նախագահող	Գ. Հակոբյան
	զեկուցող	Ս․ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ
		Ա. ԲԱՐՍԵՂՅԱՆ
		Ա․ ՄԿՐՏՉՅԱՆ
		Տ. Պետրոսյան
		Է. Սեդրակյան

2023 թվականի մարտի 02-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով Տիգրան Աթանեսյանի և ՀՀ փաստաբանների պալատի (այսուհետ` Պալատ) վճռաբեկ բողոքները ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 15.04.2021 թվականի որոշման դեմ` ըստ հայցի Տիգրան Աթանեսյանի ընդդեմ Պալատի՝ Պալատի խորհրդի որոշումն անվավեր ճանաչելու պահանջի մասին

Պ Ա Ր Զ Ե Ց

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.

Դիմելով դատարան` Տիգրան Աթանեսյանը պահանջել է անվավեր ճանաչել Պալատի խորհրդի 11.06.2019 թվականին կայացրած թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումը:

Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր` Ս. Երիցյան) (այսուհետ` Դատարան) 17.12.2020 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 15.04.2021 թվականի որոշմամբ Դատարանի 17.12.2020 թվականի վճիռն ամբողջությամբ բեկանվել է, և քաղաքացիական գործի վարույթը կարճվել է:

Վերաքննիչ դատարանի դատավոր Ն. Մարգարյանը 15.04.2021 թվականին ներկայացրել է հատուկ կարծիք:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոքներ են ներկայացրել Տիգրան Աթանեսյանը և Պալատը (նախագահ՝ Արա Զոհրաբյան):

Տիգրան Աթանեսյանի վճռաբեկ բողոքի դեմ պատասխան է ներկայացրել Պալատը (ներկայացուցիչ` Գարիկ Հախնազարյան):

2 Տիգրան Աթանեսյանի վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.

Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը սխալ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 182-րդ հոդվածը:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանն ըստ էության վերաքննիչ բողոքի հիմնավորումներին և փաստարկներին չի անդրադարձել, այլ գտել է, որ փաստաբանի և Պալատի միջև առկա վեճերը, այդ թվում` սույն վեճը, չեն կրում մասնավոր, այն է՝ քաղաքացիաիրավական բնույթ, այլ հանդիսանում են հանրային ոլորտի իրավահարաբերություններ, ուստի նմանատիպ վեճերը ենթակա են քննության վարչական դատավարության կարգով:

Բողոք բերած անձը, ըստ էության համաձայն լինելով Վերաքննիչ դատարանի այդ մոտեցմանը, այդուհանդերձ գտել է, որ դրա հետևանքով զրկվել է պատասխանողի կողմից իր խախտված իրավունքի պաշտպանության իրավունքից, քանի որ Պալատի խորհրդի որոշումները հնարավոր է վիճարկել դատական կարգով դրանք ստանալուց հետո մեկամսյա ժամկետում: Բացի այդ, առկա են նաև հայց ներկայացնելու սահմանափակ ժամկետներ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում:

Նման պայմաններում, Պալատի խորհրդի կողմից 11.06.2019 թվականին կայացված որոշման վիճարկումը դատական կարգով դառնում է գործնականում անիրագործելի:

Դատարան դիմելիս, բողոք բերած անձի համար հայտնի չի եղել այն հանգամանքը, որ Պալատի խորհրդի որոշման վիճարկումը պետք է կատարվի վարչական դատավարության կարգով, քանի որ մինչ դատարան դիմելու պահը քաղաքացիական դատավարության կարգով քննվել են հարյուրավոր գործեր ըստ փաստաբանների հայցերի ընդդեմ Պալատի:

Բողոքարկվող որոշմամբ խախտվել է ՀՀ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածով և «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածով երաշխավորված արդար դատաքննության իր իրավունքը:

Սույն բողոքի քննության արդյունքում ՀՀ վճռաբեկ դատարանը կարող է կայացնել դատական ակտ, որով նաև կամրագրվի նմանատիպ վեճերի վարչական դատավարության կարգով լուծելու հիմնավորվածությունը, այսինքն՝ կամրագրվի վերաքննիչ դատարանի մոտեցումը, միևնույն ժամանակ դիրքորոշում կարտահայտվի այն հարցի վերաբերյալ, որ նմանատիպ դեպքերում վարչական դատարանը, ստանալով հայցադիմումը, պարտավոր է այն վարույթ ընդունել՝ հարգելի համարելով ժամկետների բացթողումը:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 15.04.2021 թվականի որոշումը և գործն ուղարկել առաջին ատյանի դատարան՝ ամբողջ ծավալով նոր քննության կամ հիմնավորել և պատճառաբանել բողոքարկվող որոշումը:

2.1 Պալատի վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.

Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 64-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերը, 7-րդ հոդվածի 1-ին մասը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերը, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 1-ին հոդվածը:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է, որ Պալատը հանդիսանում է հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ, քանի որ ի թիվս այլ հատկանիշների՝ ստեղծված է օրենքի հիման վրա, Պալատի իրագործվող խնդիրների մի մասը հանրային իրավունքի տիրույթում են, առանց Պալատին անդամագրվելու՝ անձը չի կարող փաստաբանի կարգավիճակ ձեռք բերել: Պալատը չի հանդիսանում պետական (վարչական) մարմին: Ավելին, ունենալով պարտադիր անկախության հատկանիշ, չի կարող մտնել պետական կամ տեղական ինքնակառավարման համակարգի մեջ:

Վերաքննիչ դատարանը, խախտելով վերը նշված իրավանորմերի պահանջները, քաղաքացիական դատավարության կարգով սահմանված ենթակայությունը «փոփոխել է» վարչական դատավարության ենթակայությամբ:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 1-ին հոդվածը հստակ գծել է վարչական դատավարության սահմանները և սուբյեկտային կազմը, ըստ այդմ, նշելով վիճող կողմերին: Նշված նորմով սահմանված պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց նորմատիվ իրավական և վարչական ակտերի, գործողությունների կամ անգործության դեմ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց կողմից ներկայացված հայցադիմումների սահմաններում երբեք չի կարող պատասխանողի դերում հանդես գալ Պալատը: Ավելին, ելնելով ՀՀ Սահմանադրության 64-րդ հոդվածի 2-րդ մասով, ինչպես նաև «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերով, 7-րդ հոդվածի 1-ին մասով երաշխավորված անկախության հատկանիշից, Պալատին չի կարելի արհեստականորեն ներառել պետական մարմինների համակարգում:

Վերաքննիչ դատարանը հակասել է ինչպես վերոհիշյալ նորմերի պահանջներին, այնպես էլ դատարանների, այդ թվում՝ վերաքննիչ դատարանի կողմից նույն հարցերով ձևավորված դատական պրակտիկային:

Վերաքննիչ դատարանի կողմից բերված ըստ էության այն փաստարկը, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով փաստաբանը դատական պաշտպանության առավել արդյունավետ հնարավորություն ունի, քան ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով, հիմնավոր չէ և չի կարող արդարացնել Պալատին պետական մարմինների համակարգում «ներառելը», հետևյալ պատճառաբանությամբ.

1. հանրային իրավունքի մասով փաստաբանը Պալատի հետ կարող է տեսականորեն վեճ ունենալ միայն հետևյալ իրավիճակներում.

ա. արտոնագիր տրամադրելու մասին դիմումը Պալատի խորհրդի կողմից քննարկելու ժամանակ,

բ. արտոնագիրը կասեցնելու կամ վերսկսելու ժամանակ,

գ. արտոնագիրը, ոչ որպես կարգապահական տույժ, դադարեցնելու ժամանակ,

դ. անդամավճարի կամ վերապատրաստման հարցերով կարգապահական տույժ կիրառելու ժամանակ (այս գործերով պատասխանատվության ենթարկված փաստաբանը չունի հակառակորդ կողմ):

Կարգապահական մյուս գործերով Պալատը գործում է որպես «արբիտր», քանի որ կան վիճող կողմեր:

2. Ապացուցման բեռը բաշխելիս՝ դատարանները Պալատի վրա դնում են խորհրդի վիճահարույց որոշման օրինականությունը և հիմնավորվածությունը հաստատող փաստերն ապացուցելու պարտականություն: Հետևաբար, «ex officio» կանոնի de jure բացակայությունը չի նսեմացնում հայցվոր փաստաբանի դատավարական հնարավորություններն ապացուցման գործընթացում:

3. Հայցվոր փաստաբանը կաշկանդված չէ վկայակոչել իր նախընտրելի նյութական իրավունքի (այդ թվում՝ ՀՀ Սահմանադրության) նորմերը՝ հաշվի առնելով Պալատի կարգավիճակը և առանձնահատկությունը:

Վերոգրյալից հետևում է, որ Պալատի և փաստաբանի միջև առկա վեճը չէր կարող քննվել ու լուծվել ՀՀ վարչական դատարանում:

Փաստաբանների կողմից Պալատի որոշումների վիճարկման գործերով ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի կողմից քննվել են բազմաթիվ վերաքննիչ բողոքներ, որոնք վերաքննիչ դատարանն ընդունել է վարույթ, ըստ էության քննել և կայացրել որոշումներ:

Նշված որոշումներից և ոչ մեկով վերաքննիչ դատարանը կասկածի տակ չի դրել Պալատի մասնակցությամբ գործերի ենթակայությունն ու փաստացի ընդունել է, որ Պալատի մասնակցությամբ գործերն ունեն քաղաքացիական բնույթ և պետք է քննության առնվեն քաղաքացիական, այլ ոչ թե վարչական դատարանի կողմից:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նույնպես քննել և ըստ էության որոշում է կայացրել փաստաբանների և Պալատի միջև առաջացած վեճերով, և չի արձանագրել քաղաքացիական գործի վարույթը կարճելու հիմք, որն անկախ բողոքի փաստարկներից, դատական ատյանը պարտավոր էր իրականացնել, եթե այդպիսի իրավիճակ արձանագրեր: Այդ որոշումների թվին են դասվում՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի՝ թիվ ԵԿԴ/3128/02/15 գործով 28.06.2019 թվականի, թիվ ԵԿԴ/2598/02/11 գործով 25.12.2012 թվականի որոշումները:

Բացի այդ, Վերաքննիչ դատարանը բողոքարկվող որոշման մեջ չի հիմնավորել Պալատի մասնակցությամբ նախորդիվ քննված գործերով վերաքննիչ դատարանի արտահայտած դիրքորոշումների անտեսումը:

Վերը նշված փաստարկների ուժով Վերաքննիչ դատարանի թույլ տված դատական սխալն ազդել է գործի ելքի վրա, քանի որ վերաքննիչ բողոքը մերժելու փոխարեն՝ Վերաքննիչ դատարանը կարճել է գործի վարույթը:

Թեև Վերաքննիչ դատարանը գործի վարույթը կարճել է, դրանով իսկ հայցվորի հայցի հիման վրա նյութական իրավական հետևանք չի առաջադրել Պալատին, սակայն Վերաքննիչ դատարանի կողմից Պալատի և փաստաբանի միջև ծագած վեճերով Պալատին վարչական դատարան ուղղորդելու մասն անբարենպաստ է Պալատի համար վերոգրյալ փաստարկների համաձայն:

Բողոքարկվող որոշմամբ Վերաքննիչ դատարանի դիրքորոշումն այն մասին, որ Պալատի և փաստաբանի միջև վեճը վարչական դատավարության կարգով պետք է քննվի, ինչը հիմք է հանդիսացել քաղաքացիական գործի վարույթը կարճելու համար, հակասում է ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի թիվ ԵԴ/2398/02/18 գործով, ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/1073/05/19 գործով դատական ակտերով կայացված այն դիրքորոշումներին, ըստ որոնց՝ Պալատի և փաստաբանի միջև վեճը քաղաքացիական դատավարության կարգով քննվող վեճ է:

Պալատի և փաստաբանների միջև ծագած բոլոր վեճերը քննվել են բացառապես քաղաքացիական դատարանի կողմից, այդ թվում՝ հայցվորի՝ Պալատի որոշումների վիճարկման գործերով: Սույն գործով ևս քաղաքացիական դատարանը հայցադիմումն ընդունել է վարույթ, ըստ էության քննել և կայացրել է վճիռ, սակայն Վերաքննիչ դատարանը կարճել է այն հիմքով, որ Պալատի և փաստաբանների միջև ծագած վեճը քաղաքացիական դատավարության կանոններով քննվել չէր կարող: Վարչական դատարանն իր հերթին գտել է, որ Պալատի և փաստաբանների միջև ծագած վեճերը ենթակա չեն վարչական դատարանում քննության, ուստի Պալատի և փաստաբանների միջև ծագած վեճերով կողմերը զրկվում են դատարան դիմելու իրավունքից

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 15.04.2021 թվականի որոշումը և գործն ուղարկել համապատասխան ստորադաս դատարան՝ նոր քննության:

2.2 Տիգրան Աթանեսյանի վճռաբեկ բողոքի դեմ Պալատի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքի պատասխանի հիմնավորումները

Վճռաբեկ բողոքն անհիմն է և ամբողջությամբ ենթակա է մերժման հետևյալ պատճառաբանությամբ.

Կարգապահական պատասխանատվության հիմք է հանդիսանում անձի կողմից կատարված կարգապահական խախտումը՝ անդամավճարները չվճարելը, իսկ հայցվորն իր կողմից իրավախախտումը կատարելու (նշված ժամանակահատվածում անդամավճար վճարած չլինելու) հանգամանքը չի ժխտում:

Պալատի խորհրդի որոշման իրավաչափությունը գնահատելիս որևէ իրավական նշանակություն չունի փաստաբանի վրա դրված անդամավճարի պարտավորության չափը, քանի որ առկա է փաստաբանի կողմից կատարված իրավախախտում, ինչի համար սահմանված է պատասխանատվություն, և ինչի համար Պալատի խորհրդի կողմից նշանակվել է նվազագույն խստությամբ կարգապահական տույժ՝ նկատողություն:

Ինչ վերաբերում է բողոքաբերի այն դիրքորոշմանը, որ Պալատի և փաստաբանի միջև առկա վեճը պետք է քննվի և լուծվի ՀՀ վարչական դատարանում, ապա Պալատը նշված դիրքորոշմանն անդրադարձել է իր վճռաբեկ բողոքում:

Հետևաբար՝ բողոք բերած անձի պահանջն անհիմն է և ենթակա է մերժման:

3. Վճռաբեկ բողոքների քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը

Վճռաբեկ բողոքների քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը`

1) Փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանը (փաստաբանական գործունեության արտոնագիր՝ թիվ 78) հանդիսանում է ՀՀ փաստաբանների պալատի անդամ։

2) Պալատի խորհրդի 11.06.2019 թվականի թիվ 137-րդ ԿԳ նիստի թիվ ԿԴ/87-Ա որոշմամբ փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանը ճանաչվել է մեղավոր «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի, 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետի և Փաստաբանի վարքագծի կանոնագրքի (այսուհետ՝ Կանոնագիրք) 2.9.1 ենթակետի պահանջների խախտման համար: Վերջինիս նկատմամբ կիրառվել է կարգապահական տույժ՝ նկատողություն (հատոր 1-ին, գ․թ․ 32-35):

3) Թիվ ԿԳ/87-Ա որոշման հիմք են հանդիսացել.

- փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանի կողմից 125.000 ՀՀ դրամի չափով՝ 2017 թվականի հունվարից 2019 թվականի հունվար (ներառյալ) ամիսներն ընկած ժամանակահատվածի համար անդամավճարի մուծման չկատարված պարտավորությունը (հաստատվել է Պալատի գլխավոր հաշվապահի կողմից 06.03.2019 թվականին տրամադրված տեղեկանքով),

- փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանն իր անդամավճարի պարտքը չի մարել (հաստատվել է Պալատի գլխավոր հաշվապահի կողմից 10.06.2019 թվականին Խորհրդին տրամադրված տեղեկանքով) (հատոր 1-ին, գ․թ․ 32-35, 58, 59):

4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով Տիգրան Աթանեսյանի վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է եղել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ՝ նույն հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի իմաստով այն է՝ բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի միատեսակ կիրառության համար, ինչպես նաև վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ` նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ Վերաքննիչ դատարանի կողմից առերևույթ թույլ է տրվել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 182-րդ հոդվածի այնպիսի խախտում, որով խաթարվել է արդարադատության բուն էությունը, և որը հերքվում է ստորև ներկայացվող փաստարկներով:

Պալատի վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ՝ նույն հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի միատեսակ կիրառության համար, քանի որ այլ գործերով ստորադաս դատարանների՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերում «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածը կիրառվել է հակասող մեկնաբանությամբ: Միաժամանակ, վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ` նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ Վերաքննիչ դատարանի կողմից առերևույթ թույլ է տրվել ՀՀ Սահմանադրության 64-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի, 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 1-ին հոդվածի այնպիսի խախտում, որով խաթարվել է արդարադատության բուն էությունը, և որը հերքվում է ստորև ներկայացվող փաստարկներով:

Նկատի ունենալով, որ Տիգրան Աթանեսյանի և Պալատի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքներում բարձրացված հարցերի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի կողմից քննարկվող իրավական հարցը նույնն է, ուստի դրա հիմնավորվածությանն անդրադառնում է ստորև շարադրված ընդհանուր պատճառաբանությամբ.

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ նույն օրենսգրքով սահմանված կարգով իրավունք ունի դիմելու վարչական դատարան, եթե համարում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամ դրա պաշտոնատար անձի վարչական ակտով, գործողությամբ կամ անգործությամբ`

1) խախտվել են կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել նրա` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ (այսուհետ՝ Սահմանադրություն), միջազգային պայմանագրերով, օրենքներով կամ այլ իրավական ակտերով ամրագրված իրավունքները և ազատությունները, ներառյալ, եթե`

ա. խոչընդոտներ են հարուցվել այդ իրավունքների և ազատությունների իրականացման համար,

բ. չեն ապահովվել անհրաժեշտ պայմաններ այդ իրավունքների իրականացման համար, սակայն դրանք պետք է ապահովվեին Սահմանադրության, միջազգային պայմանագրի, օրենքի կամ այլ իրավական ակտի ուժով.

2) նրա վրա ոչ իրավաչափորեն դրվել է որևէ պարտականություն.

3) նա վարչական կարգով ոչ իրավաչափորեն ենթարկվել է վարչական պատասխանատվության։

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վարչական դատարանին ընդդատյա են հանրային իրավահարաբերություններից ծագող բոլոր գործերը (...)։

ՀՀ սահմանադրական դատարանը 03.02.2009 թվականի թիվ ՍԴՈ-787 որոշմամբ արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ դատական պաշտպանության իրավունքի բաղկացուցիչ տարրն է անձի՝ այն դատարանում իր գործի քննության իրավունքը, որի ընդդատությանն օրենքով հանձնված է տվյալ գործը:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ անդրադարձել է անձի՝ վարչական դատարան դիմելու իրավունքին և հանրային իրավահարաբերությունների հասկացությանն ու արձանագրել, որ անձը ՀՀ վարչական դատարան դիմելու իրավունք է ձեռք բերում այն դեպքում, երբ համարում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամ դրանց պաշտոնատար անձանց վարչական ակտերով, գործողություններով կամ անգործությամբ խախտվել կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել իր իրավունքները և ազատությունները, կամ երբ նրա վրա ոչ իրավաչափորեն դրվել է որևէ պարտականություն, կամ երբ նա վարչական կարգով ոչ իրավաչափորեն ենթարկվել է վարչական պատասխանատվության, սակայն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամ դրանց պաշտոնատար անձանց կողմից անձի իրավունքների և ազատությունների խախտման փաստը միայն դեռևս բավարար չէ ՀՀ վարչական դատարան դիմելու համար, քանի դեռ այդպիսի խախտման հետևանքով առաջացող դատական գործը չի ծագում հանրային իրավահարաբերությունից: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է նաև, որ հանրային իրավահարաբերություններն այն իրավահարաբերություններն են, որոնք ծագում են պետական մարմինների իրականացրած գործադիր-կարգադրիչ գործունեության ընթացքում: Այսինքն` այդպիսի իրավահարաբերությունները և դրանց արդյունքները պետք է ունենան հանրային` համընդհանուր բնույթ, ի տարբերություն մասնավոր՝ կոնկրետ անձին վերաբերող, իրավահարաբերության (տե´ս, Արևիկ Արուչյանն ընդդեմ «ՀԷԳ-90» ՍՊԸ-ի և Դանիել Գրիգորյանի թիվ ԵԱՔԴ/0433/02/11 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.07.2011 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, ամփոփելով նախկին դիրքորոշումները, մեկ այլ որոշմամբ հավելել է, որ հանրային է այն իրավահարաբերությունը, որում կողմերից մեկի դերում անպայմանորեն հանդես է գալիս հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտը, որն այդ հարաբերության ընթացքում հանրային շահի իրացման կապակցությամբ իրացնում է օրենքով սահմանված իր հանրային իշխանական լիազորությունները: Իրավահարաբերության հանրային լինելու և դրանից բխող վեճը վարչական դատարանին ընդդատյա լինելու հանգամանքը պարզելու նպատակով պետք է գնահատման առարկա դարձվեն հետևյալ հանգամանքները.

1. արդյո՞ք իրավահարաբերության կողմերից մեկը հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտ է, թե՝ ոչ,

2. արդյո՞ք այդ իրավահարաբերության բովանդակությունը կազմում է հանրային իշխանական լիազորությամբ օժտված սուբյեկտի կողմից իր հանրային իշխանական լիազորությունների իրականացման պարտականությունը, թե՝ ոչ,

3. արդյո՞ք այդ իրավահարաբերությունը ծագել է հանրային շահի իրացման կապակցությամբ (իրավահարաբերությունն ուղղված է եղել հանրային շահի` սոցիալ-իրավական պրակտիկայում իրացմանը և առարկայացմանը), թե՝ ոչ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ միայն վերոգրյալ պայմանների միաժամանակյա առկայության դեպքում է հնարավոր փաստել իրավահարաբերության հանրային լինելու հանգամանքը, ինչպես նաև այդ հարաբերությունից բխող վեճերի ընդդատության հարցը՝ հաշվի առնելով նաև այն կարևոր հանգամանքը, որ հանրային հարաբերություններից բխող բոլոր վեճերը չեն, որ վերապահված են վարչական դատարանի քննությանը, քանի որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ վարչական դատարանին ընդդատյա չեն Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի (...) ենթակայությանը վերապահված գործերը, ընդհանուր իրավասության դատարանի ենթակայությանը վերապահված քրեական գործերը, ինչպես նաև պատժի կատարման հետ կապված գործերը (տե՛ս, Գոռիշխան Իշիկյանն ընդդեմ ««ԱՐՄԵՆԻԱ» ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆՆԵՐ» ՓԲԸ-ի և ՀՀ կառավարությանն առընթեր քաղաքացիական ավիացիայի գլխավոր վարչության, երրորդ անձ Հռիփսիմե Իշիկյանի թիվ ԵՄԴ/1029/02/14 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.04.2016 թվականի որոշումը)։

Հիմք ընդունելով վերոգրյալը՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, Լուսինե Սահակյանն ընդդեմ Պալատի գործով կայացված որոշմամբ Պալատի բողոքի քննության շրջանակներում անհրաժեշտ համարելով պարզել՝

1) արդյո՞ք այդ գործով վեճը ծագել է հանրային, թե մասնավոր իրավահարաբերությունից,

2) արդյո՞ք այդ գործը ենթակա է քննության առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում, թե վարչական դատարանում,

3) արդյո՞ք ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իրավասու է իրականացնել այդ գործով վճռաբեկ բողոքի քննություն,

արձանագրել է, որ իրավահարաբերության բնույթը պարզելու համար հարկավոր է այն դիտարկել շահերի տեսության, ենթակարգության տեսության և հատուկ իրավունքի տեսության համատեքստում։ Ըստ շահերի տեսության` հանրային իրավունքը մասնավորից տարբերվում է այն շահի տեսակով, որոնք պաշպանվում են առանձին իրավանորմով։ Այն իրավանորմերը, որոնք ծառայում են հանրային կամ ընդհանուր շահին, պատկանում են հանրային իրավունքին։ Մինչդեռ, մասնավոր իրավանորմերը ծառայում են մասնավոր կամ անհատական շահերին։ Ենթակարգության տեսությունը ելնում է մասնակիցների հարաբերությունների բնույթից և կիրառվում է միայն այն դեպքում, երբ հարաբերության մասնակիցներն են մի կողմից պետությունը, իսկ մյուս կողմից քաղաքացին։ Ըստ այս տեսության՝ այն իրավանորմերը, որոնք կարգավորում են հանրային իշխանությունը կրողների գործողությունները, համարվում են հանրային-իրավական, երբ դրանք վերաբերում են վերադասության-ենթակայության հարաբերությանը։ Եթե մասնակիցների միջև առկա է վերադասության-ենթակայության հարաբերություն, ապա իրավահարաբերությունը հանրային է, իսկ եթե իրավունքի երկու սուբյեկտները միմյանց առջև հանդես են գալիս իրավահավասար կերպով, ապա առկա են մասնավոր-իրավական հարաբերություններ։ Հատուկ իրավունքի տեսությունն իր հերթին նույնպես կոչված է պարզելու վեճի հանրային-իրավական բնույթը։ Այն ելնում է վեճը լուծող իրավանորմերի իրավական բնույթից։ Ըստ այս տեսության՝ եթե վեճը լուծվում է հանրային-իրավական նորմերի միջոցով, ապա առկա է հանրային-իրավական վեճ, իսկ եթե վեճը լուծում են մասնավոր-իրավական նորմերը, ապա կունենանք մասնավոր-իրավական վեճ։

Միևնույն ժամանակ վերոնշյալ տեսությունների հիմքում դրված չափանիշներից ելնելով՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, գտնելով, որ անհրաժեշտ է անդրադառնալ հետևյալ հարցերին՝

- որ նորմերն են լուծում վեճը,

- արդյո՞ք դրանք հանրային-իրավական նորմեր են (ինչ շահերի պաշտպանությանն են ուղղված այդ նորմերը),

- արդյո՞ք իրավահարաբերության մասնակիցների միջև առկա է վերադասության-ենթակայության հարաբերություն,

ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 64-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի, Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեի «Փաստաբանի մասնագիտական գործունեության ազատության մասին» 25.10.2000 թվականի թիվ Rec (2000) 21 հանձնարարականի, որով ընդգծվել է իրավաբանների և իրավաբանական միությունների հիմնարար դերը մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությունն ապահովելու գործում, Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից 07.09.1990 թվականին ընդունված «Իրավաբանների դերին վերաբերող հիմնարար սկզբունքներ» վերտառությամբ փաստաթղթի, որով կառավարությունները և իրավաբանների արհեստակցական միավորումներն օժանդակում են օրենքին համապատասխան մարդկանց իրավունքների ու պարտականությունների մասին և նրանց հիմնարար ազատությունները պաշտպանելու գործում իրավաբանների ունեցած կարևոր դերի մասին նրանց իրազեկելուն ուղղված ծրագրերի իրականացմանը, «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի և 2-րդ մասի 4-րդ կետի, 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի, 39.9-րդ հոդվածի վկայակոչմամբ իրավական դիրքորոշում է արտահայտել այն մասին, որ պետությունը ՀՀ Սահմանադրությամբ ստանձնած գործառույթների իրականացումը կարող է պատվիրակել նաև մասնավոր անձանց։ Պետությունը որակյալ իրավաբանական օգնությամբ ապահովելու ոլորտում իր՝ ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված գործառույթների իրականացումն օրենքով վերապահել է Պալատին՝ վերջինիս, ի թիվս այլ լիազորությունների, վերալիազորելով նաև փաստաբաններին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելը։

Միաժամանակ, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ ինքնին Պալատը հիմնադրվել է «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի ուժով, և ստեղծված լինելով օրենքի հիման վրա՝ իրականացնում է հանրային նշանակության կարևոր գործառույթներ, այն է՝ կոչված է ապահովելու Հայաստանի Հանրապետությունում փաստաբանների վերապատրաստման, ուսուցման և արտոնագրման գործընթացները։ Պալատը քննարկվող հարաբերություններում հանդես է գալիս որպես հանրային իշխանության կրող։

Արդյունքում, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, վերոգրյալի հիման վրա անդրադառնալով վեճը կարգավորող իրավական նորմերի բնույթը պարզելու հարցին, արձանագրել է, որ հանրային իրավունքին են պատկանում այն նորմերը, որոնք իրենց ցանկացած հնարավոր կիրառման դեպքում միակողմանիորեն լիազորում կամ պարտավորեցնում են բացառապես հանրային իշխանության կրողին՝ որպես այդպիսին, իսկ այն նորմերը, որոնք լիազորում կամ պարտավորեցնում են յուրաքանչյուրին, պատկանում են մասնավոր իրավունքին։ Փաստաբանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու առնչությամբ ծագող հարաբերությունները կարգավորող իրավական նորմերը պատկանում են հանրային իրավունքին, քանի որ դրանք փաստաբաններին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելը լիազորում են բացառապես Պալատին։ Փաստաբաններին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարցերը կարգավորվում են «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքով, ինչպես նաև փաստաբանական պալատի խորհրդի կողմից ընդունված Փաստաբանի վարքագծի կանոնագրքով, որն իր հերթին միտված է սահմանելու թույլատրելի վարքագծի այն կանոնները, որոնցով պետք է առաջնորդվեն փաստաբաններն իրենց փաստաբանական գործունեության ողջ ընթացքում։ Խորհուրդը Պալատի ներքին կառուցվածքային համակարգում հանդիսանում է և՛ դրա գործադիր մարմինը, և՛ կարգապահական վարույթ իրականացնող մարմինը։ Յուրաքանչյուրի՝ սահմանադրորեն երաշխավորված որակյալ իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքի ապահովումն ուղղված է հանրային շահի սպասարկմանը, ուստի նշված գործառույթի իրականացման առնչությամբ ծագող հարաբերությունները կարգավորող իրավական նորմերն ունեն հանրային բնույթ (տե՛ս, Լուսինե Սահակյանն ընդդեմ ՀՀ փաստաբանների պալատի թիվ ԵԴ/38635/02/19 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 13.05.2022 թվականի որոշումը)։

Նույն որոշմամբ անդրադառնալով իրավահարաբերության մասնակիցների միջև ենթակարգության-վերադասության առկայությանը՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարել նշել, որ Պալատ-փաստաբան հարաբերությունները բնորոշվում են նաև ցանկացած մասնավոր, այդ թվում՝ աշխատանքային հարաբերությունների ծագման հիմք հանդիսացող գործարքի (պայմանագրի) բացակայությամբ: Պալատի խորհրդի կողմից փաստաբանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ որոշումը կայացվում է Պալատի հանրային իշխանական լիազորությունների գործադրման արդյունքում և միակողմանի ազդեցություն է ունենում հասցեատեր հանդիսացող փաստաբանի համար։ Հանրային իրավահարաբերություններում որպես հանրային իշխանության կրող կարող են հանդես գալ ոչ միայն պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինները, այլև պետության կողմից օրենքով պատվիրակված հանրային գործառույթ իրականացնող մասնավոր անձինք։ Ավելին, պետության օրենսդրական քաղաքականությունն ընթանում է այն հունով, որ հանրային շահի առնչությամբ ծագող բոլոր իրավական վեճերի քննությունը վերապահվել է ՀՀ վարչական դատարանին։ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին 18.05.2015 թվականի օրենքի համաձայն՝ նշված օրենսգրքի 5-րդ բաժինը լրացվել է «Անձնական տվյալների պաշտպանության վերաբերյալ գործերի վարույթը» վերտառությամբ 29.2-րդ գլխով, որով սահմանվել են վարչական դատարանին ընդդատյա՝ անձնական տվյալների պաշտպանության վերաբերյալ գործերը (անձնական տվյալների պաշտպանության ոլորտում որպես ծագող հարաբերությունների կողմ են հանդիսանում ոչ միայն պետական կառավարման կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինները, պետական կամ համայնքային հիմնարկները կամ կազմակերպությունները, այլև ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք): Նշված լրացումով օրենսդիրը նախատեսել է, որ դրանց վրա տարածվում են ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված վիճարկման կամ պարտավորեցման կամ գործողության կատարման կամ ճանաչման հայցի կանոնները։ Այսպիսով, փաստաբանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու որոշումը վիճարկելու հայցերի նկատմամբ ևս կիրառելի են ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված՝ վիճարկման հայցերին վերաբերող իրավական նորմերը։

Սույն գործով ևս Վճռաբեկ դատարանը վերահաստատում է իր կողմից արտահայտված վերը նշված դիրքորոշումները:

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումների կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.

Սույն գործի փաստերի համաձայն՝ Պալատի նախագահի առաջին տեղակալը 11.03.2019 թվականին կայացրել է թիվ 64-Ա/ԿԳ-19014 որոշումը, որով փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանի նկատմամբ հարուցվել է կարգապահական վարույթ` «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի, 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետի և Կանոնագրքի 2.9.1 ենթակետի խախտման հատկանիշներով: Պալատի խորհուրդը 11.06.2019 թվականին կայացրել է թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումը, որով փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանը ճանաչվել է մեղավոր «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի, 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետի և Կանոնագրքի 2.9.1 ենթակետի պահանջների խախտման համար: Վերջինիս նկատմամբ կիրառվել է կարգապահական տույժ՝ նկատողություն:

Տիգրան Աթանեսյանը հայցադիմում է ներկայացրել Դատարան՝ պահանջելով անվավեր ճանաչել Պալատի խորհրդի 11.06.2019 թվականին կայացրած թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումը:

Դատարանի 17.12.2020 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:

Վերաքննիչ դատարանը 15.04.2021 թվականի որոշմամբ Դատարանի 17.12.2020 թվականի վճիռն ամբողջությամբ բեկանել է և քաղաքացիական գործի վարույթը կարճել՝ պատճառաբանելով, որ «(...) վեճը ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 182-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի հիմքով չէր կարող քննվել քաղաքացիական դատավարության կանոններով, քանի որ դրա արդյունքում վտանգվում է անձի՝ սահմանադրական ամրագրում ստացած դատական պաշտպանության իրավունքը, որն արտահայտվելու է նրա համար ակնհայտորեն անհավասար դատավարական պայմաններ առաջադրելով։ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 11-րդ կետի համաձայն, դատական ակտը բոլոր դեպքերում ենթակա է բեկանման, եթե ստորադաս դատարանում եղել է գործի վարույթը կարճելու հիմք, որպիսի հանգամանքն իր հերթին նույն հոդվածի 3-րդ մասի հիմքով ուղղակիորեն առարկայազուրկ է դարձնում բողոքի հիմքերին և հիմնավորումներին անդրադառնալը։ Հետևաբար, Վերաքննիչ դատարանը գտնում է, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 380-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետի հիմքով պետք է ամբողջությամբ բեկանել Դատարանի վճիռը և կարճել գործի վարույթը»։

Նման պայմաններում Վճռաբեկ դատարանը, հիմք ընդունելով, որ Տիգրան Աթանեսյանի նկատմամբ Պալատի նախագահի առաջին տեղակալի կողմից 11.03.2019 թվականին ընդունված թիվ 64-Ա/ԿԳ-19014 և Պալատի խորհրդի կողմից 11.06.2019 թվականին ընդունված թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումների արդյունքում կողմերի միջև ծագել են վարչական իրավահարաբերություններ, որոնց կապակցությամբ նրանց միջև ծագած այդ վեճը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի ուժով ընդդատյա է ՀՀ վարչական դատարանին, արձանագրում է, որ Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը հիմնավոր է և բխում է վերը նշված նորմատիվ ակտերի վերլուծության արդյունքում տրված մեկնաբանություններից:

Միևնույն ժամանակ Վճռաբեկ դատարանը, սույն գործով Վերաքննիչ դատարանի կողմից 15.04.2021 թվականին կայացված որոշման մեջ «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի մեկնաբանությունը համեմատական վերլուծության ենթարկելով թիվ ԵԴ/2398/02/18 քաղաքացիական գործով ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 26.03.2020 թվականի որոշման, ինչպես նաև թիվ ՎԴ/1073/05/19 վարչական գործով ՀՀ վարչական դատարանի 22.02.2019 թվականի «Հայցադիմումը վերահասցեագրելու մասին» որոշման մեջ նույն նորմին տրված մեկնաբանության հետ, արձանագրում է, որ Պալատի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքի քննությամբ վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու հիմքը հիմնավոր է, սակայն վերջինիս կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքն անհիմն է և ենթակա է մերժման վերը նշված պատճառաբանությամբ:

Ամփոփելով վերոգրյալ իրավական և փաստական վերլուծությունները՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ վճռաբեկ բողոքների հիմքերի առկայությունը բավարար չէ Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը բեկանելու համար, քանի որ սույն գործի փաստերի և հայտնած իրավական դիրքորոշումների համատեքստում Վերաքննիչ դատարանի որոշումն իրավաչափ է: Հետևաբար սույն գործով անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված` վճռաբեկ բողոքները մերժելու և դատական ակտն օրինական ուժի մեջ թողնելու Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը:

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ.

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 101-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են բավարարված հայցապահանջների չափին համամասնորեն:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վերաքննիչ կամ Վճռաբեկ դատարան բողոք բերելու և բողոքի քննության հետ կապված դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են «Դատական ծախսերը» վերտառությամբ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ գլխի կանոններին համապատասխան:

Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ Տիգրան Աթանեսյանի և Պալատի կողմից վճռաբեկ բողոքների համար պետական տուրքը վճարված լինելու պարագայում պետական տուրքի հարցը պետք է համարել լուծված` նկատի ունենալով, որ վերջիններիս վճռաբեկ բողոքները ենթակա են մերժման:

Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով դատական ծախսերը կազմված են միայն պետական տուրքի գումարից:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ, 406-րդ և 408-րդ հոդվածներով Վճռաբեկ դատարանը

Հատուկ կարծիք

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի կողմից թիվ ԵԴ/27468/02/19 քաղաքացիական գործով 02.03.2023 թվականին կայացված որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերի վերաբերյալ

02.03.2023 թվական

 Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան), 2023 թվականի մարտի 02-ին գրավոր ընթացակարգով քննելով Տիգրան Աթանեսյանի և ՀՀ փաստաբանների պալատի (այսուհետ` Պալատ) վճռաբեկ բողոքները ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 15.04.2021 թվականի որոշման դեմ ըստ հայցի Տիգրան Աթանեսյանի ընդդեմ Պալատի՝ Պալատի խորհրդի որոշումն անվավեր ճանաչելու պահանջի մասին, Վճռաբեկ դատարանի դատավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ որոշել է Տիգրան Աթանեսյանի և Հայաստանի Հանրապետության փաստաբանների պալատի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքները մերժել, ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 15.04.2021 թվականի որոշումը թողնել օրինական ուժի մեջ:

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի դատավոր Գ. Հակոբյանս, համաձայն չլինելով վերը նշված որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության կարծիքի հետ, ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 9-րդ և 10-րդ մասերով, շարադրում եմ իմ հատուկ կարծիքն այդ մասերի վերաբերյալ:

1. Վճռաբեկ դատարանը որպես գործի դատավարական նախապատմություն նշել է հետևյալը.

 «Դիմելով դատարան` Տիգրան Աթանեսյանը պահանջել է անվավեր ճանաչել Պալատի խորհրդի 11.06.2019 թվականին կայացրած թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումը:

Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր` Ս. Երիցյան) (այսուհետ` Դատարան) 17.12.2020 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 15.04.2021 թվականի որոշմամբ Դատարանի 17.12.2020 թվականի վճիռն ամբողջությամբ բեկանվել է, և քաղաքացիական գործի վարույթը կարճվել է:

Վերաքննիչ դատարանի դատավոր Ն. Մարգարյանը 15.04.2021 թվականին ներկայացրել է հատուկ կարծիք:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոքներ են ներկայացրել Տիգրան Աթանեսյանը և Պալատը (նախագահ՝ Արա Զոհրաբյան):

Տիգրան Աթանեսյանի վճռաբեկ բողոքի դեմ պատասխան է ներկայացրել Պալատը (ներկայացուցիչ` Գարիկ Հախնազարյան)»:

2. Վճռաբեկ դատարանը որպես վճռաբեկ բողոքի հիմքեր, հիմնավորումներ և պահանջ նշել է հետևյալը.

«Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը սխալ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 182-րդ հոդվածը:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանն ըստ էության վերաքննիչ բողոքի հիմնավորումներին և փաստարկներին չի անդրադարձել, այլ գտել է, որ փաստաբանի և Պալատի միջև առկա վեճերը, այդ թվում` սույն վեճը, չեն կրում մասնավոր, այն է՝ քաղաքացիաիրավական բնույթ, այլ հանդիսանում են հանրային ոլորտի իրավահարաբերություններ, ուստի նմանատիպ վեճերը ենթակա են քննության վարչական դատավարության կարգով:

Բողոք բերած անձը, ըստ էության համաձայն լինելով Վերաքննիչ դատարանի այդ մոտեցմանը, այդուհանդերձ գտել է, որ դրա հետևանքով զրկվել է պատասխանողի կողմից իր խախտված իրավունքի պաշտպանության իրավունքից, քանի որ Պալատի խորհրդի որոշումները հնարավոր է վիճարկել դատական կարգով դրանք ստանալուց հետո մեկամսյա ժամկետում: Բացի այդ, առկա են նաև հայց ներկայացնելու սահմանափակ ժամկետներ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում:

Նման պայմաններում, Պալատի խորհրդի կողմից 11.06.2019 թվականին կայացված որոշման վիճարկումը դատական կարգով դառնում է գործնականում անիրագործելի:

Դատարան դիմելիս, բողոք բերած անձի համար հայտնի չի եղել այն հանգամանքը, որ Պալատի խորհրդի որոշման վիճարկումը պետք է կատարվի վարչական դատավարության կարգով, քանի որ մինչ դատարան դիմելու պահը քաղաքացիական դատավարության կարգով քննվել են հարյուրավոր գործեր ըստ փաստաբանների հայցերի ընդդեմ Պալատի:

Բողոքարկվող որոշմամբ խախտվել է ՀՀ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածով և «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածով երաշխավորված արդար դատաքննության իր իրավունքը:

Սույն բողոքի քննության արդյունքում ՀՀ վճռաբեկ դատարանը կարող է կայացնել դատական ակտ, որով նաև կամրագրվի նմանատիպ վեճերի վարչական դատավարության կարգով լուծելու հիմնավորվածությունը, այսինքն՝ կամրագրվի վերաքննիչ դատարանի մոտեցումը, միևնույն ժամանակ դիրքորոշում կարտահայտվի այն հարցի վերաբերյալ, որ նմանատիպ դեպքերում վարչական դատարանը, ստանալով հայցադիմումը, պարտավոր է այն վարույթ ընդունել՝ հարգելի համարելով ժամկետների բացթողումը:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 15.04.2021 թվականի որոշումը և գործն ուղարկել առաջին ատյանի դատարան՝ ամբողջ ծավալով նոր քննության կամ հիմնավորել և պատճառաբանել բողոքարկվող որոշումը»:

2.1 Վճռաբեկ դատարանը որպես Պալատի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքի հիմքեր, հիմնավորումներ և պահանջ նշել է հետևյալը.

«Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 64-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերը, 7-րդ հոդվածի 1-ին մասը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերը, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 1-ին հոդվածը:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է, որ Պալատը հանդիսանում է հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ, քանի որ ի թիվս այլ հատկանիշների՝ ստեղծված է օրենքի հիման վրա, Պալատի իրագործվող խնդիրների մի մասը հանրային իրավունքի տիրույթում են, առանց Պալատին անդամագրվելու՝ անձը չի կարող փաստաբանի կարգավիճակ ձեռք բերել: Պալատը չի հանդիսանում պետական (վարչական) մարմին: Ավելին, ունենալով պարտադիր անկախության հատկանիշ, չի կարող մտնել պետական կամ տեղական ինքնակառավարման համակարգի մեջ:

Վերաքննիչ դատարանը, խախտելով վերը նշված իրավանորմերի պահանջները, քաղաքացիական դատավարության կարգով սահմանված ենթակայությունը «փոփոխել է» վարչական դատավարության ենթակայությամբ:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 1-ին հոդվածը հստակ գծել է վարչական դատավարության սահմանները և սուբյեկտային կազմը, ըստ այդմ, նշելով վիճող կողմերին: Նշված նորմով սահմանված պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց նորմատիվ իրավական և վարչական ակտերի, գործողությունների կամ անգործության դեմ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց կողմից ներկայացված հայցադիմումների սահմաններում երբեք չի կարող պատասխանողի դերում հանդես գալ Պալատը: Ավելին, ելնելով ՀՀ Սահմանադրության 64-րդ հոդվածի 2-րդ մասով, ինչպես նաև «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերով, 7-րդ հոդվածի 1-ին մասով երաշխավորված անկախության հատկանիշից, Պալատին չի կարելի արհեստականորեն ներառել պետական մարմինների համակարգում:

Վերաքննիչ դատարանը հակասել է ինչպես վերոհիշյալ նորմերի պահանջներին, այնպես էլ դատարանների, այդ թվում՝ վերաքննիչ դատարանի կողմից նույն հարցերով ձևավորված դատական պրակտիկային:

Վերաքննիչ դատարանի կողմից բերված ըստ էության այն փաստարկը, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով փաստաբանը դատական պաշտպանության առավել արդյունավետ հնարավորություն ունի, քան ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով, հիմնավոր չէ և չի կարող արդարացնել Պալատին պետական մարմինների համակարգում «ներառելը», հետևյալ պատճառաբանությամբ.

1. հանրային իրավունքի մասով փաստաբանը Պալատի հետ կարող է տեսականորեն վեճ ունենալ միայն հետևյալ իրավիճակներում.

ա. արտոնագիր տրամադրելու մասին դիմումը Պալատի խորհրդի կողմից քննարկելու ժամանակ,

բ. արտոնագիրը կասեցնելու կամ վերսկսելու ժամանակ,

գ. արտոնագիրը, ոչ որպես կարգապահական տույժ, դադարեցնելու ժամանակ,

դ. անդամավճարի կամ վերապատրաստման հարցերով կարգապահական տույժ կիրառելու ժամանակ (այս գործերով պատասխանատվության ենթարկված փաստաբանը չունի հակառակորդ կողմ):

Կարգապահական մյուս գործերով Պալատը գործում է որպես «արբիտր», քանի որ կան վիճող կողմեր:

2. Ապացուցման բեռը բաշխելիս՝ դատարանները Պալատի վրա դնում են խորհրդի վիճահարույց որոշման օրինականությունը և հիմնավորվածությունը հաստատող փաստերն ապացուցելու պարտականություն: Հետևաբար, «ex officio» կանոնի de jure բացակայությունը չի նսեմացնում հայցվոր փաստաբանի դատավարական հնարավորություններն ապացուցման գործընթացում:

3. Հայցվոր փաստաբանը կաշկանդված չէ վկայակոչել իր նախընտրելի նյութական իրավունքի (այդ թվում՝ ՀՀ Սահմանադրության) նորմերը՝ հաշվի առնելով Պալատի կարգավիճակը և առանձնահատկությունը:

Վերոգրյալից հետևում է, որ Պալատի և փաստաբանի միջև առկա վեճը չէր կարող քննվել ու լուծվել ՀՀ վարչական դատարանում:

Փաստաբանների կողմից Պալատի որոշումների վիճարկման գործերով ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի կողմից քննվել են բազմաթիվ վերաքննիչ բողոքներ, որոնք վերաքննիչ դատարանն ընդունել է վարույթ, ըստ էության քննել և կայացրել որոշումներ:

Նշված որոշումներից և ոչ մեկով վերաքննիչ դատարանը կասկածի տակ չի դրել Պալատի մասնակցությամբ գործերի ենթակայությունն ու փաստացի ընդունել է, որ Պալատի մասնակցությամբ գործերն ունեն քաղաքացիական բնույթ և պետք է քննության առնվեն քաղաքացիական, այլ ոչ թե վարչական դատարանի կողմից:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նույնպես քննել և ըստ էության որոշում է կայացրել փաստաբանների և Պալատի միջև առաջացած վեճերով, և չի արձանագրել քաղաքացիական գործի վարույթը կարճելու հիմք, որն անկախ բողոքի փաստարկներից, դատական ատյանը պարտավոր էր իրականացնել, եթե այդպիսի իրավիճակ արձանագրեր: Այդ որոշումների թվին են դասվում՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի՝ թիվ ԵԿԴ/3128/02/15 գործով 28.06.2019 թվականի, թիվ ԵԿԴ/2598/02/11 գործով 25.12.2012 թվականի որոշումները:

Բացի այդ, Վերաքննիչ դատարանը բողոքարկվող որոշման մեջ չի հիմնավորել Պալատի մասնակցությամբ նախորդիվ քննված գործերով վերաքննիչ դատարանի արտահայտած դիրքորոշումների անտեսումը:

Վերը նշված փաստարկների ուժով Վերաքննիչ դատարանի թույլ տված դատական սխալն ազդել է գործի ելքի վրա, քանի որ վերաքննիչ բողոքը մերժելու փոխարեն՝ Վերաքննիչ դատարանը կարճել է գործի վարույթը:

Թեև Վերաքննիչ դատարանը գործի վարույթը կարճել է, դրանով իսկ հայցվորի հայցի հիման վրա նյութական իրավական հետևանք չի առաջադրել Պալատին, սակայն Վերաքննիչ դատարանի կողմից Պալատի և փաստաբանի միջև ծագած վեճերով Պալատին վարչական դատարան ուղղորդելու մասն անբարենպաստ է Պալատի համար վերոգրյալ փաստարկների համաձայն:

Բողոքարկվող որոշմամբ Վերաքննիչ դատարանի դիրքորոշումն այն մասին, որ Պալատի և փաստաբանի միջև վեճը վարչական դատավարության կարգով պետք է քննվի, ինչը հիմք է հանդիսացել քաղաքացիական գործի վարույթը կարճելու համար, հակասում է ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի թիվ ԵԴ/2398/02/18 գործով, ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/1073/05/19 գործով դատական ակտերով կայացված այն դիրքորոշումներին, ըստ որոնց՝ Պալատի և փաստաբանի միջև վեճը քաղաքացիական դատավարության կարգով քննվող վեճ է:

Պալատի և փաստաբանների միջև ծագած բոլոր վեճերը քննվել են բացառապես քաղաքացիական դատարանի կողմից, այդ թվում՝ հայցվորի՝ Պալատի որոշումների վիճարկման գործերով: Սույն գործով ևս քաղաքացիական դատարանը հայցադիմումն ընդունել է վարույթ, ըստ էության քննել և կայացրել է վճիռ, սակայն Վերաքննիչ դատարանը կարճել է այն հիմքով, որ Պալատի և փաստաբանների միջև ծագած վեճը քաղաքացիական դատավարության կանոններով քննվել չէր կարող: Վարչական դատարանն իր հերթին գտել է, որ Պալատի և փաստաբանների միջև ծագած վեճերը ենթակա չեն վարչական դատարանում քննության, ուստի Պալատի և փաստաբանների միջև ծագած վեճերով կողմերը զրկվում են դատարան դիմելու իրավունքից

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 15.04.2021 թվականի որոշումը և գործն ուղարկել համապատասխան ստորադաս դատարան՝ նոր քննության»։

2.2․ Վճռաբեկ դատարանը որպես Տիգրան Աթանեսյանի վճռաբեկ բողոքի դեմ Պալատի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքի պատասխանի հիմնավորումներ նշել է հետևյալը.

«Վճռաբեկ բողոքն անհիմն է և ամբողջությամբ ենթակա է մերժման հետևյալ պատճառաբանությամբ.

Կարգապահական պատասխանատվության հիմք է հանդիսանում անձի կողմից կատարված կարգապահական խախտումը՝ անդամավճարները չվճարելը, իսկ հայցվորն իր կողմից իրավախախտումը կատարելու (նշված ժամանակահատվածում անդամավճար վճարած չլինելու) հանգամանքը չի ժխտում:

Պալատի խորհրդի որոշման իրավաչափությունը գնահատելիս որևէ իրավական նշանակություն չունի փաստաբանի վրա դրված անդամավճարի պարտավորության չափը, քանի որ առկա է փաստաբանի կողմից կատարված իրավախախտում, ինչի համար սահմանված է պատասխանատվություն, և ինչի համար Պալատի խորհրդի կողմից նշանակվել է նվազագույն խստությամբ կարգապահական տույժ՝ նկատողություն:

Ինչ վերաբերում է բողոքաբերի այն դիրքորոշմանը, որ Պալատի և փաստաբանի միջև առկա վեճը պետք է քննվի և լուծվի ՀՀ վարչական դատարանում, ապա Պալատը նշված դիրքորոշմանն անդրադարձել է իր վճռաբեկ բողոքում:

Հետևաբար՝ բողոք բերած անձի պահանջն անհիմն է և ենթակա է մերժման»։

3. Վճռաբեկ դատարանը որպես վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստեր նշել է հետևյալը.

«Վճռաբեկ բողոքների քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը`

1) Փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանը (փաստաբանական գործունեության արտոնագիր՝ թիվ 78) հանդիսանում է ՀՀ փաստաբանների պալատի անդամ։

2) Պալատի խորհրդի 11.06.2019 թվականի թիվ 137-րդ ԿԳ նիստի թիվ ԿԴ/87-Ա որոշմամբ փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանը ճանաչվել է մեղավոր «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի, 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետի և Փաստաբանի վարքագծի կանոնագրքի (այսուհետ՝ Կանոնագիրք) 2.9.1 ենթակետի պահանջների խախտման համար: Վերջինիս նկատմամբ կիրառվել է կարգապահական տույժ՝ նկատողություն (հատոր 1-ին, գ․թ․ 32-35):

3) Թիվ ԿԳ/87-Ա որոշման հիմք են հանդիսացել.

- փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանի կողմից 125.000 ՀՀ դրամի չափով՝ 2017 թվականի հունվարից 2019 թվականի հունվար (ներառյալ) ամիսներն ընկած ժամանակահատվածի համար անդամավճարի մուծման չկատարված պարտավորությունը (հաստատվել է Պալատի գլխավոր հաշվապահի կողմից 06.03.2019 թվականին տրամադրված տեղեկանքով),

- փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանն իր անդամավճարի պարտքը չի մարել (հաստատվել է Պալատի գլխավոր հաշվապահի կողմից 10.06.2019 թվականին Խորհրդին տրամադրված տեղեկանքով) (հատոր 1-ին, գ․թ․ 32-35, 58, 59)»:

4. Վճռաբեկ դատարանը որպես պատճառաբանություններ և եզրահանգումներ նշել է հետևյալը.

«Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով Տիգրան Աթանեսյանի վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է եղել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ՝ նույն հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի իմաստով այն է՝ բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի միատեսակ կիրառության համար, ինչպես նաև վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ` նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ Վերաքննիչ դատարանի կողմից առերևույթ թույլ է տրվել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 182-րդ հոդվածի այնպիսի խախտում, որով խաթարվել է արդարադատության բուն էությունը, և որը հերքվում է ստորև ներկայացվող փաստարկներով:

Պալատի վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ՝ նույն հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի միատեսակ կիրառության համար, քանի որ այլ գործերով ստորադաս դատարանների՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերում «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածը կիրառվել է հակասող մեկնաբանությամբ: Միաժամանակ, վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ` նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ Վերաքննիչ դատարանի կողմից առերևույթ թույլ է տրվել ՀՀ Սահմանադրության 64-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի, 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 1-ին հոդվածի այնպիսի խախտում, որով խաթարվել է արդարադատության բուն էությունը, և որը հերքվում է ստորև ներկայացվող փաստարկներով:

Նկատի ունենալով, որ Տիգրան Աթանեսյանի և Պալատի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքներում բարձրացված հարցերի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի կողմից քննարկվող իրավական հարցը նույնն է, ուստի դրա հիմնավորվածությանն անդրադառնում է ստորև շարադրված ընդհանուր պատճառաբանությամբ.

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ նույն օրենսգրքով սահմանված կարգով իրավունք ունի դիմելու վարչական դատարան, եթե համարում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամ դրա պաշտոնատար անձի վարչական ակտով, գործողությամբ կամ անգործությամբ`

1) խախտվել են կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել նրա` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ (այսուհետ՝ Սահմանադրություն), միջազգային պայմանագրերով, օրենքներով կամ այլ իրավական ակտերով ամրագրված իրավունքները և ազատությունները, ներառյալ, եթե`

ա. խոչընդոտներ են հարուցվել այդ իրավունքների և ազատությունների իրականացման համար,

բ. չեն ապահովվել անհրաժեշտ պայմաններ այդ իրավունքների իրականացման համար, սակայն դրանք պետք է ապահովվեին Սահմանադրության, միջազգային պայմանագրի, օրենքի կամ այլ իրավական ակտի ուժով.

2) նրա վրա ոչ իրավաչափորեն դրվել է որևէ պարտականություն.

3) նա վարչական կարգով ոչ իրավաչափորեն ենթարկվել է վարչական պատասխանատվության։

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վարչական դատարանին ընդդատյա են հանրային իրավահարաբերություններից ծագող բոլոր գործերը (...)։

ՀՀ սահմանադրական դատարանը 03.02.2009 թվականի թիվ ՍԴՈ-787 որոշմամբ արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ դատական պաշտպանության իրավունքի բաղկացուցիչ տարրն է անձի՝ այն դատարանում իր գործի քննության իրավունքը, որի ընդդատությանն օրենքով հանձնված է տվյալ գործը:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ անդրադարձել է անձի՝ վարչական դատարան դիմելու իրավունքին և հանրային իրավահարաբերությունների հասկացությանն ու արձանագրել, որ անձը ՀՀ վարչական դատարան դիմելու իրավունք է ձեռք բերում այն դեպքում, երբ համարում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամ դրանց պաշտոնատար անձանց վարչական ակտերով, գործողություններով կամ անգործությամբ խախտվել կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել իր իրավունքները և ազատությունները, կամ երբ նրա վրա ոչ իրավաչափորեն դրվել է որևէ պարտականություն, կամ երբ նա վարչական կարգով ոչ իրավաչափորեն ենթարկվել է վարչական պատասխանատվության, սակայն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամ դրանց պաշտոնատար անձանց կողմից անձի իրավունքների և ազատությունների խախտման փաստը միայն դեռևս բավարար չէ ՀՀ վարչական դատարան դիմելու համար, քանի դեռ այդպիսի խախտման հետևանքով առաջացող դատական գործը չի ծագում հանրային իրավահարաբերությունից: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է նաև, որ հանրային իրավահարաբերություններն այն իրավահարաբերություններն են, որոնք ծագում են պետական մարմինների իրականացրած գործադիր-կարգադրիչ գործունեության ընթացքում: Այսինքն` այդպիսի իրավահարաբերությունները և դրանց արդյունքները պետք է ունենան հանրային` համընդհանուր բնույթ, ի տարբերություն մասնավոր՝ կոնկրետ անձին վերաբերող, իրավահարաբերության (տե´ս, Արևիկ Արուչյանն ընդդեմ «ՀԷԳ-90» ՍՊԸ-ի և Դանիել Գրիգորյանի թիվ ԵԱՔԴ/0433/02/11 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.07.2011 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, ամփոփելով նախկին դիրքորոշումները, մեկ այլ որոշմամբ հավելել է, որ հանրային է այն իրավահարաբերությունը, որում կողմերից մեկի դերում անպայմանորեն հանդես է գալիս հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտը, որն այդ հարաբերության ընթացքում հանրային շահի իրացման կապակցությամբ իրացնում է օրենքով սահմանված իր հանրային իշխանական լիազորությունները: Իրավահարաբերության հանրային լինելու և դրանից բխող վեճը վարչական դատարանին ընդդատյա լինելու հանգամանքը պարզելու նպատակով պետք է գնահատման առարկա դարձվեն հետևյալ հանգամանքները.

1. արդյո՞ք իրավահարաբերության կողմերից մեկը հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտ է, թե՝ ոչ,

2. արդյո՞ք այդ իրավահարաբերության բովանդակությունը կազմում է հանրային իշխանական լիազորությամբ օժտված սուբյեկտի կողմից իր հանրային իշխանական լիազորությունների իրականացման պարտականությունը, թե՝ ոչ,

3. արդյո՞ք այդ իրավահարաբերությունը ծագել է հանրային շահի իրացման կապակցությամբ (իրավահարաբերությունն ուղղված է եղել հանրային շահի` սոցիալ-իրավական պրակտիկայում իրացմանը և առարկայացմանը), թե՝ ոչ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ միայն վերոգրյալ պայմանների միաժամանակյա առկայության դեպքում է հնարավոր փաստել իրավահարաբերության հանրային լինելու հանգամանքը, ինչպես նաև այդ հարաբերությունից բխող վեճերի ընդդատության հարցը՝ հաշվի առնելով նաև այն կարևոր հանգամանքը, որ հանրային հարաբերություններից բխող բոլոր վեճերը չեն, որ վերապահված են վարչական դատարանի քննությանը, քանի որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ վարչական դատարանին ընդդատյա չեն Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի (...) ենթակայությանը վերապահված գործերը, ընդհանուր իրավասության դատարանի ենթակայությանը վերապահված քրեական գործերը, ինչպես նաև պատժի կատարման հետ կապված գործերը (տե՛ս, Գոռիշխան Իշիկյանն ընդդեմ ««ԱՐՄԵՆԻԱ» ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆՆԵՐ» ՓԲԸ-ի և ՀՀ կառավարությանն առընթեր քաղաքացիական ավիացիայի գլխավոր վարչության, երրորդ անձ Հռիփսիմե Իշիկյանի թիվ ԵՄԴ/1029/02/14 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.04.2016 թվականի որոշումը)։

Հիմք ընդունելով վերոգրյալը՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, Լուսինե Սահակյանն ընդդեմ Պալատի գործով կայացված որոշմամբ Պալատի բողոքի քննության շրջանակներում անհրաժեշտ համարելով պարզել՝

1) արդյո՞ք այդ գործով վեճը ծագել է հանրային, թե մասնավոր իրավահարաբերությունից,

2) արդյո՞ք այդ գործը ենթակա է քննության առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում, թե վարչական դատարանում,

3) արդյո՞ք ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իրավասու է իրականացնել այդ գործով վճռաբեկ բողոքի քննություն,

արձանագրել է, որ իրավահարաբերության բնույթը պարզելու համար հարկավոր է այն դիտարկել շահերի տեսության, ենթակարգության տեսության և հատուկ իրավունքի տեսության համատեքստում։ Ըստ շահերի տեսության` հանրային իրավունքը մասնավորից տարբերվում է այն շահի տեսակով, որոնք պաշպանվում են առանձին իրավանորմով։ Այն իրավանորմերը, որոնք ծառայում են հանրային կամ ընդհանուր շահին, պատկանում են հանրային իրավունքին։ Մինչդեռ, մասնավոր իրավանորմերը ծառայում են մասնավոր կամ անհատական շահերին։ Ենթակարգության տեսությունը ելնում է մասնակիցների հարաբերությունների բնույթից և կիրառվում է միայն այն դեպքում, երբ հարաբերության մասնակիցներն են մի կողմից պետությունը, իսկ մյուս կողմից քաղաքացին։ Ըստ այս տեսության՝ այն իրավանորմերը, որոնք կարգավորում են հանրային իշխանությունը կրողների գործողությունները, համարվում են հանրային-իրավական, երբ դրանք վերաբերում են վերադասության-ենթակայության հարաբերությանը։ Եթե մասնակիցների միջև առկա է վերադասության-ենթակայության հարաբերություն, ապա իրավահարաբերությունը հանրային է, իսկ եթե իրավունքի երկու սուբյեկտները միմյանց առջև հանդես են գալիս իրավահավասար կերպով, ապա առկա են մասնավոր-իրավական հարաբերություններ։ Հատուկ իրավունքի տեսությունն իր հերթին նույնպես կոչված է պարզելու վեճի հանրային-իրավական բնույթը։ Այն ելնում է վեճը լուծող իրավանորմերի իրավական բնույթից։ Ըստ այս տեսության՝ եթե վեճը լուծվում է հանրային-իրավական նորմերի միջոցով, ապա առկա է հանրային-իրավական վեճ, իսկ եթե վեճը լուծում են մասնավոր-իրավական նորմերը, ապա կունենանք մասնավոր-իրավական վեճ։

Միևնույն ժամանակ վերոնշյալ տեսությունների հիմքում դրված չափանիշներից ելնելով՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, գտնելով, որ անհրաժեշտ է անդրադառնալ հետևյալ հարցերին՝

- որ նորմերն են լուծում վեճը,

- արդյո՞ք դրանք հանրային-իրավական նորմեր են (ինչ շահերի պաշտպանությանն են ուղղված այդ նորմերը),

- արդյո՞ք իրավահարաբերության մասնակիցների միջև առկա է վերադասության-ենթակայության հարաբերություն,

ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 64-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի, Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեի «Փաստաբանի մասնագիտական գործունեության ազատության մասին» 25.10.2000 թվականի թիվ Rec (2000) 21 հանձնարարականի, որով ընդգծվել է իրավաբանների և իրավաբանական միությունների հիմնարար դերը մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությունն ապահովելու գործում, Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից 07.09.1990 թվականին ընդունված «Իրավաբանների դերին վերաբերող հիմնարար սկզբունքներ» վերտառությամբ փաստաթղթի, որով կառավարությունները և իրավաբանների արհեստակցական միավորումներն օժանդակում են օրենքին համապատասխան մարդկանց իրավունքների ու պարտականությունների մասին և նրանց հիմնարար ազատությունները պաշտպանելու գործում իրավաբանների ունեցած կարևոր դերի մասին նրանց իրազեկելուն ուղղված ծրագրերի իրականացմանը, «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի և 2-րդ մասի 4-րդ կետի, 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի, 39.9-րդ հոդվածի վկայակոչմամբ իրավական դիրքորոշում է արտահայտել այն մասին, որ պետությունը ՀՀ Սահմանադրությամբ ստանձնած գործառույթների իրականացումը կարող է պատվիրակել նաև մասնավոր անձանց։ Պետությունը որակյալ իրավաբանական օգնությամբ ապահովելու ոլորտում իր՝ ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված գործառույթների իրականացումն օրենքով վերապահել է Պալատին՝ վերջինիս, ի թիվս այլ լիազորությունների, վերալիազորելով նաև փաստաբաններին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելը։

Միաժամանակ, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ ինքնին Պալատը հիմնադրվել է «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի ուժով, և ստեղծված լինելով օրենքի հիման վրա՝ իրականացնում է հանրային նշանակության կարևոր գործառույթներ, այն է՝ կոչված է ապահովելու Հայաստանի Հանրապետությունում փաստաբանների վերապատրաստման, ուսուցման և արտոնագրման գործընթացները։ Պալատը քննարկվող հարաբերություններում հանդես է գալիս որպես հանրային իշխանության կրող։

Արդյունքում, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, վերոգրյալի հիման վրա անդրադառնալով վեճը կարգավորող իրավական նորմերի բնույթը պարզելու հարցին, արձանագրել է, որ հանրային իրավունքին են պատկանում այն նորմերը, որոնք իրենց ցանկացած հնարավոր կիրառման դեպքում միակողմանիորեն լիազորում կամ պարտավորեցնում են բացառապես հանրային իշխանության կրողին՝ որպես այդպիսին, իսկ այն նորմերը, որոնք լիազորում կամ պարտավորեցնում են յուրաքանչյուրին, պատկանում են մասնավոր իրավունքին։ Փաստաբանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու առնչությամբ ծագող հարաբերությունները կարգավորող իրավական նորմերը պատկանում են հանրային իրավունքին, քանի որ դրանք փաստաբաններին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելը լիազորում են բացառապես Պալատին։ Փաստաբաններին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարցերը կարգավորվում են «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքով, ինչպես նաև փաստաբանական պալատի խորհրդի կողմից ընդունված Փաստաբանի վարքագծի կանոնագրքով, որն իր հերթին միտված է սահմանելու թույլատրելի վարքագծի այն կանոնները, որոնցով պետք է առաջնորդվեն փաստաբաններն իրենց փաստաբանական գործունեության ողջ ընթացքում։ Խորհուրդը Պալատի ներքին կառուցվածքային համակարգում հանդիսանում է և՛ դրա գործադիր մարմինը, և՛ կարգապահական վարույթ իրականացնող մարմինը։ Յուրաքանչյուրի՝ սահմանադրորեն երաշխավորված որակյալ իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքի ապահովումն ուղղված է հանրային շահի սպասարկմանը, ուստի նշված գործառույթի իրականացման առնչությամբ ծագող հարաբերությունները կարգավորող իրավական նորմերն ունեն հանրային բնույթ (տե՛ս, Լուսինե Սահակյանն ընդդեմ ՀՀ փաստաբանների պալատի թիվ ԵԴ/38635/02/19 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 13.05.2022 թվականի որոշումը)։

Նույն որոշմամբ անդրադառնալով իրավահարաբերության մասնակիցների միջև ենթակարգության-վերադասության առկայությանը՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարել նշել, որ Պալատ-փաստաբան հարաբերությունները բնորոշվում են նաև ցանկացած մասնավոր, այդ թվում՝ աշխատանքային հարաբերությունների ծագման հիմք հանդիսացող գործարքի (պայմանագրի) բացակայությամբ: Պալատի խորհրդի կողմից փաստաբանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ որոշումը կայացվում է Պալատի հանրային իշխանական լիազորությունների գործադրման արդյունքում և միակողմանի ազդեցություն է ունենում հասցեատեր հանդիսացող փաստաբանի համար։ Հանրային իրավահարաբերություններում որպես հանրային իշխանության կրող կարող են հանդես գալ ոչ միայն պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինները, այլև պետության կողմից օրենքով պատվիրակված հանրային գործառույթ իրականացնող մասնավոր անձինք։ Ավելին, պետության օրենսդրական քաղաքականությունն ընթանում է այն հունով, որ հանրային շահի առնչությամբ ծագող բոլոր իրավական վեճերի քննությունը վերապահվել է ՀՀ վարչական դատարանին։ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին 18.05.2015 թվականի օրենքի համաձայն՝ նշված օրենսգրքի 5-րդ բաժինը լրացվել է «Անձնական տվյալների պաշտպանության վերաբերյալ գործերի վարույթը» վերտառությամբ 29.2-րդ գլխով, որով սահմանվել են վարչական դատարանին ընդդատյա՝ անձնական տվյալների պաշտպանության վերաբերյալ գործերը (անձնական տվյալների պաշտպանության ոլորտում որպես ծագող հարաբերությունների կողմ են հանդիսանում ոչ միայն պետական կառավարման կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինները, պետական կամ համայնքային հիմնարկները կամ կազմակերպությունները, այլև ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք): Նշված լրացումով օրենսդիրը նախատեսել է, որ դրանց վրա տարածվում են ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված վիճարկման կամ պարտավորեցման կամ գործողության կատարման կամ ճանաչման հայցի կանոնները։ Այսպիսով, փաստաբանին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու որոշումը վիճարկելու հայցերի նկատմամբ ևս կիրառելի են ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված՝ վիճարկման հայցերին վերաբերող իրավական նորմերը։

Սույն գործով ևս Վճռաբեկ դատարանը վերահաստատում է իր կողմից արտահայտված վերը նշված դիրքորոշումները:

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումների կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.

Սույն գործի փաստերի համաձայն՝ Պալատի նախագահի առաջին տեղակալը 11.03.2019 թվականին կայացրել է թիվ 64-Ա/ԿԳ-19014 որոշումը, որով փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանի նկատմամբ հարուցվել է կարգապահական վարույթ` «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի, 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետի և Կանոնագրքի 2.9.1 ենթակետի խախտման հատկանիշներով: Պալատի խորհուրդը 11.06.2019 թվականին կայացրել է թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումը, որով փաստաբան Տիգրան Աթանեսյանը ճանաչվել է մեղավոր «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի, 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետի և Կանոնագրքի 2.9.1 ենթակետի պահանջների խախտման համար: Վերջինիս նկատմամբ կիրառվել է կարգապահական տույժ՝ նկատողություն:

Տիգրան Աթանեսյանը հայցադիմում է ներկայացրել Դատարան՝ պահանջելով անվավեր ճանաչել Պալատի խորհրդի 11.06.2019 թվականին կայացրած թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումը:

Դատարանի 17.12.2020 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:

Վերաքննիչ դատարանը 15.04.2021 թվականի որոշմամբ Դատարանի 17.12.2020 թվականի վճիռն ամբողջությամբ բեկանել է և քաղաքացիական գործի վարույթը կարճել՝ պատճառաբանելով, որ «(...) վեճը ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 182-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի հիմքով չէր կարող քննվել քաղաքացիական դատավարության կանոններով, քանի որ դրա արդյունքում վտանգվում է անձի՝ սահմանադրական ամրագրում ստացած դատական պաշտպանության իրավունքը, որն արտահայտվելու է նրա համար ակնհայտորեն անհավասար դատավարական պայմաններ առաջադրելով։ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 11-րդ կետի համաձայն, դատական ակտը բոլոր դեպքերում ենթակա է բեկանման, եթե ստորադաս դատարանում եղել է գործի վարույթը կարճելու հիմք, որպիսի հանգամանքն իր հերթին նույն հոդվածի 3-րդ մասի հիմքով ուղղակիորեն առարկայազուրկ է դարձնում բողոքի հիմքերին և հիմնավորումներին անդրադառնալը։ Հետևաբար, Վերաքննիչ դատարանը գտնում է, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 380-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետի հիմքով պետք է ամբողջությամբ բեկանել Դատարանի վճիռը և կարճել գործի վարույթը»։

Նման պայմաններում Վճռաբեկ դատարանը, հիմք ընդունելով, որ Տիգրան Աթանեսյանի նկատմամբ Պալատի նախագահի առաջին տեղակալի կողմից 11.03.2019 թվականին ընդունված թիվ 64-Ա/ԿԳ-19014 և Պալատի խորհրդի կողմից 11.06.2019 թվականին ընդունված թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումների արդյունքում կողմերի միջև ծագել են վարչական իրավահարաբերություններ, որոնց կապակցությամբ նրանց միջև ծագած այդ վեճը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի ուժով ընդդատյա է ՀՀ վարչական դատարանին, արձանագրում է, որ Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը հիմնավոր է և բխում է վերը նշված նորմատիվ ակտերի վերլուծության արդյունքում տրված մեկնաբանություններից:

Միևնույն ժամանակ Վճռաբեկ դատարանը, սույն գործով Վերաքննիչ դատարանի կողմից 15.04.2021 թվականին կայացված որոշման մեջ «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի մեկնաբանությունը համեմատական վերլուծության ենթարկելով թիվ ԵԴ/2398/02/18 քաղաքացիական գործով ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 26.03.2020 թվականի որոշման, ինչպես նաև թիվ ՎԴ/1073/05/19 վարչական գործով ՀՀ վարչական դատարանի 22.02.2019 թվականի «Հայցադիմումը վերահասցեագրելու մասին» որոշման մեջ նույն նորմին տրված մեկնաբանության հետ, արձանագրում է, որ Պալատի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքի քննությամբ վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու հիմքը հիմնավոր է, սակայն վերջինիս կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքն անհիմն է և ենթակա է մերժման վերը նշված պատճառաբանությամբ:

Ամփոփելով վերոգրյալ իրավական և փաստական վերլուծությունները՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ վճռաբեկ բողոքների հիմքերի առկայությունը բավարար չէ Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը բեկանելու համար, քանի որ սույն գործի փաստերի և հայտնած իրավական դիրքորոշումների համատեքստում Վերաքննիչ դատարանի որոշումն իրավաչափ է: Հետևաբար սույն գործով անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված` վճռաբեկ բողոքները մերժելու և դատական ակտն օրինական ուժի մեջ թողնելու Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը»։

Վճռաբեկ դատարանի դատավոր Գ. Հակոբյանս, համաձայն չլինելով վերը նշված որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերում Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության կողմից արտահայտված կարծիքի հետ, շարադրում եմ իմ հատուկ կարծիքը դրանց վերաբերյալ:

Այսպես`

«Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 20-րդ հոդվածի համաձայն՝ առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանը քննում է դատական կարգով քննության ենթակա բոլոր գործերը, բացառությամբ մասնագիտացված դատարանների ենթակայությանը վերապահված գործերի:

«Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 24-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վարչական դատարանին են ենթակա Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված գործերը:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական դատարանին ընդդատյա են հանրային իրավահարաբերություններից ծագող բոլոր գործերը (…):

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ քաղաքացիական գործերը ենթակա են քննության առաջին ատյանի դատարանում, բացառությամբ «Սնանկության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով նախատեսված դեպքերի և հակակոռուպցիոն դատարանին ենթակա գործերի:

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ քաղաքացիական են համարվում իրավունքի մասին վեճի հետ կապված բոլոր գործերը, բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատարանի (այսուհետ՝ վարչական դատարան) կամ Սահմանադրական դատարանի իրավասությանը վերապահված գործերի:

ՀՀ սահմանադրական դատարանը 03.02.2009 թվականի թիվ ՍԴՈ-787 որոշմամբ արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ դատական պաշտպանության իրավունքի բաղկացուցիչ տարրն է անձի՝ այն դատարանում իր գործի քննության իրավունքը, որի ընդդատությանն օրենքով հանձնված է տվյալ գործը: Ինչպես ՀՀ քաղաքացիական և քրեական դատավարության օրենսգրքերը, այնպես էլ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը սահմանում են գործերի առարկայական ընդդատության իրենց կանոնները:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ անդրադարձել է անձի՝ վարչական դատարան դիմելու իրավունքին և հանրային իրավահարաբերությունների հասկացությանն ու արձանագրել, որ անձը ՀՀ վարչական դատարան դիմելու իրավունք է ձեռք բերում այն դեպքում, երբ համարում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամ դրանց պաշտոնատար անձանց վարչական ակտերով, գործողություններով կամ անգործությամբ խախտվել կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել իր իրավունքները և ազատությունները, կամ երբ նրա վրա ոչ իրավաչափորեն դրվել է որևէ պարտականություն, կամ երբ նա վարչական կարգով ոչ իրավաչափորեն ենթարկվել է վարչական պատասխանատվության, սակայն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամ դրանց պաշտոնատար անձանց կողմից անձի իրավունքների և ազատությունների խախտման փաստը միայն դեռևս բավարար չէ ՀՀ վարչական դատարան դիմելու համար, քանի դեռ այդպիսի խախտման հետևանքով առաջացող դատական գործը չի ծագում հանրային իրավահարաբերությունից: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է նաև, որ հանրային իրավահարաբերություններն այն իրավահարաբերություններն են, որոնք ծագում են պետական մարմինների իրականացրած գործադիր-կարգադրիչ գործունեության ընթացքում: Այսինքն` այդպիսի իրավահարաբերությունները և դրանց արդյունքները պետք է ունենան հանրային` համընդհանուր բնույթ, ի տարբերություն մասնավոր` կոնկրետ անձին վերաբերող, իրավահարաբերության (տե´ս Արևիկ Արուչյանն ընդդեմ «ՀԷԳ-90» ՍՊԸ-ի և Դանիել Գրիգորյանի թիվ ԵԱՔԴ/0433/02/11 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.07.2011 թվականի որոշումը):

Հանրային և մասնավոր իրավահարաբերությունների տարանջատման հարցին մանրամասն անդրադարձ է կատարվել ՀՀ վճռաբեկ դատարանի՝ «Վեստ» ՍՊԸ-ն ընդդեմ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության մտավոր սեփականության գործակալության թիվ ՎԴ/0830/05/14 վարչական գործով 22.04.2016 թվականի որոշմամբ։

Այդ որոշման շրջանակներում ՀՀ վճռաբեկ դատարանը փաստել է, որ ինչպես ցանկացած հարաբերություն, այնպես էլ իրավական նորմերի միջոցով կարգավորվող հասարակական հարաբերությունը` իրավահարաբերությունը, որոշակի փոխկապակցված տարրերի (սուբյեկտ, օբյեկտ և բովանդակություն) ամբողջություն (համակարգ) է, որոնց բովանդակային-որակական տարբերությունը հնարավորություն է տալիս իրավահարաբերությունները տարանջատելու միմյանցից: Մասնավորապես` հանրային իրավահարաբերությունը մասնավոր հարաբերությունից տարանջատվում է թե՛ սուբյեկտային կազմով, թե՛ բովանդակությամբ և թե՛ օբյեկտով: Այդ տարրերն առանձին-առանձին անհրաժեշտ են, իսկ իրենց համակցության մեջ բավարար են, որպեսզի փաստվի իրավահարաբերության հանրային լինելու հանգամանքը:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ իրավահարաբերությունը հանրային հատկանիշով բնութագրելու համար նախևառաջ անհրաժեշտ է, որ հարաբերության կողմ հանդես գա հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտը (վարչական մարմիններ, դրանց պաշտոնատար անձինք, այդ թվում` պետական և համայնքային ծառայողներ): Մինչդեռ հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտի` իրավահարաբերության կողմ լինելը դեռևս չի նշանակում, որ իրավահարաբերությունը հանրային բնույթի է, քանի որ հանրային բնույթը` որպես իրավահարաբերության բնութագրիչ, ծավալային առումով ներառում է իրավահարաբերության թե՛ սուբյեկտային կազմը, թե՛ օբյեկտը, թե՛ բովանդակությունը և ի հայտ է գալիս միայն վերոնշյալ երեք տարրերի համակցությամբ:

Իրավահարաբերության բովանդակությունը տվյալ հարաբերության սուբյեկտների փոխադարձ իրավունքների և պարտականությունների ամբողջությունն է, որը հանրային բնույթի իրավահարաբերության պարագայում հանգում է հետևյալին. այդ հարաբերության կողմ հանդիսացող հանրային իշխանության սուբյեկտն ունի օրենքով սահմանված իր իշխանական լիազորություններն իրականացնելու պարտականություն, ինչն էլ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց հանրային սուբյեկտիվ իրավունքների իրացման անհրաժեշտ և բավարար պայմանն է:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նաև արձանագրել է, որ հանրային իրավահարաբերության սուբյեկտ հանդիսացող իշխանության մարմինը հանրային իրավահարաբերության շրջանակներում կարող է օժտված լինել ոչ թե իրավունքներով, այլ մի քանի հնարավոր իրավաչափ լուծումներից որևէ մեկն ընտրելու, այսինքն` օրենքով սահմանված որոշակի դեպքերում և բավարար փաստական հիմքերի առկայության պայմաններում վարչական հայեցողություն դրսևորելու հնարավորությամբ: Միևնույն ժամանակ հանրային իրավահարաբերության` իշխանական լիազորություններով չօժտված կողմը, բացի իր հանրային սուբյեկտիվ իրավունքներից, կարող է կրել նաև այդ հարաբերության բովանդակության մեջ ներառված պարտականություններ, քանի որ ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք իրենց հանրային սուբյեկտիվ իրավունքներն իրացնելիս պետք է պահպանեն նորմատիվ իրավական ակտերով սահմանված ընթացակարգային իրավական կարգավորումներն ու օրենսդրական բոլոր պահանջները:

Իրավահարաբերության օբյեկտն այն նյութական և (կամ) հոգևոր արժեքն է, ինչի կապակցությամբ որոշակի իրավաբանական փաստի (փաստական կազմի) հիման վրա կողմերի միջև ծագում է իրավահարաբերությունը: Հանրային իրավահարաբերությունները ծագում են հանրային շահը սպասարկող սուբյեկտների` պետության և համայնքի կողմից այն իրացնելու և կյանքի կոչելու, սոցիալական ոլորտում այն առարկայացնելու կապակցությամբ, քանի որ հանրային իրավունքով կարգավորվող հարաբերության շրջանակներում սուբյեկտը գործում է ոչ թե իր, այլ հանրային շահերի վերհանման և ապահովման նպատակով:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարել ընդգծել, որ իրավունքում «շահ» հասկացության դասակարգումը հանրայինի և մասնավորի խիստ պայմանական է, քանի որ հանրային և մասնավոր շահերը հանդես են գալիս փոխկապակցվածության մեջ և գրեթե միշտ փոխլրացնում են միմյանց: Այսպես, իրավական շահը դասակարգվում է հանրայինի և ոչ հանրայինի` դասակարգման հիմքում դնելով այդ շահը կրող սուբյեկտին. հանրային շահի կրողը հասարակությունն է` որպես մեկ միասնական, ամբողջական օրգանիզմ: Ընդ որում, շահը հանրային որակելու համար պարտադիր նախապայման չէ հասարակության բոլոր անդամների կողմից այդ շահի ընկալելի, ընդունելի լինելու հանգամանքը: Սակայն հանրային շահը տարբերվում է մասնավոր շահից ոչ միայն սուբյեկտային չափանիշով, այլ նաև իր առարկայով, քանի որ հանրային շահի առարկան համընդհանուր, համամարդկային որոշակի բարիքներն են, որոնց առարկայացումը հասարակական կյանքում անհրաժեշտ նախապայման է հասարակության գոյատևման և հետագա զարգացման համար:

Ամփոփելով վերոգրյալը՝ հստակ է, որ օրենսդիրն առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի քննությանն է հանձնել դատական կարգով քննության ենթակա այն բոլոր գործերը, որոնց քննությունը վերապահված չէ մասնագիտացված դատարաններին, այդ թվում՝ վարչական դատարանին։ Միևնույն ժամանակ օրենսդիրը սահմանել է վարչական դատարանի ընդդատության շրջանակը, որում ներառված են հանրային իրավահարաբերություններից բխող վեճերից ծագող գործերը։ Փաստորեն, որևէ դատական գործը վարչական կամ առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում քննության ենթակա լինելու հարցը որոշվում է հիմք ընդունելով այն իրավահարաբերության բնույթը (մասնավոր կամ հանրային), որից բխող վեճը հանձնվում է դատարանի քննությանը։

Ակնհայտ է նաև, որ իրավահարաբերության հանրային լինելու և դրանից բխող վեճը վարչական դատարանին ընդդատյա լինելու հանգամանքը պարզելու նպատակով պետք է գնահատման առարկա դարձվեն հետևյալ հանգամանքները.

1. արդյո՞ք իրավահարաբերության կողմերից մեկը հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտ է, թե՝ ոչ,

2. արդյո՞ք այդ իրավահարաբերության բովանդակությունը կազմում է հանրային իշխանական լիազորությամբ օժտված սուբյեկտի կողմից իր հանրային իշխանական լիազորությունների իրականացման պարտականությունը, թե՝ ոչ,

3. արդյո՞ք այդ իրավահարաբերությունը ծագել է հանրային շահի իրացման կապակցությամբ (իրավահարաբերությունն ուղղված է եղել հանրային շահի` սոցիալ-իրավական պրակտիկայում իրացմանը և առարկայացմանը), թե՝ ոչ:

Միայն վերոգրյալ պայմանների միաժամանակյա առկայության դեպքում է հնարավոր փաստել իրավահարաբերության հանրային լինելու հանգամանքը, ինչպես նաև այդ հարաբերությունից բխող վեճերի ընդդատության հարցը:

Սույն գործով հայցվոր Տիգրան Աթանեսյանը հայցադիմում է ներկայացրել Դատարան ընդդեմ ՀՀ փաստաբանների պալատի` ՀՀ փաստաբանների պալատի խորհրդի 11.06.2019 թվականի թիվ ԿԳ/87-Ա որոշումն անվավեր ճանաչելու պահանջի մասին:

Նախ, անհրաժեշտ է նշել, որ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասով վարչական մարմինները բնորոշվում են որպես ՀՀ գործադիր իշխանության հանրապետական մարմիններ` ՀՀ նախարարություններ, ինչպես նաև Հանրապետության ողջ տարածքում վարչարարություն իրականացնող պետական այլ մարմիններ. տարածքային կառավարման մարմիններ` մարզպետներ, տեղական ինքնակառավարման մարմիններ` համայնքի ավագանի և համայնքի ղեկավար, իսկ «Պետական կառավարման համակարգի մարմինների մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված են պետական կառավարման համակարգի բոլոր մարմինները (այն է` նախարարություններ, Կառավարությանը, վարչապետին ու նախարարություններին ենթակա մարմիններ):

Միաժամանակ «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` Հայաստանի Հանրապետության փաստաբանների պալատը սույն օրենքի հիման վրա ստեղծված փաստաբանների մասնագիտական, անկախ, ինքնակառավարվող ոչ առևտրային կազմակերպություն է, որի առանձնահատկությունները սահմանվում են սույն օրենքով: Փաստաբանների պալատն իրավաբանական անձի կարգավիճակ ձեռք է բերում օրենքով սահմանված կարգով գրանցվելու պահից:

Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեի «Փաստաբանի մասնագիտական գործունեության ազատության մասին» 25.10.2000 թվականի թիվ Rec (2000) 21 հանձնարարականով ընդգծվել է իրավաբանների և իրավաբանական միությունների հիմնարար դերը մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությունն ապահովելու գործում։

Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից 07.09.1990 թվականին ընդունված «Իրավաբանների դերին վերաբերող հիմնարար սկզբունքներ» վերտառությամբ փաստաթղթի համաձայն՝ կառավարությունները և իրավաբանների արհեստակցական միավորումները օժանդակում են օրենքին համապատասխան մարդկանց իրավունքների ու պարտականությունների մասին և նրանց հիմնարար ազատությունները պաշտպանելու գործում իրավաբանների ունեցած կարևոր դերի մասին նրանց իրազեկելուն ուղղված ծրագրերի իրականացմանը (…):

Վերոգրյալ նորմերից հետևում է, որ թեև հանրային և մասնավոր շահերի առկայությունը և փոխկապակցվածությունն առկա է, սակայն ՀՀ փաստաբանների պալատը փաստաբանների մասնագիտական, անկախ, ինքնակառավարվող ոչ առևտրային կազմակերպություն է և այն չի հանդիսանում պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմին, այսինքն` հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտ:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասով անձն իրավունք ունի դիմելու ՀՀ վարչական դատարան բացառապես այն դեպքում, երբ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամ դրա պաշտոնատար անձի վարչական ակտով, գործողությամբ կամ անգործությամբ խախտվել են կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել նրա` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ (այսուհետ՝ Սահմանադրություն), միջազգային պայմանագրերով, օրենքներով կամ այլ իրավական ակտերով ամրագրված իրավունքները և ազատությունները, որպիսի սուբյեկտը սույն գործով հայցվորի կողմից ներկայացված հայցի շրջանակներում բացակայում է, ինչն էլ բացառում է վերջինիս հարուցած վեճի` հանրային իրավահարաբերություններից բխելու հանգամանքը:

Տվյալ դեպքում սույն վեճի կողմերից որևէ մեկը չի հանդիսանում հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտ, ուստի վեճով իրավահարաբերության բովանդակությունը չի կազմում հանրային իշխանական լիազորությամբ օժտված սուբյեկտի կողմից իր հանրային իշխանական լիազորությունների իրականացման պարտականությունը, և այդ իրավահարաբերությունը չի ծագել հանրային շահի իրացման կապակցությամբ, որպիսի տարրերի բացակայությունը բացառում է վեճի` հանրային իրավահարաբերություններից բխելու և ՀՀ վարչական դատարանին ընդդատյա լինելու հանգամանքը:

ՀՀ փաստաբանների պալատը վարչական մարմին չի հանդիսանում, հետևաբար, դրա գործունեության արդյունքում կայացված ակտերը, ներառյալ՝ հայցադիմումով վիճարկվող որոշումը, չեն կարող բնորոշվել որպես վարչական ակտ և այդպիսով դառնալ վարչական արդարադատության վերահսկողության օբյեկտ։

Ավելին, վարչական դատավարության կարգով դատական պաշտպանության իրավունքի իրացման նպատակով օրենսդրի կողմից սահմանված կանոններին համապատասխան անձը վարչական դատարան կարող է վիճարկման հայց ներկայացնել միայն պետական մարմնի (դրա պաշտոնատար անձի կողմից) ընդունված միջամտող վարչական ակտերի դեմ։

Վարչական ակտի, այդ թվում նաև՝ միջամտող վարչական ակտի հասկացությունները սահմանված են «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածով, որի համաձայն` վարչական ակտն արտաքին ներգործություն ունեցող այն որոշումը, կարգադրությունը, հրամանը կամ այլ անհատական իրավական ակտն է, որը վարչական մարմինն ընդունել է հանրային իրավունքի բնագավառում կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով, և ուղղված է անձանց համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն, վերացնելուն կամ ճանաչելուն, իսկ միջամտող վարչական ակտն այն վարչական ակտն է, որի միջոցով վարչական մարմինները մերժում, միջամտում, ընդհուպ սահմանափակում են անձանց իրավունքների իրականացումը, որևէ պարտականություն են դնում նրանց վրա կամ ցանկացած այլ եղանակով վատթարացնում են նրանց իրավական կամ փաստացի դրությունը։

«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի համաձայն` վարչարարությունը դա վարչական մարմինների արտաքին ներգործություն ունեցող գործունեությունն է, որը եզրափակվում է վարչական կամ նորմատիվ ակտերի ընդունմամբ, ինչպես նաև գործողություն կամ անգործություն, որն անձանց համար առաջացնում է փաստական հետևանքներ։

«Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` փաստաբանությունը փաստաբանների մասնագիտական միավորում է, որը, հանդիսանալով քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտ, չի մտնում պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների համակարգի մեջ։

Նույն օրենքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` ՀՀ փաստաբանների պալատը նույն օրենքի հիման վրա ստեղծված փաստաբանների մասնագիտական, անկախ, ինքնակառավարվող ոչ առևտրային կազմակերպություն է, որի առանձնահատկությունները սահմանվում են նույն օրենքով։

Նշված իրավանորմերի վերլուծությունից հետևում է, որ ՀՀ փաստաբանների պալատը չի հանդիսանում վարչական մարմին և վերջինիս կողմից որոշումը չի ընդունվում հանրային իրավունքի բնագավառում կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով։

Այսպես, անձի իրավունքների և ազատությունների խախտման պնդումը միայն դեռևս բավարար չէ վեճը ՀՀ վարչական դատարանում քննության ենթակա դարձնելու վերաբերյալ եզրահանգում կատարելու համար, քանի դեռ այդպիսի խախտման հետևանքով առաջացող դատական գործը չի ծագում հանրային իրավահարաբերությունից։

Հիմք ընդունելով վերը նշված նորմերն ու ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումները և դրանք համադրելով հայցապահանջի հետ՝ գտնում եմ, որ տվյալ դեպքում հայցն ընդդատյա չէ ՀՀ վարչական դատարանին, քանի որ հայցվորի պահանջն ուղղված է ՀՀ փաստաբանների պալատի դեմ, որը չի հանդիսանում հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտ, իսկ իր կողմից ընդունված որոշումը չի կարող համարվել վարչական ակտ:

Վերոգրյալի հիման վրա՝ հայտնում եմ սույն հատուկ կարծիքը։

Դատավոր`

Գ. Հակոբյան

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 23 օգոստոսի 2023 թվական: