ԲԴԽ-99-Ո-Կ-22

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

(…):

ՔԴՕ 389-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ ենթակետի համաձայն՝ վերաքննիչ դատարանում հատուկ վերանայման ենթակա են կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելու, կալանքի ժամկետը երկարաձգելու, կալանքը վերացնելու կամ կալանքի փոխարեն այլընտրանքային խափանման միջոց կիրառելու, ինչպես նաև կալանքը վերացնելու կամ կալանքի փոխարեն այլընտրանքային խափանման միջոց կիրառելու վերաբերյալ միջնորդությունը մերժելու մասին դատական ակտերը:

ՔԴՕ 393-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝

1. Վերաքննիչ դատարանում հատուկ վերանայման արդյունքում վերաքննիչ դատարանը`

1) դատական ակտը թողնում է անփոփոխ.

2) փոփոխում է ստորադաս դատարանի դատական ակտը, եթե փաստական հանգամանքները հնարավորություն են տալիս կայացնելու նման ակտ.

3) ամբողջությամբ կամ որոշակի մասով բեկանում է դատական ակտը՝ բեկանված մասով կայացնելով դրան փոխարինող դատական ակտ:

Դատական օրենսգրքի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ դատարանների գործունեությունը պետք է կազմակերպվի այնպես, որ ապահովվի յուրաքանչյուրի իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանությունը՝ օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ և անաչառ դատարանի կողմից գործի արդարացի, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության միջոցով:

Դատական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ նույնանման փաստերով այլ գործով Վճռաբեկ դատարանի կողմից իրավական նորմի մեկնաբանությունից տարբերվող մեկնաբանության դեպքում դատարանը պետք է հիմնավորի օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտի՝ Վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունից շեղվելը:

Դատական օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` ցանկացած գործունեություն իրականացնելիս և բոլոր հանգամանքներում դատավորը պարտավոր է՝ զերծ մնալ դատական իշխանությունը վարկաբեկող, ինչպես նաև դատական իշխանության անկախության և անաչառության վերաբերյալ հանրության վստահությունը նվազեցնող վարքագիծ դրսևորելուց:

Վճռաբեկ դատարանը թիվ ԵԴ/0700/06/18 դատական գործի շրջանակներում 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ի կայացրած որոշմամբ, մասնավորապես, արտահայտել է հետևյալ դիրքորոշումը. «(...) Ամփոփելով վերոշարադրյալը՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ստորադաս դատարանները սույն գործով դատական ակտ կայացնելիս թույլ են տվել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ և 143-րդ հոդվածների պահանջների խախտումներ, որոնք իրենց բնույթով էական են, և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 398-րդ հոդվածի համաձայն՝ հիմք են ստորադաս դատարանների դատական ակտերը բեկանելու համար: Սակայն հաշվի առնելով, որ սույն գործով մինչդատական վարույթն ավարտվել է, և Դ.Համբարձումյանի վերաբերյալ քրեական գործն ըստ էության քննության առնելու համար ուղարկվել է Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան և նրա նկատմամբ կիրառված խափանման միջոցի վերաբերյալ կայացվել է նոր որոշում,6 ուստի բողոքարկված դատական ակտը չի կարող բեկանվել, քանի որ եղել է ժամանակավոր և սույն որոշումը կայացնելու պահին կորցրել է իր իրավական նշանակությունը (...)»:

Ռուբեն Աղաբաբյանի վերաբերյալ թիվ ԵԱԴԴ/0023/06/17 դատական գործով 2018 թվականի սեպտեմբերի 20-ի նախադեպային որոշման 22-րդ կետում, Վճռաբեկ դատարանը, մասնավորապես, փաստել է, որ «(...) հաշվի առնելով, որ Ռ.Աղաբաբյանի վերաբերյալ քրեական գործն ըստ էության քննության համար ուղարկված է Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան, ուստի բողոքարկված դատական ակտերը չեն կարող բեկանվել, քանի որ դրանք եղել են ժամանակավոր և կորցրել իրենց իրավական նշանակությունը (...)»:7

Վերոնշյալ իրավանորմերի համադրությունից հետևում է, որ ՔԴՕ-ն հստակ սահմանել է բողոքարկման ենթակա ակտերի շրջանակը (այդ թվում՝ մինչդատական վարույթի շրջանակներում)՝ միաժամանակ նախանշելով Վերաքննիչ դատարանի կողմից բողոքի քննության արդյունքում կայացվող դատական ակտերի հնարավոր շրջանակը: Հատկանշական է նաև, որ նույն օրենսգրքով հստակ սահմանվել է առաջին ատյանի դատարանի պարտականությունը` մինչդատական վարույթի ավարտման և առաջին ատյանի դատարանում գործի դատաքննության (ըստ էության քննության) պայմաններում՝ նախնական դատական լսումների ժամանակ մեղադրյալի նկատմամբ խափանման միջոց կիրառելու հարցը քննարկման առարկա դարձնելու վերաբերյալ: Նշվածից բխում է, որ գործի դատաքննության փուլ թևակոխելուց հետո գործի դատաքննություն իրականացնող դատարանը միայն կարող է համարվել օրենքի հիման վրա ստեղծված դատարան` մեղադրյալի նկատմամբ խափանման միջոց կիրառելու հարցը լուծելիս:8

Միաժամանակ, Վճռաբեկ դատարանն իր նախադեպային որոշմամբ՝ օրենքի միատեսակ կիրառության իր սահմանադրական լիազորության իրացման շրջանակներում արտահայտել է այն դիրքորոշումը, որ, թեկուզև Վերաքննիչ դատարանը մինչդատական վարույթի շրջանակներում խափանման տվյալ միջոցի կիրառումը համարում է ոչ իրավաչափ, այնուամենայնիվ, խափանման միջոցի կիրառման վերաբերյալ դատական ակտը չի կարող բեկանվել, քանի որ այդ հարցի լուծումն այլևս քրեական վարույթը ստանձնած իրավասու դատարանի տիրույթում է: Ընդ որում, ինչպես բխում է Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵԴ/0700/06/18 և թիվ ԵԱԴԴ/0023/06/17 9 դատական գործերով արտահայտած դիրքորոշումների համադրված վերլուծությունից, բողոքարկված դատական ակտը Վերաքննիչ (կամ Վճռաբեկ) դատարանի կողմից բեկանելու կաշկանդվածության հիմք է հանդիսանում տվյալ քրեական վարույթը (այլ) իրավասու դատարանի կողմից ստանձնած լինելու փաստը ինքնին՝ անկախ խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշման կայացումից:

Վճռաբեկ դատարանի կողմից օրենքի միատեսակ կիրառությունն ապահովելու գործառույթի կարևորությունն ընդգծել է Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանը: 10

Սահմանադրական դատարանը 09.04.2007 թվականի ՍԴՈ-690 որոշմամբ անդրադառնալով Վճռաբեկ դատարանի օրենքի միատեսակ կիրառության ապահովման գործառույթին՝ արձանագրել է, որ «(...) այն պետք է առաջին հերթին իրականացվի օրենքների և դրանց կատարումն ապահովող նորմատիվ այլ այնպիսի ակտերի իրավական բովանդակության մեկնաբանմամբ, որոնք ստորադաս դատարանների կողմից կիրառվել են (կամ չեն կիրառվել) դրանց տարաբնույթ իրավաընկալման արդյունքում, (...)

- վճռաբեկ դատարանի սահմանադրական գործառույթից է անմիջականորեն բխում ոչ միայն ընդհանուր և մասնագիտացված ստորադաս դատարանների թույլ տված դատական սխալներն իր իրավասության շրջանակներում ուղղելը, այլև այդ դատարանների կողմից կիրառված նորմատիվ ակտերի (դրանց դրույթների) միասնական ընկալման վերաբերյալ իրավական դիրքորոշում արտահայտելը:»:

Սահմանադրական դատարանն իր ՍԴՈ-1270 որոշմամբ ընդգծել է, որ իրավական որոշակիության սկզբունքը ենթադրում է նաև դատարանների որոշումների հստակություն և կանխատեսելիություն, ինչը թույլ է տալիս իրավահարաբերությունների մասնակիցներին համապատասխան պատկերացում կազմել իրենց վարքագծի հնարավոր հետևանքների մասին:11

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանի կողմից օրենքի միատեսակ կիրառության ապահովման գործառույթի նպատակը ստորադաս դատական ատյաններում իրավական նորմերի տարատեսակ մեկնաբանությունները և ընկալումները բացառելն է, և նույնանման փաստական հանգամանքների առկայության պայմաններում դատարանների կողմից միանման մոտեցում ցուցաբերելն ապահովելն է: Այնուամենայնիվ, Դատական օրենսգիրքը հնարավորություն է ընձեռում ստորադաս դատական ատյաններին Վճռաբեկ դատարանի կողմից իրավական նորմի մեկնաբանությունից տարբերվող մեկնաբանություն տալ՝ օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտի՝ Վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունից շեղվելը հիմնավորելու պայմանով:

Մինչդեռ, սույն գործի շրջանակներում Վերաքննիչ դատարանի կողմից 2023 թվականի հունիսի 5-ին կայացված որոշման շրջանակներում չի հիմնավորվել թիվ ԵԴ/0700/06/18 դատական գործով Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումից շեղվելը: Վերաքննիչ դատարանը չի անդրադարձել այն հարցին, թե ինչ հիմնավորմամբ է շեղվելով Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած դիրքորոշումից, մինչդատական վարույթն ավարտված լինելու պայմաններում բեկանել առաջին ատյանի դատարանի կայացրած ակտը՝ մեղադրյալ Ազգուշ Մարտիրոսյանի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառված կալանքը փոխելով տնային կալանքով:

Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային պրակտիկայի վերլուծության հիման վրա կարող ենք փաստել, որ խնդրո առարկա որոշումը կայացնելիս, Վերաքննիչ դատարանը չի եղել օրենքի հիման վրա ստեղծված իրավասու դատարան, որպիսի պայմաններում ուղղակիորեն խախտվում են ՔԴՕ 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասի պահանջները, ինչի մասին արձանագրել է նաև Վճռաբեկ դատարանը խնդրո առարկա գործի շրջանակներում: Վերաքննիչ դատարանի կողմից սույն միջնորդության շրջանակներում վկայակոչված Վճռաբեկ դատարանի կայացրած նախադեպային որոշումներին ընդհանրապես անդրադարձ չկատարելն առնվազն վկայում է Վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունից տարբերվող և Դատական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջի ներքո հիմնավոր իրավական մեկնաբանության չափանիշը բավարարելու անհնարինության մասին:

2.2.1. Դատավորի կողմից Վճռաբեկ դատարանի որոշումներն անտեսելը կամ անհրաժեշտ ուշադրության չարժանացնելը ինքնին վտանգում է ողջ դատական իշխանության գործունեությունը, Վճռաբեկ դատարանի սահմանադրությամբ ամրագրված գործառույթների իրականացման պատշաճ կազմակերպումը: Նման վարքագիծն իր էությամբ կարող է հեղինակազրկել դատական իշխանությունը և դատավարության մասնակիցների, ինչպես նաև գործի քննությանը հետևող օբյեկտիվ դիտորդի մոտ ստեղծել թյուրընկալում Վճռաբեկ դատարանի կայացրած դատական ակտերի, նախադեպային դիրքորոշումների դերի և նշանակության մասին և կասկածի տակ դնել առհասարակ միասնական դատական պրակտիկայի առկայության հնարավորությունը, ինչի պահպանման (օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության) անհրաժեշտությունն ուղղակի սահմանադրաիրավական պահանջ է:

Հատկանշական է նաև այն հանգամանքը, որ Վերաքննիչ դատարանի կողմից որոշման կայացման պահին իր տրամադրության տակ առկա է եղել ինչպես գործով վարույթն Առաջին ատյանի դատարանի կողմից ստանձնելու, այնպես էլ որոշման կայացման նույն օրը՝ 2023 թվականի հունիսի 5-ին Առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի կողմից նախնական դատալսումներ նշանակած լինելու մասին տեղեկատվությունը, որպիսի հանգամանքին կարևորություն է տվել նաև Վճռաբեկ դատարանը՝ 09.08.2023 թվականի որոշմամբ արձանագրելով Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ տված դատական սխալը:

Ակնհայտ է նաև, որ նույնանման փաստական հանգամանքների վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի մեկից ավելի որոշումների առկայության պայմաններում դրանց տրամաբանությանը հակառակ որոշում կայացնելը և Դատավորի կողմից որոշումը չհիմնավորելը նշված համատեքստում, չի կարող օբյեկտիվորեն համոզիչ լինել հասցեատերերի համար, որպիսի պայմաններում խախտվում է ՔԴՕ 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասի պահանջը:

2.3 Դատավորի մեղքի վերաբերյալ փաստական և իրավական հիմնավորումները.

Անդրադառնալով մեղքի ձևին՝ Լիազոր մարմինը նշել է հետևյալը.

«Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն՝ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերն են՝ արդարադատություն կամ որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ իրականացնելիս նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի խախտումը, որը կատարվել է դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ:

Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ սույն գլխի իմաստով՝ արարքը համարվում է դիտավորությամբ կատարված, եթե դատավորը գիտակցել է իր վարքագծի ոչ իրավաչափ բնույթը:

Նույն հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ սույն գլխի իմաստով՝ արարքը համարվում է կոպիտ անփութությամբ կատարված, եթե դատավորը չի գիտակցել իր վարքագծի ոչ իրավաչափ բնույթը, թեև տվյալ իրադրությունում ակնհայտորեն կարող էր և պարտավոր էր դա անել:

Հարուցված կարգապահական վարույթի շրջանակներում փաստերի գնահատման և կատարված իրավական վերլուծության համադրման արդյունքում, Լիազոր մարմինը գտնում է, որ Դատավորի կողմից դատավարական իրավունքի նորմերի և վարքագծի կանոնի խախտումները կատարվել են կոպիտ անփութությամբ, քանի որ Դատավորը չի գիտակցել Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշման կիրառելիությունը սույն գործի նկատմամբ՝ անտեսելով այն կամ անհրաժեշտ ուշադրության չարժանացնելով դրան՝ միաժամանակ բեկանելով ստորադաս դատարանի կայացրած ակտը՝ մեղադրյալ Ազգուշ Մարտիրոսյանի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառված կալանքը փոխելով տնային կալանքով, այնինչ տվյալ որոշման շրջանակներում Լիազոր մարմնի կողմից արդեն իսկ փաստվել է Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշման ակնհայտ վերաբերելիությունը սույն գործին և ստորադաս դատարանի կայացրած դատական ակտը բեկանելու իրավասության բացակայությունը: Հետևաբար, վերոգրյալի արդյունքում կարող ենք փաստել, որ Դատավորը չի գիտակցել իր վարքագծի ոչ իրավաչափ բնույթը, թեև տվյալ իրադրությունում ակնհայտորեն կարող էր և պարտավոր էր դա անել»:

3. Վերագրված իրավախախտման վերաբերյալ Դատավորի (հիմնական) փաստարկները.

3.1 Վճռաբեկ դատարանի վերը մեջբերված ձևակերպումները չեն հանդիսանում նախադեպային դիրքորոշում.

«Դատական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն' «նույնանման փաստերով այլ գործով Վճռաբեկ դատարանի կողմից իրավական նորմի մեկնաբանությունից տարբերվող մեկնաբանության դեպքում դատարանը պետք է հիմնավորի օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտի` Վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունից շեղվելը»:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 381-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 4-րդ կետի համաձայն՝ «Սույն հոդվածի իմաստով` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի միատեսակ կիրառության համար, եթե բողոքարկվող դատական ակտում կոնկրետ նորմին տրված մեկնաբանությունը (հիմնավորումը) հակասում է մեկ այլ վարույթով Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ տվյալ նորմին տրված մեկնաբանությանը (հիմնավորումներին)»:

Վերոգրյալ իրավանորմերից բխում է, որ նախադեպային դիրքորոշումը Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ կոնկրետ նորմին տրված մեկնաբանությունն է (հիմնավորումները), հետևաբար` Վճռաբեկ դատարանի ամբողջ դատական ակտն ինքնին չի համարվում նախադեպային:

Դոկտրինալ գրականության մեջ դատական նախադեպ է համարվում կոնկրետ գործով բարձրագույն դատական մարմնի որոշումը, որը ոչ միայն լուծում է տվյալ գործը, այլև ձևավորում է իր և ստորադաս դատարանների համար նույնանման փաստերով այլ գործերով կիրառման ենթակա ընդհանուր նորմ (stare decisis սկզբունքը՝ վճռել այնպես, ինչպես վճռվել էր նախկինում): Ըստ այդմ, դատական որոշումները վերլուծելիս ցանկացած իրավաբանի հիմնական խնդիրը ընդհանուր նորմի դուրսբերումն է:

Այս համատեքստում մասնագիտական գրականության մեջ տարանջատվում են որոշման ratio decidenti և obiter dictum մասերը: Մասնավորապես` Ratio decidenti-ն հանդիսանում է իրավական նորմը, որը ուղղակիորեն կամ միջնորդավորված դիտարկվում է դատավորի կողմից եզրահանգման գալու համար: Այն կարող է լինել ինչպես կոնկրետ իրավական նորմը, այնպես էլ այլ իրավական հիմք, որի հիման վրա դատարանը կայացնում է որոշում: Որոշման այս հատվածն էլ պարտադիր է դատարանների համար հետագայում նմանատիպ գործերի քննության դեպքերում: Ratio decidendi-ն ձևավորում է նորմատիվային բնույթ ունեցող իրավական հիմք, որը պետք է կիրառվի բոլոր այլ անձանց, այլ ոչ միայն կոնկրետ գործի կողմերի նկատմամբ: Այսպիսով, Ratio decidendi-ն ներկայացնում է նախադեպային իրավունքի նորմը: Տեսականորեն դատական որոշման մնացած մասը հանդիսանում է dictum, այսինքն, դատարանի կողմից արտահայտված կարծիք, որը գործի լուծման համար էական նշանակություն չի ունենում:

Այլ կերպ ասած` դատական որոշումը, որը պարունակում է նախադեպային դիրքորոշում, իր մեջ ներառում է երկու մաս: Առաջինը` Ratio decidendi-ն (որոշման էությունը) իրենից ներկայացնում է իրավադրույթ, որի վրա «կառուցված է» կոնկրետ գործով որոշումը և որը պարտադիր է դատարանների համար նույնանման փաստերով այլ գործեր լուծելիս: Նշվածը կարող է լինել նոր իրավանորմ կամ գոյություն ունեցող իրավանորմի նոր մեկնաբանություն:

Երկրորդ մասը` obiter dictum-ը (ի միջի այլոց ասվածը) ներառում է դատարանի բոլոր այլ նկատառումները, եզրահանգումները, դատողությունները:

Ասվածից պարզ է, որ Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ առկա ցանկացած կարծիք, նկատառում, դատողություն, եզրահանգում չի հանդիսանում նախադեպային դիրքորոշում, ուստի կարևոր է հասկանալ, թե կոնկրետ գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ որ մասն է հանդիսանում նախադեպային:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումներն իրենց կառուցվածքով այնպես են շարադրված, որ ընթերցողի համար ակներև լինի նախադեպային դիրքորոշման մասը: Այդ նպատակով Վճռաբեկ դատարանն իր որոշման մեջ սովորաբար մատնանշում է, թե որ իրավական հարցի կամ որ հանգամանքների մեկնաբանման կապակցությամբ է անհրաժեշտություն առաջացել ապահովել օրենքի միատեսակ կիրառությունը:

Մասնավորապես, քննարկվող ԵԴ/0700/06/18 (Դ.Համբարձումյանի վերաբերյալ) դատական գործով Վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ Վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված իրավական հարցը հետևյալն է. հիմնավո՞ր են արդյոք ստորադաս դատարանների հետևություններն այն մասին, որ տվյալ գործի փաստական հանգամանքների պայմաններում գրավը կարող է լինել արդյունավետ միջոց՝ զսպելու համար ազատության մեջ գտնվելու դեպքում մեղադրյալ Դ.Համբարձումյանի կողմից ոչ պատշաճ վարքագծի դրսևորման հնարավորությունը: Նշվածի շրջանակում Վճռաբեկ դատարանը կատարել է մեկնաբանություններ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ և 143-րդ հոդվածների կիրառման կապակցությամբ և արձանագրել ստորադաս դատարանների կողմից այդ իրավանորմերի պահանջների խախտումներ: Իսկ ԵԱԴԴ/0023/06/17 (Ռ.Աղաբաբյանի վերաբերյալ) դատական գործով Վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ անչափահաս տարիքում ենթադրաբար հանցանք կատարած անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելիս կամ նրան կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելիս հաշվի առնվող հանգամանքների մեկնաբանման կապակցությամբ է առկա օրենքի միատեսակ կիրառության ապահովման խնդիր, որի շրջանակում մեկնաբանություններ է կատարել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ, 358-րդ հոդվածների կիրառման կապակցությամբ և արձանագրվել ստորադաս դատարանների կողմից այդ իրավանորմերի պահանջների խախտումներ:

Այս համատեքստում նշված գործերով Վճռաբեկ դատարանի դիտարկումները՝ դատական ակտը չբեկանելու այդ ակտերի ժամանակավոր և իրավական նշանակությունը կորցրած լինելու պատճառաբանությամբ, ակնհայտորեն չեն հանդիսանում նախադեպային դիրքորոշումներ, քանի որ նշված դիտարկումները կապված չեն այդ որոշումներով Վճռաբեկ դատարանի կողմից բարձրացված հարցերի և որոշման մեջ քննարկվող իրավանորմերի մեկնաբանության հետ:

Այսինքն՝ Վճռաբեկ դատարանի դատական ակտերի կառուցվածքի և շարադրանքի ուսումնասիրությունը վեճի տեղիք չի թողնում, թե քննարկվող դատական գործերով Վճռաբեկ դատարանը որ իրավանորմերի մեկնաբանման կապակցությամբ է նախադեպային դիրքորոշում արտահայտել, ինչից ելնելով կարող ենք արձանագրել, որ ԵԴ/0700/06/18 և ԵԱԴԴ/0023/06/17 դատական գործերով Վճռաբեկ դատարանը Վերաքննիչ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը բեկանելու լիազորության կապակցությամբ համապատասխան իրավանորմ(եր)ի վերլուծություններ ու մեկնաբանություններ չի կատարել, որոնք կարող էին համարվել նախադեպային:

Ի հիմնավորումը վերոգրյալի՝ հարկ է արձանագրել, որ խնդրո առարկա՝ թիվ ԵԴ1/0138/06/23 գործով (Ազգուշ Մարտիրոսյան) Վճռաբեկ դատարանը արձանագրել է, որ մինչդատական վարույթն ավարտվելուց և առաջին ատյանի դատարանի կողմից տվյալ քրեական վարույթն ստանձնելուց հետո, մինչդատական վարույթում որպես խափանման միջոց կալանք կիրառելու վերաբերյալ դատարանի որոշման՝ հատուկ վերանայման կարգով բողոքարկելու արդյունքում, վերադաս դատարանն իրավասու չէ բեկանել և փոփոխել ստորադաս դատարանի դատական ակտը՝ մատնանշելով, որ սույն եզրահանգումը կատարելու համար հիմնվում է իր կողմից ձևավորած իրավակիրառ պրակտիկայի վրա:

Այսինքն՝ Վճռաբեկ դատարանը նշել է ոչ թե այն, որ Վերաքննիչ դատարանի կոնկրետ նորմին տրված մեկնաբանությունը (հիմնավորումը) հակասում է մեկ այլ վարույթով Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ տվյալ նորմին տրված մեկնաբանությանը (հիմնավորումներին), այլ դրա փոխարեն Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ տրված խախտումը արձանագրել է՝ ցույց տալով, որ այլ վարույթներով Վճռաբեկ դատարանն իրավունքը կիրառել է այնպես, ինչպես պետք է կիրառեր Վերաքննիչ դատարանը քննարկվող վարույթով: Նշված արձանագրումը Վճռաբեկ դատարանը կատարել է՝ հստակորեն տարանջատելով այլ վարույթով իր կողմից կոնկրետ իրավանորմին տրված մեկնաբանությունը (նախադեպային դիրքորոշումը) իր կողմից ձևավորած իրավակիրառ պրակտիկայից:

Մինչդեռ, Վճռաբեկ դատարանը, երբ հղում է կատարում որևէ իրավադրույթի կապակցությամբ նախկինում իր արտահայտած նախադեպային դիրքորոշումներին, ուղիղ կերպով մատնանշում է, որ քննարկվող իրավադրույթի կապակցությամբ մեկ այլ որոշման մեջ արտահայտել է իրավական դիրքորոշում՝ չօգտագործելով իրավակիրառ պրակտիկա արտահայտությունը:

Այս առումով դատական նախադեպը տարբերվում է դատական պրակտիկա հասկացությունից: Եթե նախադեպը դատարանի որոշում է կոնկրետ գործով, ապա դատական պրակտիկան կոնկրետ գործերով դատարանների օրինակելի որոշումներ են, որոնք ձևավորվում են երկարատև, միատեսակ դատական իրավակիրառման արդյունքում: «Դատական պրակտիկա» հասկացությունը կիրառելի է միայն այն դեպքում, երբ այս կամ այն հարցի լուծման կապակցությամբ դուրս է բերվում դատարանների գործունեության որոշակի ուղեգիծ: Հետևաբար, որպես իրավունքի աղբյուր հանդես է գալիս ոչ թե դատական պրակտիկան, այլ կոնկրետ, անհատականացված նախադեպը, քանի որ իրավական նորմի հստակ արտահայտումը կատարվում է նախադեպում:

Նաև անհրաժեշտ է ընդգծել, որ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշման և նրա կողմից ձևավորած իրավակիրառ պրակտիկայի հիմնական տարբերակիչ հատկանիշներից է նաև այն հանգամանքը, որ առաջինի դեպքում Վճռաբեկ դատարանն իր որոշման մեջ իրավադրույթի կապակցությամբ մեկնաբանություն կատարելիս անում է վերլուծություններ, ներկայացնում հիմնավորումներ, որի շնորհիվ ակնառու է լինում, թե ինչպիսի փաստակազմի պարագայում պետք է կիրառվի տվյալ իրավադրույթը: Իսկ Վճռաբեկ դատարանի կողմից ձևավորած իրավակիրառ պրակտիկայի կամ Վճռաբեկ դատարանի կողմից իրավանորմի սովորական կիրառման դեպքում Վճռաբեկ դատարանը կարող է չիրականացնել վերլուծություններ, չներկայացնել հիմնավորումներ, թե ինչ փաստակազմի հաշվառմամբ է կիրառել տվյալ իրավանորմը:

Նշվածի համատեքստում Բարձրագույն դատական խորհրդի ուշադրությունն ենք հրավիրում նաև այն հանգամանքի վրա, որ Վճռաբեկ դատարանը Վերաքննիչ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը բեկանելու լիազորության կապակցությամբ օրենքի միատեսակ կիրառությունը ապահովելու խնդիր առաջին անգամ դրել է հենց ԵԴ1/0138/06/23 գործով, որի շրջանակում իրավական դիրքորոշում է արտահայտել, որ հիմք ընդունելով սույն գործով Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանի կողմից քրեական վարույթը ստանձնելու հանգամանքը, Վերաքննիչ դատարանը իրավասու չէր բեկանել մինչդատական վարույթում որպես խափանման միջոց կալանք կիրառելու վերաբերյալ Առաջին ատյանի դատարանի որոշումը, նկատի ունենալով, որ այդ հարցի լուծումն այլևս քրեական վարույթը ստանձնած իրավասու դատարանի տիրույթում էր:

Այսուհանդերձ, պետք է արձանագրենք, որ Վերաքննիչ դատարանը ԵԴ1/0138/06/23 գործով դատական ակտ կայացնելիս իր վարքագիծը չէր կարող հարմարեցնել ապագայում Վճռաբեկ դատարանի կողմից արտահայտված նախադեպային դիրքորոշմանը:

3.2 Դատավորի նկատմամբ վարույթ հարուցելիս բացակայել է կարգապահական վարույթ հարուցելու հիմքը, ինչն ինքնին հարուցված վարույթը կարճելու հանգամանք է՝ համաձայն Դատական օրենսգրքի 147-րդ հոդվածի 6-րդ մասի 1-ին կետի.

Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 2-րդ, 7-րդ և 9-րդ մասերի համաձայն՝

«2. Արարքը չի համարվում կարգապահական խախտում, եթե այն, թեև ձևականորեն պարունակում է սույն օրենսգրքով սահմանված՝ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերի հատկանիշներ, սակայն իր նվազ կարևորության պատճառով կասկածի տակ չի դնում տվյալ դատավորի համապատասխանությունը դատավորի կարգավիճակին և իր էությամբ չի կարող հեղինակազրկել դատական իշխանությունը:

7. Դատական ակտի բեկանումը կամ փոփոխումը ինքնին հիմք չէ այդ ակտը կայացրած դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու համար:

9. Արդարադատություն կամ որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ իրականացնելիս օրենքի մեկնաբանությունը, փաստերի և ապացույցների գնահատումն ինքնին չեն կարող հանգեցնել կարգապահական պատասխանատվության»:

Վերոգրյալ իրավանորմերն ուղղակիորեն արգելում են դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելն արդարադատություն կամ որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ իրականացնելիս ինքնին նրա կատարած օրենքի մեկնաբանության, փաստերի և ապացույցների գնահատման համար կամ զուտ այն հանգամանքով պայմանավորված, որ դատավորի կայացրած դատական ակտը բեկանվել կամ փոփոխվել է վերադաս ատյանի կողմից: Այսինքն, կարգապահական պատասխանատվությունը բացառող հանգամանք է դատավորի ընտրած՝ փաստերի գնահատման և օրենքի մեկնաբանման տարբերակի «գոյության իրավունքը» և դատական պրակտիկայում բացարձակ մերժելի չլինելը, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում է դատավորի կողմից օրենքի մեկնաբանությանը, որի մասով դատավորները պետք է ունենան առավել մեծ ազատություն:

Այս իմաստով ուշադրության են արժանի նաև հետևյալ հանգամանքները.

1. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 362-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված դատական ակտի բեկանման կամ փոփոխման հիմքերը համադրելով Դատական օրենսգրքով սահմանված դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերելի իրավադրույթների հետ՝ կարող ենք արձանագրել, որ նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի խախտման հիմքով դատական ակտի բեկանման կամ փոփոխման հիմքերն անհամեմատ ավելի լայն են, քան դրանց հիմքով կարգապահական պատասխանատվության հիմքերը: Այսինքն՝ եթե նյութական օրենքի կամ միջազգային պայմանագրի ճիշտ չկիրառումը, քրեադատավարական օրենքի էական խախտումը կամ բողոքարկվող դատական ակտը ոչ իրավաչափ դարձնող փաստական կամ իրավական հանգամանքը հիմք են դատական ակտը բեկանելու կամ փոփոխելու համար, ապա դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու համար անհրաժեշտ է նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի խախտումը, որը կատարվել է դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ:

Միաժամանակ, Օրենսդիրը Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 9-րդ մասով տարանջատել է դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ կատարվող նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի խախտումն օրենքի մեկնաբանությունից, փաստերի և ապացույցների գնահատումից և դրանց մասով դատավորի համար սահմանել առավել մեծ երաշխիքներ կարգապահական պատասխանատվության չենթարկվելու համար՝ ընդհուպ մատնանշելով, որ իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ դատավորը չի կարող ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության ինքնին օրենքի մեկնաբանության, փաստերի և ապացույցների գնահատման համար:

Ուսումնասիրելով 17.06.1998թ.-ին ընդունված և 18.05.2007թ.-ին ուժը կորցրած «Դատավորի կարգավիճակի մասին» ՀՀ օրենքը և 21.02.2007թ.-ին ընդունված և 09.04.2018թ.-ին ուժը կորցրած «ՀՀ Դատական օրենսգիրք» ՀՀ օրենքը՝ կարող ենք նկատել, որ գործող Դատական օրենսգրքից առաջ գոյություն ունեցած նշված իրավական ակտերը չէին պարունակում իրավադրույթ, որը դատավորների համար սահմանում էր իմունիտետ օրենքի մեկնաբանության, փաստերի և ապացույցների գնահատման համար կարգապահական պատասխանատվության չենթարկվելու համար, այսինքն՝ նշված իմունիտետը նորամուծություն է, որն ընդունվել է 07.02.2018թ.-ին ընդունված Դատական օրենսգրքով՝ նպատակ ունենալով սահմանել դատավորի անկախությունը երաշխավորող հատուկ իմունիտետ:

Վերոգրյալը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 9-րդ մասն ուղղակիորեն արգելում է դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկել ինքնին օրենքի մեկնաբանության, փաստերի և ապացույցների գնահատման համար, եթե նշված արարքը զուգորդված չէ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու Օրենսգրքով սահմանված այլ հիմքերի հետ:

Վերոգրյալի հաշվառմամբ սույն կարգապահական վարույթով այն, որ դատավոր Գրիգոր Հովհաննիսյանի գործողությունն իրենից ներկայացնում է զուտ իր կողմից կատարված բարեխիղճ օրենքի մեկնաբանություն, որը զուգորդված չէ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու Օրենսգրքով սահմանված այլ հիմքերի հետ:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝

«Վերաքննիչ դատարանում հատուկ վերանայման արդյունքում վերաքննիչ դատարանը՝

1) դատական ակտը թողնում է անփոփոխ.

2) փոփոխում է ստորադաս դատարանի դատական ակտը, եթե փաստական հանգամանքները հնարավորություն են տալիս կայացնելու նման ակտ.

3) ամբողջությամբ կամ որոշակի մասով բեկանում է դատական ակտը բեկանված մասով կայացնելով դրան փոխարինող դատական ակտ»:

Վերոգրյալ իրավանորմերի համակարգային վերլուծությունից բխում է, որ պետական, այդ թվում՝ դատական մարմիններն իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով: Նշվածի շրջանակում ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը սահմանել է բողոքարկված դատական ակտը բեկանելու կամ փոփոխելու իմպերատիվ հիմքերը, միաժամանակ կանխորոշել Վերաքննիչ դատարանի կողմից հատուկ վերանայման արդյունքում կայացվող դատական ակտերը:

Այս համատեքստում պետք է արձանագրենք, որ Օրենսդիրը չի սահմանել բողոքարկված դատական ակտը բեկանելու կամ փոփոխելու հիմքերի առկայության դեպքում Վերաքննիչ դատարանի կողմից պարզապես իրավունքի խախտումն արձանագրելու, սակայն դատական ակտը չբեկանելու լիազորություն, հակառակը՝ իմպերատիվ կերպով սահմանել է բեկանել դատական ակտն օրենքով սահմանված հիմքերի առկայության դեպքում: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի 1-ի մասը էքսպլիստ սահմանում է, որ վերաքննիչ դատարանում հատուկ վերանայման արդյունքում վերաքննիչ դատարանն ամբողջությամբ կամ որոշակի մասով բեկանում է դատական ակտը՝ բեկանված մասով կայացնելով դրան փոխարինող դատական ակտ:

Հետևաբար, Վերաքննիչ դատարանը, կաշկանդված լինելով Օրենսդրի կողմից սահմանված վերոնշյալ իմպերատիվ դրույթներով, սույն դեպքում չէր կարող հետևել Վճռաբեկ դատարանի կողմից ձևավորած իրավակիրառ պրակտիկային, հատկապես այն հաշվառմամբ, որ որոշումը կայացվելու պահին իբրև դատական ակտը բեկանելու լիազորությունը չիրացնելու պայման Վճռաբեկ դատարանի կողմից սահմանված էր ստորադաս դատարանի դատական ակտի իրավական նշանակությունը կորցրած լինելու պայմանը, ինչը թիվ ԵԴ1/0138/06/23 գործով առկա չէր:

3.3 Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումներն առնչվում են 01.07.1998 թվականին ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի վերաբերելի իրավադրույթներին, մինչդեռ Դատավորը կիրառել է 30.06.2021 թվականին ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի համապատասխան իրավադրույթները:

Սահմանադրական դատարանը 2023 թվականի մարտի 24-ի ՍԴՈ-1680 որոշմամբ արձանագրել է, որ «սույն գործն ունի այն առանձնահատկությունը, որ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցի քննության առարկա հանդիսացող Կանոնադրությամբ ամրագրված պարտավորությունների առնչությամբ Սահմանադրական դատարանն արդեն իսկ կայացրել է դրանց՝ 1995 թվականի Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցի վերաբերյալ ՍԴՈ-502 որոշումը:

5.1. Այդ առնչությամբ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով Կանոնադրությամբ ամրագրված պարտավորությունների՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության ստուգման և 2004 թվականի օգոստոսի 13-ի ՍԴՈ-502 որոշման գործի քննությամբ միջազգային պայմանագրում ամրագրված պարտավորությունների՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության ստուգման հանգամանքների միջև առկա է հետևյալ էական տարբերությունը.

ա) սույն գործով Սահմանադրական դատարանի խնդիրն է որոշել Կանոնադրությամբ ամրագրված պարտավորությունների համապատասխանությունը 2015 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրությանը, մինչդեռ ՍԴՈ-502 որոշմամբ Կանոնադրությամբ ամրագրված պարտավորությունների ստուգումն իրականացվել է դրանց՝ 1995 թվականի Սահմանադրությանը համապատասխանությունը որոշելու նպատակով, (...)»:

Այսինքն՝ Սահմանադրական դատարանի նշված որոշումից բխում է, որ Բարձր դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները կարող են փոփոխվել՝ հաշվի առնելով օրենքում կատարված փոփոխությունները:

Սույն դեպքում Վճռաբեկ դատարանը թիվ ԵԴ/0700/06/18 և ԵԱԴԴ/0023/06/17 դատական գործերով իրավակիրառ պրակտիկան ձևավորել է 01.07.1998 թվականին ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի վերաբերելի իրավադրույթների հիման վրա, մինչդեռ թիվ ԵԴ1/0138/06/23 գործով Վերաքննիչ դատարանը կիրառել է 30.06.2021 թվականին ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի համապատասխան իրավադրույթները, որպիսի պարագայում նշված օրենսգրքերի համապատասխան իրավադրույթների մեկնաբանությունները կարող էին տարբեր լինել և այլևս չգործել թիվ ԵԴ/0700/06/18 և ԵԱԴԴ/0023/06/17 դատական գործերով ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկան:

Նշված դատողությունը հիմնվում է նաև այն բանի վրա, որ ի տարբերություն ՍԴՈ-1680 որոշմամբ քննարկվող իրավադրույթների, որոնցում Սահմանադրության փոփոխություններով էական փոփոխություններ չէին կատարվել, սակայն այդ որոշմամբ փոփոխվել էր դրանց մեկնաբանումը, քրեական դատավարության օրենսդրության փոփոխությամբ կատարվել են թե՛ կառուցակարգային, և թե՛ ընթացակարգային էական փոփոխություններ և նորամուծություններ, այդ թվում՝ դատական ակտի բեկանման կամ փոփոխման հիմքերին և Վերաքննիչ դատարանի լիազորությունների շրջանակին վերաբերող իրավանորմերում, որի պարագայում որոշումը կայացվելու պահին Վերաքննիչ դատարանի համար նաև այս հիմքով պարզորոշ չէր կարող լինել 30.06.2021 թվականին ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված լիազորությունները չիրացնելու և դրա փոխարեն 01.07.1998 թվականին ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի վերաբերելի իրավադրույթների կիրառմանն ուղղված թիվ ԵԴ/0700/06/18 և ԵԱԴԴ/0023/06/17 դատական գործերով ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկային համապատասխան գործելու պարտականությունը: Մասնավորապես, կառուցակարգային առումով Օրենսդիրը տարանջատել է վերաքննությունը հատուկ վերանայման վարույթից՝ սահմանելով այդ վարույթներով գործերի քննության առանձնահատկությունները: Իսկ գործն ըստ էության լուծող դատական ակտերի դեմ բերված բողոքների քննության արդյունքում Վերաքննիչ դատարանի լիազորությունների մասով, եթե 01.07.1998 թվականին ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված էր երկու լիազորություն՝ մերժել վերաքննիչ բողոքը՝ դատական ակտը թողնելով օրինական ուժի մեջ կամ կայացնել նոր դատական ակտ, ապա գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի 1-ին մասի կարգավորման համաձայն՝ հատուկ վերանայման արդյունքում նախատեսվել է Վերաքննիչ դատարանի հետևյալ լիազորությունները՝

1) դատական ակտը թողնում է անփոփոխ.

2) փոփոխում է ստորադաս դատարանի դատական ակտը, եթե փաստական հանգամանքները հնարավորություն են տալիս կայացնելու նման ակտ.

3) ամբողջությամբ կամ որոշակի մասով բեկանում է դատական ակտը՝ բեկանված մասով կայացնելով դրան փոխարինող դատական ակտ:

Վերոգրյալի հաշվառմամբ կարող ենք արձանագրել, որ Դատավորի կողմից իրեն ընդդատյա վարույթով որոշում կայացնելիս բարեխղճորեն իրականացվել է օրենքի մեկնաբանություն, որն ինքնին հիմք չի կարող լինել վերջինիս կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու համար, իսկ ըստ միջնորդության՝ վերջինիս արարքը զուգորդված չէ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու Օրենսգրքով սահմանված այլ հիմքերի հետ:

3.4 Դատավորի նկատմամբ վարույթ հարուցելիս առկա է եղել նույն կարգապահական խախտման հիմքով դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարցի վերաբերյալ Բարձրագույն դատական խորհրդի որոշում, ինչը հարուցված վարույթը կարճելու հիմք է՝ համաձայն Դատական օրենսգրքի 147-րդ հոդվածի 6-րդ մասի 4-րդ կետի:

Նույնանման փաստերով մեկ այլ գործով Բարձրագույն դատական խորհուրդը 04.08.2022թ.-ի ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 գործով արձանագրել է Վերաքննիչ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը բեկանելու իրավաչափությունը քրեական գործով մինչդատական վարույթն ավարտված, այդ թվում՝ նաև գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացված լինելու պայմաններում:

04.08.2022թ.-ի ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 գործով Լիազոր մարմնի կողմից կարգապահական վարույթ հարուցված էր այն բանի համար, որ մինչ Վերաքննիչ դատարանի 2021 թվականի նոյեմբերի 8-ի թիվ ԵԴ/0777/06/21 որոշմամբ Էդուարդ Ռազմիկի Բեյբությանի նկատմամբ 1 (մեկ) ամիս ժամկետով կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելը՝ Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանը թիվ ԵԴ/1278/01/21 քրեական գործով 2021 թվականի հոկտեմբերի 11-ին որոշում է կայացրել դատական քննություն նշանակելու մասին, որի շրջանակներում, քննելով էդուարդ Ռազմիկի Բեյբությանի և Ռազմիկ էդուարդի Բեյբությանի նկատմամբ խափանման միջոց ընտրելու կամ չընտրելու հարցը, ուսումնասիրելով և գնահատելով գործում առկա տվյալները, գտել է, որ վերջինների նկատմամբ պետք է կիրառել ստորագրություն չհեռանալու մասին խափանման միջոցը:

Համադրելով քննարկվող գործերի փաստական հանգամանքները՝ կարող ենք արձանագրել, որ երկու գործով Վերաքննիչ դատարանի դատավորներ Գրիգոր Հովհաննիսյանի և Արմեն Դանիելյանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը բեկանելու համար նախորդող փաստական հանգամանքների տարբերությունն այն է, որ դատավոր Գրիգոր Հովհաննիսյանի պարագայում ստորադաս դատարանի դատական ակտը բեկանվել էր մինչդատական վարույթն ավարտված լինելու և գործով վարույթը Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանի կողմից ստանձնված լինելու պայմաններում, իսկ դատավոր Արմեն Դանիելյանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը բեկանվելիս ոչ միայն մինչդատական վարույթն ավարտված էր և գործով վարույթը ստանձնված էր Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանի կողմից, այլև նշված դատարանն արդեն իսկ լուծել էր վարույթով մեղադրյալների խափանման միջոցների հարցը:

Այսինքն՝ ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 գործով դատավորին վերագրվող ենթադրյալ խախտումն առավել խնդրահարույց էր, քան սույն վարույթով, երբ Դատավորի կողմից որոշումը կայացվելու պահին դեռևս գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացված չէր, հետևաբար վիճարկվող դատական ակտի իրավական նշանակությունը չէր կորել:

Այս պայմաններում Բարձրագույն դատական խորհուրդը ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 գործով արձանագրել է Վերաքննիչ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը բեկանելու իրավաչափությունը քրեական գործով մինչդատական վարույթն ավարտված, այդ թվում՝ նաև գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացված լինելու պայմաններում: Մասնավորապես, Խորհուրդը նշել է հետևյալը. «դատական ստուգման արդյունքում Վերաքննիչ դատարանի, որպես օրենքի հիման վրա ստեղծված և բողոքը քննելու լիազորություն ունեցող դատարանի ունեցած լիազորությունների սպառիչ շրջանակը:

Այս տեսակետից Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելն այն հիմքով, որ նա իրավական հետևանքներ է հաղորդել իր իսկ կողմից իրավաչափորեն քննված, այն է՝ իր առարկայական ընդդատության ներքո գտնվող հարցի քննության արդյունքում կայացված որևէ ակտի, ընդ որում՝ այդ տեսակի ակտի կայացումը ուղղակիորեն նախատեսված է օրենքով, անթույլատրելի կլիներ նաև պատասխանատվություն միայն օրենքի դիմաց սկզբունքի տեսակետից՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ դատարանը դուրս չի եկել նման քննության արդյունքում օրենքով կայացման համար հնարավոր համարվող որոշումների տեսակների շրջանակից:

Բարձրագույն դատական խորհուրդը գտնում է, որ վերը վկայակոչված ՀՀ դատավարական օրենսդրության կարգավորումներից ուղղակիորեն բխում է վերաքննիչ դատարանի կողմից օրենսդրությամբ սահմանված որոշումներից յուրաքանչյուրը կայացնելու իրավունքը և պարտականությունը՝ անկախ քրեական գործն ըստ էության քննելու համար առաջին ատյանի դատարան ուղարկվելու փաստից: Եթե օրենսդիրն այլ կամք ունենար և նպատակ հետապնդեր կարգավորելու խնդիրը այնպես, որ քրեական գործը ըստ էության քննելու համար առաջին ատյանի դատարան ուղարկվելու դեպքում այլևս անթույլատրելի է բողոքարկված դատական ակտի բեկանումը, ապա կսահմաներ, որ այդ դեպքում վերաքննիչ դատարանը մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակներում կայացված ակտերի վերաքննիչ վերանայման վարույթը ենթակա է կարճման: Այլ կերպ ասած, այդ ակտերի վերանայման համար օրենքի հիման վրա ստեղծված վերաքննիչ դատարանը չի կարող դադարել այդպիսին լինելուց՝ քրեական գործը ըստ էության քննելու համար առաջին ատյանի դատարան ուղարկվելու հիմքով, քանի որ վերաքննիչ դատարանի՝ որպես օրենքի հիման վրա ստեղծված դատարանի կողմից իրեն արդեն ընդդատյա դարձած հարցով (գործով) պարտադիր որոշում կայացնելու լիազորությունից (պարտականությունից) այդ հիմքով որևիցե վերապահում օրենքով նախատեսված չէ: (...)

Վերոնշյալ իրավական նորմերի վերլուծության և կարգապահական վարույթի նյութերի համադրման արդյունքում Բարձրագույն դատական խորհուրդը գտնում է, որ նշված ընթացակարգի շրջանակներում (դեռևս մինչդատական վարույթի շրջանակներում մեկնարկած) հիշյալ որոշումների բողոքարկման հնարավորությունն ու դրա հիման վրա դատական ստուգման արդյունքներով վերաքննիչ դատարանի կողմից վերաբերելի իրավակարգավորումների շրջանակում համապատասխան որոշումներ կայացնելը չի կարող սահմանափակել քրեական գործով մինչդատական վարույթի ավարտման, այդ թվում՝ նաև գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացնելու պատճառաբանությամբ:

Հետևաբար, ինչպես կարող ենք նկատել Բարձրագույն դատական խորհրդի նշված որոշմամբ արտահայտած դիրքորոշումից, նույնանման փաստերով գործի պարագայում Բարձրագույն դատական խորհուրդը արդեն իսկ կարգապահական խախտում չի համարել դատավորի կողմից դատական ակտը բեկանելու որոշում կայացնելը, երբ քրեական գործով մինչդատական վարույթը ավարտվել էր և միաժամանակ գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում էր կայացվել:

Ընդ որում, ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 գործով Բարձրագույն դատական խորհրդի որոշման ուսումնասիրությունից երևում է, որ նշված որոշման համար հիմք է հանդիսացել նաև այն հանգամանքը, որ քննարկվող ԵԴ/0777/06/21 քրեական գործով դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ միջնորդության մեջ ներառված հիմնավորումներն ու փաստարկները (մասնավորապես՝ նշված գործով վճռաբեկ բողոքում բողոքաբերները պնդում էին, որ բողոքարկվող դատական ակտը հակասում է Վճռաբեկ դատարանի՝ Դավիթ Համբարձումյանի գործով 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ի թիվ ԵԴ/0700/06/18 և այլ որոշումներին), ըստ էության ներառված են եղել նաև պաշտպանության կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքում, ինչի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի 2022 թվականի հունվարի 22-ի թիվ ԵԴ/0777/06/21 որոշմամբ՝ Վերաքննիչ քրեական դատարանի՝ 2021 թվականի նոյեմբերի 8-ի որոշման դեմ մեղադրյալ Էդուարդ Ռազմիկի Բեյբությանի պաշտպաններ Ր.Ասլանյանի և Ա.Խաչատրյանի վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժվել է: Այսինքն՝ առնվազն այդ պահին Վճռաբեկ դատարանը ևս օրենքի միատեսակ կիրառության և մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտման խնդիր չէր տեսել, ինչը հաշվի էր առել Բարձրագույն դատական խորհուրդը ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 գործով կարգապահական վարույթը լուծելիս:

Ինչ վերաբերում է Լիազոր մարմնի այն դիրքորոշմանը, որ այս երկու գործերն ունեն առանցքային տարբերություն, մասնավորապես վերը նշված գործով դատավորն այնուամենայնիվ մեկնաբանել և անդրադարձ է կատարել Վճռաբեկ դատարանի կայացրած նախադեպային որոշմանը՝ հիմնավորելով դրանից շեղվելը, ապա հարկ է նշել, որ՝

Նախ. դատավոր Արմեն Դանիելյանը, ըստ ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 գործով Բարձրագույն դատական խորհրդի վերջնական որոշման ուսումնասիրության, ոչ թե մեկնաբանել էր Վճռաբեկ դատարանի կայացրած նախադեպային որոշումից շեղվելու պատճառները, այլ անդրադարձել էր վարույթի մասնակից բողոքաբերի փաստարկին: Ուստի անհրաժեշտ է տարբերակել դատարանի կողմից վարույթի մասնակցի փաստարկներին անդրադառնալը, որը կարող է համահունչ լինել Վճռաբեկ դատարանի որևէ դիրքորոշման հետ, և Դատական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված պարտականությունը կատարելը:

Երկրորդ. Բարձրագույն դատական խորհուրդը, անկախ դատավորի կողմից Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումից շեղվելու վերաբերյալ հիմնավորումներ ներկայացնելու հանգամանքի, արձանագրել է, որ վերաքննիչ դատարանի կողմից վերաբերելի իրավակարգավորումների շրջանակում համապատասխան որոշումներ կայացնելը չի կարող սահմանափակվել քրեական գործով մինչդատական վարույթի ավարտման, այդ թվում՝ նաև գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացնելու պատճառաբանությամբ:

Հակառակ մոտեցման պարագայում, եթե ըստ Լիազոր մարմնի՝ Բարձրագույն դատական խորհուրդը Վերաքննիչ դատարանի դատավոր Արմեն Դանիելյանի կայացրած դատական ակտն իրավաչափ է համարել զուտ այն հանգամանքով պայմանավորված, որ մեկնաբանել է Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումից շեղվելու հանգամանքը, ապա ստացվում է, որ այսուհետ Վերաքննիչ դատարանը կարող է բեկանել ստորադաս դատարանի դատական ակտը քրեական գործով մինչդատական վարույթն ավարտված, այդ թվում՝ նաև գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացված լինելու պայմաններում, եթե որևէ կերպ մեկնաբանել է Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումից շեղվելու հանգամանքը, որպիսի տրամաբանությունն ուղղակիորեն արժեզրկում է Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումները և դրանց հետևելու անհրաժեշտությունը:

Այս առումով, հարկ է նշել, որ Դատական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասի իմաստն այն է, որ ստորադաս դատարանները կարող են շեղվել Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումից, եթե հիմնավորում են, որ տվյալ դեպքում առկա չեն նույնանման փաստեր, հետևաբար՝ օրենքի մեկնաբանությունը չի հակասում Վճռաբեկ դատարանի կողմից կոնկրետ նորմին տրված մեկնաբանությանը, կամ ստորադաս դատարանը գտել է, որ առկա է իրավունքի զարգացման խնդիր, որով պայմանավորված անհրաժեշտ է գտել շեղվել Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումից:

Ամեն դեպքում, ստորադաս դատարանի հիմնավորումները կարող են համարվել ոչ բավարար, հետևաբար դառնալ բեկանման հիմք Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումից շեղվելու պատճառաբանությամբ: Այսինքն՝ դատական ակտի իրավաչափությունը չի չափվում այն հանգամանքով, թե արդյոք ներկայացված է հիմնավորում Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումից շեղվելու մասով, թե՝ ոչ:

Ուստի, Բարձրագույն դատական խորհուրդը քրեական գործով մինչդատական վարույթը ավարտված և միաժամանակ գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացված լինելու պայմաններում վերաքննիչ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը բեկանելը չի համարել ոչ իրավաչափ՝ անկախ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումից շեղվելու վերաբերյալ հիմնավորումներ ներկայացնելու հանգամանքի, ինչը ցույց է տալիս, որ թիվ ԵԴ/0700/06/18 գործով Վճռաբեկ դատարանի իրավակիրառ պրակտիկայից միանշանակորեն չէր բխում, որ նշված պայմանների դեպքում Վերաքննիչ դատարանը լիազորված չէ բեկանել ստորադաս դատարանի դատական ակտը, որպիսի պարտադիր պահանջ սահմանվել է միայն թիվ ԵԴ1/0138/06/23 գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշմամբ:

Թեև Վերաքննիչ դատարանն օրենքի իմաստով ուղիղ պարտականություն չի ունեցել հետևել Վճռաբեկ դատարանի կողմից ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկային, այնուամենայնիվ, կարևոր ենք համարում Բարձրագույն դատական խորհրդին ներկայացնել պարզաբանում նաև այդ մասով:

Այսպես, սույն դեպքում Վճռաբեկ դատարանը ԵԴ/0700/06/18 և ԵԱԴԴ/0023/06/17 դատական գործերով դատական ակտը բեկանելու իր լիազորությունը չի իրականացրել ոչ թե զուտ նշելով այն հանգամանքը, որ քրեական գործն ըստ էության քննության համար ուղարկված է Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան, այլ պատճառաբանել է, որ բողոքարկված դատական ակտերը չեն կարող բեկանվել, քանի որ դրանք եղել են ժամանակավոր և կորցրել իրենց իրավական նշանակությունը:

Այսինքն՝ Վճռաբեկ դատարանը նշված գործերով դատական ակտը չբեկանելու իր լիազորությունը չի իրականացրել նաև այն հաշվառմամբ, որ բողոքարկված դատական ակտերը ժամանակավոր էին և միաժամանակ կորցրել էին իրենց իրավական նշանակությունը:

Իսկ դատական ակտերի ժամանակավոր և իրենց իրավական նշանակությունը կորցրած լինելը նշանակում է, որ նշված դատական ակտերը կատարմամբ արդեն իսկ իրենց սպառել են կամ դադարել են գոյություն ունենալ:

Մինչդեռ, Վերաքննիչ դատարանի կողմից առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտը բեկանելիս և փոփոխելիս այն դեռևս չէր կորցրել իր իրավական նշանակությունը, քանի որ թիվ ԵԴ1/0138/06/23 գործով Վերաքննիչ դատարանի՝ 2023 թվականի հունիսի 5-ի որոշման կայացման պահին Ա.Մարտիրոսյանի նկատմամբ ընտրված կալանավորումը կիրառված էր հենց այդ դատական ակտի հիման վրա:

Հետևաբար, Վերաքննիչ դատարանը թիվ ԵԴ1/0138/06/23 գործով 2023 թվականի հունիսի 5-ին որոշում կայացնելիս օբյեկտիվորեն չէր կարող Վճռաբեկ դատարանի՝ ԵԴ/0700/06/18 և ԵԱԴԴ/0023/06/17 դատական գործերով որոշումներից բխեցնել, որ քրեական վարույթն ըստ էության քննության համար Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանի կողմից ստանձնելուց հետո այլևս իրավասու չէր բեկանել մինչդատական վարույթի շրջանակում առաջին ատյանի դատարանի կողմից կայացված դատական ակտը՝ անկախ դրա իրավական նշանակությունը կորցված չլինելու հանգամանքից, ինչը կարելի էր եզրակացնել միայն թիվ ԵԴ1/0138/06/23 գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշումից։

4. Դատավորին արդարացնող փաստարկների շուրջ Լիազոր մարմնի դատողությունները.

Սահմանադրական դատարանը մի շարք որոշումներում (ՍԴՈ-1270 ՍԴՈ-1142, ՍԴՈ-630) անդրադարձել է իրավական որոշակիության սկզբունքին և գտել է, որ «(...) այն անհրաժեշտ է, որպեսզի համապատասխան հարաբերությունների մասնակիցները ողջամիտ սահմաններում ի վիճակի լինեն կանխատեսել իրենց վարքագծի հետևանքները և վստահ լինեն ինչպես իրենց պաշտոնապես ճանաչված կարգավիճակի անփոփոխելիության, այնպես էլ ձեռք բերված իրավունքների և պարտավորությունների հարցում: Նույնիսկ իրավական նորմի առավելագույն հստակությամբ ձևակերպման դեպքում դատական մեկնաբանությունը չի բացառվում: Իրավադրույթների պարզաբանման և փոփոխվող հանգամանքներին` զարգացող հասարակական հարաբերություններին դրանց համապատասխանեցման անհրաժեշտությունը միշտ էլ առկա է: Հետևաբար, օրենսդրական կարգավորման որոշակիությունը և ճշգրտությունը չեն կարող բացարձականացվել՝ նույնիսկ ոչ բավարար հստակությունը կարող է լրացվել դատարանի մեկնաբանություններով (...)»:

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը բազմիցս դիրքորոշում է արտահայտել առ այն, որ` «(...) չնայած այն բանին, որ սահմանումների որոշակիությունը խիստ ցանկալի է, միաժամանակ անհրաժեշտ է խուսափել դրանց չափազանց կոշտ լինելուց՝ իրավունքը պետք է ունակ լինի հետևել փոփոխվող հանգամանքներին: Այդ իսկ պատճառով, հաճախ օրենքներում առկա են տերմիններ, որոնք քիչ թե շատ անորոշ են: Դրանց մեկնաբանումը և կիրառումը դատական պրակտիկայի խնդիր է» (The Sunday Times v. the United Kingdom (Application no. 6538/74, 26/04/79, § 49):

«Վերը մեջբերված դիրքորոշումները համադրելով սույն գործի փաստական հանգամանքների հետ՝ կարող ենք փաստել, որ իրավական պրակտիկայում չի կարող բացառվել այնպիսի խնդիրների առկայությունը, որոնք հետևանք են բոլոր հնարավոր իրավիճակների վերաբերյալ օրենսդրական հստակ կարգավորումների բացակայության: Նման կարգավորումների առկայությունը, իհարկե, իրատեսական չի կարող համարվել, որպիսի պայմաններում, հենց այդ խնդիրների լուծմանն է ուղղված դատարաններին վերապահված իրավական նորմերի մեկնաբանման և միասնական պրակտիկայի ձևավորման լիազորությունը, ինչի համատեքստում առանցքային նշանակություն ունի Վճռաբեկ դատարանի՝ իր նախադեպային որոշումների միջոցով օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառությունն ապահովելու գործառույթը: Ակնհայտ է, որ հենց Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումներն են առաջին հերթին ծառայում որոշակի հարցի վերաբերյալ ոչ միանշանակ օրենսդրական կարգավորման բացակայության պայմաններում առաջացած գործնական խնդիրը հաղթահարելուն: Այնինչ Դատավորը, Վճռաբեկ դատարանի՝ նույնանման փաստական հանգամանքներով մի քանի նախադեպային որոշումների առկայության պայմաններում ոչ միայն չի հետևել դրանց պահանջներին, այլև առհասարակ չի հիմնավորել իր որոշումը և չի անդրադարձել Վճռաբեկ դատարանի որոշումներին իր կայացրած դատական ակտում:

Հաջորդիվ Դատավորն իր Բացատրությամբ այն փաստարկն է ներկայացրել, որ Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ թիվ ԵԴ/0138/06/23 և Վճռաբեկ դատարանի կողմից կայացված 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ի թիվ ԵԴ/0700/06/18 գործերով փաստերի նույնանման չեն եղել, ինչով էլ պայմանավորված է Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշման անդրադարձ չկատարելու հանգամանքը:

Այս առումով Լիազոր մարմինը հարկ է համարում փաստել, որ Վճռաբեկ դատարանը Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ 2023 թվականի օգոստոսի 9-ի որոշման 14-րդ կետում, հիմնվելով իր կողմից ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկայի վրա (մասնավորապես՝ Ռուբեն Աղաբաբյանի գործով 2018 թվականի սեպտեմբերի 20-ի թիվ ԵԱԴԴ/0023/06/17 որոշման 22-րդ կետի և Արթուր Եգանյանի գործով 2019 թվականի սեպտեմբերի 18-ի թիվ ԵԴ/0034/06/19 որոշման 22-րդ կետի) արձանագրել է, որ մինչդատական վարույթն ավարտվելուց և առաջին ատյանի դատարանի կողմից տվյալ քրեական վարույթն ստանձնելուց հետո, մինչդատական վարույթում որպես խափանման միջոց կալանք կիրառելու վերաբերյալ դատարանի որոշման՝ հատուկ վերանայման կարգով բողոքարկման արդյունքում, վերադաս դատարանն իրավասու չէ բեկանել և փոփոխել ստորադաս դատարանի դատական ակտը: Հետևաբար, հիմք ընդունելով Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանի կողմից քրեական վարույթը ստանձնելու հանգամանքը՝ Վերաքննիչ դատարանն իրավասու չէր բեկանել մինչդատական վարույթում որպես խափանման միջոց կալանք կիրառելու վերաբերյալ Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության ատյանի դատարանի որոշումը՝ նկատի ունենալով, որ այդ հարցի լուծումն այլևս քրեական վարույթը ստանձնած իրավասու դատարանի տիրույթում էր։

Ռուբեն Աղաբաբյանի գործով 2018 թվականի սեպտեմբերի 20-ի թիվ ԵԱԴԴ/0023/06/17 որոշման 22-րդ կետում, Վճռաբեկ դատարանը, մասնավորապես, փաստել է, որ «(...) հաշվի առնելով, որ Ռ.Աղաբաբյանի վերաբերյալ քրեական գործն ըստ էության քննության համար ուղարկված է Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան, ուստի բողոքարկված դատական ակտերը չեն կարող բեկանվել, քանի որ դրանք եղել են ժամանակավոր և կորցրել իրենց իրավական նշանակությունը (...)»:

Նշվածի հիման վրա կարող ենք փաստել, որ Վճռաբեկ դատարանի 2018 թվականի սեպտեմբերի 20-ի թիվ ԵԱԴԴ/0023/06/17 որոշման շրջանակներում ուղղակիորեն արձանագրված է բողոքարկված դատական ակտը Վերաքննիչ (կամ Վճռաբեկ) դատարանի կողմից բեկանելու կաշկանդվածության համար գործն ըստ էության քննության համար Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան ուղարկված լինելու պայմանի բավարար լինելը: Արդյունքում, Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵԴ/0700/06/18 և ԵԱԴԴ/0023/06/17 գործերով արտահայտած դիրքորոշումների համադրված վերլուծությունից հետևում է, որ բողոքարկված դատական ակտը բեկանվելու կաշկանդվածության հիմք է հանդիսանում տվյալ քրեական վարույթը (այլ) իրավասու դատարանի կողմից ստանձնած լինելու փաստն ինքնին՝ անկախ խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշման կայացումից: Նշվածի լույսի ներքո կարող ենք արձանագրել, որ Վճռաբեկ դատարանի կողմից 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ի թիվ ԵԴ/0700/06/18 որոշման 19-րդ կետում մեղադրյալի նկատմամբ կիրառված խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացված լինելու հանգամանքը վկայակոչվել է սոսկ որպես փաստական տվյալ, այլ ոչ թե որպես բողոքարկված դատական ակտը բեկանելու կաշկանդվածության պայման:

Ինչ վերաբերում է Խորհրդի 18.08.2022 թվականի ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 որոշման սույն գործի վերաբերելիության մասին Դատավորի փաստարկին, այս առումով Լիազոր մարմինը հարկ է համարում ուշադրություն դարձնել վկայակոչված գործի և սույն գործի փաստական հանգամանքների առանցքային տարբերություններին, ինչն արտացոլված է նաև Խորհրդի որոշման մեջ: Մասնավորապես, Խորհուրդը նշված որոշմամբ արձանագրել է, որ «(...) Բարձրագույն դատական խորհուրդը ցանկանում է նշել, որ գործի փաստերից չի բխում Հանձնաժողովի այն պնդումը, որ Վերաքննիչ դատարանը չի հիմնավորել Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումից տարբերվող իր մոտեցումը, քանի որ Վերաքննիչ դատարանն ուղղակի նշել է, որ «Հակառակի առնչությամբ մոտեցումը, Վերաքննիչ դատարանի դիտարկմամբ, կարող է բացասական անդրադառնալ Վերաքննիչ դատարանում (մինչդատական վարույթի շրջանակներում, խափանման միջոցի առնչությամբ) դատական ստուգման բնականոն ընթացքի վրա՝ դրանով իսկ սահմանափակելով Վերաքննիչ դատարանի ներքին անկախությունը»: Ակնհայտորեն, Հանձնաժողովը չի համաձայնել նման հիմնավորման հետ, նշելով, որ՝ այդ «պատճառաբանությունը Հանձնաժողովի գնահատմամբ ակնհայտ անհիմն է, քանի որ նման մեկնաբանության արդյունքում խաթարվում է քրեական դատավարության փուլային կառուցվածքը և դատարանների միջև գործառութային կապը», սակայն Վերաքննիչ դատարանի ներկայացրած հիմնավորումը Հանձնաժողովի կողմից ճիշտ չհամարվելու փաստը (որի հիմքում, ընդ որում, Հանձնաժողովի կողմից, առանց լրացուցիչ պատճառաբանության, դրված է Վերաքննիչ դատարանի մեկնաբանության արդյունքում քրեական դատավարության փուլային կառուցվածքը և դատարանների միջև գործառութային կապի խաթարումը, այսինքն՝ Վերաքննիչ դատարանի մեկնաբանության հետևանքները) Բարձրագույն դատական խորհրդի համար ինքնին չի նշանակում, որ Դատավորի կողմից իր, տվյալ դեպքում՝ Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումից շեղվող մեկնաբանության հիմնավորում տրված չէ (...)»:

Նշվածի հիման վրա կարող ենք փաստել, որ Վերաքննիչ քրեական դատարանի դատավոր Արմեն Դանիելյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ վկայակոչված գործի շրջանակներում, դատավորն, այնուամենայնիվ, մեկնաբանել և անդրադարձ է կատարել Վճռաբեկ դատարանի կայացրած նախադեպային որոշմանը՝ հիմնավորելով դրանից շեղվելը, որին արդեն չի համաձայնել վարույթ հարուցած մարմինը: Այնինչ, տվյալ դեպքում Դատավորը Վճռաբեկ դատարանի՝ նույնանման փաստական հանգամանքներով մի քանի նախադեպային որոշումների առկայության պայմաններում ոչ միայն չի հետևել դրանց պահանջներին, այլև, առհասարակ չի հիմնավորել իր դիրքորոշումը,12 իսկ Վճռաբեկ դատարանի որոշումները փաստացի անտեսելու կամ ուշադրության չարժանացնելու բացասական իրավական հետևանքներին արդեն իսկ անդրադարձ է կատարվել սույն որոշման շրջանակներում»:

Այսպիսով, Դատավորի Բացատրությամբ ներկայացված փաստարկները Լիազոր մարմնի գնահատմամբ բավարար չափով հիմնավոր և փաստարկված չեն»:

5. Լիազոր մարմնի ներկայացրած միջնորդության իրավաչափության վերաբերյալ վերլուծություն և դատողություններ.

Սույն վարույթի ընթացքում պարզաբանման ենթակա են հետևյալ հարցերը.

5.1 Կարգապահական վարույթի ընթացքում ո՞վ է կրում դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքի և մեղքի ապացուցման պարտականությունը․

Դատական օրենսգրքի 143-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքի առկայության ապացուցման պարտականությունը կրում է կարգապահական վարույթը հարուցած մարմինը:

2. Կարգապահական խախտման համար դատավորը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղքն ապացուցված չէ սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով՝ Բարձրագույն դատական խորհրդի՝ կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու մասին որոշմամբ: Դատավորի կողմից կատարված կարգապահական խախտման վերաբերյալ չփարատված կասկածները մեկնաբանվում են դատավորի օգտին»:

Վարույթի կողմերն իրավունք ունեն ներկայացնելու դիտարկումներ, որոնք կարող են առնչվել իրենց գործին։ Այս իրավունքը կարող է համարվել արդյունավետ, միայն եթե այդ դիտարկումները փաստացի «լսված են», այն է՝ պատշաճ կերպով հաշվի են առնված Դատարանի կողմից (Donadze-ն ընդդեմ Վրաստանի, 2006, § 35)։ Այլ կերպ ասած՝ «Դատարանը» պարտավոր է իրականացնել կողմերի ներկայացրած նյութերի, փաստարկների և ապացույցների պատշաճ քննություն (փաստաբանի միջոցով ներկայացված հայցվորի առնչությամբ, տես՝ Göç-ն ընդդեմ Թուրքիայի [ՄՊ], 2002, § 57։ Perez-ն ընդդեմ Ֆրանսիայի [ՄՊ], 2004, § 80։ Kraska-ն ընդդեմ Շվեյցարիայի, 1993, § 30։ Van de Hurk-ն ընդդեմ Նիդերլանդների, 1994, § 59)։

Վերոնշյալ իրավական կարգավորումից և դիրքորոշումից հետևում է, որ կարգապահական վարույթի ընթացքում դատավորներին պատասխանատվության ենթարկելու հիմքի և դատավորի մեղքի, դրանք հաստատող բոլոր հանգամանքների ապացուցման, Դատավորին արդարացնող փաստարկների հերքման պարտականությունը կրում է նրան պատասխանատվության ենթարկելու միջնորդություն ներկայացրած Լիազոր մարմինը։ Ընդ որում, իր այդ պարտականությունը 13 վարույթ հարուցած մարմինը ողջամտորեն պետք է իրականացներ նախ` կարգապահական վարույթի նյութերը Բարձրագույն դատական խորհուրդ ուղարկելուց առաջ՝ կարգապահական վարույթ իրականացնելու մինչդատական փուլում, որի ժամանակ հանդես է գալիս որպես վարույթ իրականացնող մարմին, նաև՝ դատաքննության փուլում, որտեղ հանդես է գալիս որպես վարույթի կողմ:

Որպես դատարան հանդես եկող Բարձրագույն դատական խորհուրդը կրում է միայն ապացույցների պատշաճ հետազոտում իրականացնելու համար դատարանում մրցակցային պայմաններ ապահովելու և դրանք գնահատելու պարտականություն, ընդ որում՝ կողմերի հավասարության սկզբունքի, դատավորի արդար դատաքննության իրավունքի երաշխավորմամբ, նույնիսկ եթե այդ սկզբունքները մինչդատական վարույթի ընթացքում պատշաճ կերպով չեն ապահովվել։

5.2 Դատավորին վերագրված իրավախախտման զանցակազմի փաստական կողմի վերլուծություն.

Դատավոր Գ.Հովհաննիսյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ Լիազոր մարմնի միջնորդության փաստական և իրավական հիմքերն ըստ էության կառուցված են Վճռաբեկ դատարանի` Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ 2023 թվականի օգոստոսի 9-ի որոշմամբ արձանագրված խախտման վրա, համաձայն որի՝ Վերաքննիչ դատարանն իրավունք չուներ բեկանել Ա.Մարտիրոսյանին կալանավորելու մասին որոշումը, քանի որ վերջինիս վերաբերյալ վարույթը փոխանցվել էր Առաջին ատյանի դատարան: Տվյալ որոշման մեջ՝ տողատակում, Վճռաբեկ դատարանը հղում է կատարել Արթուր Եգանյանի վերաբերյալ թիվ ԵԴ/0034/06/19 և Ռուբեն Աղաբաբյանի վերաբերյալ թիվ ԵԱԴԴ/0023/06/17 դատական գործերով ձևավորած իր պրակտիկայի վրա:

Միջնորդության համաձայն՝ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը, որևէ հիմնավորում չներկայացնելով, շեղվել է նույնանման փաստերով Դավիթ Համբարձումյանի վերաբերյալ գործով Վճռաբեկ դատարանի՝ դեռևս 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ին արտահայտած իրավական դիրքորոշումից՝ այդ կերպ թույլ տալով դատավարական օրենքի նորմի, դրա հետ փոխկապակցված Դատական օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված դատավորի վարքագծի կանոնի խախտում:

Ըստ լիազոր մարմնի վարկածի՝ Դատավորի «նման վարքագիծն իր էությամբ կարող է հեղինակազրկել դատական իշխանությունը և դատավարության մասնակիցների, ինչպես նաև գործի քննությանը հետևող օբյեկտիվ դիտորդի մոտ ստեղծել թյուրընկալում Վճռաբեկ դատարանի կայացրած դատական ակտերի, նախադեպային դիրքորոշումների դերի և նշանակության մասին և կասկածի տակ դնել առհասարակ միասնական դատական պրակտիկայի առկայության հնարավորությունը, ինչի պահպանման (օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության) անհրաժեշտությունն ուղղակի սահմանադրաիրավական պահանջ է»:

5.3 Վերագրված դատավարական իրավունքի նորմերի խախտման համար արդյո՞ք Դատավորը կարող է ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության. 14

Դատական օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «Կարգապահական վարույթը իրականացվում է օրինականության, դատական գործունեությանը չմիջամտելու, դատավորի և դատարանի անկախությունը հարգելու և հեղինակությունը բարձր պահելու, կատարված կարգապահական խախտման համար նշանակվող կարգապահական տույժի համաչափության, կամայականության ու խտրականության արգելքի սկզբունքների հիման վրա:

Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերն են՝

1) արդարադատություն կամ որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ իրականացնելիս նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի խախտումը, որը կատարվել է դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ.

2) դատավորի կողմից սույն օրենսգրքով սահմանված՝ դատավորի վարքագծի կանոնները խախտելը, բացառությամբ սույն օրենքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 11-րդ կետով սահմանված կանոնի, որը կատարվել է դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ:

(…)։

9․ Արդարադատություն կամ որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ իրականացնելիս օրենքի մեկնաբանությունը, փաստերի և ապացույցների գնահատումն ինքնին 15 չեն կարող հանգեցնել կարգապահական պատասխանատվության»:

Դատական օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Հայաստանի Հանրապետությունում արդարադատություն իրականացնում են միայն դատարանները՝ Սահմանադրությանը և օրենքներին համապատասխան:

2. Արդարադատություն իրականացնելիս հիմնական իրավունքների և ազատությունների վերաբերյալ Սահմանադրությունում ամրագրված դրույթները մեկնաբանելիս հաշվի է առնվում Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած՝ մարդու իրավունքների վերաբերյալ միջազգային պայմանագրերի հիման վրա գործող մարմինների պրակտիկան»:

Դատական օրենսգրքի 7-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Արդարադատություն և որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ, ինչպես նաև դատավորի կարգավիճակից բխող իրավունքներ իրականացնելիս դատավորն անկախ է պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից, պաշտոնատար, ֆիզիկական և իրավաբանական անձանցից և հաշվետու չէ որևէ մեկի, այդ թվում՝ պարտավոր չէ որևէ բացատրություն տալ:

2. Դատարանը գործը կամ հարցը (այսուհետ՝ գործ) քննում և լուծում է Սահմանադրությանը և օրենքին համապատասխան՝ գործի հանգամանքները գնահատելով իր ներքին համոզմամբ:

3. Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինները և պաշտոնատար անձինք պարտավոր են ձեռնպահ մնալ այնպիսի գործողություններից, որոնք կարող են վտանգել կամ վնասել դատարանի կամ դատավորի անկախությունը:

4. Արդարադատություն և որպես դատարան՝ օրենքով նախատեսված այլ լիազորություններ, ինչպես նաև դատավորի կարգավիճակից բխող իրավունքներ իրականացնելու կապակցությամբ դատարանի կամ դատավորի գործունեությանը որևէ միջամտությունը կամ դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքը առաջացնում է օրենքով նախատեսված պատասխանատվություն:(…)»:

Դատական օրենսգրքի 70-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետի համաձայն՝ ի պաշտոնե գործելիս դատավորը պարտավոր է դատական ակտերը կայացնելիս լինել ինքնուրույն:

Մշտապես խոսվել է այն մասին, որ անհրաժեշտ է վերացնել նյութական կամ դատավարական իրավունքի խախտման համար դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հնարավորությունը. եթե կայացրած որոշումների համար դատավորի նկատմամբ կիրառվում են իրավական և կարգապահական պատժամիջոցներ, խախտվում են թե՛ դատական իշխանության անկախությունը, թե՛ լիազորությունների ժողովրդավարական հավասարակշռությունը:

Դատավորների անկախությունը նրանց սեփական շահերի համար տրված բացարձակ իրավասություն կամ արտոնություն չէ, այն բխում է իրավունքի գերակայության և այն անձանց շահերից, ովքեր փորձում են օգտվել արդարադատությունից և արդարադատություն են ակնկալում: Դատավորները պետք է ունենան դատական գործերով անաչառ որոշումներ ընդունելու անսահմանափակ ազատություն՝ ելնելով իրենց խղճի թելադրանքից և փաստերի իրենց մեկնաբանությունից, պահպանելով գործող օրենքով սահմանված կանոնները: Դատական սխալներից պաշտպանված լինելու իրավունքը պետք է ամրագրվի բողոքարկման համակարգով:

Մնացականյանն ընդդեմ Հայաստանի (գանգատ թիվ 2463/12, 6 դեկտեմբերի 2022թ.) վճռում ՄԻԵԴ-ը ներկայացրել է նաև սույն վարույթով կիրառելի իրավական հետևյալ դիրքորոշումները.

«37. 2010 թվականի նոյեմբերի 17-ին ընդունված՝ «Դատավորների անկախության, արդյունավետության և պարտականությունների մասին» անդամ պետություններին ուղղված՝ Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի CM/Rec(2010)12 հանձնարարականի հավելվածի համապատասխան քաղվածքն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

«Պատասխանատվությունն ու կարգապահական վարույթը.

66. Գործերով որոշումներ կայացնելու համար դատավորների կողմից օրենքի մեկնաբանումը, փաստերի կամ ապացույցների գնահատումը չպետք է առաջացնեն քաղաքացիական կամ կարգապահական պատասխանատվություն՝ բացառությամբ հանցավոր մտադրության և կոպիտ անփութության դեպքերի: (...)»։

38. Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեին ուղղված՝ 2002 թվականի նոյեմբերի 19-ին ընդունված՝ «Դատավորների մասնագիտական վարքագծի կանոնների, մասնավորապես՝ էթիկայի կանոնների, անհամատեղելի վարքագծի և անկողմնակալության մասին սկզբունքների և կանոնների մասին» Եվրոպայի դատավորների խորհրդակցական խորհրդի (ԵԴԽԽ) թիվ 3 (2002) կարծիքի համապատասխան մասերը շարադրված են հետևյալ բովանդակությամբ.

«գ. Կարգապահական պատասխանատվությունը

(...)

59. Ծագող հարցերն են՝

i) Դատավորի կողմից դրսևորված ինչպիսի՞ վարքագծի դեպքում նա կարող է ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության։

(...)

60. Ինչ վերաբերում է (i) հարցին, ապա առաջին կետը, որը ԵԴԽԽ-ն մատնանշում է (ըստ էության կրկնելով այս կարծիքում ավելի վաղ նշված կետը), այն է, որ համապատասխան մասնագիտական չափանիշների խախտումները կարգապահական տույժերի հավանական պատճառ հանդիսացող անընդունելի վարքագծի հետ կապելը ճիշտ չէ:

Մասնագիտական չափանիշները, որոնք սույն կարծիքի առաջին մասում քննարկման առարկա են եղել, ներկայացնում էին այն լավագույն գործելակերպը, որը բոլոր դատավորները պետք է ձգտեին զարգացնել, և որին պետք է ձգտեին բոլոր դատավորները: Դա կխոչընդոտեր այդպիսի չափանիշների հետագա զարգացումը և թույլ չէր տա ճիշտ ընկալել դրանք կարգապահական վարույթը հիմնավորող անընդունելի վարքագծի հետ նույնականացնելու նպատակը։ Կարգապահական վարույթը հիմնավորելու համար անընդունելի վարքագիծը պետք է լինի լուրջ և ծանր, այնպես, որ այն հնարավոր չլինի պայմանավորել պարզապես այն հանգամանքով, որ չեն պահպանվել ուղեցույցներում ամրագրված մասնագիտական այնպիսի չափանիշներ, ինչպիսիք են սույն կարծիքի առաջին մասում քննարկվածները»։

ԵԱՀԿ/ԺՄԻԳԻ՝ «Արևելյան Եվրոպայում, Հարավային Կովկասում, Կենտրոնական Ասիայում դատական անկախության վերաբերյալ Կիևյան հանձնարարականների» 25-րդ կետի համաձայն՝ «Դատավորների նկատմամբ կարգապահական վարույթներով պետք է լուծվեն ենթադրյալ մասնագիտական խախտումների այն դեպքերը, որոնք կոպիտ են, աններելի և խարխլում են դատական իշխանության հեղինակությունը։ Դատավորները չպետք է պատասխանատվության ենթարկվեն իրենց որոշումների կամ վճիռների բովանդակության, այդ թվում՝ տարբեր դատարանների կողմից իրավական նորմերի տարաբնույթ մեկնաբանության, դատական սխալների օրինակների կամ դատարանների քննադատության համար»:

Քսերաժն ընդդեմ Ալբանիայի գործով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը իրավական դիրքորոշում է արտահայտել այն մասին, որ. (…) Կոնվենցիայի նախաբանի լույսի ներքո իրավունքի գերակայությունը պայմանավորվող պետությունների ընդհանուր նվաճումն է, որի հիմնարար կողմերից է իրավական որոշակիության սկզբունքը, որը պահանջում է, ի թիվս այլնի, որ եթե դատարանները վերջնականապես որոշել են որևէ հարց, նրանց որոշումը չպետք է կասկածի տակ դրվի (տե՛ս «Xհeraj v. Albania» գործով 2008թ. հուլիսի 29-ի վճռի 51-52-րդ կետեր, «Brumărescu v. Romania» [ՄՊ], թիվ 28342/95, § 61, ՄԻԵԴ 1999 VII):

(...) Իրավական որոշակիության պահանջները բացարձակ չեն: Այս սկզբունքից շեղումն արդարացված է միայն այն դեպքում, երբ դա անհրաժեշտ է էական և անհաղթահարելի բնույթ ունեցող հանգամանքների թելադրանքով (տե՛ս «Ryabykh v. Russia», թիվ 52854/99, § 52, ՄԻԵԿ 2003 IX) կամ եթե լուրջ իրավաչափ նկատառումները գերակայում են իրավական որոշակիության սկզբունքի նկատմամբ (տե՛ս «Bratyakin v. Russia» (որոշում), թիվ 72776/01, 9 մարտի 2006) (տե՛ս «Xհeraj v. Albania» գործով 2008թ. հուլիսի 29-ի վճռի 51-52-րդ կետեր):

ԵԴԽԽ-ի «Դատավորների մասնագիտական վարվելակերպը, մասնավորապես՝ էթիկան, դատավորի պաշտոնի հետ անհամատեղելի վարքագիծը և անաչառությունը կանոնակարգող սկզբունքների և կանոնների մասին» թիվ 3 (2002) կարծիքի համաձայն՝ դատավորների անկախությունն առանցքային սկզբունք է և յուրաքանչյուր պետության քաղաքացու, այդ թվում՝ դատավորների իրավունքն է: Դատավորների անկախությունն ունի թե՛ ինստիտուցիոնալ և թե՛ անհատական ասպեկտ: Դատական անկախությունն անբաժանելիորեն կապված է դատավորի անաչառության հետ և դրա նախապայմանն է հանդիսանում, ինչն առանցքային է դատական համակարգի արժանահավատության և վստահելիության համար, որը պետք է ոգեշնչման աղբյուր հանդիսանա ժողովրդավարական հասարակության համար:

ՄԱԿ-ի կողմից 1985 թվականին կազմված «Դատական իշխանության անկախության հիմնարար սկզբունքներ» փաստաթղթի 2-րդ հոդվածով սահմանվում է, որ «դատական իշխանությունը պետք է դատարան ներկայացված գործերով որոշումներ ընդունի՝ պահպանելով անաչառությունը, հենվելով փաստերի վրա և օրենքի համաձայն, առանց որևէ անձի կողմից կամ որևէ պատճառով ուղղակի կամ անուղղակի սահմանափակումների, անհարկի ազդեցության, դրդումների, ճնշումների, սպառնալիքների կամ միջամտությունների»:

Տվյալ փաստաթղթի 8-րդ հոդվածի համաձայն՝ դատավորները «պետք է մշտապես իրենց դրսևորեն այնպես, որ պահպանեն իրենց պաշտոնի արժանապատվությունը, ինչպես նաև դատական իշխանության անաչառությունը և անկախությունը»:

Հակակոռուպցիոն բարեփոխումները Հայաստանում, Ստամբուլի հակակոռուպցիոն գործողությունների ծրագրի շրջանակներում մոնիտորինգի 5-րդ փուլին վերաբերող Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության գնահատող թիմի 08.08.2023թ. զեկույցի նախագծի համաձայն՝ ՀՀ-ում արձանագրվել է անհամապատասխանություն պահանջվող չափանիշին: Նախ՝ արձանագրվել է, որ Դատական ​​օրենսգիրքը դատավորի կարգապահական պատասխանատվության համար նախատեսում է երկու լայն հիմք. (...):

Ինչպես և մոնիտորինգի նախորդ փուլերին վերաբերող զեկույցներում՝ արձանագրվել է նաև, որ «Դատավորների վարքագծի կանոնների խախտումը ներառում է այնպիսի լայնորեն ձևակերպված գործողություններ, ինչպիսիք են «դատական իշխանությունը վարկաբեկող, ինչպես նաև դատական իշխանության անկախության և անաչառության վերաբերյալ հանրության վստահությունը նվազեցնող վարքագիծ դրսևորել», 16 «օգտագործել կամ թույլ չտալ այլ անձանց օգտագործելու իր՝ դատավորի պաշտոնի հեղինակությունը` ի շահ իրեն»: Նման հիմքերը չեն համապատասխանում պահանջվող չափանիշին։ Այն դեպքերում, երբ կարգապահական պատասխանատվության հիմքերը սահմանվում են չափազանց անորոշ կամ չափազանց լայն ձևով, ավելի մեծ ռիսկ կա, որ դրանք կարող են օգտագործվել սուբյեկտիվ և հայեցողական ձևերով: Խնդիրն ավելի է սրվում այդ հիմքերի ակտիվ կիրառմամբ։ Օրինակ՝ 2022 թվականին ԲԴԽ-ն կարգապահական տույժեր կիրառեց վեց դատավորների նկատմամբ «դատական ​​իշխանությունը վարկաբեկող վարքագծի, ինչպես նաև դատական ​​համակարգի անկախության և անաչառության նկատմամբ հասարակության վստահությունը նվազեցնելու համար»։

Բացի այդ, գնահատող խումբն արձանագրել է, որ խնդրահարույց է նաև նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերը խախտելու հիմքը, քանի որ ԲԴԽ-ն չպետք է վերանայի դատական ​​որոշումները, որոնք կարող են բեկանվել միայն վերաքննիչ վարույթի միջոցով։

Վենետիկի հանձնաժողովի կարծիքով՝ դատավորների կարգապահական կանոնների նպատակն է ապահովել դատարանների իրավասությունը, այլ ոչ թե ապահովել օրենքի ճիշտ կիրառումը, ինչը բողոքարկման ընթացակարգի խնդիրն է: (CDL- AD(2007) 009, կետ 29):

Ըստ Լիազոր մարմնի միջնորդության՝ «(…) Դատավորը չի հիմնավորել 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ի թիվ ԵԴ/0700/06/18 դատական գործով Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային դիրքորոշումից շեղվելը և մինչդատական վարույթն ավարտված լինելու և գործով վարույթը Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանի կողմից ստանձնած լինելու պայմաններում բեկանել է Առաջին ատյանի դատարանի կայացրած ակտը՝ մեղադրյալ Ազգուշ Մարտիրոսյանի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառված կալանքը փոխելով տնային կալանքով:

Նշված դատավարական խախտումները 17 Լիազոր մարմնի վարկածով իրենց հերթին հանգեցրել են Դատական օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված՝ ցանկացած գործունեություն իրականացնելիս և բոլոր հանգամանքներում դատական իշխանությունը վարկաբեկող, ինչպես նաև դատական իշխանության անկախության և անաչառության վերաբերյալ հանրության վստահությունը նվազեցնող վարքագիծ դրսևորելուց զերծ մնալու վերաբերյալ դատավորի վարքագծի կանոնի խախտման»:

Վերոնշյալ իրավական դիրքորոշումները սույն վարույթով պարզված փաստական հանգամանքների վրա տարածելով՝ կարելի է հանգել հետևյալ հետևությունների.

Առաջին՝ իրավակիրառողը Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները և նախադեպերը կիրառում է կոնկրետ գործով փաստեր հաստատելու և/կամ ապացույցները գնահատելու գործընթացում՝ վերաբերելի օրենքը ճիշտ մեկնաբանելու և կիրառելու նպատակով, այլ կերպ՝ տվյալ գործով նախադեպի կիրառելի կամ ոչ կիրառելի լինելու հարցի պարզումը, որը ենթադրում է փաստերի համադրում, դրանց նույնանմանության կամ տարբերության ստուգում և գնահատում, կարող է և պետք է դիտարկվի նախ՝ որպես ստորադաս դատարանների դատավորների բացառիկ իրավունք (լիազորություն), ապա նաև՝ կոնկրետ գործով որպես հիմնավորված դատական ակտ կայացնելու գրավական։ Այլ կերպ ասած՝ դատական ակտը հիմնավորվում է նաև դրանում դատական նախադեպի՝ կիրառելի օրենքի վերաբերյալ դատավորի իրավական դիրքորոշման ներկայացմամբ և «տեղայնացմամբ»,18 դրա կիրառմամբ ապացույցներ գնահատելով և/կամ փաստեր հաստատելով (կամ հերքելով):

Երկրորդ՝ խիստ սուբյեկտիվ և վերացական է Լիազոր մարմնի պնդումը, համաձայն որի՝ Դատավորը դատական ակտում «նախադեպից» շեղվելու «իր դիրքորոշումն առհասարակ չի հիմնավորել»:

Հայտնի է, որ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետը պարտավորեցնում է դատարաններին ներկայացնել պատճառաբանություններ իրենց որոշումների համար, սակայն դա չի ենթադրում այն, որ մանրամասն պետք է պատասխանել յուրաքանչյուր փաստարկի (García Ruiz-ն ընդդեմ Իսպանիայի [ՄՊ], 1999, § 26, Perez-ն ընդդեմ Ֆրանսիայի [ՄՊ], 2004, § 81, Van de Hurk-ն ընդդեմ Նիդերլանդների, 1994, § 61, Jahnke and Lenoble-ն ընդդեմ Ֆրանսիայի (որոշում), 2000)։

Պատճառաբանություններ ներկայացնելու պարտականության ծավալը կարող է փոփոխվել՝ կախված որոշման բնույթից (Ruiz Torija-ն ընդդեմ Իսպանիայի, 1994, § 29, Hiro Balani-ն ընդդեմ Իսպանիայի 1994, § 27) և կարող է գնահատվել միայն գործի հանգամանքների լույսի ներքո։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել, inter alia, փաստարկների բազմազանությունը, որը կողմը կարող է ներկայացնել դատարաններին, ինչպես նաև տարբերությունները, որոնք առկա են պայմանավորվող պետություններում՝ հաշվի առնելով օրենսդրական կարգավորումները, ավանդույթները, իրավաբանական կարծիքը և վճռի կայացումն ու հրապարակումը (Ruiz Torija-ն ընդդեմ Իսպանիայի, 1994, § 29, Hiro Balani-ն ընդդեմ Իսպանիայի, 1994, § 27)։

Սահմանադրական դատարանը, 2022 թվականի փետրվարի 1-ի ՍԴՈ-1628 որոշման մեջ վերահաստատելով արդար դատաքննության իրավունքի բաղադրիչ հանդիսացող դատական ակտի պատճառաբանվածության պահանջի մասին նախկինում արտահայտված դիրքորոշումները, արձանագրել է, որ «Սահմանադրության 63-րդ հոդվածով նախատեսված արդար դատաքննության իրավունքի սույն բաղադրիչը դատական քննության որակի առաջնային չափանիշ է, իսկ դատական ակտի պատճառաբանության բացակայությունը կասկածի տակ է առնում դատարանի կողմից տվյալ դատական ակտի կայացմամբ արդարադատության նպատակին համահունչ գործունեությունը։ Կոնկրետ գործով դատարանի կողմից կայացված դատական ակտի իրավաչափության գնահատման առաջնային չափանիշը, անկախ դատական ակտի նկատմամբ ձևավորված հանրային կարծիքից կամ կողմերի կամ հասարակության կամ դրա մի մասի վերաբերմունքից, տվյալ գործով փաստերի և իրավունքի հարցերի վերաբերյալ դատական ակտի հիմքում ընկած ողջամիտ և համոզիչ պատճառաբանությունն է։ Ավելին, դատավարական կողմերի մրցակցող և հակասող շահերի բախման պայմաններում ընթացող դատական վեճերում դատական ակտի պատճառաբանության բացակայությունը նման պատճառաբանության առկայության իրավական պահանջի պայմաններում կարող է սասանել կողմերի և հանրության վստահությունն առ այն, որ բացակայում են տվյալ դատական ակտը կանխորոշող այլ՝ արդարադատության նպատակների հետ չառնչվող պատճառներ»։

Տվյալ դեպքում դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի կայացրած որոշման մեջ, ի թիվս այլնի, ուղղակիորեն մեջբերված է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 4-րդ կետը, ըստ որի՝ «Յուրաքանչյուր ոք, ով ձերբակալման կամ կալանավորման պատճառով զրկված է ազատությունից, իրավունք ունի վիճարկելու իր կալանավորման օրինականությունը, որի կապակցությամբ դատարանն անհապաղ որոշում է կայացնում և կարգադրում է նրան ազատ արձակել, եթե կալանավորումն անօրինական է»: 19

Ավելին, անմիջականորեն դատական ակտի մեջ Դատավորը մեջբերել է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով նախատեսված կարգավորումը, համաձայն որի` Վերաքննիչ դատարանում հատուկ վերանայման արդյունքում վերաքննիչ դատարանն ամբողջությամբ կամ որոշակի մասով բեկանում է դատական ակտը՝ բեկանված մասով կայացնելով դրան փոխարինող դատական ակտ:

Բացի այդ, հարկ է նաև ընդգծել, որ Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ դատական ակտը վերանայած Վճռաբեկ դատարանն իր որոշման մեջ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի կողմից որոշումը կամ դրա մի հատվածն առհասարակ չպատճառաբանելու (չհիմնավորելու) վերաբերյալ արձանագրում չի կատարել, որի պայմաններում Արդարադատության նախարարը, որպես գործադիր իշխանության ներկայացուցիչ, իրավասու չէր առանց որևէ իրավական նախադրյալի, յուրովի եզրահանգում կատարել՝ Դատավորին ըստ էության կամայականորեն վերագրելով դիրքորոշումն առհասարակ չհիմնավորելու արարքի կատարում։20

Այսպիսով, հաշվի առնելով նաև Վճռաբեկ դատարանի որոշման բովանդակությունը՝ անհրաժեշտ է արձանագրել, որ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի որոշման մեջ առկա են բավարար հիմնավորումներ և այն համապատասխանում է դատական ակտի հիմնավորվածությանը ներկայացվող նվազագույն պահանջներին, 21 այդ թվում՝ դատավարական օրենքով ուղղակիորեն սահմանված բեկանման լիազորությունը Դատավորի կողմից իրացնելու մասով, թեև այդ լիազորությունը կիրառելու հետ Վճռաբեկ դատարանը չի համաձայնել: Այնուամենայնիվ, Դատավորը, դատական ակտով լուծած բազմաթիվ հարցերի կազմում անդրադառնալով նաև քննարկվող հարցին, գուցե ոչ այնքան ծավալուն, բայցև բավարար խորությամբ ներկայացրել է հասցեատերերի համար օբյեկտիվորեն համոզիչ, կոնվենցիոն և օրենսդրական նորմերի վրա հենված որոշակի հիմնավորումներ այն մասին, թե ինչու է վերանայվող դատական ակտը բեկանելու որոշում կայացրել և թե ինչու ուներ նաև այդ լիազորությունը:

Ավելին, Դատավորի՝ դատական ակտում ներկայացված վերոնշյալ հիմնավորումների բավարար և համոզիչ լինելու շահառուն կողմերն են, ինչ-որ չափով նաև՝ նրանց բողոքների հիման վրա վիճարկվող դատական ակտի իրավաչափությունն ի պաշտոնե ստուգող Վճռաբեկ դատարանը: Ընդ որում, տվյալ գործով կողմերը Դատավորի կայացրած դատական ակտի հիմնավորվածության վերաբերյալ իրենց կասկածները (վճռաբեկ բողոքի և բողոքի պատասխանի տեսքով) ներկայացրել են Վճռաբեկ դատարան, որն էլ դատական ստուգման է ենթարկել ներկայացված վճռաբեկ բողոքը և լուծել այն՝ վճռաբեկ բողոքի սահմաններում փարատելով իրավական վեճի արդարացի լուծման շուրջ Կողմերի հնարավոր կասկածները:

Ինչ վերաբերում է կարգապահական վարույթին, ապա վարույթ իրականացնող մարմիններին, տվյալ դեպքում՝ Լիազոր մարմնին և Բարձրագույն դատական խորհրդին, դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը կարգապահական վարույթի շրջանակներում արդեն ներկայացրել է իր վարքագծի իրավաչափությունը հաստատող, ավելի քան բավարար հիմնավորումներ, Վճռաբեկ դատարանի և Բարձրագույն դատական խորհրդի վերաբերելի և սույն վարույթով առերևույթ կիրառելի որոշումներ, իրավական դիրքորոշումներ, որի պայմաններում, եթե նույնիսկ Գլխավոր դատախազի հաղորդման հիման վրա կարգապահական վարույթ հարուցելու փուլում առերևույթ կարող էր առկա լինել դատական ակտի հիմնավոր և օբյեկտիվորեն համոզիչ չլինելու կասկած և ծագեր այն ստուգելու նպատակով կարգապահական վարույթ հարուցելու անհրաժեշտություն, ապա Դատավորի կողմից Լիազոր մարմնին (բացատրությամբ) լրացուցիչ փաստարկներ և հիմնավորումներ ներկայացնելու պահից ևեթ դատական ակտում դատավորի ներկայացված հիմնավորումների բավարար և համոզիչ չլինելու, ավելին՝ առհասարակ բացակայելու փաստարկը կորցրել էր իր արդիականությունը։ Ուստի առնվազն այդ փուլից ողջամտորեն պետք է բացառվեր Լիազոր մարմնի կողմից վարույթը շարունակելու, առավել ևս՝ Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու միջնորդությամբ Խորհրդին դիմելու հնարավորությունը, ինչը, սակայն, կամայականորեն անտեսվել է:

Սույն կետում ներկայացված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո կարելի է եզրակացնել, որ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը նրան վերագրված արարքի՝ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպը խախտելու և չկիրառելու, այդ թվում՝ նախադեպից շեղվելը չհիմնավորելու համար չի կարող ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության, եթե անգամ հիմնավորվեր, որ քննարկվող հարցով մինչ Ազգուշ Մարտիրոսյանի գործով նախադեպային որոշում կայացնելը, մասնավորապես՝ Դատավորի կողմից համապատասխան որոշումը կայացնելու պահին, այլևս առկա էր քննարկվող հարցով Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշում (իրավական դիրքորոշում):

Դատավորի կողմից նախադեպային որոշումը չկիրառելը և կիրառման ենթակա նախադեպից (իրավական դիրքորոշումից) շեղվելը՝ թերի հիմնավորմամբ կամ առհասարակ այն չհիմնավորելով, թեև դատավարական օրենքի տեսանկյունով անթույլատրելի է, մեծ հավանականությամբ հանգեցնելու է վիճարկվող տվյալ դատական ակտի բեկանման կամ փոփոխման, այնուամենայնիվ, ենթադրում է դատավորի կողմից կոնկրետ գործերով ապացույցների և փաստերի, այդ թվում՝ փաստերի նույնանմանության ստուգում և գնահատում, կիրառված և կիրառման ենթակա օրենքների մեկնաբանություն, որի համար որևէ դատավոր, տվյալ դեպքում՝ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը, կարգապահական պատասխանատվության չպետք է ենթարկվեր:

Հնարավոր դատական սխալներից պաշտպանված լինելու իրավունքը ՀՀ ներպետական իրավական համակարգում ամրագրված է բողոքարկման ընթացակարգով, այլ կերպ՝ դրանց ուղղման միակ միջոցը՝ շահագրգիռ անձի կողմից համապատասխան վարութային (դատական) ակտի բողոքարկում է, իսկ ուղղում իրականացնող միակ պատշաճ ատյանը՝ վերադաս դատարանը: Հակառակ մոտեցման պարագայում անխուսափելիորեն ի հայտ է գալիս դատական իշխանության արտաքին անկախությունը խախտելու վտանգ․ Բարձրագույն դատական ատյանն ըստ էության ձեռք է բերում դատական 4-րդ ատյանի կարգավիճակ, որն իրավասու է Վճռաբեկ դատարանի ձևավորած նախադեպային իրավունքի և դրա հետ անխզելիորեն փոխկապակցվող նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի, գուցե նաև՝ դատավորի վարքագծի կանոնի խախտման յուրաքանչյուր վարույթով և դեպքով Արդարադատության նախարարի միջնորդության հիման վրա կարգապահական պատասխանատվության ենթարկել դատավորներին, ինչն իր հերթին նոր հանգամանքներով բողոք բերելու և օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերը վերանայելու (գործող դատավարական օրենսգրքերում ամրագրված) հիմք է: 22

Դատավոր Ռ.Ներսիսյանի վերաբերյալ վարույթով Բարձրագույն դատական խորհուրդը 2020 թ. դեկտեմբերի 7-ի թիվ ԲԴԽ-64-Ո-Կ-16 որոշմամբ արտահայտել է սույն վարույթով կիրառելի հետևյալ իրավական դիրքորոշումը.

«(…) դատավորի անկախությունն իրավունքի գերակայության երաշխավորման անկյունաքարային պահանջ է: Դատավորն արդարադատություն իրականացնելիս օժտված է ապացույցների՝ ներքին համոզման հիման վրա գնահատելու իրավասությամբ, ինչը պայմանավորված է դատավորի գործունեության առաքելությամբ: Դատավորին օրենքով վերապահված գնահատողական գործառույթի պատշաճ կամ ոչ պատշաճ իրականացման նկատմամբ վերահսկողություն են իրականացնում վերադաս դատական ատյանները` բողոքարկման օրենսդրական հնարավորության տիրույթում, ինչով պետության կողմից ապահովվում է դատական սխալի ուղղման հնարավորությունը: Բարձրագույն դատական խորհուրդը շեշտադրում է դատական ակտերի բողոքարկման և դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու ինստիտուտների արմատական տարբերությունը և դրանց նույնականացումը բացառելու անհրաժեշտությունը:

Բարձրագույն դատական խորհուրդն արձանագրում է, որ փաստերի և ապացույցների գնահատումն ինքնին չի կարող հանդիսանալ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմք, բացառությամբ այնպիսի ակնառու դեպքերի, երբ նման գնահատումը բացառվում է որևէ իրավական հիմքով և/կամ ողջամիտ դատողությամբ, հակառակ մեկնաբանման դեպքում կարող է առաջանալ դատավորի անկախության սկզբունքի հետ բախման վտանգ»:

Գործող ՀՀ քրեական դատավարության 381-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված կարգավորումից բխում է, որ նախկինում արտահայտված իրավական դիրքորոշում կամ դատական նախադեպ խախտելու համար պատասխանատվության ենթարկելու տրամաբանությամբ կարգապահական վարույթներ պետք է հարուցվեն 23 Վճռաբեկ դատարանի կողմից բեկանված բոլոր գործերով (վարույթներով) և ստորադաս դատական ատյանների բոլոր դատավորների նկատմամբ, այնքանով, որքանով օրենքների և այլ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառումն ապահովող այդ դատարանը մեծամասամբ վարույթ է ընդունում և բեկանում նախադեպային իրավունքը խախտած դատական ակտերի դեմ ներկայացված և վարույթ ընդունած վճռաբեկ բողոքները:

Նախադեպային իրավունքի խախտման հիմքով դատական ակտերի բեկանումները բազմաթիվ են և դատական սխալների ուղղման՝ օրենսդրորեն ամրագրված այդ ընթացակարգի կիրառումը դատական իշխանության բնականոն գործունեության ապահովման և շահագրգիռ անձանց իրավունքների երաշխավորման հիմնական, եթե ոչ միակ միջոցն է։ Այլ կերպ՝ դատական սխալների ուղղման՝ դատավարական օրենսդրությամբ հստակ ամրագրված իրավական մեխանիզմի առկայությունը, դատավորների կողմից նախադեպային իրավունքի անշեղ պահպանումը ինքնին չեն կարող բացառել դատական սխալներ թույլ տալու հնարավոր դեպքերը։

Սակայն, հարկ է արձանագրել, որ նախադեպային իրավունքի ձևավորմամբ և զարգացմամբ դատարանների կողմից օրենքների միատեսակ և անշեղ կիրառմանն հասնելու միջոցով դատական սխալները նվազեցնելու ողջամիտ գործելակերպի հետ զուգահեռ դատական սխալների համար դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարց բարձրացնելը, առավել ևս՝ նրան տույժի ենթարկելը, ոչ իրավաչափորեն սահմանափակում է ներքին համոզմունքի հիման վրա ապացույցները գնահատելու և փաստերը հաստատելու դատավորի բացառիկ իրավունքը, ինչը ցանկացած իրավական պետությունում անթույլատրելի է, քանի որ վտանգում է դատարանի և դատավորների անկախության սկզբունքը՝ այդկերպ կասկածի տակ դնելով առհասարակ դատական իշխանության անհրաժեշտությունը։

Այսպիսով, վերը նկարագրված դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումների համար դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու պրակտիկայի ձևավորումը և խրախուսումը հղի է անկանխատեսելի հետևանքներով, բովանդակում է դատարանների և դատավորների անկախությունը խախտելու, դատական իշխանության բնականոն գործունեությունը խաթարելու ռիսկեր: Ակնհայտ այդ ռիսկերն անհրաժեշտ էր չեզոքացնել, որի պատասխանատուն դատավորների և դատական իշխանության անկախությունը երաշխավորող Բարձրագույն դատական խորհուրդն է, իսկ չեզոքացման եղանակը՝ եզրափակիչ որոշման մեջ առնվազն դրա անթույլատրելիությունն արձանագրելը:24

Սույն վարույթի շրջանակներում վերագրված դատավարական իրավունքի նորմերի խախտման համար դատավոր Գ.Հովհաննիսյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելն ուղղակի անընդունելի է ինչպես Եվրոպական կոնվենցիայի և Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի սահմանած չափանիշների տեսանկյունով, այնպես էլ ներպետական օրենսդրությամբ:

Այսպիսով, Դատավորների և դատական իշխանության անկախությանը միջամտող վերոնշյալ ռիսկերը կարող էին զսպվել Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 9-րդ մասով սահմանված գործիքի կիրառմամբ և դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը կարգապահական վարույթի շրջանակներում ուներ տվյալ իրավական երաշխիքից (իմունիտետից) օգտվելու լեգիտիմ ակնկալիք, որը կարգապահական վարույթի ողջ ընթացքում փաստացի չի ապահովվել:

5.4 Իրավական հիմնավորումներ դատական նախադեպի (իրավական դիրքորոշման) և դատական պրակտիկայի վերաբերյալ, դրանց տարբերակման չափանիշները․

Դատավորին վերագրված իրավախախտման զանցակազմի առկայությունը (բացակայությունը) պարզելու համար պարզաբանման ենթակա առաջին հարցը հետևյալն է՝ Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ վերոնշյալ որոշմամբ Վճռաբեկ դատարանն արդյո՞ք վերահաստատել է նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումը (կամ կիրառած պրակտիկան), թե՞ ձևավորել է լիովին նոր իրավական դիրքորոշում։

Տվյալ հարցին պատասխանելու համար նախևառաջ անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչ է դատական նախադեպը (իրավական դիրքորոշումը), արդյոք այն նույնանում է դատական պրակտիկայի հետ:

Քննարկվողին հարցին վերաբերելի է Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի «Օրենքի միատեսակ կիրառության մասով դատարանների դերի մասին» թիվ 20 (2017) կարծիքը, որը կազմվել է ԵԴԽԽ նախկին Կարծիքների, ԵԴԽԽ Դատավորների Մագնա Կարտայի (2010թ.) և Եվրոպայի խորհրդի համապատասխան փաստաթղթերի, մասնավորապես՝ «Դատավորների կարգավիճակի մասին» եվրոպական խարտիայի (1998թ.) և «Դատավորների անկախության արդյունավետության և պատասխանատվության մասին» Նախարարների կոմիտեի CM/Rec(2010)12 առաջարկության հիման վրա (կետ 3)։

Համաձայն այս կարծիքի՝ «1. Օրենքի հավասար և միատեսակ կիրառությունն ապահովում է օրենքի ընդհանրություն, օրենքի առաջ հավասարություն և իրավական որոշակիություն: Մյուս կողմից՝ օրենքի միատեսակ կիրառությունն ապահովելու անհրաժեշտությունը չպետք է հանգեցնի լճացման և անհարկի կերպով սահմանափակի իրավունքի պատշաճ զարգացումը: Այն նաև չպետք է հարցականի տակ դնի դատարանների անկախությունը:

(…):

8. Ինչպես մեկնաբանվել է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից, Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով սահմանված արդար դատաքննության իրավունքը փոխկապակցված է օրենքի միատեսակ կիրառության պահանջի հետ: Կարելի է ընդունել մեկնաբանության որոշակի տարբերությունները որպես տվյալ դատական համակարգին բնորոշ առանձնահատկություն:

Հետևաբար՝ այլ դատարանները կարող են հանգել տարբեր, բայց միևնույն դեպքում՝ ռացիոնալ և պատճառաբանված եզրահանգումների, որոնք վերաբերում են նմանատիպ փաստական հանգամանքներում բարձրացված իրավական հարցերին:

(…):

14. Stare decisis դոկտրինի համաձայն՝ նույնիսկ մեկ նախադեպային որոշումը նշանակություն ունի: Ավանդաբար քաղաքացիական իրավունքի երկրներում կիրառելի լինելու համար պահանջվում է որոշակի հանգամանքների վերաբերյալ նույնաբովանդակ որոշումների ընդունման միտում (սահմանված նախադեպ, jurisprudence constante, ständige Rechtsprechung): Իհարկե, սա չի խանգարում, որ որոշումն արդարադատության առումով արժեք ունենա այն բանից հետո, երբ գերագույն դատարանն օրենքի հարցի շուրջ առաջին անգամ է դատական ակտ կայացնում, որի մասով նախկինում որոշում չի եղել: Պետք է ընդունել, որ գոյություն չունի բանաձև, թե որ պահին է որոշումը դառնում նախադեպային: Քաղաքացիական իրավունքի շատ երկրներում գերագույն դատարաններին այժմ իրավասություն է տրվում ինքնուրույն ընտրելու գործեր, դրանցով սահմանելով կանոններ, որոնք կիրառելի պետք է լինեն հետագա գործերում: Ուստի՝ նման գործերում գերագույն դատարանի միայն մեկ դատական ակտը, եթե ընդունվել է նախադեպ սահմանելու նպատակով, կարող է համարվել ուղենշային նախադեպ:

(…):

32. ԵԴԽԽ-ն որդեգրել է այն դիրքորոշումը, որ թեև դատավորներն, ընդհանուր առմամբ, պարտավոր են հետևողականորեն կիրառել սահմանված օրենսդրությունը, առկա նախադեպից շեղվելու հանգամանքը պետք է նշվի դատական ակտում: Շեղումը կարող է տեղի ունենալ, երբ դատավորը տեղյակ է, որ կայացված դատական ակտը տարբերվում է նախադեպայինից, և կարող է պատշաճ կերպով բացատրել, թե ինչու առկա նախադեպն այլևս կիրառելի չէ: Միայն այս դեպքում կարելի է որոշել, թե արդյոք նման շեղումը եղել է ողջամիտ (երբ դատավորը գիտակցաբար հեռանում է նախադեպից՝ այն ի վերջո փոփոխելու նկրտումով), թե անուշադրության կամ չիմացության հետևանք է: Ավելին, իրավունքի իրական զարգացումը հնարավոր է միայն այս ճանապարհով: Վերը նշված պահանջներին չհամապատասխանելը կարող է դիտվել որպես կամայականություն, որը հանգեցնում է արդար դատաքննության իրավունքի խախտման: (…):

37. Դատական ակտի ընդունումը ենթադրում է քննվող գործի բոլոր առանձնահատուկ հանգամանքների ուսումնասիրություն: Այս հեռանկարում նույնպես առաջանում են միատեսակ կիրառության սահմանափակումներ: Նախադեպային իրավունքի կշիռն այն է, որ նախորդ նախադեպային նշանակության որոշումն իսկապես հիմնված է եղել էականորեն նման փաստերի վրա: Նախադեպը կիրառելիս պատշաճ ուշադրություն է պետք դարձնել այն համատեքստին ու հանգամանքներին, որոնցում այն ձևավորվել է:

(…):

ե. Նախադեպը չկիրառող դատավորների համար առաջացող հետևանքները.

39. Իրավունքի, ներառյալ՝ նախադեպայինի իմացությունը դատավորի ձեռնհասության և ջանասիրության խնդիր է, բայց խոչընդոտներ չպետք է ստեղծվեն այն դատավորի առջև, ով գործում է բարի կամքով և գիտակցաբար ու ողջամիտ պատճառաբանությամբ շեղվում է ձևավորված նախադեպից՝ այն փոփոխելու նպատակով: Նման շեղումը չպետք է առաջացնի կարգապահական տույժ կամ ազդեցություն ունենա դատավորի աշխատանքի գնահատականի վրա և պետք է դիտարկվի որպես դատական իշխանության անկախության բաղադրիչ:

(…):

VIII. ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ.

բ. Օրենքի հավասար և միատեսակ կիրառությունը ապահովում է օրենքի ընդհանրականությունը և օրենքի առջև բոլորի հավասար լինելու սկզբունքն իրավունքի գերակայությամբ ղեկավարվող պետությունում: Օրենքների միատեսակ կիրառությունն ամրապնդում է արդարության ու արդարադատության հանրային ընկալումը և հանրության վստահությունն արդարադատության իրագործման նկատմամբ:

(…):

դ. Օրենքի միատեսակ կիրառության անհրաժեշտությունը չպետք է բերի աննկունության և անհարկի սահմանափակի իրավունքի զարգացման գործընթացը, ինչպես և չպետք է խաթարի դատական իշխանության անկախության սկզբունքը:

(…):

ի. Երբ դատարանը որոշում է շեղվել ձևավորված նախադեպից, ապա այդ մասին պետք է նշի դատական ակտում: Շեղումը կարող է տեղի ունենալ, երբ դատավորը տեղյակ է, որ կայացված դատական ակտը տարբերվում է նախադեպայինից, և կարող է պատշաճ կերպով բացատրել, թե ինչու նախորդ նախադեպը այլևս կիրառելի չէ:

լ. Նախորդ որոշումների կիրառելիությունը չպետք է տարածվի մեկ այլ գործի փաստերի և իրավական խնդիրների վրա, եթե մանրամասն և բծախնդիր վերլուծությամբ բացահայտվում է, որ այդ գործի հանգամանքներն ու համատեքստը անհամատեղելի են քննվող գործի հետ:

խ. Գերագույն և վերաքննիչ դատարանների նախադեպերի հրապարակման արդյունավետ համակարգի առկայությունը օրենքի միատեսակ կիրառության գրավականն է: (…)»:

Ներպետական օրենսդրության՝ Դատական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Բոլորը հավասար են օրենքի և դատարանի առջև:

(…):

3. Յուրաքանչյուր ոք իր գործի քննության ժամանակ որպես իրավական փաստարկ իրավունք ունի վկայակոչելու նույնանման փաստերով այլ գործով Հայաստանի Հանրապետության դատարանի` օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտում առկա օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտի մեկնաբանությունները: Դատարանն անդրադառնում է նման իրավական փաստարկներին»:

4. Նույնանման փաստերով այլ գործով Վճռաբեկ դատարանի կողմից իրավական նորմի մեկնաբանությունից տարբերվող մեկնաբանության դեպքում դատարանը պետք է հիմնավորի օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտի՝ Վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունից շեղվելը:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 381-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Վճռաբեկ դատարանը բողոքն ընդունում է վարույթ, եթե գալիս է հետևության, որ՝

1) վերաքննիչ դատարանի կողմից առերևույթ թույլ է տրվել դատական սխալ, կամ առերևույթ առկա է բողոքարկվող դատական ակտը ոչ իրավաչափ դարձնող որևէ փաստական կամ իրավական հանգամանք, և միաժամանակ բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի միատեսակ կիրառության համար, կամ

(…):

2. Սույն հոդվածի իմաստով` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի միատեսակ կիրառության համար, եթե`

1) ստորադաս դատարանների` տարբեր վարույթներով առնվազն երկու դատական ակտերում նույն նորմատիվ իրավական ակտը տարաբնույթ է կիրառվել կամ չի կիրառվել տարաբնույթ իրավաընկալման հետևանքով.

2) բողոքարկվող դատական ակտում կոնկրետ նորմին տրված մեկնաբանությունը (հիմնավորումը) հակասում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի որոշման մեջ տվյալ նորմին տրված մեկնաբանությանը (հիմնավորումներին).

3) բողոքարկվող դատական ակտում կոնկրետ նորմին տրված մեկնաբանությունը հակասում է Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ բացահայտված` տվյալ նորմի սահմանադրաիրավական բովանդակությանը.

4) բողոքարկվող դատական ակտում կոնկրետ նորմին տրված մեկնաբանությունը (հիմնավորումը) հակասում է մեկ այլ վարույթով Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ տվյալ նորմին տրված մեկնաբանությանը (հիմնավորումներին). (…)»:

Գործող իրավակարգավորումների համաձայն՝ անմիջականորեն Վճռաբեկ դատարանի սահմանադրական գործառույթից է բխում ստորադաս դատարանների թույլ տված դատական սխալներն իր իրավասության շրջանակներում ուղղելը, նաև այդ դատարանների կողմից կիրառված նորմատիվ ակտերի (դրանց դրույթների) միասնական ընկալման վերաբերյալ իրավական դիրքորոշում արտահայտելը (նախադեպային որոշումներ կայացնելը)։

5.4.1 Արդյո՞ք Ա.Մարտիրոսյանի և Դ.Համբարձումյանի վերաբերյալ գործերով փաստերը նույնանման էին, Դ.Համբարձումյանի որոշմամբ Վճռաբեկ դատարանը դատական ակտը բեկանելու անթույլատրելիության վերաբերյալ արտահայտել էր իրավական դիրքորոշում և դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը քննարկվող ակտը կայացնելիս պարտավոր էր հիմնավորել այդ «նախադեպից» շեղվելը:

Թեև սույն կարծիքի 5.3 կետում ներկայացված եզրահանգումը բավարար էր քննարկվող վարույթով Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու անհնարինությունն արձանագրելու համար, սակայն հարկ եմ համարում անդրադառնալ նաև Միջնորդության մեջ Լիազոր մարմնի ներկայացրած մյուս փաստարկներին և հիմնավորումներին, որոնք, մեղմ ասած, ևս խնդրահարույց են:

Այսպես, Լիազոր մարմինը դատավոր Գ.Հովհաննիսյանին վերագրում է նաև Դատական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված նորմի խախտում, համաձայն որի՝ «Նույնանման փաստերով այլ գործով Վճռաբեկ դատարանի կողմից իրավական նորմի մեկնաբանությունից տարբերվող մեկնաբանության դեպքում դատարանը պետք է հիմնավորի օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտի՝ Վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունից շեղվելը»:

Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ Դատարանը նախապես՝ մինչև նորմատիվ իրավական ակտի մեկնաբանությանն անցնելը պարտավոր էր արձանագրել վկայակոչված փաստերի նույնանման լինելը:

Նախ, հարկ եմ համարում անդրադառնալ տարբեր գործերի փաստերի նույնանմանությունը պարզելու և այդ կերպ նախադեպային իրավական դիրքորոշման կիրառելիությունը փաստելու չափանիշներին, որոնք ներկայացվել են Վճռաբեկ դատարանի՝ Մարտուն Հակոբյանի վերաբերյալ գործով 2017 թվականի ապրիլի 12-ի թիվ ԱՐԴ1/0005/11/16 նախադեպային որոշմամբ:

Այսպես, տվյալ որոշման համաձայն՝ «գործով Վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված երկրորդ իրավական հարցը հետևյալն է. ստորադաս դատարանների կայացրած դատական ակտերը հակասում են արդյոք Ներսես Միսակյանի գործով 2009 թվականի ապրիլի 10-ի թիվ ԱՐԴ1/0003/11/08, Լաուրա Զարյանի գործով 2010 թվականի փետրվարի 12-ի թիվ ԵԿԴ/0081/11/09 և Փնջիկ Թերոյանի գործով 2016 թվականի մարտի 30-ի թիվ ԵԱՔԴ/0024/11/15 որոշումներին։

18. ՀՀ Սահմանադրության (2005 թվականի նոյեմբերի 27-ի խմբագրությամբ) 92-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերության համաձայն՝ «Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն դատական ատյանը, բացի սահմանադրական արդարադատության հարցերից, վճռաբեկ դատարանն է, որը կոչված է ապահովելու օրենքի միատեսակ կիրառությունը։ Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունները սահմանվում են Սահմանադրությամբ և օրենքով»։

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասի, ինչպես նաև ՀՀ դատական օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ որոշակի փաստական հանգամանքներ ունեցող գործով վճռաբեկ դատարանի կամ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դատական ակտի հիմնավորումները, այդ թվում` օրենքի մեկնաբանությունները, պարտադիր են դատարանի համար նույնանման փաստական հանգամանքներով գործի քննության ժամանակ, բացառությամբ այն դեպքի, երբ վերջինս ծանրակշիռ փաստարկների մատնանշմամբ հիմնավորում է, որ դրանք կիրառելի չեն տվյալ փաստական հանգամանքների նկատմամբ։

19. Վերլուծելով ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի և ՀՀ դատական օրենսգրքի վերոհիշյալ նորմերը՝ Վճռաբեկ դատարանն իրավական դիրքորոշում է արտահայտել այն մասին, որ. «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասի (ՀՀ դատական օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի 4-րդ մասի) հիման վրա վճռաբեկ դատարանի` նախկինում կայացված որոշումը ոչ կիրառելի ճանաչելիս դատարանները չեն կարող բավարարվել կիրառման ենթակա և քննության առարկա գործերի փաստական հանգամանքների տարբերությունների պարզ համադրմամբ։ Յուրաքանչյուր գործ իր փաստական հանգամանքների համակցությամբ եզակի է, ուստի դատարանը պետք է յուրաքանչյուր դեպքում պարզի, թե կիրառման ենթակա և քննության առարկա գործերի փաստական հանգամանքների տարբերությունները որքանով են էական։ Հակառակ պարագայում ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասում (ՀՀ դատական օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի 4-րդ մասում) ամրագրված իրավանորմը կդառնա անկիրառելի։

Դրա հետ մեկտեղ, Վճռաբեկ դատարանի` նախկինում կայացված որոշման կիրառելիության հարցը լուծելիս դատարանը պետք է հաշվի առնի նաև այն, թե տվյալ դատական ակտի հիմնավորման բովանդակությունը կազմող ինչպիսի դրույթ է ենթակա կիրառման։ Եթե այդ դրույթն իր բնույթով առավել ընդհանրական է, ապա կիրառման համար պահանջվում է փաստական հանգամանքների առավել փոքր ընդհանրություն։ Եվ ընդհակառակը՝ եթե դրույթն իր բնույթով առավել կոնկրետ է, ապա կիրառման համար պահանջվում է փաստական հանգամանքների առավել մեծ ընդհանրություն» (տե՛ս Փնջիկ Թերոյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի՝ 2016 թվականի մարտի 30-ի թիվ ԵԱՔԴ/0024/11/15 որոշման 12-րդ կետը, Վազգեն Խնոևի գործով 2015 թվականի օգոստոսի 28-ի թիվ ԵԿԴ/0179/11/14 որոշման 16-րդ կետը, mutatis mutandis, Անահիտ Սիմոնյանի գործով 2013 թվականի նոյեմբերի 28-ի թիվ ԵԿԴ/0055/11/13 որոշման 14-15-րդ կետերը)։

(…):

22. Նախորդ կետում մեջբերված փաստական հանգամանքները համադրելով սույն որոշման 19-20-րդ կետերում շարադրված վերլուծության հետ՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ստորադաս դատարանների կայացրած դատական ակտերը հակասում են Ներսես Միսակյանի գործով 2009 թվականի ապրիլի 10-ի թիվ ԱՐԴ1/0003/11/08, Լաուրա Զարյանի գործով 2010 թվականի փետրվարի 12-ի թիվ ԵԿԴ/0081/11/09 և Փնջիկ Թերոյանի գործով 2016 թվականի մարտի 30-ի թիվ ԵԱՔԴ/0024/11/15 որոշումներին։

Վճռաբեկ դատարանի վերոհիշյալ եզրահանգումը հիմնված է այն հանգամանքի վրա, որ Ն.Միսակյանի, Լ.Զարյանի, Փ.Թերոյանի գործերով կայացված դատական ակտերի հիմնավորման բովանդակությունը կազմող իրավական դիրքորոշումներն իրենց բնույթով առավել ընդհանրական են, և դրանց կիրառման համար պահանջվում է փաստական հանգամանքների առավել փոքր ընդհանրություն։ Այս կապակցությամբ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վկայակոչված և սույն գործերի փաստական հանգամանքների ընդհանրությունն այն է, որ բոլոր դեպքերում էլ դատարանները դատական ստուգման են ենթարկել քրեական գործի վարույթը կարճելու և քրեական հետապնդում չիրականացնելու մասին որոշման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը։ Լ.Զարյանի, Փ.Թերոյանի գործերով և սույն գործով դատարանները որոշում են կայացրել վարույթն իրականացնող մարմնի որոշումը վերացնելու մասին։ Նշված փաստական հանգամանքների համընկնումը Վճռաբեկ դատարանին հիմք է տալիս պնդելու, որ Ն.Միսակյանի, Լ.Զարյանի, Փ.Թերոյանի գործերով որոշումների հիմնավորումները (այդ թվում` օրենքի մեկնաբանությունները) սույն գործով որոշում կայացնելիս ստորադաս դատարանների համար պարտադիր են եղել։

23. Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ստորադաս դատարանները խախտել են ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասի (ՀՀ դատական օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի 4-րդ մասի) պահանջները, քանի որ սույն գործի քննության ժամանակ անտեսել են Վճռաբեկ դատարանի վերոհիշյալ որոշումների հիմնավորումները, որոնք վերջիններիս համար պարտադիր են եղել։ Ստորադաս դատարանները ոչ միայն չեն կիրառել կիրառման ենթակա` Վճռաբեկ դատարանի նախկինում կայացված որոշումները, այլև որևէ ծանրակշիռ փաստարկի մատնանշմամբ չեն հիմնավորել, որ դրանք կիրառելի չեն տվյալ փաստական հանգամանքների նկատմամբ»։

Մարտուն Հակոբյանի վերաբերյալ գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշման՝ սույն Կարծիքում բավականին ծավալուն մեջբերելն ու ուսումնասիրելը նախևառաջ հետապնդում է հետևյալ նպատակը: Տվյալ որոշմամբ Վճռաբեկ դատարանը վերահաստատել է նույն հարցով այլ գործերով նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումը և ուսումնասիրվող որոշման կառուցվածքի, ձևակերպումների և արձանագրումների համադրումը Ա.Մարտիրոսյանի որոշման կառուցվածքի, ձևակերպումների և արձանագրումների հետ՝ կարող է լույս սփռել սույն վարույթով վիճարկվող հիմնական հարցի վրա, այն է՝ Ազգուշ Մարտիրոսյանի որոշմամբ վերահաստատվել է նախկինում (այլ գործով) արտահայտված իրավական դիրքորոշումը, թե՞ այն լիովին նոր նախադեպ է:

Այսպես, Մարտուն Հակոբյանի վերաբերյալ գործով 2017 թվականի ապրիլի 12-ի որոշման կառուցվածքը, ձևակերպումներն ու արձանագրումներն համադրելով Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ որոշման կառուցվածի, ձևակերպումների և արձանագրումների հետ՝ նկատելի են հետևյալ ակնառու տարբերությունները.

Մարտուն Հակոբյանի վերաբերյալ գործով Վճռաբեկ դատարանն ուղղակիորեն արձանագրել է, որ ստորադաս դատարանները ոչ միայն չեն կիրառել պարտադիր կիրառման ենթակա` Վճռաբեկ դատարանի նախկինում կայացված որոշումները, այլև որևէ ծանրակշիռ փաստարկի մատնանշմամբ չեն հիմնավորել, որ դրանք կիրառելի չեն տվյալ փաստական հանգամանքների նկատմամբ, այսինքն՝ Մ.Հակոբյանի որոշման մեջ վերահաստատված իրավական դիրքորոշումը հիմնված է Վճռաբեկ դատարանի այլ գործերով նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշման վրա, կրկնում է այն՝ շեշտելով, որ դրան հետևելը դատարանի պարտականությունն էր:

Մինչդեռ, Ազգուշ Մարտիրոսյանի գործով «Վճռաբեկ դատարանի հիմնավորումները և եզրահանգումը» վերնագրի տակ անդրադառնալով իր առջև բարձրացված հարցին՝ իրավաչա՞փ է արդյոք մեղադրյալ Ազգուշ Մարտիրոսյանի պաշտպանների հատուկ վերանայման բողոքների քննության արդյունքում Վերաքննիչ դատարանի կողմից Առաջին ատյանի դատարանի՝ կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելու մասին որոշման բեկանելը, Վճռաբեկ դատարանը արտահայտել է լիովին նոր իրավական դիրքորոշում՝ արձանագրելով, որ «հիմնվում է իր կողմից ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկայի, մասնավորապես՝ Ռուբեն Աղաբաբյանի և Արթուր Եգանյանի գործերով կայացրած որոշումների վրա (մանրամասն տե՛ս սույն կարծիքի 1.5 կետում): Ընդ որում, տվյալ որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանի նախկին որոշումները (իրավական դիրքորոշումը), այդ թվում՝ Լիազոր մարմնի Միջնորդության մեջ վկայակոչած Դավիթ Համբարձումյանի «նախադեպային» որոշումը Վերաքննիչ դատարանի կողմից անտեսելու, նախկին որոշումների պարտադիր լինելու մասին որևէ ձևակերպում կամ արձանագրում առկա չէ:

Ավելին, որևէ խոսք չկա առ այն, որ Վերաքննիչ դատարանը չի հիմնավորել Ա.Մարտիրոսյանի գործի փաստական հանգամանքների նկատմամբ այլ գործով նույն հարցով Վճռաբեկ դատարանի ձևավորած իրավական դիրքորոշումից շեղվելը, որպիսի արձանագրում նկատում ենք Մ.Հակոբյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ:

Վերոնշյալ որոշումների կառուցվածի և Վճռաբեկ դատարանի ձևակերպումների և արձանագրումների համադրված ուսումնասիրության արդյունքներով կարելի է եզրակացնել, որ վիճարկվող սույն հարցով հիմնավոր է ոչ թե Լիազոր մարմնի պնդումը, այլ Դատավորի փաստարկն (դիրքորոշումն) առ այն, որ Ա.Մարտիրոսյանի որոշմամբ արտահայտվել է նոր իրավական դիրքորոշում, այնքանով, որքանով այն չի վերահաստատում նույն հարցով Վճռաբեկ դատարանի՝ Դ.Համբարձումյանի կամ դրան նախորդած որևէ այլ «նախադեպային» որոշումներում նախկինում արտահայտած այսպես կոչված իրավական դիրքորոշումը:

Ինչպես վերը նշվեց, ըստ Լիազոր մարմնի վարկածի՝ Վերաքննիչ դատարանի դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի կողմից 2023 թվականի հունիսի 5-ի որոշման կայացման պահին արդեն իսկ առկա էր նույնանման փաստերով Վճռաբեկ դատարանի 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ի թիվ ԵԴ/0700/06/18 (Դ.Համբարձումյանի) դատական գործով արտահայտված այն իրավական դիրքորոշումը, համաձայն որի՝ եթե մինչդատական վարույթն ավարտվել է, այդ վարույթի շրջանակներում բողոքարկված դատական ակտերը չեն կարող բեկանվել՝ իրենց ժամանակավոր լինելու և վերաքննիչ դատարանի կողմից որոշումը կայացնելու պահին իրավական նշանակությունը կորցնելու հանգամանքով պայմանավորված:

Մինչդեռ, Դ.Համբարձումյանի գործով «Վճռաբեկ դատարանի հիմնավորումները և եզրահանգումը» վերնագրի տակ Վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում է արտահայտել իր առջև բարձրացված այլ հարցի շուրջ, այն է՝ հիմնավո՞ր են արդյոք ստորադաս դատարանների հետևություններն այն մասին, որ տվյալ գործի փաստական հանգամանքների պայմաններում գրավը կարո՞ղ է լինել արդյունավետ միջոց՝ զսպելու համար ազատության մեջ գտնվելու դեպքում մեղադրյալ Դ.Համբարձումյանի կողմից ոչ պատշաճ վարքագծի դրսևորման հնարավորությունը:

Տվյալ որոշման մեջ արձանագրված է նաև հետևյալը.

(…) հաշվի առնելով, որ սույն գործով մինչդատական վարույթն ավարտվել է, և Դ.Համբարձումյանի վերաբերյալ քրեական գործն ըստ էության քննության առնելու համար ուղարկվել է Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան և նրա նկատմամբ կիրառված խափանման միջոցի վերաբերյալ կայացվել է նոր որոշում (21), ուստի բողոքարկված դատական ակտը չի կարող բեկանվել, քանի որ եղել է ժամանակավոր և սույն որոշումը կայացնելու պահին կորցրել է իր իրավական նշանակությունը»:

Վերոնշյալ գործով Դ.Համբարձումյանի վերաբերյալ խափանման միջոցի նոր որոշման առկայությունը հաստատվում է նաև քննարկվող որոշման 21-րդ կետում նշված պարբերությամբ, համաձայն որի՝ 2019 թվականի հունիսի 14-ին Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում ստացվել է Դավիթ Համբարձումյանի և մյուսների վերաբերյալ քրեական գործը՝ ըստ էության քննելու համար, և Դավիթ Համբարձումյանի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառված գրավը թողնվել է անփոփոխ:

Դ.Համբարձումյանի վերաբերյալ որոշումից հետևում է, որ դատական ակտի բեկանման անթույլատրելիության համար անհրաժեշտ է համաժամանակյա երկու պայման՝ վիճարկվող կալանքի որոշման ժամանակավոր լինելը և վերաքննիչ դատարանի կողմից որոշումը կայացնելու պահին իրավական նշանակությունը կորցնելը: Ընդ որում, հարկ է նկատի ունենալ, որ Դ.Համբարձումյանի գործով որոշում կայացնելու պահին նրա վերաբերյալ գործը ըստ էության քննելու նպատակով ոչ միայն ուղարկվել էր Առաջին ատյանի դատարան, այլ մինչ վերադաս դատարանների կողմից վիճարկվող դատական ակտի վերանայումների արդյունքներով որոշումներ կայացնելն Առաջին ատյանի դատարանը Դ.Համբարձումյանի նկատմամբ կայացրել էր խափանման միջոց ընտրելու մասին նոր որոշում:

Մինչդեռ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի կողմից 2023 թվականի հունիսի 5-ին որոշում կայացնելիս Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ նոր խափանման միջոց ընտրելու որոշում դեռ չէր կայացվել, որով և Դատավորը, առնվազն կարգապահական վարույթի ողջ ընթացքում, մեկնաբանել է Դ.Համբարձումյանի գործի փաստական հանգամանքների հետ էական տարբերությունը և դրանից շեղվելը որոշման մեջ չհիմնավորելու իր վարքագծի իրավաչափությունը:

Դատավորին արդարացնող վերոնշյալ փաստարկը, որը ողջամտորեն ընդունելի է նաև սույն կարծիքի հեղինակի համար, Լիազոր մարմինը փորձել է հերքել Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանի մատնանշած, ավելի վաղ կայացված գործերի վրա հղում կատարելով և Դ.Համբարձումյանի վերաբերյալ որոշման հետ համադրելու, գուցե նաև Ա.Մարտիրոսյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի համապատասխան արձանագրման արդյունքներով:

Ըստ իս՝ Լիազոր մարմնի այդ համադրումը կատարվել է ոչ լրիվ և մակերեսորեն, ինչը հանգեցրել է սխալ եզրահանգման, համաձայն որի՝ բողոքարկված դատական ակտը Վերաքննիչ դատարանի կողմից բեկանելու կաշկանդվածության հիմք է հանդիսանում տվյալ քրեական վարույթը (այլ) իրավասու դատարանի կողմից ստանձնած լինելու փաստն ինքնին՝ անկախ խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշման կայացումից:

Ստորև ներկայացվող վերլուծությունները կատարելիս հարկ է արձանագրել, որ օրենսդիրը Վերաքննիչ դատարանի համար բողոքարկված դատական ակտը բեկանելու կամ փոփոխելու հիմքեր հայտնաբերելու պարագայում իրավունքի խախտում արձանագրելու, բայցև վերանայված դատական ակտը չբեկանելու լիազորություն չի սահմանել, ընդհակառակը՝ իմպերատիվ կերպով սահմանել է, որ օրենքով սահմանված հիմքերի առկայության դեպքում դատական ակտն ենթակա է բեկանման:

Մասնավորապես, ՀՀ նոր քրեական դատավարության օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ հատուկ վերանայման արդյունքում նախատեսվել է Վերաքննիչ դատարանի հետևյալ լիազորությունները՝

1) դատական ակտը թողնում է անփոփոխ.

2) փոփոխում է ստորադաս դատարանի դատական ակտը, եթե փաստական հանգամանքները հնարավորություն են տալիս կայացնելու նման ակտ.

3) ամբողջությամբ կամ որոշակի մասով բեկանում է դատական ակտը՝ բեկանված մասով կայացնելով դրան փոխարինող դատական ակտ:

Ինչ վերաբերում է Դավիթ Համբարձումյանի և դրան նախորդած գործերով Վճռաբեկ դատարանի կողմից որոշումներ կայացնելու պահին գործող ՀՀ (նախկին) քրեական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումներին, ապա դրանք նախատեսված էին այդ օրենսգրքի 288-րդ հոդվածով, համաձայն որի՝

«1. Որպես խափանման միջոց կալանքն ընտրելու կամ չընտրելու, ինչպես նաև կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու կամ երկարացնելուց հրաժարվելու օրինականության և հիմնավորվածության դատական ստուգումը կատարվում է վերաքննիչ դատարանի կողմից:

(…):

5. Դատական ստուգման արդյունքում դատարանը կայացնում է հետևյալ որոշումներից որևէ մեկը`

1) կալանքը որպես խափանման միջոց վերացնելու և անձին կալանքից ազատելու մասին.

2) որպես խափանման միջոց կալանք ընտրելու կամ դրա ժամկետը երկարացնելու մասին.

3) բողոքն առանց բավարարման թողնելու մասին:

6. Այն դեպքում, երբ նիստին ներկայացված չեն կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու, ինչպես նաև կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու օրինականությունը և հիմնավորվածությունը հաստատող նյութեր, դատարանը որոշում է կայացնում տվյալ խափանման միջոցը վերացնելու և անձին կալանքից ազատելու մասին: (…)»:

ՀՀ (նախկին) քրեական դատավարության օրենսգրքի մեկ այլ՝ 394-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված էր վերադաս դատարանի երկու լիազորություն՝

Ա. մերժել վերաքննիչ բողոքը՝ դատական ակտը թողնելով օրինական ուժի մեջ կամ

Բ. կայացնել նոր դատական ակտ:

Այսպիսով, կալանքի որոշումների իրավաչափությունը ստուգելու գործընթացին վերաբերող ՀՀ (նախկին) քրեական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումներում կալանքի որոշման «բեկանում» եզրույթը օրենսդիրը չի էլ օգտագործել, օգտագործել է որոշումը «վերացնել» եզրույթը, որի պայմաններում գուցե անհրաժեշտություն կար Վճռաբեկ դատարանի կողմից Դ.Համբարձումյանի և դրան նախորդած որոշումներում անդրադառնալ վերադաս դատարանների կողմից տվյալ դատական ակտերի բեկանման անթույլատրելիությանը:

Մինչդեռ, գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումներում, որի գործողության ժամանակ էլ կայացվել է դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի դատական ակտը, օրենսդիրն օգտագործել է դատավորի կողմից կիրառված՝ ակտի «բեկանում» եզրույթը:

Տվյալ իրավական վերլուծության համատեքստում, ըստ իս, ողջամիտ է Դատավորին արդարացնող նաև այն փաստարկն, ըստ որի Ռ․Աղաբաբյանի և Ա․Եգանյանի, նույնիսկ Դ․Համբարձումյանի որոշումներով արտահայտած «իրավական դիրքորոշումը», իրականում՝ Վճռաբեկ դատարանի իրավակիրառ պրակտիկան, առնչվում է բացառապես 01.07.1998 թվականին ընդունված և մինչև 2022 թվականի հուլիսի 1-ը գործող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ Հին ՔԴՕ) վերաբերելի իրավադրույթներին:

Մինչդեռ Դատավորը մեղադրյալ Ա․Մարտիրոսյանի վերաբերյալ որոշումը կայացնելիս կիրառել է 30.06.2021 թվականին ընդունված և 2022 թվականի հուլիսի 1-ից գործող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ Նոր ՔԴՕ) համապատասխան իրավադրույթները, որոնցով դեռ բավարար իրավակիրառ պրակտիկա չկա:

Ավելին, քննարկվող հարցերով վերաբերելի իրավակարգավորումները Նոր ՔԴՕ-ում ենթարկվել են ինչպես կառուցակարգային, այնպես էլ ընթացակարգային լուրջ փոփոխությունների, այդ թվում՝ փոփոխվել են դատական ակտի բեկանման կամ փոփոխման հիմքերին և Վերաքննիչ դատարանի լիազորությունների շրջանակին վերաբերող իրավանորմերը։

Ըստ իս՝ Դատավորը իրեն ընդդատյա վարույթով դատական ակտը կայացնելիս քննարկվող օրենքի մեկնաբանությունն իրականացրել է բարեխղճորեն՝ հիմնվելով Նոր ՔԴՕ ուղղակի կարգավորման վրա, որի պայմաններում նրան կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարց ըստ էության չպետք է բարձրացվեր:

Լիազոր մարմինը Դ.Համբարձումյանի գործի հետ համադրել է հետևյալ գործերը.

1) Ռուբեն Աղաբաբյանի վերաբերյալ թիվ ԵԱԴԴ/0023/06/17 գործը: Վճռաբեկ դատարանի 2018 թվականի սեպտեմբերի 20-ին կայացված այդ որոշման մեջ արձանագրվել է հետևյալը. «Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ստորադաս դատարանները դատական ակտ կայացնելիս թույլ են տվել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ, 358-րդ հոդվածների խախտումներ, որոնք, համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 398-րդ հոդվածի, հիմք են ստորադաս դատարանների դատական ակտերը բեկանելու համար: Սակայն հաշվի առնելով, որ Ռ.Աղաբաբյանի վերաբերյալ քրեական գործն ըստ էության քննության համար ուղարկված է Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան (15), ուստի բողոքարկված դատական ակտերը չեն կարող բեկանվել, քանի որ դրանք եղել են ժամանակավոր և կորցրել իրենց իրավական նշանակությունը»:

Նույն որոշման նկարագրական մասում արձանագրվել է, որ դեռևս «2018 թվականի ապրիլի 16-ին Ռ.Աղաբաբյանի վերաբերյալ քրեական գործն ըստ էության քննության համար ուղարկվել է Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան», ինչից կարելի է եզրակացնել, որ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կայացվել է վարույթն Առաջին ատյանի դատարան փոխանցվելուց 5 ամիս անց՝ 2018 թվականի սեպտեմբերի 20-ին, այլ կերպ՝ Առաջին ատյանի դատարանի կողմից մեղադրյալի նկատմամբ խափանման նոր միջոցի վերաբերյալ կայացված որոշման առկայության պայմաններում:25

Ռ.Աղաբաբյանի որոշման մեջ՝ «Վճռաբեկ դատարանի հիմնավորումները և եզրահանգումը» վերնագրի տակ, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ անդրադառնում, ըստ էության իրավական դիրքորոշում է արտահայտում իր առջև բարձրացված հետևյալ հարցերին՝

Ա. մեղադրյալ Ռ.Աղաբաբյանի կողմից հանցանք կատարած լինելու հիմնավոր կասկածի առնչությամբ ստորադաս դատարանների դատական ակտերի պատճառաբանվածությանը.

Բ. անչափահաս տարիքում ենթադրաբար հանցանք կատարած մեղադրյալ Ռ.Աղաբաբյանին կալանքի տակ պահելու անհրաժեշտության գնահատմանը:

2) Արթուր Եգանյանի վերաբերյալ թիվ ԵԴ/0034/06/19 գործը: Վճռաբեկ դատարանի 2019 թվականի սեպտեմբերի 18-ի այդ որոշման մեջ արձանագրվել է հետևյալը. «(…) հաշվի առնելով, որ սույն գործով մինչդատական վարույթն ավարտվել է և Ա.Եգանյանի վերաբերյալ քրեական գործն ըստ էության քննության առնելու համար ուղարկվել է Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան (17), ուստի բողոքարկված դատական ակտը չի կարող բեկանվել, քանի որ եղել է ժամանակավոր և սույն որոշումը կայացնելու պահին կորցրել է իր իրավական նշանակությունը:

Նույն որոշման նկարագրական մասում արձանագրվել է հետևյալը. դեռևս «2019 թվականի հուլիսի 31-ին Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում ստացվել է Ա.Եգանյանի վերաբերյալ քրեական գործը՝ ըստ էության քննության համար (5)», ինչից կարելի է եզրակացնել, որ Վճռաբեկ դատարանը տվյալ որոշումը կայացրել է գործն Առաջին ատյանի դատարանի վարույթ փոխանցվելուց մոտ 45 օր անց՝ 2019 թվականի սեպտեմբերի 18-ին, այսինքն՝ դարձյալ Առաջին ատյանի դատարանի կողմից մեղադրյալի նկատմամբ նոր խափանման միջոցի վերաբերյալ կայացված որոշման առկայության պայմաններում:

Ա.Եգանյանի որոշման մեջ «Վճռաբեկ դատարանի հիմնավորումները և եզրահանգումը» վերնագրի տակ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ անդրադառնում, ըստ էության իրավական դիրքորոշում է արտահայտում իր առջև բարձրացված հետևյալ հարցին՝ հիմնավո՞ր են արդյոք Ա.Եգանյանի՝ քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց վրա անօրինական ազդեցություն գործադրելու հավանականության բացակայության մասին ստորադաս դատարանների հետևությունները:

Վճռաբեկ դատարանի վերոնշյալ որոշումների կայացման ժամանակագրությունը (հաջորդականությունը) ուսումնասիրելով՝ կարելի է արձանագրել, որ դատավոր Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ գործով 2023 թվականի հունիսի 5-ին որոշման իրավաչափությունը ստուգելիս և այդ դատական ակտը վերանայելիս Վճռաբեկ դատարանը պետք է ենթադրաբար վերահաստատեր վերոնշյալ որոշումներից ամենավերջինի՝ Դավիթ Համբարձումյանի վերաբերյալ թիվ ԵԴ/0700/06/18 գործով 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ին Վճռաբեկ դատարանի կայացրած որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումը, ինչ խոսք, եթե այդ որոշմամբ նույն հարցով նման դիրքորոշում նախկինում արտահայտվել էր, ինչը սակայն չի արել:

Ընդհակառակը, Դ.Համբարձումյանի որոշման մեջ հատուկ ընդգծվել է նաև խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշման առկայությունը, միայն որի պայմաններում կարող էր խոսք գնալ վիճարկվող որոշման ժամանակավոր լինելու և իրավական նշանակությունը (ազդեցությունը կամ արժեքը) կորցրած լինելու մասին:

Փաստ է, որ Վճռաբեկ դատարանը Ա.Մարտիրոսյանի որոշման մեջ հղում է կատարել ոչ թե Դ.Համբարձումյանի վերաբերյալ գործով կայացրած որոշմամբ վերահաստատած պրակտիկայի, Լիազոր մարմնի վարկածով՝ իրավական դիրքորոշման վրա, այլ անտեսելով այդ «նախադեպային» որոշումը՝ հղում է կատարել դրան նախորդած՝ Ռ.Աղաբաբյանի և Ա.Եգանյանի գործերով կայացրած որոշումներով ձևավորած պրակտիկայի վրա, գործեր, որոնցում խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշման մասին թեև խոսք չի գնում, սակայն այդ գործերի դատավարական նախապատմության ուսումնասիրությունից կարելի է եզրակացնել, որ վերադաս դատարանների կողմից համապատասխան որոշումները կայացնելիս տվյալ գործերով մեղադրյալների նկատմամբ խափանման միջոցների մասին նոր որոշումներ ևս կայացված էին:

Վերը ներկայացված իրավական նորմերի և դիրքորոշումների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ արձանագրված ցանկացած տեսակետ, նկատառում, դատողություն, լուծում կամ եզրահանգում չէ, որ օժտված է նախադեպային դիրքորոշման արժեքով, այդ առումով Դատավորի փաստարկը և հիմնավորումները ըստ իս լիովին ընդունելի են: Ուստի՝ յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում անհրաժեշտ է բացահայտել, թե Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ նորմատիվ իրավական ակտի որ նորմի կիրառման է տրվել նախադեպային իրավական նշանակություն և որոշման որ հատվածում է դա սովորաբար արձանագրվում:

Այս առումով, դատական նախադեպը տարբերակվում է դատական պրակտիկա հասկացությունից. եթե նախադեպը դատարանի որոշումն է (կամ դրա այն հատվածը), որում Վճռաբեկ դատարանը տվել է քննարկած նորմի ճիշտ մեկնաբանության և կիրառության ուղենիշները, ապա դատական պրակտիկան կոնկրետ գործերով դատարանի, ընդ որում՝ տարբեր ատյանի դատարանների որոշումներն են (կամ դրանց այն հատվածը), որը ձևավորվում է որոշակի նորմի երկարատև, միատեսակ կիրառման արդյունքում:

Ինչպես վերը ներկայացվեց, թե՛ Դավիթ Համբարձումյանի գործով, թե՛ դրան նախորդած Ռ.Աղաբաբյանի և Ա.Եգանյանի գործերով Վճռաբեկ դատարանն անդրադարձել և իրավական դիրքորոշումներ է հայտնել առհասարակ այլ հարցերի վերաբերյալ, ուստի՝ վերանայվող որոշումը բեկանելու անթույլատրելիությունն արձանագրող իրավական դիրքորոշման կամ նախադեպային որոշման մասին խոսելը, առավել ևս Լիազոր մարմնի այդ փաստարկի հետ համաձայնելը, կարծում եմ, ողջամիտ չէ:

Քննարկվող հարցի շուրջ Արեգնազ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ որոշմամբ իրավական դիրքորոշում արտահայտելիս Վճռաբեկ դատարանն ըստ էության հիմնվել է այլ գործերով իր իսկ ձևավորած պրակտիկայի վրա, որին նախադեպային որոշման իրավական արժեք է հաղորդել միայն 2023 թվականի օգոստոսի 9-ի (Ա.Մարտիրոսյանի) որոշմամբ: Հենց այդ օրվանից է տվյալ իրավական դիրքորոշումը կիրառման տեսանկյունով քրեական մասնագիտացմամբ դատարանների և դատավորների, այդ թվում՝ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի համար դարձել պարտադիր (դրանից շեղվելու հիմնավորումներ դատական ակտում չներկայացնելու պարագայում):

Այն, որ Արեգնազ Մարտիրոսյանի որոշմանը նախորդած ժամանակահատվածում, այդ թվում՝ սույն Կարծիքում ուսումնասիրված գործերով իրավական դիրքորոշումը (դատական նախադեպը) բացակայել է, հիմնավորվում է նաև անուղղակի կերպով՝ դատավորի կողմից ներկայացված մեկ այլ իրավական փաստարկով՝ քննարկվող հարցի վերաբերյալ թիվ ԵԴ/0777/06/21 գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 2022 թվականի հունվարի 22-ի որոշման մեջ այդ փաստի արձանագրմամբ:

Վերոնշյալ որոշմամբ ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի դատավոր Ա.Դանիելյանի որոշման դեմ Էդուարդ Բեյբությանի պաշտպանների վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժվել է՝ 26 այն փաստարկմամբ, որ «(...) բողոքաբերները, ովքեր որպես փաստարկ ներկայացրել էին բողոքարկվող դատական ակտի՝ Վճռաբեկ դատարանի` Դավիթ Համբարձումյանի գործով 2019 թվականի նոյեմբերի 7-ի թիվ ԵԴ/0700/06/18 և այլ որոշումներին հակասելու հանգամանք, չեն հիմնավորել որ (...) բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի (…) միատեսակ կիրառության համար, և առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում»:

Վերը նշված գործով վարութային փուլը փոփոխվելու, մեղադրյալ Էդ․ Բեյբությանի նկատմամբ նոր այլընտրանքային խափանման միջոց ընտրված լինելու պայմաններում Առաջին ատյանի դատարանի որոշումը բեկանած և մեղադրյալին կալանավորելու որոշում կայացրած Վերաքննիչ դատարանի դատավոր Ա. Դանիելյանի վարքագծում Վճռաբեկ դատարանն օրենքի միատեսակ կիրառումից շեղվելու կամ շեղվելը չպատճառաբանելու խնդիր չի տեսել (արձանագրել)՝ դրանով իսկ վերահաստատելով սույն Կարծիքում ներկայացված եզրահանգման իրավացիությունը, համաձայն որի՝

- դատական ակտը բեկանելու որոշում կայացրած Վերաքննիչ դատարանի դատավոր Ա. Դանիելյանը դատավարական օրենքի միատեսակ կիրառությունից չի շեղվել, նույնիսկ իր այդ որոշման հիման վրա վերստին կալանավորված Էդ. Բեյբությանի ազատության հիմնարար իրավունքը չի խախտել,

- քննարկվող հարցի շուրջ առնվազն մինչև 2022 թվականի հունվարի 22-ը 27 Վճռաբեկ դատարանի որևէ իրավական դիրքորոշում առկա չի եղել, հետևաբար՝ Ա.Մարտիրոսյանի որոշմամբ ձևավորվել է նոր իրավական դիրքորոշում:

Այսպիսով, Ա.Մարտիրոսյանի կալանքի վերաբերյալ որոշումը վերանայելու և մասնակիորեն բեկանելու որոշում կայացնելու պահին՝ 2023 թվականի հունիսի 5-ին, դատական ակտի բեկանման անթույլատրելիության վերաբերյալ իրավական դիրքորոշում (դատական նախադեպ) առկա չէր, հետևաբար՝ քննարկվող հարցը լուծելիս դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը՝

1. պարտավոր չէր ղեկավարվել Դ.Համբարձումյանի, Ռ.Աղաջանյանի կամ Ա.Եգանյանի գործերով Վճռաբեկ դատարանի ձևավորած պրակտիկայով՝ նույնիսկ եթե այն միատեսակ էր,

2. պարտավոր չէր հիմնավորել Վճռաբեկ դատարանի ձևավորված պրակտիկայից շեղվելը, այնքանով, որքանով քննարկվող հարցով իրավական դիրքորոշումը ձևավորվել է իր կայացրած դատական ակտը Վճռաբեկ դատարանի կողմից վերանայելու արդյունքներով՝ միայն 2023 թվականի օգոստոսի 9-ին (այսինքն՝ Դատավորին վերագրված ենթադրյալ իրավախախտումը կատարելուց 2 ամիս անց):

Այն, որ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը, սույն Կարծիքում ներկայացված վերլուծության և դատողությունների համաձայն, պարտավոր չէր և ողջամտորեն չէր էլ կարող կանխատեսել, որ Առաջին ատյանի դատարանի ակտը մասնակիորեն բեկանելու որոշում կայացնելով՝ թույլ է տալիս կարգապահական խախտում, հիմնավորվում է նաև վերջինիս կողմից որպես իրավական փաստարկ վկայակոչված՝ Արմեն Դանիելյանի գործով Բարձրագույն դատական խորհրդի որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշմամբ:

Ա.Դանիելյանի վերաբերյալ գործով Խորհրդի 2022 թվականի օգոստոսի 4-ին կայացրած ԲԴԽ-61-Ո-Կ-13 որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումները սույն վարույթի և դրանով պարզված փաստական հանգամանքների նկատմամբ կիրառելի են, Դատավորին արդարացնող վերոնշյալ իրավական փաստարկը լիովին ընդունելի է՝ հաշվի առնելով նաև այն հանգամանքը, որ Լիազոր մարմինը ողջ վարույթի ընթացքում թե՛ Դատավորին, թե՛ Խորհրդին չի ներկայացրել դրանից շեղվելը հիմնավորող ողջամիտ պատճառաբանություններ (հիմնավորումներ), թեև չէր երկմտել նմանատիպ արարք վերագրել Դատավորին:

Տվյալ որոշման մեջ Բարձրագույն դատական խորհուրդն արձանագրել է հետևյալը. «ՀՀ դատավարական օրենսդրության կարգավորումներից ուղղակիորեն բխում է վերաքննիչ դատարանի կողմից օրենսդրությամբ սահմանված որոշումներից յուրաքանչյուրը կայացնելու իրավունքը և պարտականությունը՝ անկախ քրեական գործը ըստ էության քննելու համար առաջին ատյանի դատարան ուղարկվելու փաստից: Եթե օրենսդիրն այլ կամք ունենար և նպատակ հետապնդեր կարգավորելու խնդիրն այնպես, որ քրեական գործը ըստ էության քննելու համար առաջին ատյանի դատարան ուղարկվելու դեպքում այլևս անթույլատրելի է բողոքարկված դատական ակտի բեկանումը, ապա կսահմաներ, որ այդ դեպքում վերաքննիչ դատարանի մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակներում կայացված ակտերի վերաքննիչ վերանայման վարույթը ենթակա է կարճման: Այլ կերպ ասած, այդ ակտերի վերանայման համար օրենքի հիման վրա ստեղծված վերաքննիչ դատարանը չի կարող դադարել այդպիսին լինելուց՝ քրեական գործը ըստ էության քննելու համար առաջին ատյանի դատարան ուղարկվելու հիմքով, քանի որ վերաքննիչ դատարանի՝ որպես օրենքի հիման վրա ստեղծված դատարանի կողմից իրեն արդեն ընդդատյա դարձած հարցով (գործով) պարտադիր որոշում կայացնելու լիազորությունից (պարտականությունից) այդ հիմքով որևիցե վերապահում օրենքով նախատեսված չէ»:

(…)

«Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելն այն հիմքով, որ նա իրավական հետևանքներ է հաղորդել իր իսկ կողմից իրավաչափորեն քննված, այն է՝ իր առարկայական ընդդատության ներքո գտնվող հարցի քննության արդյունքում կայացված որևէ ակտի, ընդ որում՝ այդ տեսակի ակտի կայացումը ուղղակիորեն նախատեսված է օրենքով, անթույլատրելի կլիներ նաև պատասխանատվություն միայն օրենքի դիմաց սկզբունքի տեսակետից՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ դատարանը դուրս չի եկել նման քննության արդյունքում օրենքով կայացման համար հնարավոր համարվող որոշումների տեսակների շրջանակից»:

(…):

«Դեռևս մինչդատական վարույթի շրջանակներում մեկնարկած կալանավորման որոշումների բողոքարկման հնարավորությունն ու դրա հիման վրա դատական ստուգման արդյունքներով վերաքննիչ դատարանի կողմից վերաբերելի իրավակարգավորումների շրջանակում համապատասխան որոշումներ կայացնելը չի կարող սահմանափակվել քրեական գործով մինչդատական վարույթի ավարտման, այդ թվում՝ նաև գործն ըստ էության քննող դատարանի կողմից խափանման միջոցի վերաբերյալ նոր որոշում կայացնելու պատճառաբանությամբ»:

(…):

Ըստ Լիազոր մարմնի՝ Խորհրդի տվյալ որոշումը դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի նկատմամբ կիրառելի չէ, քանի որ դատավոր Ա.Դանիելյանը, բեկանելով Առաջին ատյանի դատարանի որոշումը, այնուամենայնիվ մեկնաբանել և անդրադարձ է կատարել Վճռաբեկ դատարանի կայացրած նախադեպային որոշմանը՝ հիմնավորելով դրանից շեղվելը: Մասնավորապես՝ որոշման մեջ դատավոր Ա.Դանիելյանն արձանագրել է հետևյալը. «Հակառակի առնչությամբ մոտեցումը, Վերաքննիչ դատարանի դիտարկմամբ, կարող է բացասական անդրադառնալ Վերաքննիչ դատարանում (մինչդատական վարույթի շրջանակներում, խափանման միջոցի առնչությամբ) դատական ստուգման բնականոն ընթացքի վրա՝ դրանով իսկ սահմանափակելով Վերաքննիչ դատարանի ներքին անկախությունը»: Այնինչ, դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը «Վճռաբեկ դատարանի՝ նույնանման փաստական հանգամանքներով մի քանի նախադեպային որոշումների առկայության պայմաններում ոչ միայն չի հետևել դրանց պահանջներին, այլև, առհասարակ չի հիմնավորել իր դիրքորոշումը: (…)»:

Սույն կարծիքում այլևս արձանագրվել է, որ Լիազոր մարմնի վարկածը՝ նույնանման փաստական հանգամանքներով նախադեպային որոշումների առկայության վերաբերյալ, անհիմն է, այն ստուգվել և բավարար հիմնավորումներով հերքվել է: Հաշվի առնելով, որ դատարանների և ցանկացած դատավորի անկախությունը, այդ թվում՝ հիերարխիկ (ատյանային) անկախությունը սահմանադրական սկզբունք է և դատական իշխանության բնականոն գործունեության անկյունաքարը՝ ներքին անկախության մասին դատավորի բարձրաձայնելը և այդ փաստարկը Խորհրդի կողմից բավարար հիմնավորում դիտարկելը չէր կարող Լիազոր մարմնի կողմից գնահատվել որպես Ա.Դանիելյանի կողմից Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային իրավունքից շեղվելը հիմնավորող ողջամիտ և միաժամանակ բավարար փաստարկ, առավել ևս՝ դիտարկվել որպես այդ և դատավոր Գ․Հովհաննիսյանի գործերի փաստերն առանցքային կերպով տարբերվելու օբյեկտիվ չափանիշ:

Առհասարակ ընդունելի չէ և առնվազն Դատավորի համար բացասական իրավական հետևանքներ չպետք է առաջացներ Լիազոր մարմնի ներկայացուցչի՝ դատարանում ներկայացված մյուս փաստարկն, ըստ որի՝ Ա.Դանիելյանի վարույթով կայացրած և օրինական ուժ ստացած եզրափակիչ որոշման մեջ վերը ներկայացված դատողությունները կատարելիս Բարձրագույն դատական խորհուրդը դուրս է եկել իր լիազորությունների սահմաններից:

Այն համոզմանն եմ, որ որպես դատարան հանդես եկող ԲԴԽ արտահայտած դիրքորոշումները կարգապահական վարույթ իրականացնող մարմինների համար ողջամտորեն պետք է ունենան նույնքան կարևորություն, որքան դատարանների համար Վճռաբեկ դատարանի ձևավորած նախադեպային իրավունքը: Հետևաբար՝ հատկապես այն վարույթներով, որով Լիազոր մարմինը դատավորին վերագրում է Վճռաբեկ դատարանի ձևավորած իրավական դիրքորոշումից առանց հիմնավորման շեղվելու իրավախախտում, պարտավոր է Խորհուրդ դիմելու որոշման մեջ կամ գոնե դատարանում անհրաժեշտ խորությամբ հիմնավորել նույնանման փաստերով նախկինում Բարձրագույն դատական խորհրդի արտահայտած դիրքորոշումից շեղվելու իր վարքագծի իրավաչափությունը, իրավական վեճը լուծող Խորհրդին ներկայացնել դրա վերաբերյալ բավարար և միաժամանակ ողջամիտ փաստարկներ, ինչը սույն վարույթով ըստ էության չի կատարվել:

Նման պայմաններում Լիազոր մարմնի միջնորդությունը սույն վարույթի շրջանակներում բավարարվելու և ի հակադրություն Ա.Դանիելյանի վարույթով ԲԴԽ կայացրած որոշման՝ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու որոշում կայացվելու պարագայում Խորհուրդը թե՛ անկողնակալ դիտորդի և թե՛ Դատավորի տեսանկյունով չի ընկալվելու որպես նույնանման իրավիճակում օրենքը միատեսակ կերպով մեկնաբանող և դատավորների նկատմամբ հավասար մոտեցում ցուցաբերող դատարան: Ընդ որում, ինչպես արդեն նշվել է, քննարկվող ռիսկն սույն վարույթով առավել բարձր է, այնքանով, որքանով Լիազոր մարմինը Դատավորին վերագրում է օրենքի միատեսակ կիրառությունը խախտելու, Վճռաբեկ դատարանի ձևավորած նախադեպային իրավունքից առանց հիմնավորման շեղվելու արարքի կատարում:

Եվրոպական կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի համաձայն՝ կոնվենցիայում շարադրված իրավունքներից և ազատություններից օգտվելը (խոսքը նաև արդար դատաքննության իրավունքի մասին է) ապահովվում է առանց խտրականության, այն է՝ անկախ սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, լեզվից, կրոնից, քաղաքական կամ այլ համոզմունքից, ազգային կամ սոցիալական ծագումից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելուց, գույքային դրությունից, ծննդից կամ այլ դրությունից:

Դատական օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «Կարգապահական վարույթը իրականացվում է նաև կամայականության ու խտրականության արգելքի սկզբունքների հիման վրա:

Սահմանադրական դատարանն իր ՍԴՈ-1224 և ՍԴՈ-1448 որոշումներով արտահայտել է հետևյալ իրավական դիրքորոշումը. «Խտրականությունն առկա է այն դեպքում, երբ նույն իրավական կարգավիճակի շրջանակներում այս կամ այն անձի կամ անձանց նկատմամբ դրսևորվում է տարբերակված մոտեցում, մասնավորապես՝ նրանք զրկվում են այս կամ այն իրավունքներից, կամ դրանք սահմանափակվում են, կամ ձեռք են բերում արտոնություններ»: (…) «Մինչդեռ, դիմողի վկայակոչած մեկ այլ գործի ուսումնասիրման արդյունքում պարզ է դառնում, որ դրա փաստական հանգամանքները տարբերվում են դիմողի գործի փաստական հանգամանքներից, հետևաբար, տարբեր են նաև արարքների որակումները, իսկ կարգապահական վարույթի ընթացքում դատավորների կատարած արարքների որակման իրավասությունը դրված է Բարձրագույն դատական խորհրդի վրա: Վերոգրյալի հաշվառմամբ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ խտրականության վերաբերյալ դիմողի ներկայացրած մտահոգությունները վերաբերում են Բարձրագույն դատական խորհրդի կայացրած որոշման իրավաչափությանը»:

Կարծում եմ, որ իրավունքի բոլոր ճյուղերին վերաբերող տվյալ սկզբունքի՝ խտրականության արգելքի պահանջների պահպանումն առաջին հերթին վարույթ հարուցած Լիազոր մարմնի պարտականությունն էր, որը պարտավոր էր Դատավորի նկատմամբ կիրառել Բարձագույն դատական խորհրդի՝ Ա.Դանիելյանի գործով արտահայտած վերաբերելի և կիրառելի իրավական դիրքորոշումները և կարճել սույն կարգապահական վարույթը։

Հակառակ պարագայում Լիազոր մարմինն առնվազն պարտավոր էր Միջնորդության մեջ և հատկապես Խորհրդում ներկայացնել Ա․Դանիելյանի գործի փաստական հանգամանքներից էապես («առանցքայնորեն») տարբերվելու վերաբերյալ բավարար և միաժամանակ ողջամիտ պատճառաբանություններ 28 հաշվի առնելով, որ խտրականության արգելքը կոնվենցիոն դրույթ է, ավելին՝ կարգապահական վարույթի ընթացքում կիրառելի այդ սկզբունքն ուղղակիորեն ամրագրված է ներպետական մակարդակում՝ Դատական օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 2-րդ մասում:

Այն համոզմանն եմ, որ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը, ով քաջատեղյակ էր կարգապահական վարույթի արդյունքներով նույն դատարանի դատավոր Ա.Դանիելյանի վերաբերյալ կայացված վերոնշյալ որոշման բովանդակությանը, ողջամտորեն կարող էր իր վարքագիծը համապատասխանեցնել (ըստ իր բացատրության՝ փաստացի համապատասխանեցրել է) Խորհրդի կողմից եզրափակիչ որոշմամբ արձանագրված վերոնշյալ դիրքորոշումներին:

Դատավորը կարող էր ողջամտորեն ակնկալել, որ Առաջին ատյանի դատարանի կալանքի որոշումը բեկանելու իր վարքագիծը ևս իրավաչափ է, դրա հետ կապված վարույթ նախաձեռնվելու պարագայում Խորհուրդը նույնանման մոտեցում ողջամտորեն պետք է ցուցաբերի նաև իր նկատմամբ՝ վարույթի արդյունքներով արձանագրելով, որ կարգապահական պատասխանատվության հանգեցնող դատավարական իրավունքի նորմերի և դրա հետ ուղղակիորեն փոխկապակցվող վարքագծի կանոնի խախտումներ ինքը ևս թույլ չի տվել:

Վերը նշված եզրահանգման իրավացիությունը բխում է ստորև ներկայացվող իրավական դիրքորոշումներից:

Սահմանադրական դատարանը 2019 թվականի նոյեմբերի 15-ի ՍԴՈ-1488 որոշմամբ փաստել է, որ «իրավական որոշակիության սկզբունքը ենթադրում է ինչպես հնարավորինս հստակ իրավակարգավորման առկայություն, այնպես էլ դրա կանխատեսելիության ապահովում: Մասնավորապես, իրավակարգավորման ձևակերպումը պետք է հնարավորություն տա անձին ոչ միայն դրան համապատասխան ձևավորելու իր վարքագիծը, այլև կանխատեսելու, թե ինչպիսի՞ն կարող են լինել հանրային իշխանության գործողությունները, և ի՞նչ հետևանքներ կառաջանան տվյալ իրավակարգավորման կիրառման արդյունքում»:

Սահմանադրական դատարանը ՍԴՈ–1148 որոշմամբ նշել է. «Իրավական պետությունում, իրավունքի գերակայության սկզբունքի որդեգրման շրջանակներում, օրենքում ամրագրված իրավակարգավորումները պետք է անձի համար կանխատեսելի դարձնեն իր իրավաչափ սպասելիքները։ Իրավակարգավորումների և իրավակիրառ պրակտիկայի հիմքում պետք է դրվի այն հիմնարար մոտեցումը, որ օրինական ակնկալիքների իրավունքի պաշտպանության սկզբունքը հանդիսանում է իրավական պետության ու իրավունքի գերակայության երաշխավորման անբաժանելի տարրերից մեկը»։

Ըստ Վենետիկի հանձնաժողովի արտահայտած իրավական դիրքորոշման՝ կանխատեսելիության առումով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը տարիների ընթացքում մշակել է չափանիշներ՝ որոշելու, թե արդյո՞ք իրավունքին միջամտելը նախատեսված է օրենքով, և եկել է այն եզրակացության, որ իրավական կարգավորումների առկայությունը բավարար չէ, դրանք պետք է ճշգրիտ լինեն, և դրանց հետևանքները պետք է լինեն կանխատեսելի բոլոր շահագրգիռ կողմերի համար: Այս պահանջները կիրառելի են կարգապահական վարույթի դեպքում, քանի որ այդ վարույթում նույնպես պետք է պարզ լինի, թե որ գործողություններն են ենթակա կարգապահական պատասխանատվության (CDL- AD(2007) 009, կետ 15):

Կարծիքներից մեկում փաստելով, որ օրենսդրության մեջ խախտումներն այնքան ընդհանուր են ձևակերպված, որ կարող են ընդգրկել գործի քննության ընթացքում հանդիպող դատական վարքագծի բազմաթիվ տարատեսակներ, ինչն իրականում վտանգ է ներկայացնում դատական անկախության սկզբունքի համար՝ Վենետիկի հանձնաժողովն առաջարկել է դրա փոխարեն հստակ սահմանափակել դատավորի կարգապահական պատասխանատվության շրջանակը: Հանձնաժողովն ընդգծել է, որ դատական անկախության սկզբունքի նպատակն է ապահովել, որ դատավորները զերծ մնան արտաքին ազդեցությունից, երբ նրանք օրենքի հիման վրա որոշում են կայացնում գործի վերաբերյալ, և նրանք չպետք է վախենան որևէ հետևանքից՝ իրենց պարտականությունների կատարման համար, բացառությամբ արդարադատության խեղաթյուրման (քրեական) գործի (CDL-AD(2007)009, կետ 17):

Գտնում եմ, որ բողոքարկվող կալանքի որոշման ժամանակավոր լինելու և վերաքննիչ դատարանի կողմից որոշումը կայացնելու պահին իրավական նշանակությունը կորցնելու հանգամանքն, առնվազն մինչև Ազգուշ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ որոշման կայացումը, իրավաչափորեն պայմանավորված էր երկու համաժամանակյա պայմանների առկայությամբ՝ 29

Ա. վարութային փուլի փոփոխությամբ և

Բ. անձի նկատմամբ խափանման միջոց վերաբերյալ նոր որոշման առկայությամբ,

որպիսի հետևության հնարավոր է հանգել հետևյալ իրավական վերլուծության և դատողությունների արդյունքներով:

Նախ՝ Դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի կողմից որոշումը հրապարակելու (կայացնելու) պահին մեղադրյալ Ազգուշ Կարապետյանը կալանքի տակ էր գտնվում Առաջին ատյանի դատարանի այն նույն որոշման հիման վրա, որի իրավաչափությունը վերանայելիս դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը հանգել էր նրան ապօրինի կալանքի տակ պահելու վերաբերյալ եզրակացության: Հետևաբար՝ խոսել, որ ներկայացվող իրավիճակում այնքանով, որքանով վարույթային փուլը փոփոխվել է և գործը գտնվում է այլևս Առաջին ատյանի դատարանի վարույթում, ուստի՝ անձի ազատության սահմանադրական իրավունքն էապես սահմանափակող Առաջին ատյանի դատարանի որոշումը ժամանակավոր էր, կորցրել էր իրավական նշանակությունը կամ ազդեցությունը, իրավաչափ չէ՝ մարդու և քաղաքացի հիմնարար իրավունքները երաշխավորելու վերաբերյալ ՀՀ ստանձնած միջազգային իրավական պարտավորությունների համատեքստում. անձը չի կարող կալանքի տակ պահվել «ժամկետանց» կամ իրավական նշանակությունը (ազդեցությունը կամ արժեքը) կորցրած որոշման հիման վրա, թեկուզ մի քանի ժամ: Տվյալ դատողությունը կատարելիս հարկ է ընդգծել, որ Վերաքննիչ դատարանում վերանայվել է մեղադրյալ Ա.Մարտիրոսյանի վերաբերյալ նախկինում կայացված «նախաքննական կալանքի» որոշման իրավաչափությունը, որի հիման վրա վերջինը փաստացի պահվում էր անազատության մեջ: Մինչդեռ վարույթը ստանձնած Առաջին ատյանի դատարանը պիտանի խափանման միջոց ընտրելու նպատակով նախնական դատալսումների օր նշանակելիս՝ հետապնդում էր նույն Մեղադրյալի նկատմամբ պատշաճ, այդ թվում՝ նոր խափանման միջոց կիրառելու միջոցով այդ օրվանից ևեթ նրա հետագա վարքագիծը դատալսումների ժամանակ ապահովելու նպատակ:

Անուշ Ղավալյանի վերաբերյալ 2008 թվականի նոյեմբերի 28-ի ԵՔՐԴ/0299/01/08 գործով արտահայտված իրավական դիրքորոշմամբ Վճռաբեկ դատարանը փաստել է, որ կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու, փոփոխելու կամ վերացնելու որոշումների բողոքարկման համար ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի՝ առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտերի բողոքարկմանը վերաբերող հոդվածը որևէ փուլային սահմանափակում չի նախատեսում: (…) Վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ անթույլատրելի է համարում (…) կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու, փոփոխելու կամ վերացնելու մասին որոշումների բողոքարկման իրավունքի սահմանափակումը նախաքննության ավարտման պատճառաբանությամբ:

Ընդհակառակը, ողջամտորեն երկրորդ պայմանի առկայությունը է կարևոր և հենց խափանման միջոցի մասին նոր որոշումն է ի զորու կաշկանդելու վերանայվող որոշման բեկանումը (նույնիսկ վարույթի նույն փուլում կայացված լինելու պարագայում), այնքանով, որքանով անձի նկատմամբ կայացված սկզբնական որոշումը իրապես կորցնում է իր իրավական նշանակությունը (ազդեցությունը), երբ անձի ազատության իրավունքը սահմանափակվում է նրա նկատմամբ այլևս կիրառված նոր խափանման միջոցով (որոշմամբ) կամ վիճարկվող խափանման միջոցը վերացվում է: 30

Վերոնշյալ իրավական դիրքորոշման լույսի ներքո կարելի է եզրակացնել, որ բողոքարկվող կալանքի որոշման ժամանակավոր լինելու և վերաքննիչ դատարանի կողմից որոշումը կայացնելու պահին իրավական նշանակությունը կորցնելու հանգամանքը չի կարող պայմանավորվել միայն վարութային փուլի փոփոխության գործոնով. էականը և որոշիչը նույն անձի վերաբերյալ խափանման միջոցի նոր որոշման առկայությունն է, որը կարող է զուգորդվել ինչպես վարութային փուլի փոփոխությամբ (առաջին պայմանի առկայությամբ), այնպես էլ առանց դրա:

Վերոնշյալ եզրահանգումը հիմնված է ստորև ներկայացվող իրավական վերլուծության և դատողությունների վրա:

ՀՀ սահմանադրության 27-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ «Անձնական ազատությունից զրկված յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի վիճարկելու իրեն ազատությունից զրկելու իրավաչափությունը, որի վերաբերյալ դատարանը սեղմ ժամկետում որոշում է կայացնում և կարգադրում է նրան ազատ արձակել, եթե ազատությունից զրկելը ոչ իրավաչափ է»:

ՀՀ սահմանադրության 3-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ « Հանրային իշխանությունը սահմանափակված է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներով և ազատություններով՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունք»:

2019 թվականի հունվարի 25-ի ՍԴԱՈ-7 աշխատակարգային որոշման մեջ անդրադառնալով դատարանների, մասնավորապես` Վճռաբեկ դատարանի կողմից Սահմանադրության մեկնաբանության և կիրառման հարցին՝ Սահմանադրական դատարանն արտահայտել է հետևյալ իրավական դիրքորոշումները. «Այն հանգամանքը, որ սահմանադրական արդարադատության ոլորտը, Սահմանադրության 171-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, դուրս է Վճռաբեկ դատարանի գործառույթների շրջանակից, չի նշանակում, որ Վճռաբեկ դատարանը չունի Սահմանադրությունը մեկնաբանելու և կիրառելու լիազորություն», և որ՝ «Որպես Սահմանադրության գերակայության ապահովման միջոց՝ Սահմանադրության վերջնական և համապարտադիր մեկնաբանությունն ու կիրառումն է Սահմանադրական դատարանի բացառիկ իրավասությունը, իսկ հանրային իշխանության բոլոր մարմինները՝ Սահմանադրությամբ և օրենքներով ամրագրված իրենց լիազորությունների շրջանակներում մեկնաբանում և կիրառում են Սահմանադրությունը, հատկապես եթե, Սահմանադրության 3-րդ հոդվածին համահունչ, խոսքն անմիջականորեն գործող իրավունքի, այն է՝ մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների մասին է, որոնցով սահմանափակված է ամբողջ հանրային իշխանությունը»:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 11-րդ հոդված 5-րդ մասի համաձայն՝ «Դատարանը, ինչպես նաև հետաքննության մարմինը, քննիչը և դատախազը պարտավոր են անհապաղ ազատ արձակել անազատության մեջ ապօրինի պահվող յուրաքանչյուր անձի»:

Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝

«Յուրաքանչյուր ոք, ով ձերբակալման կամ կալանավորման պատճառով զրկված է ազատությունից, իրավունք ունի վիճարկելու իր կալանավորման օրինականությունը, որի կապակցությամբ դատարանը սեղմ ժամկետում որոշում է կայացնում և կարգադրում է նրան ազատ արձակել, եթե կալանավորումն անօրինական է»:

Կարծում եմ, որ Միջնորդության մեջ վկայակոչած՝ Վճռաբեկ դատարանի որոշումները համադրելիս և որոշակի հետևություններ կատարելիս՝ Լիազոր մարմինը պարտավոր էր հաշվի առնել, որ նույնիսկ քննարկվող հարցով նախադեպային նշանակություն ունեցող որոշման առկայության պարագայում բարձրագույն իրավական ուժ ունեցող վերոնշյալ իրավական նորմերով ուղղակիորեն արձանագրված է, որ իրավասու մարմինները, տվյալ դեպքում՝ Վերաքննիչ դատարանը, պարտավոր են ազատ արձակել ոչ իրավաչափորեն կալանավորված յուրաքանչյուր անձի, ընդ որում՝ անհապաղ եզրույթի կիրառումից հետևում է, որ ազատ արձակումը պետք է գրեթե անմիջապես հաջորդի համապատասխան ակտի հրապարակմանը:

Տվյալ պայմաններում, երբ Գ.Հովհաննիսյանը վերանայման արդյունքում ոչ իրավաչափ է ճանաչել Ա.Մարտիրոսյանի նկատմամբ բացառիկ խափանման միջոց կալանքի ընտրությունը, փաստել, որ մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծը հնարավոր է երաշխավորել նաև այլընտրանքային խափանման միջոցի կիրառմամբ, չէր կարող բավարարվել միայն մեղադրյալի ազատության իրավունքի խախտման փաստն արձանագրելով և պետք է Ա.Մարտիրոսյանին անհապաղ ազատ արձակեր: Ընդ որում, պատճառն այն է, որ անձին կալանքից ազատ արձակելը, գործող քրեադատավարական կարգավորումների համաձայն, հնարավոր է վիճարկվող դատական ակտը միմիայն բեկանելու պարագայում:

Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 4-րդ մասը կալանավորված անձանց համար երաշխավորում է կալանավորման որոշման օրինականության դատարանի կողմից «սեղմ ժամկետում» քննելու իրավունքը, իսկ կալանքի օրինական չլինելու դեպքում՝ ազատ արձակման որոշում ստանալու իրավունքը (Ilnseher v. Germany [GC], § 251; Khlaifia and Others v. Italy [GC], § 131:

ՄԻԵԴ իրավական դիրքորոշումների համաձայն՝ կալանքի վարույթները պետք է իրականացնել առանձնակի արագությամբ, (…) (Karachentsev v. Russia, § 52)։ Այլ կերպ՝ նման վարույթներն առանձնակի արագությամբ քննելու և կալանքի անօրինական լինելն արձանագրելու դեպքում անձին ազատ արձակելու և որոշումը տրամադրելու պահանջը նաև եվրոպական չափանիշ է, բխում է ՀՀ ստանձնած միջազգային իրավական պարտավորություններից:

Կարծում եմ, որ ցանկացած դատավոր, տվյալ դեպքում նաև դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը, առնվազն մինչև Ա.Մարտիրոսյանի վերաբերյալ նախադեպային որոշման կայացումը, կարող էր և պարտավոր էր առաջնորդվել վերոնշյալ կոնվենցիոն և ներպետական նորմատիվ իրավական ակտերի նորմերով և իրավական դիրքորոշումներով. եթե Վերաքննիչ դատարանը կալանավորման կոնկրետ որոշման իրավաչափությունը դատական ստուգման ենթարկելիս արձանագրում է, որ տվյալ անձն անազատության մեջ է պահվում ապօրինի, անձի ազատության իրավունքը պատշաճ կերպով երաշխավորելու և նրան ազատ արձակելու իր պարտականությունը (օրենքի հրամայականը) չէր կարող անտեսել և վիճարկվող դատական ակտը թողնել անփոփոխ՝ իր անգործությունը պատճառաբանելով վարութային փուլի փոփոխության հանգամանքով:

Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 4-րդ մասը պայմանավորվող պետություններին պարտավորեցնում է կալանքի օրինականության վերաքննության ժամանակ կալանավորված անձին ընձեռել սկզբունքորեն նույն երաշխիքները, ինչ առաջին ատյանում (Kučera-ն ընդդեմ Սլովակիայի, պարբ. 107, Navarra-ն ընդդ. Ֆրանսիայի, պարբ. 28, Toth-ն ընդդեմ Ավստրիայի, պարբ. 84): «Դատարանը» պետք է կալանքն անօրինական ճանաչելու դեպքում անձին ազատ արձակելու իրավունք ունենա. միայն առաջարկելու իրավունքը բավարար չէ (Benjamin-ը և Wilson-ն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության, պարբ. 33-34):

Մեջբերված իրավական դիրքորոշումից հետևում է, որ ոչ իրավաչափորեն կալանավորվելու պատճառաբանությամբ Ա.Մարտիրոսյանին անհապաղ ազատ արձակելու որոշում կայացնելու հարցում Առաջին ատյանի դատարանի հետ գրեթե համահավասար լիազորություններով օժտված է նաև Վերաքննիչ դատարանը, և դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը, հանդիսանալով տվյալ վերանայումն իրականացնող և վերանայվող դատական ակտը բեկանելու լիազորությամբ օժտված պատշաճ դատարան, կալանքն անօրինական ճանաչելու դեպքում իրավասու (պարտավոր) էր կալանքից ազատ արձակելու այդ անձին, ուստի՝ գործել է ՄԻԵԴ-ի սահմանած վերոնշյալ իրավական դիրքորոշմանը համապատասխան:

Լիազոր մարմնի վարկածը՝ դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի՝ «օրենքի հիման վրա ստեղծված իրավասու դատարան չհանդիսանալու» վերաբերյալ, մեղմ ասած, անհիմն է, այնքանով, որքանով մեղադրյալ Ա.Մարտիրոսյանին ազատ արձակելու որոշում կայացնելու պահին գործող քրեադատավարական օրենքի, ինչպես նաև Վճռաբեկ դատարանի ձևավորած դատական պրակտիկայի և ԲԴԽ իրավական դիրքորոշման համաձայն՝ Դատավորը օժտված էր դատական ակտը բեկանելու լիազորությամբ (իրավասությամբ), և այդ լիազորությունն իրացնելու համար նա չի կարող ենթարկվել որևէ պատասխանատվության:

5.4.1.1. Վարույթն Առաջին ատյանի դատարան փոխանցվելուց հետո անգամ մեղադրյալի նկատմամբ կալանավորման ժամկետը երկարաձգելու, կալանքը վերացնելու կամ այլընտրանքային խափանման միջոցով փոխարինելու վերաբերյալ այդ դատարանի որոշումները, այլ կերպ՝ «դատաքննական կալանքները» ևս ենթակա են բողոքարկման և վերանայման ՀՀ վերաքննիչ դատարանի կողմից, ընդ որում՝ այդ դատարանը լիազորված է վերանայվող ակտերը նաև բեկանելու լիազորությամբ (իրավասությամբ), ուստի՝ կալանքի հարցը լուծելիս Առաջին ատյանի բացառիկ լիազորության մասին Լիազոր մարմնի պնդումը չի բխում թե´ Նոր և թե´ Հին ՔԴՕ կարգավորումներից: Այլ կերպ ասած՝ մեղադրյալի ազատության հիմնարար իրավունքի երաշխավորումը, հաշվի առնելով դրա բացարձակ արժեքն ու նշանակությունը, վարույթը ստանձնած և իրականացնող դատարանի, տվյալ դեպքում՝ Առաջին ատյանի մենաշնորհը չէ:

Վարութային փուլի փոփոխությունն առերևույթ չպետք է որոշիչ ազդեցություն ունենա նախքան այդ կայացված, բողոքարկման փուլում գտնվող կալանքի որոշումներն արդյունավետորեն վիճարկելու, իսկ հիմնարար այդ իրավունքի խախտման փաստն արձանագրելու դեպքում՝ իրավական ազդեցությունը չկորցրած որոշումները բեկանելու և ոչ իրավաչափորեն անազատության մեջ պահվող մեղադրյալի խախտված իրավունքը վերականգնելու, նրան անհապաղ կալանքից ազատ արձակելու դատավարական գործընթացի, վերջին հաշվով՝ տվյալ որոշումների բողոքարկման արդյունավետության վրա:

ՄԻԵԴ դիրքորոշման համաձայն՝ պետությունը պետք է հաշվի առնի, որ անգամ եթե ազատությունից զրկումը համապատասխանում է ազգային օրենքին, օրենքն ինքը պետք է համապատասխանի Եվրոպական կոնվենցիային: Որևէ հանրային շահ չի կարող հիմնավորել ազատության իրավունքից զրկումը, որի հիմքում ընկած չէ օրենքը: Ուստի, երբ օրենքը կալանքի որոշման իրավաչափության դատական ստուգումը լիազորել է Վերաքննիչ դատարանին, միայն վարույթի փուլային փոփոխության հիմնավորմամբ վերադաս դատարանը իրավունք չունի հրաժարվել կալանքի տակ ոչ իրավաչափորեն գտնվող անձին անհապաղ ազատ արձակելու օրենսդրությամբ ամրագրված՝ ներպետական մակարդակով և միջազգայնորեն ստանձնած պոզիտիվ պարտականությունը կատարելուց, դրա համար անհրաժեշտ քրեադատավարական գործիքակազմը լիարժեքորեն և ողջ ծավալով կիրառելուց:

6. Արդյո՞ք Դատավորին վերագրված իրավախախտումը չուներ նվազ կարևորություն, որի պայմաններում նա կարգապահական պատասխանատվության ենթարկվել չէր կարող.

Լիազոր մարմինը դատավորին վերագրել է Դատական օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված վարքագծի կանոնի խախտում, ըստ որի՝ ցանկացած գործունեություն իրականացնելիս և բոլոր հանգամանքներում դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը պարտավոր էր զերծ մնալ դատական իշխանությունը վարկաբեկող, ինչպես նաև դատական իշխանության անկախության և անաչառության վերաբերյալ հանրության վստահությունը նվազեցնող վարքագիծ դրսևորելուց:

«Ժողովրդավարություն` իրավունքի միջոցով» եվրոպական հանձնաժողովը (Վենետիկյան հանձնաժողով) «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի փոփոխությունների և որոշ այլ օրենքների վերաբերյալ 2019 թվականին ընդունված N 963/2019 CDL-AD(2019)024 Կարծիքում, ի թիվ այլնի, անդրադառնալով դատավորի վարքագծի վերոնշյալ կանոնին, արձանագրել է հետևյալը. «...Անշուշտ, դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու որոշ հիմքեր ձևակերպված են շատ անորոշ. «դատական իշխանությունը հեղինակազրկել» կամ «դատական իշխանության անկախության և անաչառության վերաբերյալ հանրության վստահությունը նվազեցնել» ձևակերպումները՝ ամրագրված 69-րդ հոդվածում, դրանց թվին են պատկանում: (…)»:

Կարգապահական վարույթի ընթացքում Դատավորին վերագրված արարքը նվազ կարևոր դիտարկելու չափանիշներին Բարձրագույն դատական Խորհուրդն անդրադարձել է Կարինե Պետրոսյանի վերաբերյալ 2021թ. ապրիլի 05-ի ԲԴԽ-7-Ո-Կ-02 որոշման մեջ:

Ըստ այդ որոշման՝

«1. դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու զանցակազմն ունի ոչ միայն ձևական, այլև նյութական բաղադրիչ,

2. դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու զանցակազմի նյութական բաղադրիչը պայմանավորված է խախտման կարևորության աստիճանով,

3. դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու զանցակազմի նյութական բաղադրիչը՝ խախտման կարևորության աստիճանը, որպես հետևանք, պետք է կասկածի տակ դնի դատավորի համապատասխանությունն իր կարգավիճակին և հեղինակազրկի դատական իշխանությունը:

(…):

Տվյալ դեպքում, հաշվի առնելով դատավորի անկախության սահմանադրական և միջազգային իրավական պահանջները և այդ համատեքստում գնահատելու համար դատավորի կողմից կատարված իրավունքի խախտման ու դրանով պայմանավորված կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու առկայության կամ բացակայության իրավական հիմքը, որոշիչ նշանակություն է ձեռք բերում նրա կողմից կատարված իրավունքի խախտման կարևորության աստիճանը:

(…):

Բարձրագույն դատական խորհուրդն արձանագրում է, որ սուբյեկտիվ իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը, որն իրականացվում է դատարանի կողմից օբյեկտիվ իրավունքի կիրառմամբ, իր հանրային իրավական ընկալման տիրույթում կոչված է ապահովելու գործող իրավակարգի անշեղ կենսագործումը: Այդ առումով իրավունքի յուրաքանչյուր խախտում այս կամ այն կերպ բացասաբար է անդրադառնում իրավակարգի բնականոն գործելու վրա: Միաժամանակ հարկ է նշել, որ կախված իրավախախտման հետևանքից, այն տարաբնույթ անդրադարձ կարող է ունենալ պետության իրավակարգի գործառնական խնդիրների լուծման վրա: Այն բոլոր դեպքերում, երբ իրավունքի խախտումն առաջ չի բերում որևէ սուբյեկտիվ իրավունքից զրկում կամ դրա սահմանափակում, ինչպես նաև իրավունքի սուբյեկտի մոտ չի առաջացնում օրենքով չնախատեսված պարտականություններ կամ այդպիսիք առաջանալու հնարավորություն, ապա իրավունքի նման խախտումը զանցակազմի նյութական բաղադրիչի առկայության պայմաններում «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 142-րդ հոդվածի 2-րդ մասի հիմքով կարող է որակվել որպես նվազ կարևորություն ունեցող և դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմք չհանդիսացող, թեկուզև այն առերևույթ պարունակել է կարգապահական խախտում համարվող արարքի հատկանիշներ:

Այսինքն, Բարձրագույն դատական խորհուրդն արձանագրում է, որ ըստ օրենսդրի տրամաբանության՝ առերևույթ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքեր պարունակող արարքը կարող է գնահատել որպես նվազ կարևորություն ունեցող, եթե այն կասկածի տակ չի դնում տվյալ դատավորի համապատասխանությունը դատավորի կարգավիճակին և իր էությամբ չի կարող հեղինակազրկել դատական իշխանությունը»:

Կարծում եմ, որ Դատավորին վերագրված կարգապահական խախտումների նվազ կարևորության վերաբերյալ եզրակացության գալու համար ինքնին բավարար էր Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված նորմը մեկնաբանել «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված կարգավորման լույսի ներքո, համաձայն որի՝ նորմատիվ իրավական ակտում նորմի կիրառման համար թվարկված բոլոր պայմանների առկայությունը պարտադիր է, եթե իրավական ակտում նշված նորմի կիրառումը պայմանավորված է «և» շաղկապով բաժանված պայմաններով։

Դատավոր Գ.Հովհաննիսյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու համար նրան վերագրված կարգապահական խախտման զանցակազմի նյութական բաղադրիչը՝ խախտման կարևորության աստիճանը, որպես հետևանք պետք է ոչ միայն հեղինակազրկեր (վարկաբեկեր) դատական իշխանությունը, այլ նաև կասկածի տակ դներ դատավորի համապատասխանությունն իր կարգավիճակին (նորմատիվ իրավական ակտում նորմի կիրառման համար թվարկված երկու պայմանները բաժանված էին «և» շաղկապով)։ Վերջին պայմանը ոչ միայն Խորհրդում չի ապացուցվել (հիմնավորվել), այլ այն վարույթ հարուցած մարմնի կողմից Դատավորին չի էլ մեղսագրվել, ինչը սահմանափակել է կարգապահական վարույթի ընթացքում ոչ հստակ «մեղադրանքից» պաշտպանվելու Դատավորի իրավունքը: Նման իրավիճակում 31 խոսք չի կարող գնալ նաև երկրորդ պայմանի գոյության՝ Դատավորին վերագրված արարքների հետևանքով դատական իշխանությունը հեղինակազրկելու (Դատական օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետում կիրառված եզրութաբանությամբ՝ վարկաբեկելու) մասին, քանի որ Դատավորին այն առանձին չէր կարող մեղսագրվել։

Ավելին, դատավոր Գ.Հովհաննիսյանը, քննարկվող որոշումը կայացնելով, չէր կարող վարկաբեկել դատական իշխանությունը, առավել ևս դրսևորել դատական իշխանության անկախության և անաչառության վերաբերյալ հանրության վստահությունը նվազեցնող վարքագիծ, քանի որ այդ որոշմամբ ենթադրաբար թույլ տրված և Լիազոր մարմնի կողմից նրան վերագրված խախտումը՝ այլընտրանքային խափանման միջոց տնային կալանք ընտրելու մասին որոշումը մեղադրյալ Ա.Մարտիրոսյանի նկատմամբ փաստացի չի կիրառվել, վերջինս դատավոր Մ.Շահվերդյանի կայացրած նոր որոշման հիման վրա շարունակել է գտնվել ՀՀ ԱՆ համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկի հսկողության տակ, իսկ Դատավորի թույլ տված ենթադրյալ խախտումը Վճռաբեկ դատարանի կողմից ըստ էության վերացվել է:

Վարույթի ընթացքում որևէ ողջամիտ փաստարկ չի ներկայացվել, թե Առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտի մասնակի բեկանման և Ա.Մարտիրոսյանի նկատմամբ ընտրված սկզբնական կալանքն ազատությունից զրկելու հետ պայմանավորված այլընտրանքային խափանման միջոց տնային կալանքով փոխարինելու որոշման կայացումն ինչ բացասական հետևանքներ է առաջացրել հակակշռող հանրային շահերին: Հանրային շահերին ենթադրաբար պատճառված վնասի վերաբերյալ Լիազոր մարմնի վարկածը և հիմնավորումները 32 խիստ վերացական և սուբյեկտիվ են, այդ հանգամանքը կարգապահական վարույթ հարուցած այդ մարմնի կողմից ողջ վարույթի ընթացքում չի ապացուցվել, թեև այդ մարմինն էր կրում այն ապացուցելու պարտականությունը:

Սույն վարույթով հիմնավորվել է, որ Դատավորին վերագրված արարքով մասնավոր կամ հանրային շահերի տեսանկյունով փաստացի որևէ հետևանք չի առաջացրել և չէր էլ կարող առաջացնել: Դատավորին վերագրված արարքի հետևանքով սուբյեկտիվ իրավունքի զրկում, սահմանափակում, ինչպես նաև օրենքով չնախատեսված պարտականություններ կամ այդպիսիք առաջանալու հնարավորություն իրավունքի սուբյեկտների մոտ չեն առաջացել:

Միջնորդության մեջ անդրադառնալով Դատավորի մեղքի ձևին՝ Լիազոր մարմինը փաստել է, որ «Դատավորի կողմից դատավարական իրավունքի նորմերի և վարքագծի կանոնի խախտումները կատարվել են կոպիտ անփութությամբ, քանի որ Դատավորը չի գիտակցել Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշման կիրառելիությունը սույն գործի նկատմամբ՝ անտեսելով այն կամ անհրաժեշտ ուշադրության չարժանացնելով դրան՝ միաժամանակ բեկանելով ստորադաս դատարանի կայացրած ակտը՝ մեղադրյալ Ազգուշ Մարտիրոսյանի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառված կալանքը փոխելով տնային կալանքով (…)»:

Կարծում եմ, որ սույն վարույթով Վերաքննիչ դատարանի դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի նկատմամբ կիրառելի են Բարձրագույն դատական խորհրդի նաև այլ որոշումներով, մասնավորապես՝ նույն դատարանի դատավորներ Լուսինե Աբգարյանի վերաբերյալ ԲԴԽ 2021 թվականի հունիսի 7-ի ԲԴԽ-29-Ո-Կ-11 և Սերգեյ Մարաբյանի վերաբերյալ 2021թ. հոկտեմբերի 25-ի ԲԴԽ-60-Ո-Կ-21 գործերով Խորհրդի արտահայտած հետևյալ իրավական դիրքորոշումը.

«Հաշվի առնելով վերը քննարկված հարցերի առթիվ օրենսդրական դրույթների և Վճռաբեկ դատարանի, ինչպես նաև Բարձրագույն դատական խորհրդի դիրքորոշումների՝ պրակտիկայում առկա ոչ միատեսակ ընկալումը, տվյալ գործով չի կարող արձանագրվել, որ դատավորը գիտակցել է կամ չգիտակցելու դեպքում տվյալ իրադրությունում ակնհայտորեն կարող էր և պարտավոր էր գիտակցել իր արարքի ոչ իրավաչափ լինելը, ինչը պահանջվում է «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 142-րդ հոդվածի 4-րդ, 5-րդ և 10-րդ մասերի դրույթներով: Նշվածի ուժով, Բարձրագույն դատական խորհուրդը գտնում է, որ օբյեկտիվորեն խախտման դեպքի առկայության պայմաններում, արարքը ձեռք է բերում նվազ վտանգավորություն կամ կարևորություն՝ ըստ նույն հոդվածի 2-րդ մասի՝ պահպանելով խախտման մյուս օբյեկտիվ հատկանիշները միայն ձևականորեն»:

Դատարանում Դատավորը վկայակոչել է քննարկվող հարցի շուրջ Վճռաբեկ դատարանի, ավելին՝ նաև Բարձրագույն դատական խորհրդի բազմաթիվ որոշումներ, որոնք վկայում են սույն վարույթի շրջանակներում քննարկվող հիմնական հարցի շուրջ (մինչ Ա.Մարտիրոսյանի գործով Վճռաբեկ դատարանի կողմից որոշման կայացումը) նախադեպային որոշման կամ իրավական դիրքորոշման բացակայության, համապատասխան օրենքը նույնիսկ Վճռաբեկ դատարանի կողմից ոչ միատեսակ կիրառելու պրակտիկայի առկայության և իր կողմից այդ պրակտիկան ոչ միատեսակ ընկալվելու (տարընկալվելու) կամ առնվազն տարընկալման հիմք տվող օբյեկտիվ իրավիճակի առկայության մասին:

Ավելին, Դատավորի կողմից դեռևս կարգապահական վարույթ հարուցելու փուլում վկայակոչվել է Վերաքննիչ դատարանի դատավոր Ա.Դանիելյանի վարույթով Բարձրագույն դատական խորհրդի որոշմամբ արտահայտված և սույն վարույթով կիրառելի իրավական դիրքորոշում, որով առնվազն չի հերքվել նրան արդարացնող փաստարկն, ըստ որի՝ տվյալ իրադրությունում Դատավորն ակնհայտորեն չէր կարող և պարտավոր չէր գիտակցել սույն վարույթով նրան վերագրված արարքի ոչ իրավաչափ լինելը:

Այլ կերպ ասած՝ նույնիսկ իրավախախտման առկայությունը փաստելու (հաստատված համարելու) պարագայում 33 բացակայում է Դատավորի մեղքը, որի պայմաններում նրան վերագրված արարքն ունի նվազ կարևորություն, ինչն էլ իր հերթին (ինքնին) բացառում է Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հնարավորությունը:

Եվրոպական դատարանը մշտապես ընդգծել է ժողովրդավարական հասարակության մեջ արդար դատաքննության իրավունքի զբաղեցրած ակնառու տեղը (Stanev-ն ընդդեմ Բուլղարիայի [ՄՊ], 2012, § 231։ Airey-ն ընդդեմ Իռլանդիայի, 1979, § 24)։ Այս երաշխիքը «ժողովրդավարական հասարակությունում ամենահիմնարար սկզբունքներից մեկն է» (Pretto -ը և այլք ընդդեմ Իտալիայի, 1983, § 21)։ Հետեւաբար, 6-րդ հոդվածի 1-ին կետը նեղ իմաստով մեկնաբանելը որևէ կերպ չի կարող արդարացվել (Moreira de Azevedo-ն ընդդեմ Պորտուգալիայի, 1990, § 66)։ Արդարության պահանջը կիրառվում է ողջ քննության նկատմամբ, այն սահմանափակված չէ կողմերի միջև նիստերով (Stran Greek Refineries and Stratis Andreadis-ն ընդդեմ Հունաստանի, 1994, § 49)։ Այսպիսով, քննությունները դիտարկվում են ամբողջությամբ՝ պարզելու, թե արդյո՞ք դրանք իրականացվում են արդար դատաքննության պահանջներին համապատասխան (De Tommaso-ն ընդդեմ Իտալիայի [ՄՊ], 2017, § 172, Regner-ն ընդդեմ Չեխիայի Հանրապետության [ՄՊ], 2017, § 161՝ համապատասխան այն նույն սկզբունքներին, որոնք գործում են նաև քրեական վարույթներում, տես՝ Beuze-ն ընդդեմ Բելգիայի [ՄՊ], 2018, § 120)։

Սույն Կարծիքում ներկայացված իրավական վերլուծությունների և դատողությունների արդյունքներով կարծում եմ, որ թեև Դատավորին տրվել է լսվելու, միջնորդություններ և ապացույցներ ներկայացնելու, իր իրավունքներն անձամբ և ներկայացուցչի միջոցով դատարանում պաշտպանելու իրավունքներ, սակայն կարգապահական ողջ վարույթը Դատավորի համար չի եղել արդար. կարգապահական վարույթը բացառող բազմաթիվ հանգամանքների առկայության պայմաններում նրան արդարացնող փաստարկները և իրավական դիրքորոշումները վարույթն իրականացնող մարմինների, այդ թվում՝ որպես դատարան հանդես եկած Բարձրագույն դատական խորհրդի կողմից պատշաճ ստուգման և գնահատականի չեն արժանացել, ինչը հանգեցրել է Դատավորին անհիմն կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելուն:

Դատական օրենսգրքի 156-րդ հոդվածի համաձայն՝

«1. Բարձրագույն դատական խորհուրդը մերժում է դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու միջնորդությունը, եթե՝

1) առկա է սույն օրենսգրքի 146-րդ հոդվածի 6-րդ մասով և 147-րդ հոդվածի 6-րդ մասով սահմանված որևէ հիմք. (…)»:

Դատական օրենսգրքի 146-րդ հոդվածի համաձայն՝

«(…):

6. Կարգապահական վարույթ չի հարուցվում, եթե՝

(…).

4) դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերն առերևույթ բացակայում են»:

Դատական օրենսգրքի 147-րդ հոդվածի համաձայն՝

«(…):

6. Վարույթ հարուցած մարմինը կարճում է կարգապահական վարույթը, եթե՝

1) առկա չէ կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմք.

(…).

6) առկա է սույն օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված հիմք: (…)»:

Դատական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝

«Արարքը չի համարվում կարգապահական խախտում, եթե այն, թեև ձևականորեն պարունակում է սույն օրենսգրքով սահմանված՝ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերի հատկանիշներ, սակայն իր նվազ կարևորության պատճառով կասկածի տակ չի դնում տվյալ դատավորի համապատասխանությունը դատավորի կարգավիճակին և իր էությամբ չի կարող հեղինակազրկել դատական իշխանությունը»:

Կարծիքում ներկայացված հիմնավորումներով՝ գտնում եմ, որ սույն վարույթով առկա չէր և առկա չէ դատավոր Գրիգոր Հովհաննիսյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու որևէ հիմք, ավելին, նույնիսկ կարգապահական իրավախախտումը հաստատված (ապացուցված) համարելու պարագայում Դատավորին վերագրված արարքն ունի նվազ կարևորություն, քանզի իր էությամբ չի հեղինակազրկել դատական իշխանությունը և կասկածի տակ չի դրել Գ.Հովհաննիսյանի համապատասխանությունը դատավորի կարգավիճակին։

Անդրադառնալով կարգապահական վարույթը կարճելու վերաբերյալ դատավորի ներկայացրած միջնորդությանը, որի լուծումը Խորհրդի որոշմամբ հետաձգվել էր խորհրդակցական սենյակում քննարկելու և եզրափակիչ որոշման մեջ անդրադառնալու հիմնավորմամբ՝ գտնում եմ, որ տվյալ միջնորդությունը հիմնավոր է, ընդ որում, կարող էր բավարարվել նաև առանց դատաքննության՝ հաշվի առնելով, որ Դատավորը խորհրդի առջև բարձրացրել էր ապացույցների հետազոտում չպահանջող իրավական բնույթի խնդիր՝ նույնանման փաստերով այլ գործերով Բարձրագույն դատական խորհրդի և Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները (նաև Վճռաբեկ դատարանի դատական պրակտիկան) սույն վարույթի և դատավոր Գ.Հովհաննիսյանի նկատմամբ կիրառելու հարց։

Ելնելով վերոգրյալից, հաշվի առնելով սույն կարծիքում ներկայացված վերլուծությունները և եզրահանգումները, ղեկավարվելով «ՀՀ դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 94-րդ հոդվածի 7-րդ մասով, 156-րդ հոդվածի 1-ին մասով և 146-րդ հոդվածի 6-րդ մասի 4-րդ կետով, 147-րդ հոդվածի 6-րդ մասի 1-ին և 6-րդ կետերով, ինչպես նաև 142-րդ հոդվածի 2-րդ մասով՝

Լիազոր մարմնի ներկայացրած միջնորդությունը՝ ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի դատավոր Գրիգոր Հովհաննիսյանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ, ենթակա է մերժման։

________________________________

«29» հունվարի 2024 թ.

ԽՈՐՀՐԴԻ ԱՆԴԱՄ Ա.Ժ. ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 21 փետրվարի 2024 թվական: