դատարանը գտնում էր, որ դատավորների անփոփոխելիության ակզբունքն իրենց պաշտոնավարման ժամկետում բացարձակ չէր և որոշակի հանգամանքներում, օրինակ՝ երբ Կոնվենցիայի հիմնարար սկզբունքների հակասություն էր առաջանում, ենթակա չէր կատարման ամեն գնով): Ճշգրիտ հավասարակշռության հասնելու իշխանությունների մտահոգությունն արտացոլվում էր 2020 թվականի հունիսի փոփոխության համատեքստում՝ Վենետիկի հանձնաժողովին ուղղված իրենց հարցերում (տե՛ս վերոնշյալ 55-րդ պարբերությունը): Մինչդեռ Հանձնաժողովն ընդունում էր, որ առաջարկվող մոտեցման օգտին լավ փաստարկներ կային, այն համարում էր, որ Սահմանադրական դատարանի կազմի թարմացումը պետք է կատարվեր աստիճանաբար և ուղեկցվեր իշխանությունների կողմից սահմանվող որոշակի անցումային ժամանակահատվածով: Անցումային շրջանը պետք է առաջարկվեր նաև Դատարանի նախագահի, այն է՝ չորրորդ դիմումատուի պաշտոնավարման ժամկետը դադարեցնելու մասով: Իշխանություններն իրենց կողմից որոշեցին դիմումատուների մասով չկիրառել նման որևէ ժամանակահատված: Դատարանի կարծիքով՝ թեև սույն որոշումը հակասում է Վենետիկի հանձնաժողովի առաջարկներին, այն ինքնին չի կարող խափանել սահմանադրական բարեփոխումներով հետապնդվող նպատակների լեգիտիմությունը, ինչն ի վերջո իրականացվել է 2020 թվականի հունիսի փոփոխությամբ:

79. Ինչ վերաբերում է դիմումատուների այն փաստարկին, որ իրենց պաշտոնավարման ժամկետները դադարեցնող վիճարկվող սահմանադրական փոփոխությունը պետք է ենթակա լիներ նախնական սահմանադրական վերանայման, Դատարանը կարող էր վերահաստատել, որ 6-րդ հոդվածը չի երաշխավորում դատարան մուտքի իրավունքը՝ օրենսդիր իշխանության կողմից ընդունված օրենքն անվավեր ճանաչելու կամ չեղարկելու իրավասությամբ (տե՛ս, օրինակ՝ Փոստին և Ռահկոն ընդդեմ Ֆինլանդիայի, թիվ 27824/95 գործը, § 52, ՄԻԵԴ 2002-VII, և Սակսկոբուրգոտսկին և Չրոբոկն ընդդեմ Բուլղարիայի, թիվ 38948/10 և 8954/17, § 272 գործերը, 2021 թվականի սեպտեմբերի 7): Դրանից բացի, այդ դրույթից չի կարող բխել նաև անհատի իրավունքը՝ խթանելու օրենքի սահմանադրական վերանայման՝ խորհրդարանական մարմնի որոշումը:

Ամեն դեպքում Դատարանը նշում է, որ համապատասխան պահի Սահմանադրական դատարանի գործող ինը դատավորներից յոթը (այն է՝ դատավորների մեծամասնությունը) տուժել են խնդրո առարկա սահմանադրական փոփոխության արդյունքում:

80. Այս առումով պետք է ընդգծել, որ Դատարանի նախադեպային իրավունքին համապատասխան պետք է ինքնաբացարկ հայտնի այն դատավորը, որի հետ կապված առկա է օրինական հիմք՝ ենթադրելու, որ նրա կողմից կարող է անաչառության պակաս նկատվել (տե՛ս Միկալեֆն ընդդեմ Մալթայի [ՄՊ], թիվ 17056/06, § 98, ՄԻԵԴ 2009): Դատավորների անաչառությունը (որևէ մեկը չի կարող լինել իր անձնական գործով դատավոր) իսկապես օրենքի գերակայության սկզբունքով ղեկավարվող պետության հիմնական սկզբունքներից մեկն է: Դատարանը փաստացի հայտնաբերել է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի խախտում այն դեպքում, երբ դատական կոլեգիայի որոշ անդամներ օրենքին համապատասխան որակազրկվել են գործին մասնակցությունից (տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Գուդմունդուր Անդրի Աստրադսոնի գործը, § 217, և գործում հիշատակված մարմինները):

81. Ճիշտ է, որ Դատավորների վարքագծի բանգալորյան սկզբունքները նախատեսում են, որ արտակարգ հանգամանքները կարող են պահանջել այդ սկզբունքից շեղում (տե՛ս վերոնշյալ 50-51-րդ պարբերությունները): Դատարանը նաև մատնանշում է Վենետիկի հանձնաժողովի տեսակետներն այն հանգամանքների հավանական օրինակների վերաբերյալ, երբ Սահմանադրական դատարանի դատավորները, չնայած օրենսդրությամբ հակառակ եզրակացության սուբյեկտ լինելու, չպետք է զրկված լինեն գործը քննելու հնարավորությունից (տե՛ս վերոնշյալ 52-րդ պարբերությունը): Այնուամենայնիվ, Դատավորների վարքագծի բանգալորյան սկզբունքներով սահմանված անհրաժեշտության դոկտրինն այլ պարագայում որակազրկված դատավորին հնարավորություն կտա քննել և գործով որոշում կայացնել միայն այն դեպքում, երբ դա չանելն անարդարության պատճառ կարող է դառնալ, մասնավորապես՝ այն դեպքում, երբ գործի քննությունը հետաձգելը կամ ոչ ճիշտ քննությունը լուրջ դժվարություն կարող է առաջացնել, սակայն դա կարող է տեղի ունենալ «հազվադեպ և հատուկ դեպքերում» (տե՛ս վերոնշյալ 51-րդ պարբերությունում վկայակոչված փաստաթուղթը, §100): Իր մասով Վենետիկի հանձնաժողովը, վկայակոչելով այդ դոկտրինը, կարծիք է հայտնել այն մասին, որ դա միայն վերաբերում է այնպիսի դեպքերին, երբ որակազրկումը կարող է արդարադատության մերժման պատճառ դառնալ՝ նշելով, որ գործը վճռելիս մեծ շեղումը կարող է հիմնավորել որակազրկումը, մինչդեռ այնպիսի իրավիճակներում, երբ սահմանադրականության կամ հակասահմանադրականության հարցը բավականին պարզ է, և երբ դատավարությունը տվյալ դատավորի կողմից որևէ սուբյեկտիվ գնահատական չի ներառում, պետք է գերիշխող լինի Սահմանադրական դատարանի՝ որպես ժողովրդավար հաստատության արդյունավետ գործունեությունը (տե՛ս վերևում՝ 52-րդ պարբերությունը):

82. Սա այդ դեպքերից մեկը չէ: Բացի այդ, Դատարանի կարծիքով՝ այն չի ներառում վերևում մատնանշված «անհրաժեշտության» հանգամանքները: Հատկանշական է, որ վիճարկվող սահմանադրական փոփոխությունը անբարենպաստ հետևանքներ ունեցավ միայն դիմումատուների և նրանց սեփական շահերի համար: Նրանց պաշտոնավարման ժամկետի դադարեցումը որևէ ազդեցություն չի ունեցել Սահմանադրական դատարանի դատավորների հետագա մանդատների վրա, քանի որ տասներկու տարվա չերկարաձգվող պաշտոնավարման ժամկետն արդեն ներմուծված է եղել 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխությամբ, որն ուժի մեջ է եղել՝ սկսած 2018 թվականի ապրիլի 9-ից, այն է՝ սույն գանգատի առաջացմանը նպաստող իրադարձություններից մոտ երկու տարի առաջ:

83. Հետևաբար, անգամ եթե ենթադրենք, թե անհրաժեշտության դոկտրինը համահունչ է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով նախատեսված երաշխիքների հետ (տե՛ս Հարաբինն ընդդեմ Սլովակիայի, թիվ 58688/11 գործը, § 139, 2012 թվականի նոյեմբերի 12, որտեղ տվյալ հարցը նույնպես բաց է մնացել), Դատարանը համարում է, որ անաչառության սկզբունքի նկատմամբ հարգանքը (nemo iudex in causa sua (որևէ մեկը չի կարող լինել իր գործով դատավոր)) գործնականում չէր կարող համատեղելի լինել դիմումատուների կողմից Սահմանադրական դատարան մուտքի իրավունքն ապահովելու հետ:

84. Հաշվի առնելով սույն գործով առանձնահատուկ հանգամանքները՝ հատկանշական է, որ այն փաստը, որ դիմումատուները Սահմանադրական դատարանի՝ Հայաստանի դատական համակարգում հատուկ կարգավիճակ ունեցող բարձր դատարանի դատավորներ էին, և որ նրանց պաշտոնավարման ժամկետները դադարեցվել էին սահմանադրական փոփոխությամբ, որն հատուկ ուղղված չէր նրանց (հակադրի՛ր վերևում հիշատակված՝ Բակայի գործի հետ, §117, Գրզեդայի գործի, § 299 և Օվչարենկոն և Կոլոսը գործի հետ, § 113), Դատարանը գտնում է, որ դատարան մուտքից զրկելն օբյեկտիվորեն արդարացված էր Էսկելինենի գործով թեստի երկրորդ պայմանի նպատակներով:

Գ) Եզրակացություն