ՀԱՆՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ Ը

Քաղ. Երևան

1 փետրվարի 2022 թ.

ՀՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԹՎԻ ԱՌՆՎԱԶՆ ՄԵԿ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴԻ ԴԻՄՈՒՄԻ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ՝ «ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ԿԱՆՈՆԱԿԱՐԳ» ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ 52-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾԻ 2-ՐԴ ՄԱՍԻ, 3-ՐԴ ՄԱՍԻ, 4-ՐԴ ՄԱՍԻ ԵՎ 7-ՐԴ ՄԱՍԻ՝ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆԸ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ ՈՐՈՇԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԳՈՐԾՈՎ

Սահմանադրական դատարանը՝ կազմով. Ա. Դիլանյանի (նախագահող), Վ. Գրիգորյանի, Հ. Թովմասյանի, Ա. Թունյանի, Ա. Խաչատրյանի, Ե. Խունդկարյանի, Է. Շաթիրյանի, Ա. Պետրոսյանի, Ա. Վաղարշյանի,

մասնակցությամբ (գրավոր ընթացակարգի շրջանակներում)՝

դիմողի՝ Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի ներկայացուցիչ՝ Ազգային ժողովի պատգամավոր Ա․Վարդևանյանի,

գործով որպես պատասխանող կողմ ներգրավված Ազգային ժողովի ներկայացուցիչ` Ազգային ժողովի աշխատակազմի իրավական ապահովման և սպասարկման բաժնի պետ Մ. Մոսինյանի,

համաձայն Սահմանադրության 168-րդ հոդվածի 1-ին կետի, 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի, «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 22 և 68-րդ հոդվածների,

դռնբաց նիստում գրավոր ընթացակարգով քննեց «ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի դիմումի հիման վրա՝ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 3-րդ մասի, 4-րդ մասի և 7-րդ մասի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործը:

«Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքը (այսուհետ նաև՝ Օրենք) Ազգային ժողովի կողմից ընդունվել է 2016 թվականի դեկտեմբերի 16-ին, Հանրապետության նախագահի կողմից ստորագրվել՝ 2017 թվականի հունվարի 14-ին և ուժի մեջ է մտել 2017 թվականի մայիսի 18-ից:

Օրենքի՝ «Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի լիազորությունները» վերտառությամբ 52-րդ հոդվածի վիճարկվող դրույթներով սահմանված են.

«2. Նիստը նախագահողի օրինական պահանջը չկատարելու, քննարկվող հարցից ելույթում շեղվելու, վիրավորական արտահայտություն անելու, բացակա պատգամավորի փոխարեն գրանցվելու կամ քվեարկելու, պատգամավորի քվեարկությանը խոչընդոտելու, Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտելու կամ նիստի կարգը խախտող այլ գործողություն կատարելու դեպքում նախագահողն իրավունք ունի պատգամավորի նկատմամբ կիրառելու կարգապահական միջոցներ, իսկ նիստին ներկա գտնվող այլ անձին՝ նախազգուշացնելու կամ հեռացնելու նիստերի դահլիճից:

3. Պատգամավորի նկատմամբ կարող են կիրառվել հետևյալ կարգապահական միջոցները.

1) նախազգուշացում՝ անունը, ազգանունը հրապարակելով.

2) խոսափողի անջատում.

3) մեկ նիստում խոսափողից հանդես գալու իրավունքից զրկում.

4) հեռացում մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից՝ զրկելով այդ ընթացքում դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից.

5) Ազգային ժողովի նիստերի օրերին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից մինչև յոթ օրով զրկում:

4. Կարգապահական միջոցը, որպես կանոն, պետք է կիրառվի մեղմից դեպի խիստը, համաչափ լինի արարքի ծանրությանը և նպատակ հետապնդի ապահովելու նիստի բնականոն ընթացքը: Սույն հոդվածի 3-րդ մասի 5-րդ կետով սահմանված կարգապահական միջոցը կարող է կիրառվել, եթե մինչ այդ պատգամավորի նկատմամբ կիրառվել է սույն հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ կետով սահմանված կարգապահական միջոցը, և պատգամավորն ինքնակամ դա չի կատարել:

(…)

7. Նիստից հեռացման պահանջին չենթարկվելու դեպքում նախագահողը հանձնարարում է Ազգային ժողովի անվտանգությունն ապահովող ծառայությանը իրականացնել պահանջը»:

Ընդունումից ի վեր Օրենքի վերոնշյալ հոդվածում փոփոխություններ և լրացումներ չեն կատարվել:

Գործի քննության առիթն Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի՝ 2021 թվականի օգոստոսի 26-ին Սահմանադրական դատարան մուտքագրված դիմումն է:

Ուսումնասիրելով դիմումը, պատասխանողի գրավոր բացատրությունը, հետազոտելով սույն գործին առնչվող նյութերը, վերլուծելով վերաբերելի փաստաթղթերը՝ Սահմանադրական դատարանը ՊԱՐԶԵՑ.

1. Դիմողի դիրքորոշումները

Դիմողը, մասնավորապես, գտնում է, որ «(…) Սահմանադիրը օգտագործել է առհասարակ պատգամավորի «պատասխանատվության» ենթարկվել եզրույթը, որն իր մեջ ներառում է ոչ միայն քրեական այլ նաև ցանկացած այլ պատասխանատվության միջոց՝ հայտնած կարծիքի կամ քվեարկության համատեքստում։ Նշվածը ինքնին երաշխավորում և բխում է ՀՀ ԱԺ պատգամավորի ներկայացուցչական մանդատի երաշխիքից ամրագրված ՀՀ Սահմանադրության 94-րդ հոդվածում։ Ինքնին նշվածից բխում է, որ ՀՀ ԱԺ պատգամավորի կարծիքը, խոսքը կարող է լինել նաև սուր և խիստ քննադատող։

Դրա հետ մեկտեղ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածը փաստացի վերածվել է մի գործիքի, որի միջոցով հնարավոր է ՀՀ ԱԺ պատգամավորի խոսքի նկատմամբ սառեցնող էֆեկտ իրականացնել կարգապահական միջոցի կիրառման միջոցով»։

Դիմողը նշում է, որ Օրենքի վիճարկվող դրույթներն Ազգային ժողովի նիստը նախագահողին վերապահում են ծայրահեղ լայն հայեցողություն և այն կիրառելու կամայական մոտեցում: Դրանք չեն համապատասխանում որոշակիության և կանխատեսելիության սահմանադրական պահանջներին, մասնավորապես՝ Օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասում արտացոլված մի շարք անորոշ ձևակերպումներ հնարավորություն են տալիս նիստը նախագահողին միջամտել պատգամավորի ներկայացուցչական մանդատի իրացմանը։

Դիմողի կարծիքով՝ Օրենքի 52-րդ հոդվածով նախատեսված լիազորություններն իրացվում են ընտրողաբար և հայեցողաբար, ինչը պայմանավորված է օրենսդրական ձևակերպումների որոշակիության որակի ցածր մակարդակով։ Նշված լիազորությունների իրացումն ինքնին խնդիր է առաջացնում խորհրդարանական փոքրամասնության իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից, քանի որ այն վերածվում է քաղաքական մեծամասնությանը տրված գործիքի։

Դիմողը նշում է, որ «(…) Բարձր դատարանը պետք է գնահատի նաև առհասարակ ՀՀ ԱԺ պատգամավորի ելույթի նկատմամբ նիստը նախագահողի կողմից փաստացի գրաքննության բացառման հանգամանքը և դրանով Պատգամավորին կաշկանդելու բացառումը։ Այսինքն եթե ինքնին ելույթում հնչեցված ակնհայտ Պատգամավորի վարքագծի տեսանկյունից պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցեր առաջանան նման դեպքերի համար առկա է լրիվ այլ գործիքակազմ համապատասխան ժամանակավոր հանձնաժողով ձևավորելու միջոցով»։

Դիմումի շրջանակներում դիմողն առաջադրել է նաև հետևյալ հարցադրումը․ «… Արդյո՞ք ՀՀ ԱԺ պատգամավորի նկատմամբ նույն արարքի համար կարող է միաժամանակ երկու կարգապահական միջոց կիրառվել»։ Դիմողը, մասնավորապես, նշել է. «(...) վիճարկվող դրույթները չեն բացառում նաև առհասարակ նույն արարքի համար կրկնակի պատասխանատվության հնարավորությունը և նշվածը նաև փաստացի (…) իրացվել է գործնականում»: Այդ առնչությամբ, դիմողը վկայակոչել է Սահմանադրության 68-րդ հոդվածը, Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածը՝ նշելով, որ «(…) նշված երաշխիքը ՄԻԵԴ կայուն նախադեպային իրավունքի համաձայն դիտարկվում և մեկնաբանվում է ավելի լայն քան միայն քրեաիրավական տիրույթում ներգործության հարցը»: Դիմողը վկայակոչել է նաև Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1139 որոշմամբ արտացոլված մոտեցումները:

Վերոնշյալի համատեքստում դիմողն առաջադրել է նաև հետևյալ հարցադրումը. «(...) արդյոք վիճարկվող դրույթների մեկ նիստի ընթացքում ենթադրենք կարգապահական միջոց «նախազգուշացում» կիրառումը նիստի ավարտին չի մարվում, թե պահպանվում է և հաջորդ անգամ կարգապահական միջոցի կիրառման դեպքում դիտարկվում է որպես «ծանրացուցիչ հանգամանք»։

Ելնելով վերոգրյալից՝ դիմողը գտնում է, որ Օրենքի 52-րդ հոդվածի 2, 3, 4 և 7-րդ մասերը և դրանց վերաբերյալ ձևավորված խորհրդարանական պրակտիկան հակասում են Սահմանադրության 94, 96 և 104-րդ հոդվածներին, որոշակիության դեֆիցիտի առումով՝ նաև Սահմանադրության 79-րդ հոդվածին։

2. Պատասխանողի դիրքորոշումները

Պատասխանողը գտնում է, որ «(…) պատգամավորի՝ Սահմանադրությամբ երաշխավորված անձեռնմխելիությունը որևէ կերպ չի բացառում Ազգային ժողովի նախագահի կողմից վերջինիս նկատմամբ կարգապահական միջոցների կիրառումը, որոնց նպատակն է ապահովել սահմանված կանոնակարգը և բացառել դրան չհամապատասխանող գործողությունները»։

Պատասխանողի կարծիքով՝ Սահմանադրության 96-րդ հոդվածը չի բացառում Ազգային ժողովի կողմից պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցների կիրառումը. հակառակ մոտեցման պարագայում կիմաստազրկվի Սահմանադրության 88-րդ հոդվածի 5-րդ մասի՝ Ազգային ժողովի՝ իր կանոնակարգին համապատասխան գործելու պահանջը, որի առաջին երաշխավորն Ազգային ժողովի նախագահն է՝ իրեն վերապահված լիազորությունների շրջանակում։

Անդրադառնալով դիմողի պնդմանն առ այն, որ վիճարկվող դրույթները չեն համապատասխանում իրավական որոշակիության և կանխատեսելիության սահմանադրական պահանջներին, պատասխանողը նշում է, որ Ազգային ժողովի լիազորությունների իրականացման ընթացակարգերը սահմանված են Օրենքով և դրան համապատասխան ընդունված Աշխատակարգով, որոնցով մանրամասն կարգավորված են նաև Ազգային ժողովի նիստերի անցկացման ընթացակարգերը, ուստի՝ ցանկացած գործողություն, որը հակասում է սահմանված ընթացակարգին, խախտում է նիստի կարգը։

Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի հայեցողության շրջանակների հարցի առնչությամբ պատասխանողը նշում է, որ Օրենքով սահմանված են որոշակի կանոններ, որոնցով նիստը նախագահողը պետք է առաջնորդվի կարգապահական միջոցն ընտրելիս։ Օրենքի 52-րդ հոդվածի 4-րդ մասում օգտագործված «որպես կանոն» եզրույթը նշանակում է, որ ընդհանուր կանոնի համաձայն՝ կարգապահական միջոցը պետք է կիրառվի մեղմից դեպի խիստը, սակայն հնարավոր են նաև ընդհանուր կանոնից բացառություններ՝ հաշվի առնելով կոնկրետ իրավիճակը։ Եթե մեղմ կարգապահական միջոցն օբյեկտիվորեն չի կարող ապահովել նիստի բնականոն ընթացքը, ապա թույլատրելի է կիրառել ավելի խիստ միջոցը։

Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից մի քանի կարգապահական միջոցի կիրառման հարցի առնչությամբ պատասխանողը գտնում է, որ այն դեպքերում, երբ նիստը նախագահողի կողմից պատգամավորի նկատմամբ կիրառվում է կարգապահական միջոց, սակայն պատգամավորը շարունակում է խախտել նիստի բնականոն ընթացքը, չենթարկվել նախագահողի օրինական պահանջներին, հնչեցնել վիրավորական արտահայտություններ, ապա այդ դեպքում միանգամայն ողջամիտ է կիրառել այնպիսի կարգապահական միջոց, որը կապահովի նիստի բնականոն ընթացքը։

Ամփոփելով իր դիրքորոշումները՝ պատասխանողը եզրահանգում է, որ Օրենքի 52-րդ հոդվածի 2, 3, 4 և 7-րդ մասերը համապատասխանում են Սահմանադրությանը։

3. Գործի շրջանակներում պարզման ենթակա հանգամանքները

Սույն գործով վիճարկվող դրույթների սահմանադրականությունը որոշելիս Սահմանադրական դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ, մասնավորապես, ներքոնշյալ հարցադրումներին.

- արդյո՞ք Ազգային ժողովի նիստում պատգամավորի կողմից՝ իր պատգամավորական գործունեության շրջանակներում կարծիք հայտնելու համատեքստում, խորհրդարանի բնականոն գործունեությունը խաթարող վարքագիծ դրսևորելու առնչությամբ պատգամավորի նկատմամբ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից կարգապահական միջոց կիրառելու վերաբերյալ վիճարկվող կարգավորումները համահունչ են Սահմանադրությանը,

- արդյո՞ք պատգամավորի կողմից՝ իր պատգամավորական գործունեության շրջանակներում կարծիք հայտնելու համատեքստում, համապատասխան արարքի (գործողության) համար Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից նրա նկատմամբ կարող է կիրառվել մի քանի կարգապահական միջոց (արարքի շարունակականության և կարգապահական միջոցների կիրառման պարբերականության առումով). հարցին դրական պատասխանի դեպքում՝ արդյո՞ք Օրենքի վիճարկվող կարգավորումները սահմանադրականության առումով խնդրահարույց չեն:

Ելնելով վերոգրյալից՝ Սահմանադրական դատարանն անհրաժեշտ է համարում վիճարկվող դրույթների սահմանադրականությունը գնահատել, մասնավորապես, Սահմանադրության 94-րդ հոդվածի, 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի և 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համատեքստում:

4. Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումները

4.1. Սահմանադրության 94-րդ հոդվածի համաձայն՝ պատգամավորը ներկայացնում է ամբողջ ժողովրդին, կաշկանդված չէ հրամայական մանդատով, առաջնորդվում է իր խղճով և համոզմունքներով:

Հայաստանի Հանրապետությունում պատգամավորն օժտված է ազատ մանդատով. նա կաշկանդված չէ ընտրողների հրահանգներով/պատվիրաններով և իր պատգամավորական գործունեությունն իրականացնում է սեփական համոզմունքներին համապատասխան՝ որպես ամբողջ ժողովրդի ներկայացուցիչ և ի շահ ամբողջ ժողովրդի:

Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ պատգամավորն իր լիազորությունների ժամկետում և դրանից հետո չի կարող հետապնդվել և պատասխանատվության ենթարկվել պատգամավորական գործունեության շրջանակներում հայտնած կարծիքի կամ քվեարկության համար: Սահմանադրության հիշյալ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ պատգամավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում կարող է հարուցվել միայն Ազգային ժողովի համաձայնությամբ: Պատգամավորն առանց Ազգային ժողովի համաձայնության չի կարող զրկվել ազատությունից, բացառությամբ երբ նա բռնվել է հանցանք կատարելու պահին կամ անմիջապես դրանից հետո:

Պատգամավորներին՝ որպես հանրային իշխանության բնագավառում առանցքային դերակատարում ունեցող պաշտոնատար անձանց, Սահմանադրությունն օժտել է անձեռնմխելիության երաշխիքով, որը դարձել է ժողովրդավարական պետությունների սահմանադրական մշակույթի անբաժանելի տարր: Դրա հիմնական նպատակն է ապահովել ժողովրդի կողմից ընտրված պետության բարձրագույն օրենսդիր ներկայացուցչական մարմնի՝ խորհրդարանի անդամների լիազորությունների անխափան իրականացումը՝ բացառելով քաղաքական հակառակորդների/ընդդիմախոսների, գործադիր և դատական իշխանության ներկայացուցիչների անհիմն միջամտությունը։

Սահմանադրական դատարանի 2019 թվականի սեպտեմբերի 4-ի ՍԴՈ-1476 որոշման մեջ նշված է. «(...) պաշտոնատար անձանց հավելյալ սահմանադրական պաշտպանության տրամադրումը պայմանավորված է նրանց սահմանադրական հատուկ կարգավիճակով, դրանից բխող նրանց գործառույթների բովանդակությամբ (այսուհետ՝ գործառութային անձեռնմխելիություն): Դրան զուգահեռ Սահմանադրությունը նախատեսում է անձեռնմխելիության ևս մեկ երաշխիք, որը որոշակի պաշտոնատար անձանց պաշտպանում է նաև նրանց կարգավիճակի կամ գործունեության հետ չկապված հետապնդումներից (այսուհետ՝ անձնական անձեռնմխելիություն)»:

Սահմանադրությամբ ամրագրված գործառութային (ինդեմնիտետ) և անձնական (իմունիտետ) անձեռնմխելիությունը կոչված է երաշխավորելու օրենսդիր մարմնի անկախությունը և բնականոն գործունեությունը։ Մասնավորապես, անձնական անձեռնմխելիությունը երաշխավորում է պատգամավորի պաշտպանությունն անհիմն հետապնդումներից, իսկ գործառութային անձեռնմխելիությունն ապահովում է պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքի իրացումը, ուղղված է օրենսդիր մարմնի շահերի պաշտպանությանը և չպետք է ընկալվի որպես բացառապես անհատ պատգամավորին շնորհված արտոնություն։ Գործառութային անձեռնմխելիությունը (ինդեմնիտետ, հաճախ անվանվում է նաև խոսքի ազատություն) ապահովում է ժողովրդավարական մանդատի ազատ իրացման ընթացքում հայտնած կարծիքի, քվեարկության համար միջամտության բացառումը։ Այն գործում է պատգամավորի ինչպես լիազորությունների ժամկետում, այնպես էլ դրանից հետո, ինչը հնարավորություն է տալիս նրան գործել անկաշկանդ։

«Խորհրդարանը կարող է իր դերը կատարել միայն այն ժամանակ, երբ դրա անդամներն օգտվում են կարծիքի արտահայտման ազատությունից, որն անհրաժեշտ է իրենց կողմից ներկայացվող ժողովրդի անունից հանդես գալու համար։ Խորհրդարանի անդամները պետք է կարողանան ազատորեն փնտրել, ստանալ և տարածել տեղեկատվություն և գաղափարներ՝ առանց հետապնդման վախի: Այդ պատճառով նրանց սովորաբար տրվում է հատուկ կարգավիճակ, որն ուղղված է նրանց անկախության ապահովմանը. նրանք օգտվում են խորհրդարանական արտոնությունից կամ անձեռնմխելիությունից՝ խորհրդարանի նիստերի ընթացքում կարծիքի արտահայտման ազատության առնչությամբ» (Մարդու իրավունքներ. ձեռնարկ պատգամավորների համար, Միավորված ազգերի կազմակերպության Միջխորհրդարանական միություն, Մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի վարչություն, թիվ 26, 2016):

Խորհրդարանի անդամների խոսքի ազատության իրավունքի իրացման համատեքստում նրանց ելույթների բովանդակության կանոնակարգման առումով թույլատրելի ներգործության սահմանները չափազանց նեղ են. առանձին բառերի/արտահայտությունների մասով առաջ է գալիս կանոնակարգման անհրաժեշտություն: Օրենսդիր մարմնի անդամի խոսքը չի կարող առհասարակ չկանոնակարգվել: Եվրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովի անդամների կարգապահության վերաբերյալ 1965 (2013) բանաձևով սահմանված է. «Վեհաժողովը վերահաստատում է իր հանձնառությունն ազատ արտահայտման իրավունքի իրացման հարցում, որը հանդիսանում է պատգամավորական կարևորագույն արտոնությունն ու ընտրված ներկայացուցիչների անկախության նախապայմանը։ Գոյություն ունեն քաղաքական երկխոսության ընթացքում սեփական դիրքորոշումն արտահայտելու բազմաթիվ եղանակներ, այդ թվում՝ ցուցադրելով խորհրդանիշներ կամ պատկերներ կամ կրելով որոշակի հագուստ, որոնք պաշտպանված են կարծիքի ազատ արտահայտման իրավունքով։ Այնուամենայնիվ, անձը, որն իրացնում է իր ազատ արտահայտման իրավունքը, ունի նաև պարտականություններ և պատասխանատվություն (…)»։

Եվրոպական խորհրդարանի կանոնակարգի 10-րդ կանոնի 4-րդ կետով սահմանված է, որ խորհրդարանական քննարկումների ժամանակ խորհրդարանի անդամները պետք է զերծ մնան վիրավորական արտահայտություններ հնչեցնելուց։ Որպես օրինակ՝ զրպարտչական արտահայտությունները, ատելության խոսքը, խտրականության հրահրումը՝ Հիմնարար իրավունքների խարտիայի 21-րդ հոդվածով նախատեսված որևէ հիմքով, սույն դրույթի իմաստով, «վիրավորական բառապաշարի» կիրառման դեպքեր են։ Այս դրույթի կիրառումը որևէ կերպ չպետք է խաթարի խորհրդարանական բանավեճերի կենդանությունը կամ խորհրդարանի անդամների խոսքի ազատությունը (կետ 8)։ Համապատասխան չափանիշներն ու կանոնները չպահպանելը կարող է հանգեցնել Կանոնակարգի 175 և 176-րդ կանոններով նախատեսված միջոցների կիրառման։

Հայաստանի Հանրապետությունում 2005 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրության 66-րդ հոդվածի 2-րդ մասով պատգամավորի գործառութային անձեռնմխելիության առնչությամբ սահմանված էր. «Պատգամավորն իր պատգամավորական լիազորությունների ժամկետում և դրանից հետո չի կարող հետապնդվել և պատասխանատվության ենթարկվել պատգամավորի՝ իր կարգավիճակից բխող գործողությունների, այդ թվում՝ Ազգային ժողովում հայտնած կարծիքի համար, եթե այն զրպարտություն կամ վիրավորանք չի պարունակում»։

2015 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասում պատգամավորի անձեռնմխելիության սահմաններն ուրվագծելիս «պատգամավորի կարգավիճակից բխող գործողություններ» բառակապակցությունը չի գործածվում։ Փոխարենը գործում է «պատգամավորական գործունեության շրջանակներում հայտնած կարծիքի կամ քվեարկության համար» բառակապակցությունը, որն առավել հստակ է արտահայտում պատգամավորի անձեռնմխելիության սահմանները։ Միաժամանակ, 2015 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրությամբ անձեռնմխելիության իրավունքից ուղղակի բացառություն վիրավորանքի կամ զրպարտության համար նախատեսված չէ: Նույնական դրույթ է բովանդակվում Իտալիայի Հանրապետության Սահմանադրության 68-րդ հոդվածի 1-ին մասում: Նշված դրույթն ընկալվում էր որպես պատգամավորի կողմից հնչեցված ցանկացած արտահայտության համար պատասխանատվության բացարձակ արգելք։ Այդ առնչությամբ Իտալիայի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանը 1998 թվականի հուլիսի 18-ին ընդունած թիվ 289 որոշմամբ արձանագրել է, որ «խորհրդարանական գործառույթ» (funzione parlamentare) արտահայտությունը չի կարող վերագրվել խորհրդարանի անդամի ցանկացած գործողության։ Նման լայն մեկնաբանությունը պատգամավորի գործունեության երաշխիք հանդիսացող անձեռնմխելիությունը վերջինիս արտոնությունը դարձնելու լուրջ ռիսկեր է բովանդակում։ Պետք է արձանագրել պատգամավորի գործողությունների և նրա կարգավիճակի միջև հստակ և ուղղակի կապը. հակառակ պարագայում ստացվում է, որ պատգամավորը պատասխանատու չէ իր գործունեության ընթացքում հնչեցրած զրպարտչական կամ վիրավորական արտահայտությունների համար։

«Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով» Եվրոպական հանձնաժողովը (այսուհետ՝ Վենետիկի հանձնաժողով) ընդգծել է, որ այն երկրներում, որտեղ գործառութային անձեռնմխելիությունից բացառություն չի նախատեսվում որոշակի վիրավորական արտահայտությունների համար, անհրաժեշտ է նախատեսել խորհրդարանի կողմից կարգապահական միջոցներով պատասխանատվություն կիրառելու հնարավորություն՝ երաշխավորելու հանրության և անհատների շահերն ու միջազգային պարտավորությունների կատարումը:

Վենետիկի հանձնաժողովը նշել է, որ գործառութային անձեռնմխելիության կարգավորմանն ուղղված կանոնները պետք է տարբերակել խորհրդարանի ներսում ներքին կարգապահական միջոցներից, որոնք այլ բնույթի են և սովորաբար չեն ընդգրկվում խորհրդարանական անձեռնմխելիության հայեցակարգում։

Խորհրդարանների մեծ մասի աշխատակարգերին կամ կանոնագրքերին համապատասխան՝ նախատեսվող կարգապահական միջոցները խիստ բազմազան են՝ նախազգուշացում, ելույթի իրավունքից զրկում, վարձատրության կրճատում և այլն։ Ինչևէ, կան նաև երկրներ, որտեղ գործառութային անձեռնմխելիության (խոսքի ազատություն) երաշխիքն ապահովում է պաշտպանություն նույնիսկ խորհրդարանի կողմից կիրառվող ներքին կարգապահական միջոցներից (Վենետիկի հանձնաժողովի՝ «Խորհրդարանական անձեռնմխելիության ծավալը և հաղթահարումը» վերտառությամբ 14.05.2014թ. զեկույցը, CDL-AD(2014)011, պար. 55, 93)։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ՝ ՄԻԵԴ) կողմից կատարված համեմատական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների ճնշող մեծամասնության խորհրդարանների ընթացակարգային նորմերով նախատեսված է խորհրդարանի բնականոն աշխատանքին խոչընդոտող պատգամավորների նկատմամբ տարատեսակ կարգապահական միջոցների կիրառում։ ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ պատգամավորական անձեռնմխելիությանը վերաբերող հարցերը կարգավորվում են խորհրդարանական ընթացակարգային նորմերով, և այդ հարցում անդամ պետություններն օգտվում են լայն հայեցողությունից։ Այդ առումով, պետությունն ավելի լավ, քան ցանկացած միջազգային ատյանի դատավոր, կարող է գնահատել խորհրդարանի կանոնակարգը խախտող պատգամավորի նկատմամբ սահմանափակող միջոցներ կիրառելու անհրաժեշտությունը և ապահովել օրենսդիր մարմնի բնականոն գործունեությունը ժողովրդավարական պետությունում (Cаse of Karոcsony and others v. Hungary, գանգատ թիվ 42461/13 և 44357/13, 17.05.2016թ. վճիռ, կետ 143, Case of Kart v. Turkey, գանգատ թիվ 8917/05, 03.12.2009թ. վճիռ, կետ 99)։

Պատգամավորների ազատ խոսքը երաշխավորված է ցանկացած արտաքին ներգործությունից և հետապնդումներից հանրային նշանակություն ունեցող հարցերի քննարկման ժամանակ։ Հակառակ պարագայում դա սառեցնող ազդեցություն (chilling effect) կունենար խորհրդարանական քննարկումների վրա։ Որպես հակակշիռ պետք է գոյություն ունենա խորհրդարանական կարգապահության համակարգ, որի շրջանակներում պատգամավորների վարքագիծը վերահսկվում է հենց խորհրդարանի կողմից, որպեսզի բացառվի դրա անդամների կողմից խոսքի ազատության իրավունքի չարաշահումը և երաշխավորվի օրենսդիր մարմնի արդյունավետ գործունեությունը։ Հիշյալ սկզբունքներն արտացոլվել են նաև ՄԻԵԴ պրակտիկայում (Cаse of Karոcsony and others v. Hungary, գանգատ թիվ 42461/13 և 44357/13, 17.05.2016թ. վճիռ, կետ 116):

Վերոնշյալի առնչությամբ Հունգարիայի սահմանադրական դատարանը նշել է, որ խորհրդարանի պատգամավորն իր կարծիքն արտահայտում է որպես երկրի գերագույն ներկայացուցչական մարմնի անդամ, այլ ոչ՝ որպես մասնավոր անձ։ Այդ հանգամանքի ուժով՝ մի կողմից՝ շնորհիվ պատգամավորական անձեռնմխելիության՝ պատգամավորի ազատ արտահայտվելու իրավունքի շրջանակներն առավել լայն են, մյուս կողմից՝ պատգամավորական կարգապահությանն առնչվող նորմերի ազդեցությամբ այդ շրջանակները նեղանում են։ Հունգարիայի սահմանադրական դատարանը նշել է, որ պատգամավորական լիազորությունների իրականացման համար տրամադրված բավականին ընդգրկուն անձեռնմխելիության երաշխիքով պայմանավորված՝ պատգամավորի արտահայտվելու ազատության իրացումը որոշակի չափով կանոնակարգվում է խորհրդարանի սահմանած նորմերով։ Ուստի՝ արդարացված է, որ խորհրդարանի նախագահը որոշակի դեպքերում ունենա արտոնություններ, որոնք հնարավորություն կտան կանխելու պատգամավորների կողմից արտահայտվելու ազատության չարաշահումը։ Բացի դրանից, Հունգարիայի սահմանադրական դատարանը նշել է, որ խորհրդարանում հանդես գալու իրավունքը ոչ միայն պատգամավորին վերապահված անձնական արտոնություն է, այլև խորհրդարանական քննարկումների հիմնական տարրը, որը պետք է կանոնակարգվի խորհրդարանի արդյունավետ գործունեության ապահովման նպատակով։ Սահմանադրական դատարանը եկել է այն եզրահանգման, որ պատգամավորների արտահայտման ազատության կարգավորման համար հիմք է հանդիսացել առանձին պատգամավորների իրավունքների և արդյունավետ խորհրդարանական գործունեության միջև պատշաճ հավասարակշռություն երաշխավորելու անհրաժեշտությունը (թիվ 3207/2013 (XI.18) AB 04.11.2013թ. որոշումը):

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասին համապատասխան՝ Ազգային ժողովի նախագահն ապահովում է Ազգային ժողովի բնականոն գործունեությունը: Այդ առնչությամբ, Ազգային ժողովի բնականոն գործունեության ապահովումը բովանդակային առումով ավելի ընդգրկուն է, քան Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքն ապահովելը և ենթադրում է Ազգային ժողովի նախագահի կողմից Օրենքով սահմանված մի շարք լիազորությունների իրականացում ինչպես Ազգային ժողովի նստաշրջանների/նիստերի միջև ընկած ժամանակահատվածում, այնպես էլ դրանց ընթացքում:

Ազգային ժողովի նիստերի բնականոն ընթացքի ապահովման հարցում առանցքային է նիստը նախագահողի (Ազգային ժողովի նախագահ կամ փոխնախագահ) դերակատարությունը: Օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետին համապատասխան՝ Ազգային ժողովի նախագահը, մասնավորապես, նախագահում է Ազգային ժողովի նիստերը, իսկ նույն հոդվածի 2-րդ մասի 10-րդ կետին համապատասխան՝ կարող է Ազգային ժողովի նախագահի տեղակալին տալ Ազգային ժողովի բնականոն գործունեության ապահովմանն ուղղված հանձնարարություններ: Օրենքի 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետին համապատասխան՝ Ազգային ժողովի նախագահի տեղակալն Ազգային ժողովի նախագահի հանձնարարությամբ նախագահում է Ազգային ժողովի նիստերը, իսկ 2-րդ մասի 3-րդ կետին համապատասխան՝ փոխարինում է Ազգային ժողովի նախագահին կամ իրականացնում է Ազգային ժողովի բնականոն գործունեության ապահովմանն ուղղված այլ հանձնարարություններ:

Օրենքի 50-րդ հոդվածի 7-րդ մասին համապատասխան՝ եթե վարչապետի ընտրության հարցի քննարկման ժամանակ խոչընդոտվում է Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը, և նիստը վարողի ձեռնարկած միջոցառումների ընթացքում այն հնարավոր չի լինում վերականգնել, ինչպես նաև երբ խոչընդոտվում է պատգամավորների մասնակցությունն Ազգային ժողովի նիստին, այդ թվում՝ սպառնալիքի միջոցով, ապա Ազգային ժողովի նիստը համարվում է ընդհատված, որի վերաբերյալ Ազգային ժողովի նախագահը հանդես է գալիս հայտարարությամբ: Օրենքի 52-րդ հոդվածի 8 և 9-րդ մասերին համապատասխան՝ եթե նիստում անկարգություն է առաջանում, և նախագահողն ի վիճակի չէ վերականգնել նիստի բնականոն ընթացքը, ապա նա կարող է մինչև կես ժամով ընդհատել նիստը: Եթե նիստի վերսկսվելուց հետո անկարգությունը շարունակվում է, ապա նախագահողը նիստը հայտարարում է ավարտված:

 Օրենքի 52-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված են Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի լիազորությունները, այդ թվում՝ նիստի բնականոն ընթացքը վերականգնելու նպատակով ելույթներն ընդմիջելը (8-րդ կետ):

Օրենքի 52-րդ հոդվածի 2 և 3-րդ մասերով ամրագրված՝ վիճարկվող կարգավորումների առնչությամբ, որոնք միտված են ապահովելու/վերականգնելու Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը, հարկ է նկատի ունենալ, որ նախ՝ խոսքը վերաբերում է օրենսդիր և ժողովրդի ներկայացուցչական մարմնի անդամի (պատգամավորի մասով) խոսքի ազատության իրավունքի իրացմանը, որն առաջնային նշանակություն ունի ժողովրդավարության կայացման/զարգացման գործընթացում, երկրորդ՝ հանրային նշանակություն ունեցող հարցերի քննարկման պարագայում պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքը ենթակա է առավել լայն պաշտպանության, երրորդ՝ խորհրդարանը կարևորագույն հարցերի քննարկման հարթակ է․ քաղաքական բանավեճի ընթացքում պատգամավորների խոսքի ազատության երաշխավորումը հաստատում է արդարացի հավասարակշռություն խորհրդարանական փոքրամասնության և մեծամասնության միջև։

Վերոնշյալի լույսի ներքո՝ պատգամավորների խոսքի ազատությանը ցանկացած միջամտություն պետք է լինի որոշակի և համաչափ: Անկախ պատգամավորի նկատմամբ ընտրված ներգործության միջոցից՝ պատգամավորի խոսքի ազատության էությունը չպետք է խաթարվի։

Դիմողի կողմից բարձրացված՝ Օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասում արտացոլված մի շարք ձևակերպումների՝ որոշակիության և կանխատեսելիության սահմանադրական պահանջներին ենթադրյալ անհամապատասխանության հարցի վերաբերյալ, Սահմանադրական դատարանը փաստում է, որ Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում անդրադարձել է իրավական որոշակիության սահմանադրական պահանջների բովանդակությանը՝ արձանագրելով, մասնավորապես, ներքոնշյալը.

 ա) «Իրավական պետության սկզբունքը, ի թիվս այլոց, պահանջում է նաև իրավական օրենքի առկայություն: Վերջինս պետք է լինի բավականաչափ մատչելի՝ իրավունքի սուբյեկտները պետք է համապատասխան հանգամանքներում հնարավորություն ունենան կողմնորոշվելու՝ թե տվյալ դեպքում ինչ իրավական նորմեր են կիրառվում: Նորմը չի կարող համարվել «օրենք», եթե այն ձևակերպված չէ բավարար ճշգրտությամբ, որը թույլ կտա իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց դրան համապատասխանեցնել իրենց վարքագիծը. նրանք պետք է հնարավորություն ունենան կանխատեսել այն հետևանքները, որոնք կարող է առաջացնել տվյալ գործողությունը» (13.05.2008թ. ՍԴՈ-753),

 բ) «(…) իրավական որոշակիության ապահովման տեսանկյունից օրենսդրության մեջ օգտագործվող հասկացությունները պետք է լինեն հստակ, որոշակի և չհանգեցնեն տարաբնույթ մեկնաբանությունների կամ շփոթության» (02.12.2014թ. ՍԴՈ-1176),

գ) «(...) իրավունքի գերակայության սկզբունքի որդեգրման շրջանակներում օրենքում ամրագրված իրավակարգավորումները պետք է անձի համար կանխատեսելի դարձնեն իր իրավաչափ ակնկալիքները։ Բացի դրանից, իրավական որոշակիության սկզբունքը, լինելով իրավական պետության հիմնարար սկզբունքներից մեկը, ենթադրում է նաև, որ իրավահարաբերությունների բոլոր սուբյեկտների, այդ թվում՝ իշխանության կրողի գործողությունները պետք է լինեն կանխատեսելի ու իրավաչափ» (09.06.2015թ. ՍԴՈ-1213),

դ) «(…) իրավական պետության կարևորագույն հատկանիշներից է իրավունքի գերակայությունը, որի ապահովման գլխավոր պահանջներից են իրավական որոշակիության սկզբունքը, իրավահարաբերությունների կարգավորումը բացառապես այնպիսի օրենքներով, որոնք համապատասխանում են որակական որոշակի հատկանիշների` հստակ են, կանխատեսելի, մատչելի» (03.05.2016թ. ՍԴՈ-1270),

ե) «(...) իրավական որոշակիությունը նաև իրավական անվտանգության կարևոր բաղադրիչ է, որով, ի թիվս այլնի, ապահովվում է նաև վստահությունը հանրային իշխանության և նրա հաստատությունների նկատմամբ,

(...) իրավական պետությունում բացառապես որոշակի` կանխատեսելի, հստակ և բոլորի համար մատչելի օրենսդրական կարգավորումների միջոցով պետք է երաշխավորվի առկա իրավակարգի հետագա գոյության նկատմամբ վստահության պաշտպանությունը,

(...)

(...) հաշվի առնելով կենսական հարցերի բազմազանությունը և նորմաստեղծ ճանապարհով բոլոր իրավիճակներին արձագանքելու անհնարինությունը` օրենսդրական և ենթաօրենսդրական կարգավորումների որոշակիության պահանջը չի բացառում անորոշ իրավական հասկացությունների ամրագրումն օրենքներում և ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերում, սակայն այն պարտադիր պետք է ուղեկցվի նման հասկացությունների համարժեք, իսկ նույնական դեպքերում` միատեսակ մեկնաբանությամբ, առանց որի անհնարին կլինի փաստել այդ դրույթների կանխատեսելիությունը» (15.11.2019թ. ՍԴՈ-1488),

զ) «(…) իրավական որոշակիության սկզբունքի ապահովման առումով ընդհանուր տրամաբանությունը հանգում է այն գաղափարին, որ թեև իրավական որոշակիությունն անհրաժեշտ է, այնուամենայնիվ, այդ սկզբունքը չի բացառում իրավական ակտերում այնպիսի ձևակերպումների կամ եզրույթների առկայությունը, որոնք գնահատողական բնույթ ունեն և յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում առավել հստակեցվում են իրավակիրառ պրակտիկայի շրջանակներում» (04.05.2021թ. ՍԴՈ-1592):

Ըստ ՄԻԵԴ-ի՝ օրենքի որոշակիությունն ու կանխատեսելիությունը հաճախ կախված են այն ոլորտից, որն այն կարգավորում է և այն անձանց շրջանակից, որոնց հասցեագրված է (Case of Delfi AS v. Estonia, գանգատ թիվ 64569/09, 16.06.2015թ. վճիռ, կետ 122)։ ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ անձինք, որոնց մասնագիտական գործունեությունը կապված է որոշակի ռիսկերի հետ, պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնեն իրենց վարքագծի արդյունքում հնարավոր հետևանքների գնահատմանը և կանխատեսմանը։ ՄԻԵԴ-ն ընդգծել է, որ խորհրդարանի կանոնակարգը կոչված է կարգավորելու պատգամավորների վարքագիծը։ Համապատասխան կանոններն անխուսափելիորեն անորոշություն են պարունակում և ենթակա են մեկնաբանման խորհրդարանի կողմից կիրառման ընթացքում։ Մի շարք երկրներում գործող կարգավորումների պայմաններում առկա են անորոշ հասկացություններ, որոնց օրինակները բազմաթիվ են։ Պատգամավորական հատուկ կարգավիճակի ուժով պատգամավորները պետք է իրազեկված լինեն խորհրդարանում գործող կարգապահական նորմերի վերաբերյալ, որոնք կոչված են երաշխավորելու խորհրդարանի արդյունավետ աշխատանքը։ ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ հաշվի առնելով դիմումատուների հատուկ կարգավիճակը՝ վերջիններս պետք է ողջամտորեն կանխատեսեին իրենց վարքագծի հնարավոր հետևանքները՝ անգամ վիճարկվող դրույթի կիրառման պրակտիկայի բացակայության պայմաններում (Cаse of Karոcsony and others v. Hungary, գանգատ թիվ 42461/13 և 44357/13, 17.05.2016թ. վճիռ, կետ 126)։

Սահմանադրության 88-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ Ազգային ժողովը գործում է իր կանոնակարգին համապատասխան: Խորհրդարանի բնականոն գործունեությունն առանցքային նշանակություն ունեցող արժեք է ժողովրդավարական հասարակությունում, ուստի՝ պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքը խորհրդարանում կարող է սահմանափակվել խորհրդարանական գործունեության կանոնակարգման շրջանակում՝ խորհրդարանի նիստի բնականոն ընթացքի ապահովման/վերականգնման, ինչպես նաև խորհրդարանի մյուս անդամների (այլոց) իրավունքների պաշտպանության նկատառումով: Համապատասխան օրենսդրական կարգավորման գլխավոր նպատակն անհատ պատգամավորի իրավական կարգավիճակի տարր հանդիսացող երաշխիքների և խորհրդարանի պատշաճ կազմակերպված գործունեության միջև հավասարակշռության հաստատումն է։

Սահմանադրական դատարանն իր՝ 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի ՍԴՈ-1619 որոշմամբ արտահայտել է իրավական դիրքորոշում առ այն, որ «(...) ինդեմնիտետը երաշխավորում է պատգամավորի՝ իր պատգամավորական գործունեության արդյունավետ իրականացումը՝ բացառելով պատգամավորի գործունեությունից բխող հայտնած կարծիքի կամ Ազգային ժողովում քվեարկության համար քրեական պատասխանատվությունն ընդհանրապես, հետևաբար նաև և քրեական հետապնդումը: Սակայն պատգամավորի՝ իր գործունեության շրջանակներում, իր գործունեությունից բխող կարծիքի համար «արտաքին» պատասխանատվության բացառումն ամենևին չի ենթադրում պատասխանատվության բացառում ընդհանրապես, և հատկապես՝ չի բացառում «ներքին» պատասխանատվությունը՝ կարգապահական պատասխանատվությունը տարատեսակ սանկցիաների տեսքով»:

Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասով ամրագրված կարգավորման համատեքստում պատգամավորի գործառութային անձեռնմխելիությունը չպետք է դիտարկվի որպես անձնական արտոնություն։ Չնայած ժողովրդավարական հասարակությունում պատգամավորի խոսքի ազատության հատուկ նշանակությանը, այն չի կարող իր բնույթով բացարձակ լինել։ Գործառութային անձեռնմխելիությունը պատգամավորին օժտում է խոսքի ազատության լայն, սակայն ոչ անսահմանափակ իրավունքով:

Խորհրդարանի կանոնակարգին համապատասխան՝ խորհրդարանի նիստը նախագահողի կողմից կարգապահական միջոցների կիրառումը հնարավորություն է տալիս արագ և արդյունավետ կերպով արձագանքել խորհրդարանի կողմից իր իրավասության իրացմանը, գործունեության իրականացմանը խոչընդոտող գործողություններին/երևույթներին: Դրա նպատակը, պատգամավորի խոսքի ազատությունը հարգելու հետ մեկտեղ, ժողովրդավարական գործընթացների արդյունավետ իրացումը երաշխավորելն է:

4.2. Պատգամավորի կողմից՝ իր պատգամավորական գործունեության շրջանակներում կարծիք հայտնելու համատեքստում համապատասխան արարքի (գործողության) համար Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից նրա նկատմամբ մի քանի կարգապահական միջոց կիրառելու՝ դիմողի կողմից առաջադրված հարցադրման առնչությամբ, նախ՝ հարկ է արձանագրել, որ Օրենքի 52-րդ հոդվածով օրենսդիրը փորձել է հնարավորինս սահմանափակել նիստը նախագահողի հայեցողությունը պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցներ կիրառելիս։ Այսպես՝ Օրենքի 52-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ կարգապահական միջոցը, որպես կանոն, պետք է կիրառվի մեղմից դեպի խիստը, համաչափ լինի արարքի ծանրությանը և նպատակ հետապնդի ապահովելու նիստի բնականոն ընթացքը: Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 5-րդ կետով սահմանված կարգապահական միջոցը (Ազգային ժողովի նիստերի օրերին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից մինչև յոթ օրով զրկում) կարող է կիրառվել, եթե մինչ այդ պատգամավորի նկատմամբ կիրառվել է Օրենքի հիշյալ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ կետով սահմանված կարգապահական միջոցը (հեռացում մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից՝ զրկելով այդ ընթացքում դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից), և պատգամավորն ինքնակամ դա չի կատարել։

Օրենքի 52-րդ հոդվածի 6-րդ մասի համաձայն՝ խմբակցության հիմնավորված միջնորդությամբ Ազգային ժողովի խորհուրդն իրավունք ունի մինչև կարգապահական միջոցի կիրառման ժամկետի լրանալը վերականգնելու հեռացված պատգամավորի մասնակցությունն Ազգային ժողովի նիստին:

Օրենքի վերոնշյալ դրույթներն ընթացակարգային երաշխիքներ են այն պատգամավորի համար, որի նկատմամբ կիրառվել է կարգապահական միջոց:

Օրենքի 52-րդ հոդվածի 7-րդ մասի համաձայն՝ նիստից հեռացման պահանջին չենթարկվելու դեպքում նախագահողը հանձնարարում է Ազգային ժողովի անվտանգությունն ապահովող ծառայությանն իրականացնել պահանջը:

Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքին խոչընդոտող վարքագիծ (արտահայտվելու ազատության/կարծիք հայտնելու համատեքստում) դրսևորող պատգամավորի նկատմամբ կիրառվող միջոցը պետք է համաչափ ու պիտանի լինի հետապնդվող նպատակին։ Որպես կանոն, համապատասխան պատգամավորի նկատմամբ սկզբնապես կիրառվում են առավել մեղմ կարգապահական միջոցները, սակայն չի բացառվում, որ պատգամավորի վարքագիծն ինքնին վկայի, որ մեղմ միջոցների կիրառումն արդյունավետ չէ, քանի որ դրանք չեն կարող ապահովել նիստի ընթացքում կարգուկանոնի հաստատումը։ Այդ պարագայում նիստը նախագահողը կարող է կիրառել առավել խիստ միջոց։

Պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական այլ միջոցի (միջոցների) կիրառումը թույլատրելի է այն պարագայում, երբ պատգամավորի համապատասխան արարքը շարունակական բնույթ է կրում, ինչով պայմանավորված՝ նրա նկատմամբ կիրառված նախորդ կարգապահական միջոցը չի հանգեցրել նիստի բնականոն ընթացքն ապահովելուն/վերականգնելուն: Միևնույն ժամանակ, եթե համապատասխան միջոցի կիրառումից հետո պատգամավորը դադարեցրել է խորհրդարանի նիստի բնականոն ընթացքը/կարգը խախտող գործողությունները, նրա նկատմամբ նոր միջոցի կիրառումն արդարացված չէ և հակասում է համաչափության սկզբունքին։

Համաչափության սկզբունքը ենթադրում է ողջամիտ փոխկապակցվածություն կոնկրետ նպատակի և այդ նպատակին հասնելու համար օգտագործվող միջոցների միջև։ Թեև սույն գործով խոսքը վերաբերում է ոչ թե Սահմանադրության 2-րդ գլխում ամրագրված հիմնական իրավունքների/ազատությունների սահմանափակման, այլ պատգամավորի՝ որպես «Հանրային ծառայության մասին» օրենքին համապատասխան՝ պետական քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձի՝ Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասով երաշխավորված գործառութային անձեռնմխելիության համատեքստում պատգամավորական գործունեության շրջանակներում խոսքի ազատության (կարծիք հայտնելու իրավունքի) իրացման առնչությամբ նրա նկատմամբ կարգապահական միջոց կիրառելու և, ըստ այդմ, նրա՝ պատգամավորական գործունեության շրջանակներում խոսքի ազատության սահմանափակման հարցին, Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ համաչափության սկզբունքի առանձին տարրերի բովանդակության առնչությամբ Սահմանադրական դատարանի 2020 թվականի հունիսի 18-ի ՍԴՈ-1546 որոշմամբ արտացոլված մոտեցումները կիրառելի են նաև սույն գործով՝ հաշվի առնելով, մասնավորապես, սույն գործի համատեքստում՝ պատգամավորի սահմանադրաիրավական կարգավիճակի առանձնահատկությունները և նրա համար սահմանված համապատասխան սահմանադրաիրավական երաշխիքները: Սահմա- նադրական դատարանի վերոհիշյալ որոշման մեջ, մասնավորապես, նշված է. «(…) ընտրված միջոցների սահմանադրականությունը կանխորոշվում է առաջին հերթին դրանցով հետապնդվող նպատակով:

(...) այնպիսի օրենսդրական միջոցներն են պիտանի, որոնցով օրենսդիրն ի զորու է հասնել հետապնդվող նպատակին, այլ կերպ` երբ ապահովված է հավանականությունը, որ արդյունքը, որին ձգտում է օրենսդիրը, ի հայտ կգա:

Համաչափության սկզբունքի հաջորդ տարրն օրենսդրի կողմից ընտրված միջոցի անհրաժեշտությունն է, այսինքն՝ այն, որ այդ միջոցը` այլ միջոցների համեմատ նույն ներգործությամբ, պետք է ենթադրի ամենամեղմ միջամտությունը (...) իրավունքին կամ ազատությանը (…):

Համաչափության սկզբունքի վերջին` չորրորդ տարրը պահանջում է, որ օրենսդիրն իր կողմից ընտրված պիտանի և անհրաժեշտ միջոցը համեմատի սահմանափակվող (…) իրավունքի կամ ազատության սահմանադրական նշանակության հետ` պարզելու համար, որ այդ միջոցներով արդյունքում պետությունն իրապես հասնում է հետապնդվող նպատակին, և սահմանափակվող (...) իրավունքը կամ ազատությունն իր նշանակությամբ չի պահպանում իր գերակայությունը այն հանրային շահերի նկատմամբ, որոնք պահպանելու նպատակով էլ օրենսդիրը դիմում է հիմնական իրավունքի կամ ազատության սահմանափակման: Վերջնարդյունքում դա նշանակում է, որ որևէ (…) իրավունքի կամ ազատությանը չմիջամտելը կամ այն երաշխավորելը, կախված դրանց էությունից, կանոն է, իսկ դրա սահմանափակումը` բացառություն, որը պետք է հիմնավորվի սահմանափակման յուրաքանչյուր դեպքում»:

Տվյալ դեպքում միջամտության համաչափությունը գնահատելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել նաև պատասխանատվության միջոցների բնույթն ու խստությունը (Case of Tammer v. Estonia, գանգատ թիվ 41205/98, 06.02.2001թ. որոշում, կետ 69):

ՄԻԵԴ-ն ընդգծել է, որ պատգամավորի նկատմամբ կիրառված միջոցը պետք է համապատասխանի կարգապահական խախտման ծանրությանը (Cаse of Karոcsony and others v. Hungary, գանգատ թիվ 42461/13 և 44357/13, 17.05.2016թ. վճիռ, կետ 152)։ Օրենսդիր մարմինը (Ազգային ժողովը)/ նիստը նախագահողը, ղեկավարվելով համաչափության սկզբունքով, կարգապահական միջոց կիրառելիս պետք է արդարացի հավասարակշռություն հաստատի մրցակցող շահերի միջև, այն է` պատգամավորի խոսքի ազատությունը և օրենսդիր մարմնի բնականոն գործունեությունը։

Եվրոպական խորհրդարանի կանոնակարգի 10-րդ կանոնի 4-րդ կետին համապատասխան՝ խորհրդարանական քննարկումների ժամանակ խորհրդարանի անդամների հնչեցրած արտահայտությունների բնույթը գնահատելիս հաշվի են առնվում ելույթ ունեցողի մտադրությունը, հանրության կողմից այդ արտահայտությունների ընկալումը, Խորհրդարանի հեղինակությանը պատճառվող վնասի աստիճանը և պատգամավորի խոսքի ազատությունը։

Վենետիկի հանձնաժողովը, կարևորելով քաղաքական փոքրամասնության իրավունքների պաշտպանությունը, հատուկ ընդգծել է, որ գործառութային անձեռնմխելիությունը չպետք է բացառի խորհրդարանում պատգամավորի նկատմամբ ներքին կարգապահական միջոցների կիրառումը, եթե դրանք որոշակի են և համաչափ ու խորհրդարանական մեծամասնության կողմից չեն չարաշահվում (Վենետիկի հանձնաժողովի՝ «Խորհրդարանական անձեռնմխելիության ծավալը և հաղթահարումը» վերտառությամբ 14.05.2014թ. զեկույցը, CDL-AD(2014)011, պար. 183)։

Վենետիկի հանձնաժողովն «Ընդդիմության դերը ժողովրդավարական խորհրդարանում» վերտառությամբ զեկույցում նշել է, որ խոսքի ազատության երաշխիքը կոչված է ապահովելու ոչ միայն խորհրդարանի՝ որպես օրենսդիր մարմնի անկախությունը, այլև քաղաքական փոքրամասնության անխաթար գործունեությունը՝ հաշվի առնելով վերջինիս դերով պայմանավորված հատուկ պաշտպանության անհրաժեշտությունը քաղաքական ընդդիմախոսների ավելորդ ճնշումներից։ Ըստ Հանձնաժողովի՝ քաղաքական ընդդիմության հիմնական պարտականությունն է կատարել իր գործառույթներն օրենքի շրջանակներում, մասնավորապես՝ Սահմանադրությանը, ներպետական օրենքներին, խորհրդարանի ընթացակարգային կանոններին համապատասխան: Պատգամավորական անձեռնմխելիության հաղթահարման պայմանով ընդդիմության ներկայացուցիչը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել անօրինական գործունեության համար, ինչպես ցանկացած այլ կազմակերպություն կամ ֆիզիկական անձ: Բացի դրանից, անդամ պետությունների խորհրդարանների մեծ մասում ներքին կարգապահական միջոցներ են նախատեսված ընթացակարգային կանոնները խախտող կուսակցական խմբերի և պատգամավորների համար։ Հանձնաժողովն այս հանգամանքը համարում է ընդունելի, եթե այդ միջոցներն օրինական նպատակ են հետապնդում ու համաչափ են:

Ժողովրդավարական պետությունում մեծամասնության և փոքրամասնության միջև գոյություն ունի կայուն հավասարակշռություն, ինչը փոխգործակցության հնարավորություն է ստեղծում՝ ապահովելով արդյունավետ, ժողովրդավարական և օրինական կառավարում։ (…) Հանձնաժողովը հորդորում է ընդդիմադիր (նաև իշխող) կուսակցություններին զերծ մնալ այնպիսի վարքագծից, որը կարող է խաթարել խորհրդարանական քննարկումները և, ի վերջո, խաթարել քաղաքացիների վստահությունը քաղաքական գործիչների և կուսակցությունների հանդեպ (15.11.2010թ. զեկույցը, CDL-AD(2010)025, պար. 142, 147, 153)։

ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ խոսքի ազատությունն առանձնահատուկ նշանակություն ունի ժողովրդի կողմից ընտրված ներկայացուցիչների համար։ Վերջիններս ներկայացնում են իրենց ընտրազանգվածը, ուշադրություն հրավիրում նրանց խնդիրների վրա և պաշտպանում նրանց շահերը։ Ուստի՝ հատկապես ընդդիմադիր գործիչների խոսքի ազատության իրավունքի սահմանափակման հարցում Դատարանի կողմից հատուկ ուշադրություն է պահանջվում (Case of Castells v. Spain, գանգատ թիվ 11798/85, 23.04.1992թ. որոշում, կետ 42)։

Վերոգրյալի հաշվառմամբ՝ դիմողի կողմից առաջադրված՝ «արդյո՞ք ՀՀ ԱԺ պատգամավորի նկատմամբ նույն արարքի համար կարող է միաժամանակ երկու կարգապահական միջոց կիրառվել» և այդ համատեքստում «(...) արդյո՞ք վիճարկվող դրույթների մեկ նիստի ընթացքում ենթադրենք կարգապահական միջոց «նախազգուշացում» կիրառումը նիստի ավարտին չի մարվում, թե պահպանվում է և հաջորդ անգամ կարգապահական միջոցի կիրառման դեպքում դիտարկվում է որպես «ծանրացուցիչ հանգամանք» հարցադրումների առնչությամբ Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտող պատգամավորի նկատմամբ Օրենքով նախատեսված կարգապահական միջոցների կիրառումն իրավաչափ է՝ պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքին միջամտության համաչափության տարրերի պահպանվածության պարագայում: Այն դեպքերում, երբ պատգամավորական գործունեության շրջանակներում կարծիք հայտնելու համատեքստում պատգամավորի համապատասխան գործողությունները շարունակական բնույթ են կրում, Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքն ապահովելու/վերականգնելու նպատակով նիստը նախագահողը կարող է (այդ թվում՝ հաջորդաբար) կիրառել Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված կարգապահական միջոցները (որպես կանոն, մեղմից դեպի խիստը). ընդ որում, Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 5-րդ կետով սահմանված կարգապահական միջոցի կիրառմանը պարտադիր պետք է նախորդի Օրենքի հիշյալ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ կետով սահմանված միջոցի կիրառումը, որը պատգամավորն ինքնակամ չի կատարել:

Միաժամանակ, Սահմանադրական դատարանը փաստում է, որ Օրենքի 52-րդ հոդվածում օրենսդրի կողմից «կարգապահական միջոց» (այլ ոչ «կարգապահական տույժ») բառակապակցության գործածումը պատահական չէ: Տվյալ դեպքում խոսքը վերաբերում է պետության օրենսդիր ներկայացուցչական մարմնի անդամին՝ Ազգային ժողովի պատգամավորին (պետական քաղաքական ընտրովի պաշտոն զբաղեցնող անձին), որը չունի վերադաս (անմիջական ղեկավար): Պատգամավորի նկատմամբ կիրառված կարգապահական միջոցների մարման ժամկետի վերաբերյալ հարցի առնչությամբ, Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասում թվարկված հինգ կարգապահական միջոցներից երեքի մասով, ժամանակային/տևողության առումով առկա է հստակեցում՝ մեկ նիստում խոսափողից հանդես գալու իրավունքից զրկում, հեռացում մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից՝ զրկելով այդ ընթացքում դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից, Ազգային ժողովի նիստերի օրերին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից մինչև յոթ օրով զրկում (52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 3-5 կետեր): Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին և 2-րդ կետերում նշված մյուս երկու կարգապահական միջոցները՝ նախազգուշացումը՝ անունը, ազգանունը հրապարակելով և խոսափողի անջատումն առավել մեղմ կարգապահական միջոցներ են, և նախազգուշացումը, որպես կանոն, պետք է նախորդի խոսափողն անջատելուն: Կարգապահական միջոցը, որպես կանոն, մեղմից դեպի խիստը կիրառելու կարգավորումը վերաբերելի է նաև «մեկ նիստում խոսափողից հանդես գալու իրավունքից զրկում» կարգապահական միջոցին, իսկ «հեռացում մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից՝ զրկելով այդ ընթացքում դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից» կարգապահական միջոցի կիրառումը պարտադիր պետք է նախորդի «Ազգային ժողովի նիստերի օրերին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից մինչև յոթ օրով զրկում» կարգապահական միջոցի կիրառմանը: Ընդ որում, վերջինիս կիրառման համար անհրաժեշտ պայման է պատգամավորի նկատմամբ կիրառված նախորդող միջոցի (հեռացում մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից՝ զրկելով այդ ընթացքում դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից) ինքնակամ չկատարելը:

Այդ առնչությամբ Սահմանադրական դատարանը կարևորում է այն հանգամանքը, որ Ազգային ժողովի պատգամավորի լիազորությունների իրականացումը պետք է շարունակվի մինչև Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետի ավարտը կամ Սահմանադրության 98-րդ հոդվածով նախատեսված որևէ այլ հիմքով պատգամավորի լիազորությունների դադարումը/դադարեցումը: Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերով սահմանված կարգապահական միջոցների կիրառման համատեքստում պատգամավորի լիազորությունների իրականացումը որոշ ծավալով և որոշակի ժամանակահատվածով սահմանափակվում է, սակայն հաշվի առնելով պատգամավորի առաքելությունը Սահմանադրության 88-րդ հոդվածի 1-ին մասի և 94-րդ հոդվածի համատեքստում՝ կարգապահական միջոցի կիրառումը պատգամավորին չի կարող զրկել Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում քվեարկությանը մասնակցելու, ըստ այդմ՝ իր կամահայտնությունը դրսևորելու հնարավորությունից: Սահմանադրական դատարանն՝ իր 2013 թվականի ապրիլի 16-ի ՍԴՈ-1081 որոշմամբ արձանագրել է. «(…) պատգամավորների, այդ թվում` պատգամավորական փոքրամասնության իրավունքների պաշտպանության սահմանադրական երաշխիքներ են հանդիսանում, մասնավորապես. (…) /բ/ մշտական հիմունքներով ու ազատ մանդատի հիման վրա պատգամավորի լիազորությունների կատարման երաշխավորումը (...)»:

Սահմանադրական դատարանը, շեշտելով Օրենքով նախատեսված բոլոր ընթացակարգերին պատգամավորի մասնակցության կարևորությունը, այնուհանդերձ, ընդգծում է բոլոր դեպքերում քվեարկությանը պատգամավորի մասնակցության անկյունաքարային դերը, որի միջոցով է պատգամավորն իրականացնում իր առաքելությունը, արտահայտում իր կամքը՝ որպես ժողովրդի ներկայացուցիչ: Ուստի՝ ժողովրդավարական, իրավական պետությունում քվեարկությանը պատգամավորի մասնակցությունը՝ որպես մշտական հիմունքներով և ազատ մանդատով պատգամավորական լիազորությունների երաշխավորում, գերակա է կարգապահական միջոցի կիրառման արդյունքում հետապնդվող իրավաչափ նպատակի նկատմամբ: Սահմանադրական դատարանն իր՝ 2021 թվականի ապրիլի 29-ի ՍԴՈ-1590 որոշմամբ արձանագրել է. «Սահմանադրության 103-րդ հոդվածի 3-րդ մասով ամրագրված է, որ Սահմանադրությամբ սահմանված դեպքերում, ինչպես նաև իր գործունեության կազմակերպման հարցերով Ազգային ժողովն ընդունում է որոշումներ: Սահմանադրության 103-րդ հոդվածի 1-ին մասին համապատասխան՝ Ազգային ժողովի որոշումները, ինչպես նաև Ազգային ժողովի այլ ակտերը (օրենքներ, հայտարարություններ, ուղերձներ), բացառությամբ Սահմանադրությամբ սահմանված դեպքերի, ընդունվում են քվեարկությանը մասնակցող պատգամավորների ձայների մեծամասնությամբ, եթե քվեարկությանը մասնակցել է պատգամավորների ընդհանուր թվի կեսից ավելին: Այդ առնչությամբ Սահմանադրական դատարանն ընդգծում է, որ Սահմանադրության 103-րդ հոդվածը կոչված է ապահովելու Ազգային ժողովի՝ որպես օրենսդիր և ժողովրդի ներկայացուցչական մարմնի, սահմանադրական առաքելությամբ պայմանավորված լիազորությունների արդյունավետ իրականացումը»: Զարգացնելով նշված իրավական դիրքորոշումը՝ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ Սահմանադրության 103-րդ հոդվածով նաև երաշխավորվում է այդ հոդվածով սահմանված ակտերի ընդունմանը պատգամավորի մասնակցությունը, որի շրջանակում որոշիչ է քվեարկությանը մասնակցությունը:

Վերոգրյալի հիման վրա, Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերով սահմանված կարգապահական միջոցների կիրառման հարցի համատեքստում Սահմանադրական դատարանը կարևորում է այն հանգամանքը, որ դրանցով սահմանված ժամկետներում պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը չի կարող արգելք հանդիսանալ այդ պատգամավորի կողմից Ազգային ժողովի նիստերում քվեարկություններին մասնակցության համար:

Սահմանադրական դատարանը ուշադրություն է հրավիրում նաև այն հանգամանքի վրա, որ Օրենքի 52-րդ հոդվածի 6-րդ մասով ամրագրված է Ազգային ժողովի խորհրդի իրավունքը խմբակցության հիմնավորված միջնորդությամբ մինչև կարգապահական միջոցի կիրառման ժամկետի լրանալը վերականգնելու հեռացված պատգամավորի մասնակցությունն Ազգային ժողովի նիստին: Այլ խոսքերով՝ Օրենքով նախատեսված է մինչև կարգապահական միջոցի կիրառման ժամկետի լրանալն Ազգային ժողովի նիստին հեռացված պատգամավորի մասնակցությունը վերականգնելու հնարավորությունն Ազգային ժողովի խորհրդի կողմից՝ խմբակցության հիմնավորված միջնորդությամբ: Նշվածը վկայում է Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի՝ Ազգային ժողովի նախագահի կամ նրա տեղակալի՝ որպես Ազգային ժողովի մարմինների, պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոց կիրառելու լիազորությանն հակակշռող լիազորության (ոչ բոլոր կարգապահական միջոցների մասով)՝ Օրենքով ամրագրված լինելու մասին, որն օրենսդիրը վերապահել է Ազգային ժողովի մեկ այլ մարմնին՝ Ազգային ժողովի խորհրդին:

Վերոնշյալի համատեքստում Օրենքի 52-րդ հոդվածի 5-րդ մասով ամրագրված է, որ նիստերի դահլիճից հիմնական զեկուցողի հեռացման դեպքում հարցի քննարկումը հետաձգվում է կարգապահական միջոցի կիրառման ժամկետով: Եթե նիստից հեռացված զեկուցողը պատգամավոր է, ապա հարցի քննարկումը վերսկսվում է նրա մասնակցությունն Ազգային ժողովի նիստին ժամկետից շուտ վերականգնվելու դեպքում:

Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասում կարգապահական միջոցները թվարկված են «մեղմից դեպի խիստ» տրամաբանությամբ և դրանց կիրառումը, որպես կանոն, նշված տրամաբանության շրջանակում ինքնանպատակ չէ: Յուրաքանչյուր դեպքում կարգապահական միջոցի կիրառման առնչությամբ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի հայեցողության սահմանափակումները պետք է տեղավորվեն ողջամտության սահմաններում այն առումով, որ հնարավոր չէ օրենսդրորեն հստակ կանխորոշել/ամրագրել Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը վտանգող, այն խաթարող հանգամանքները, ինչով պայմանավորված՝ նիստը նախագահողը պետք է արձագանքի կոնկրետ իրավիճակին (կարգապահական միջոց կիրառելու առումով)՝ գնահատելով ստեղծված իրավիճակը և, ըստ այդմ, կիրառելով այն հանգուցալուծելուն ուղղված՝ Օրենքով իրեն վերապահված գործիքակազմը: Մյուս կողմից, կիրառվող կարգապահական միջոցը պետք է համաչափ լինի արարքի ծանրությանը և նպատակ հետապնդի ապահովելու նիստի բնականոն ընթացքը, ինչով պայմանավորված, նիստը նախագահողի հայեցողությունը բացարձակ չէ:

4.3. Սույն գործի շրջանակներում Սահմանադրական դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ նաև պատգամավորական էթիկայի կանոնների հարցին՝ Ազգային ժողովի բնականոն գործունեության երաշխավորման և այդ առնչությամբ՝ Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքի ապահովման համատեքստում՝ նկատի առնելով նաև դիմողի դիրքորոշումն առ այն, որ «(…) Բարձր դատարանը պետք է գնահատի նաև առհասարակ ՀՀ ԱԺ պատգամավորի ելույթի նկատմամբ նիստը նախագահողի կողմից փաստացի գրաքննության բացառման հանգամանքը և դրանով Պատգամավորին կաշկանդելու բացառումը։ Այսինքն եթե ինքնին ելույթում հնչեցված ակնհայտ Պատգամավորի վարքագծի տեսանկյունից պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցեր առաջանան նման դեպքերի համար առկա է լրիվ այլ գործիքակազմ համապատասխան ժամանակավոր հանձնաժողով ձևավորելու միջոցով»։

Պատգամավորների վարքագիծը կանոնակարգելու նպատակով մի շարք պետություններում ընդունվել են վարքագծի կանոնագրքեր/կանոններ, որոնք բովանդակում են որոշակի պահանջներ և սովորաբար վերաբերում են ինչպես պատգամավորի լիազորությունների իրականացմանը, այնպես էլ նրա ամենօրյա վարքագծին: Այդ կանոնները կարող են բովանդակել ընդհանուր բնույթի դրույթներ, որոնք պարտավորեցնում են պատգամավորներին իրենց ելույթների ժամանակ խուսափել հակաօրինական կամ հակաբարոյական բնույթի արտահայտություններից, որոնք վիրավորական կամ զրպարտչական են, բովանդակում են ատելության խոսք կամ բռնության կոչեր (օրինակ՝ Իռլանդիայի Հանրապետության օրենսդիր մարմնի ներկայացուցիչների 30.05.2012թ. Կանոնագրքի առաջին դրույթը սահմանում է, որ պատգամավորները պետք է ձգտեն պահպանել իրենց նկատմամբ հանրային վստահությունը (…), իսկ երկրորդ դրույթի համաձայն՝ պատգամավորները պետք է գործեն Կանոնագրքի դրույթներին համապատասխան, և նրանց վարքագիծը չպետք է խաթարի խորհրդարանի կամ անհատ պատգամավորի ինստիտուտի հեղինակությունը): Նշված կանոններն ուղղված են նաև շահերի բախման, պատգամավորի գործունեության թափանցիկության հետ կապված հարցերը կարգավորելուն։

Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով սահմանված է պատգամավորի՝ պատգամավորական էթիկայի կանոնները պահպանելու պարտականությունը: Այդ կանոնները թվարկված են «Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավորի գործունեության երաշխիքների մասին» օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասում (վերոնշյալ օրենքները բովանդակում են նաև շահերի բախման հարցի առնչությամբ որոշ կարգավորումներ):

Սահմանադրության 107-րդ հոդվածին համապատասխան՝ պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցի քննարկման և դրա վերաբերյալ Ազգային ժողով եզրակացություն ներկայացնելու համար Ազգային ժողովի որոշմամբ կարող է ստեղծվել ժամանակավոր հանձնաժողով: Մանրամասները սահմանված են Օրենքով:

Վերոնշյալի համատեքստում անդրադառնալով դիմողի այն պնդմանը, որ Օրենքի վիճարկվող դրույթով նախատեսված կարգապահական միջոցները պետք է կիրառվեն էթիկայի հանձնաժողովի կողմից, Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ պատգամավորական էթիկայի հարցերով ժամանակավոր հանձնաժողովը կարող է ձևավորվել Ազգային ժողովի որոշմամբ՝ կոնկրետ պատգամավորի վարքագծին առնչվող հարցերը քննարկելու համար։ Օրենքին համապատասխան՝ պատգամավորական էթիկայի հարցերով ժամանակավոր հանձնաժողով ստեղծելու մասին որոշման նախագիծ ներկայացնելու իրավունքը պատկանում է Ազգային ժողովի խմբակցությանը։ Հանձնաժողովի գործունեության ժամկետը մինչև երկու ամիս է, որը կարող է հարցի քննարկումն ավարտելու նպատակով մինչև մեկ ամսով երկարաձգվել հանձնաժողովի առաջարկությամբ՝ Ազգային ժողովի որոշմամբ: Մինչև հանձնաժողովի ստեղծումը պատգամավորական էթիկային առնչվող դիմումներն ուսումնասիրում և դրանց վերաբերյալ խմբակցություններին եզրակացություն է ներկայացնում Ազգային ժողովի աշխատակազմի իրավասու փորձագետը:

Սահմանադրական դատարանը փաստում է, որ թեև պատգամավորական էթիկայի, այդ հարցերով ժամանակավոր հանձնաժողովի վերաբերյալ սահմանադրական և օրենսդրական կարգավորումները/կառուցակարգերը միտված են պատգամավորի էթիկական վարքագիծն ապահովելուն, նրա առերևույթ ոչ էթիկական վարքագիծը քննության առնելուն և վերջինիս գնահատական տալուն, սակայն դրանք չեն կարող ապահովել Ազգային ժողովի նիստի ընթացքում կարգուկանոնի պահպանումը՝ երաշխավորելով օրենսդիր մարմնի բնականոն գործունեությունը։ Թեև քննարկվող իրավիճակներում խոսքը վերաբերում է պատգամավորի կողմից այնպիսի վարքագիծ դրսևորելուն, որը կարող է դիտարկվել/գնահատվել որպես ոչ էթիկական, հարկ է նկատի ունենալ, որ Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքի ապահովումը ենթադրում է նաև արագ և համարժեք արձագանք նիստի բնականոն ընթացքը խաթարող գործողություններին, և այդ հարցում հապաղումը (գործուն միջոցներ չձեռնարկելը) կարող է անկանխատեսելի հետևանքներ ունենալ (ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ պատգամավորի կողմից նիստի բնականոն ընթացքը խախտելու դեպքում, նրա նկատմամբ անմիջապես կիրառվում է կարգապահական միջոց (Immediate sanctions) (…), այս համատեքստում պատգամավորի ակնհայտ վիրավորական արտահայտությունները կամ վարքագիծը իմաստազրկում են նրա՝ խոսքի ազատության իրավունքի պաշտպանությունը կամ դրսևորվում են որպես այդ իրավունքի չարաշահում (Cаse of Karոcsony and others v. Hungary, գանգատ թիվ 42461/13 և 44357/13, 17.05.2016թ. վճիռ, կետ 155)՝ ընդհուպ մինչև Ազգային ժողովի աշխատանքների կազմալուծումը: Հենց նշված հանգամանքով է պայմանավորված Օրենքում պատգամավորական էթիկային առնչվող և Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքն ապահովելուն միտված տարբեր իրավակարգավորումների/կառուցակարգերի ամրագրումը:

 Ելնելով վերոգրյալից և հիմք ընդունելով Սահմանադրության 168-րդ հոդվածի 1-ին կետը, 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետը, 170-րդ հոդվածը, «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 63, 64 և 68-րդ հոդվածները՝ Սահմանադրական դատարանը ՈՐՈՇԵՑ.

1. «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, 3-րդ մասի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ կետերը, 4-րդ մասը և 7-րդ մասը համապատասխանում են Սահմանադրությանը։

2. «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերը համապատասխանում են Սահմանադրությանն այն մեկնաբանությամբ, որի համաձայն՝ դրանցով սահմանված ժամկետներում պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը չի կարող արգելք հանդիսանալ այդ պատգամավորի կողմից Ազգային ժողովի նիստերում քվեարկություններին մասնակցության համար:

3. Սահմանադրության 170-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` սույն որոշումը վերջնական է և ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից:

ՆԱԽԱԳԱՀող	Ա. ԴիլանՅԱՆ
1 փետրվարի 2022 թվականի ՍԴՈ-1627

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 7 փետրվարի 2022 թվական:

ՀԱՏՈՒԿ ԿԱՐԾԻՔ

Հիմք ընդունելով «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 62-րդ հոդվածի 10-րդ մասը` ներկայացնում ենք հատուկ կարծիք՝ Սահմանադրական դատարանի 2022 թվականի փետրվարի 1-ի «ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի դիմումի հիման վրա՝ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 3-րդ մասի, 4-րդ մասի և 7-րդ մասի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործով ՍԴՈ-1627 որոշման (այսուհետ՝ ՍԴՈ-1627 որոշում) վերաբերյալ:

Մեր այն առաջարկությունը, որ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերով սահմանված ժամկետներում պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը չի կարող արգելք հանդիսանալ այդ պատգամավորի կողմից Ազգային ժողովի նիստերում քվեարկություններին մասնակցության համար, ընդունվել և ամրագրվել է ՍԴՈ-1627 որոշման մեջ։

Միաժամանակ, անհրաժեշտ է նշել, որ ՍԴՈ-1627 որոշման մեջ ամրագրված վիճարկվող դրույթների սահմանադրականության բացահայտման հարցադրումները, դրանց շրջանակներում արտահայտված դիրքորոշումները և եզրահանգումները ցույց են տալիս, որ չի ապահովվել գործի բազմակողմանի և լրիվ քննությունը, ըստ այդմ՝ խաթարվել է նաև Սահմանադրական դատարանում վարույթի առանցքային սկզբունքներից մեկի՝ գործի հանգամանքների ի պաշտոնե պարզելու սկզբունքը։ Ուստի և սույն գործով վիճարկվող դրույթների սահմանադրականության բացահայտումը, մասնավորապես՝ Սահմանադրության 94-րդ հոդվածի, 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի և 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասի մեկնաբանությունների առումով, աղճատված և հատվածական է։

Սահմանադրական դատարանը սահմանադրական արդարադատությունն իրականացնում է ապահովելու համար Սահմանադրության գերակայությունը և այս առումով չունի ինքնասահմանափակվելու լիազորություն, որի հակառակը սահմանադրական արդարադատության իրականացումից հրաժարումն է, ինչպես նաև չի կարող իրեն վերագրել այնպիսի լիազորություններ, որոնք Սահմանադրությամբ սահմանված չեն։

Վիճարկվող դրույթների սահմանադրականության բացահայտմանն ուղղված Սահմանադրական դատարանի հարցադրումները չեն կարող գնահատողական լինել (տես՝ ՍԴՈ-1627 որոշման 3-րդ կետը), այլապես փաստացի ստացվում է, որ Սահմանադրական դատարանը, մինչև վիճարկվող դրույթների կոնկրետ վերլուծություն իրականացնելն ու այդ դրույթների սահմանադրական բովանդակությունը բացահայտելը, պատգամավորի կողմից դրսևորվող վարքագիծը, ըստ էության, ի սկզբանե որակում է որպես խորհրդարանի բնականոն գործունեությունը խաթարող, որի համար կարգապահական միջոց կիրառելը, ինքնաբերաբար համարվելու է իրավաչափ։ Նման իրավիճակը կարող է անկախ դիտորդի մոտ ստեղծել Սահմանադրական դատարանի կողմից կանխակալ և սուբյեկտիվ նախատրամադրվածություն ունենալու ողջամիտ կասկածներ:

Նկատի ունենալով, որ սույն գործով բարձրացված սահմանադրական վեճը վերաբերում է կառավարման խորհրդարանական համակարգի պայմաններում խորհրդարանական մշակույթի (այդ թվում՝ էթիկայի), խորհրդարանական մեծամասնության (կառավարող խմբակցության) և խորհրդարանական փոքրամասնության (ընդդիմադիր խմբակցության) փոխհարաբերությունների կարևորագույն հարցերին, անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ այս համատեքստում ընդունելի չենք համարում, մասնավորապես, այն մոտեցումները համաձայն որոնց՝

ա) սահմանադրական արդարադատությունն ամբողջ ծավալով չի կարող իրականացվել, քանի որ ներկայում խորհրդարանական մշակույթի մակարդակը ցածր է։

Մեր դիրքորոշումն է՝ վիճարկվող դրույթների սահմանադրական բովանդակության լիարժեք բացահայտումը և մեկնաբանությունները, ինչպես նաև անհրաժեշտ օրենսդրական փոփոխությունների սահմանադրականության շրջանակները և չափորոշիչները նախանշելն անհրաժեշտություն է,

բ) վիճարկվող դրույթները, ըստ էության, վերաբերում են Ազգային ժողովի քաղաքական մեծամասնության և քաղաքական փոքրամասնության փոխհարաբերությունների ներքին հարցերին, և դատական իշխանությունը, տվյալ դեպքում՝ Սահմանադրական դատարանը, իրավունք չունի միջամտելու օրենսդիր իշխանության՝ Ազգային ժողովի ներքին հարցերի լուծմանը, որով կխախտվի իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը։

Մեր դիրքորոշումն է՝ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքը ամբողջ ծավալով սահմանադրական վերահսկողության օբյեկտ է, և դրա սահմանադրականության գնահատման առումով Սահմանադրությունը որևէ բացառություն չի նախատեսել,

գ) պատգամավորական գործունեության շրջանակներում պատգամավորի հայտնած կարծիքը, խոսքը գնահատելով որպես վիրավորական արտահայտություն, ինչպես նաև Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտելու կամ նիստի կարգը խախտող այլ՝ Ազգային ժողովի կանոնակարգով կոնկրետ չսահմանված գործողություն կատարելու դեպքում Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոց կիրառելն իրավաչափ է, սահմանադրականության առումով խնդրահարույց չէ, նաև այն պատճառաբանությամբ, որ այդ միջոցն ուղղված է Ազգային ժողովի բնականոն գործունեությունն ապահովելու նպատակի իրականացմանը։

Մեր դիրքորոշումն է՝ սույն գործով վիճարկվող՝ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, մասնավորապես, «վիրավորական արտահայտություն» և «Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտելու կամ նիստի կարգը խախտող այլ գործողություն կատարելու» դրույթների սահմանադրաիրավական բովանդակությունը ՍԴՈ-1627 որոշմամբ բացահայտված չէ, փաստված չէ, որ այդ դրույթների մասով առկա չէ կոնկրետ և որոշակի օրենսդրական կարգավորում, ինչը սահմանադրականության առումով խնդրահարույց է: Հիշյալ դրույթների իրավական որոշակիության ապահովումը պատգամավորի համար ողջամիտ կերպով կանխատեսելի կդարձներ իր վարքագծի հետևանքները, ինչպես նաև Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից կարգապահական միջոցի կիրառումը չէր գնահատվի, մասնավորապես, պատգամավորի կարծիք հայտնելու ազատության կամայական սահմանափակում՝ կատարված քաղաքական նպատակահարմարությունից ելնելով։ Նշվածով հանդերձ պատգամավորական գործունեության շրջանակներում պատգամավորի կարծիք հայտնելու ազատությունը, ըստ էության, ստորադասված է Ազգային ժողովի բնականոն գործունեության ապահովմանն այն դեպքում, երբ Սահմանադրության 94-րդ հոդվածի, 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի և 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասի ամբողջական մեկնաբանություններով պետք է ապահովվեր հիշյալ երկու սահմանադրական կարգավորումների արդարացի հավասարակշռությունը՝ ի նպաստ խորհրդարանական մշակույթի զարգացման, խորհրդարանական ուժերի ինքնադրսևորման լիարժեք հնարավորությունների ստեղծման, խորհրդարանի սահմանադրական առաքելության արդյունավետ իրականացման։

Բացի դրանից, «խորհրդարանի բնականոն գործունեություն» և «նիստի բնականոն ընթացք» հասկացությունները չափազանց վերացական են, որպեսզի ավտոմատ հանգեցնեն պատգամավորի կարծիք հայտնելու սահմանադրական երաշխիքի սահմանափակմանը: Սահմանադրական դատարանը պետք է անդրադառնար վիրավորական արտահայտությունների և քաղաքական գնահատականների տարանջատման խնդրին, ուստի և` իրավակիրառ պրակտիկային: Դա ոչ միայն «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի պահանջն է, այլև միակ հնարավորությունն էր Ազգային ժողովում ապահովելու քաղաքական գրաքննության բացառումը, ինչից Սահմանադրական դատարանը խուսափել է:

Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից, ի շահ քաղաքական մեծամասնության, իր լիազորությունների չարաշահումը նույնքան վտանգավոր է ժողովրդավարության տեսանկյունից, որքան Ազգային ժողովում վիրավորական արտահայտություններ թույլ տալը: Սահմանադրական դատարանի խնդիրն էր նաև սուր քննադատության և վիրավորանքի միջև հստակ տարանջատման շրջանակները սահմանադրական մեկնաբանություններով կամ չափորոշիչներով նախանշելը, ինչից ևս Սահմանադրական դատարանը խուսափել է, որն անկախ դիտորդի մոտ կարող է ստեղծել տպավորություն, որ դրանով իսկ լեգիտիմացվել է Ազգային ժողովում էթիկայի կանոնների պահպանման անվան տակ քաղաքական գրաքննության ներմուծումը, այսինքն՝ Ազգային ժողովում քաղաքական կամքի ձևավորման սահմանադրական գործընթացի նենգափոխումը,

դ) պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցներ կիրառելու հարցերի կոնկրետ կանոնակարգված չլինելը սահմանադրականության առումով խնդրահարույց չէ, քանզի այն կարող է լուծվել պրակտիկայի և մեկնաբանության շրջանակներում։

Մեր դիրքորոշումն է՝ խորհրդարանական մեծամասնության և խորհրդարանական փոքրամասնության փոխհարաբերությունների կարևորագույն հարցերը, առավել ևս խորհրդարանական մշակույթի մակարդակը ցածր գնահատելու պայմաններում, պետք է հստակ կանոնակարգված լինեն՝ բացառելու համար ցանկացած քաղաքական չարաշահում և շահարկում։ Հստակ (կոնկրետ) կանոնակարգումների բացակայության պայմաններում Սահմանադրական դատարանն առավել ևս չի կարող չանդրադառնալ վիճարկվող դրույթների իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությանը, տրված մեկնաբանություններին՝ դրանց սահմանադրականության խնդիրները վեր հանելու և համապատասխան դիրքորոշումներով սահմանադրական կարգավորումների լիարժեք իրացումը օրենսդրության մեջ նախանշելու առումով, ինչը ՍԴՈ-1627 որոշմամբ կատարված չէ։ Ի դեպ, հենց ՍԴՈ-1627 որոշմամբ վկայակոչված միջազգային փորձը, միջազգային խորհրդատվական եզրակացություններն ու միջազգային դատական ակտերը վկայում են, որ պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցներ կիրառելու հարցերը պետք է լուծվեն ոչ միայն պրակտիկայի և մեկնաբանությունների շրջանակներում, այլև պետք է լինեն կանոնակարգված։

Միաժամանակ անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ ՍԴՈ-1627 որոշմամբ ամբողջական անդրադարձ չի կատարվել պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցներ կիրառելու ընթացակարգերին, ի մասնավորի՝ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից կարգապահական միջոցը միանձնյա որոշմամբ կիրառելու և այդ որոշման իրավաչափությունը (համաչափությունը, կամայականության արգելքի սկզբունքի պահպանվածությունը) ստուգելու կառուցակարգերի բացակայության սահմանադրականության հարցերին։ Այս առումով ՍԴՈ-1627 որոշմամբ միայն արձանագրված է, որ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքով Ազգային ժողովի խորհուրդն ունի, խմբակցության հիմնավորված միջնորդության հիման վրա, մինչև կարգապահական միջոցի կիրառման ժամկետի լրանալն Ազգային ժողովի նիստից հեռացված պատգամավորի մասնակցությունը վերականգնելու հնարավորություն, ինչը Սահմանադրական դատարանը գնահատել է որպես Ազգային ժողովի խորհրդի հակակշռող լիազորություն՝ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից կարգապահական միջոց կիրառելու լիազորության նկատմամբ։ Սակայն հարկ է նշել, որ այս լիազորությունը բնավ ուղղված չէ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից կարգապահական միջոց կիրառելու իրավաչափության ստուգմանը, այլ այն յուրօրինակ «համաներման» ինստիտուտ է։ Եթե անգամ ընդունենք, որ այն կարգապահական միջոց կիրառելու իրավաչափությունը ստուգելու միջոց է, ապա պատգամավորի նկատմամբ այլ կարգապահական միջոցներ կիրառելու իրավաչափության ստուգման մասով հարցը բաց է մնացել։ Իսկ այդ բացի լրացումը, մեր կարծիքով, մեծապես նպաստելու էր թե՛ խորհրդարանական և թե՛ սահմանադրական մշակույթի զարգացմանը։

ՍԴՈ-1627 որոշմամբ անդրադարձ չի կատարվել մեկ կարևոր հարցի ևս. «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի վիճարկվող՝ 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված է նաև, որ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողն իրավունք ունի նիստին ներկա գտնվող այլ անձին հեռացնելու նիստերի դահլիճից։ Քանի որ հիշյալ դրույթով Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճից հեռացվող անձանց կոնկրետ շրջանակը սահմանված չէ, հետևաբար՝ այդ անձանց շրջանակը ներառում է նաև վարչապետին ու կառավարության մյուս անդամներին։

Սահմանադրության համաձայն՝ կառավարության անդամները պատասխանում են պատգամավորների բանավոր հարցերին։ Եվ եթե Ազգային ժողովի նիստը նախագահողը համապատասխան նիստից վարչապետին և կառավարության մյուս անդամներին հեռացնում է նիստերի դահլիճից, ապա արգելափակվում է վերջիններիս հարցեր տալու՝ պատգամավորների սահմանադրական իրավունքը։ Այլ կերպ՝ գործնականում պատգամավորը կարող է զրկվել իր սահմանադրական իրավունքի իրականացումից մեկ այլ անձի՝ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կամ կառավարության անդամի ոչ իրավաչափ վարքագիծ դրսևորելու արդյունքում։ Նշվածը խորհրդարանական վերահսկողության իրականացման լրջագույն խնդիր է, ուստի և այդ հարցերի վերաբերյալ Սահմանադրական դատարանը, մեր կարծիքով, պետք է առնվազն արտահայտեր համապատասխան իրավական դիրքորոշումներ՝ նախանշելով նաև անհրաժեշտ օրենսդրական փոփոխությունների սահմանադրականության շրջանակները և չափորոշիչները, ինչը չի կատարել։

Սահմանադրական դատարանը չի անդրադարձել նաև պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցների ընտրողաբար կիրառման խնդրին, ինչը նույնպես կարող է խաթարել խորհրդարանական փոքրամասնության սահմանադրական գործառույթները` թույլ չտալով արտահայտել, ներկայացնել իր ընտրողների կամքը և պահանջները:

ՍԴՈ-1627 որոշման մեջ նշվում է, որ գործառութային անձեռնմխելիությունն ապահովում է պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքի իրացումը։ Խոսքի, կարծիքի արտահայտման ազատությունը հիմնական իրավունք է բոլորի համար` անկախ նրանից՝ նրանք օժտված են անձեռնմխելիությամբ, թե՝ ոչ: Հարկ է նշել, որ պատգամավորի խոսքի ազատությունն առաջին հերթին բխում է նրա ազատ մանդատից և ներկայացուցչական կարգավիճակից, այլ ոչ թե անձեռնմխելիությունից:

Ամփոփելով հարկ ենք համարում ընդգծել, որ ոչ միայն սույն քննության առարկա սահմանադրական վեճով, այլև ընդհանրապես, սահմանադրական արդարադատությունն իրապես իր նպատակին ծառայում է, երբ գործի օբյեկտիվ, բազմակողմանի և լրիվ քննության արդյունքում Սահմանադրական դատարանի կայացրած որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումները խիստ որոշակի են, իրավակարգավորումների և միջազգային փորձի վերլուծությունը, Սահմանադրական դատարանի համապատասխան իրավական դիրքորոշումների վկայակոչումները վերաբերելի են ու անհրաժեշտ շրջանակով, սահմանադրական խնդիրը լուծված է ամբողջ ծավալով, և, իհարկե, այդ որոշումն իրացվում է։

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԴԱՏԱՎՈՐ   Հ. ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԴԱՏԱՎՈՐ   Ա. ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

10 փետրվարի 2022 թ.

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 11 փետրվարի 2022 թվական:

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԴԱՏԱՎՈՐ Ա. ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ

ՀԱՏՈՒԿ ԿԱՐԾԻՔԸ

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ 2022 ԹՎԱԿԱՆԻ ՓԵՏՐՎԱՐԻ 1-Ի՝ «ՀՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԹՎԻ ԱՌՆՎԱԶՆ ՄԵԿ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴԻ ԴԻՄՈՒՄԻ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ՝ «ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ԿԱՆՈՆԱԿԱՐԳ» ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ 52-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾԻ 2-ՐԴ ՄԱՍԻ, 3-ՐԴ ՄԱՍԻ, 4-ՐԴ ՄԱՍԻ ԵՎ 7-ՐԴ ՄԱՍԻ՝ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆԸ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ ՈՐՈՇԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ» ԳՈՐԾՈՎ ՍԴՈ-1627 ՈՐՈՇՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԵԶՐԱՓԱԿԻՉ ՄԱՍԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Սահմանադրական դատարանը, դռնբաց նիստում գրավոր ընթացակարգով քննելով «ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի դիմումի հիման վրա՝ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 3-րդ մասի, 4-րդ մասի և 7-րդ մասի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործը, 2022 թվականի փետրվարի 1-ի ՍԴՈ-1627 որոշմամբ որոշել է.

«1. «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, 3-րդ մասի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ կետերը, 4-րդ մասը և 7-րդ մասը համապատասխանում են Սահմանադրությանը։

2. «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերը համապատասխանում են Սահմանադրությանն այն մեկնաբանությամբ, որի համաձայն՝ դրանցով սահմանված ժամկետներում պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը չի կարող արգելք հանդիսանալ այդ պատգամավորի կողմից Ազգային ժողովի նիստերում քվեարկություններին մասնակցության համար»։

Հիմք ընդունելով «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 62-րդ հոդվածի 10-րդ մասը՝ ներկայացնում եմ Սահմանադրական դատարանի 2022 թվականի փետրվարի 1-ի ՍԴՈ-1627 որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերի վերաբերյալ հատուկ կարծիք:

1. Սահմանադրական դատարանի 2022 թվականի փետրվարի 1-ի ՍԴՈ-1627 որոշման (այսուհետ՝ ՍԴՈ-1627 որոշում) 3-րդ կետում վիճարկվող դրույթների սահմանադրականությունը գնահատելիս Սահմանադրական դատարանն անդրադարձել է այն հարցադրումներին, թե` ա) արդյո՞ք Ազգային ժողովի նիստում պատգամավորի կողմից՝ իր պատգամավորական գործունեության շրջանակներում կարծիք հայտնելու համատեքստում, խորհրդարանի բնականոն գործունեությունը խաթարող վարքագիծ դրսևորելու առնչությամբ պատգամավորի նկատմամբ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից կարգապահական միջոց կիրառելու վերաբերյալ վիճարկվող կարգավորումները համահունչ են Սահմանադրությանը, և բ) արդյո՞ք պատգամավորի կողմից՝ իր պատգամավորական գործունեության շրջանակներում կարծիք հայտնելու համատեքստում, համապատասխան արարքի (գործողության) համար Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից նրա նկատմամբ կարող է կիրառվել մի քանի կարգապահական միջոց (ՍԴՈ-1627 որոշման 3-րդ կետ, էջ 6-7):

Անհրաժեշտ է նշել, որ դիմողը դիմումի քննության շրջանակում ևս անդրադարձել է գրեթե նույնաբովանդակ հարցադրումներին: Սակայն կատարված եզրահանգումներով պայմանավորված՝ դիմողը «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի (այսուհետ՝ Օրենք) վիճարկվող դրույթների սահմանադրականության հիմնավորման նպատակով ընտրված միջոցի և հետապնդվող նպատակի միջև կապի հարցը քննարկման առարկա էր դիտարկել տարբեր տեսանկյուններից:

Չժխտելով պատգամավորի նկատմամբ օրենքով նախատեսված դեպքերում որոշակի կարգապահական միջոցների կիրառման անհրաժեշտությունը՝ այդուհանդերձ կարևոր է միաժամանակ արձանագրել, որ Ազգային ժողովի նիստում խոսափողից հանդես գալու կամ նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելու միջոցով պատգամավորական լիազորությունների միջամտության հետ կապված հարաբերությունները կարգավորելիս սահմանադիրն առաջնորդվել է ընդհանուր սկզբունքներով, դրանք են՝ ա) պատգամավորն օժտված է ազատ և ներկայացուցչական մանդատով, քանի որ ներկայացնում է ամբողջ ժողովրդին (Սահմանադրության 94-րդ հոդվ.), և բ) օժտված է նաև պատգամավորի անձեռնմխելիությամբ, քանի որ հայտնած կարծիքի կամ քվեարկության համար պատգամավորը չի կարող պատասխանատվության ենթարկվել (Սահմանադրության 96-րդ հոդվ., մաս 1): Նշվածի համատեքստում անհրաժեշտ է միաժամանակ նկատել, որ պատգամավորի խոսքի ազատությունն առավելապես երաշխավորվում է նրա ազատ մանդատի և ներկայացուցչական կարգավիճակի միջոցով:

Հետևաբար՝ հիմնավորելու համար, որ վիճարկվող իրավակարգավորումների սահմանադրականության քննության շրջանակներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումները պետք է հանգեին ոչ թե տվյալ նորմերի տառացի մեկնաբանմանը, այդ թվում՝ կարգապահական («ներքին» պատասխանատվության) և կարգապահական պատասխանատվության («արտաքին» պատասխանատվության) միջոցների տարանջատման ու հարաբերակցության շրջանակում, այլ դրանց սահմանադրաիրավական այնպիսի բովանդակության ու նշանակության սահմանմանը, որ Ազգային ժողովի սահմանադրական գործառույթների և պատգամավորի սահմանադրական կարգավիճակի առանձնահատկություններով պայմանավորված՝ ցանկացած իրավական ներգործության միջոցի կիրառումն ինքնին չպետք է խոչընդոտի պատգամավորի սահմանադրական լիազորությունների արդյունավետ իրականացմանը:

Այդ նկատառումներից ելնելով և հաշվի առնելով, որ «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 32-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ գործի փաստական հանգամանքները Սահմանադրական դատարանը պարզում է ի պաշտոնե, իսկ նույն հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ Սահմանադրական դատարանը կաշկանդված չէ սահմանադրական դատավարության մասնակիցների ներկայացրած ապացույցներով, բացատրություններով, միջնորդություններով, առաջարկություններով և առարկություններով և իր նախաձեռնությամբ ձեռնարկում է համարժեք միջոցներ` կոնկրետ գործի լուծման համար անհրաժեշտ իրական փաստերի վերաբերյալ հնարավոր և հասանելի տեղեկություններ ձեռք բերելու համար, հետևաբար՝ Օրենքի վիճարկվող դրույթների հնարավոր սահմանադրականությունը գնահատելու և պատգամավորական լիազորությունների իրականացմանն անհամաչափ միջամտության վերաբերյալ սահմանադրաիրավական խնդրի լուծման նպատակով, կարծում եմ՝ Սահմանադրական դատարանը գործի ելքի համար պետք է պարզեր, մասնավորապես՝

ա) արդյո՞ք Ազգային ժողովի նիստը նախագահողն ունի լիազորություն պատգամավորի նկատմամբ միանձնյա կիրառելու պատասխանատվության միջոց՝ վերջինիս հայտնած կարծիքի համար, և դրա համատեքստում՝ ինչպե՞ս է գնահատում, որ պատգամավորն իր ելույթում հարցից շեղվել է կամ վիրավորական արտահայտություն կատարել կամ օրենքի վիճարկվող դրույթներով նախատեսված այլ գործողություններ կատարել,

բ) Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից պատգամավորին նիստերի դահլիճից հեռացնելը, այսինքն՝ վերջինիս սահմանադրական լիազորություններն ուղղակի սահմանափակելը բխու՞մ է արդյոք պատգամավորի սահմանադրական լիազորությունների բովանդակությունից:

Սահմանադրական դատարանը հիշյալ հարցադրումների շրջանակում վիճարկվող դրույթների սահմանադրականությունը պետք է գնահատեր ոչ միայն Սահմանադրության 94-րդ հոդվածի, 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի, այլև պատգամավորի՝ Ազգային ժողովի նիստերին պարտադիր մասնակցությամբ Ազգային ժողովի լիազորություններ սահմանող սահմանադրական այլ հոդվածների շրջանակում:

Այնուհետև, անհրաժեշտ էր նաև դիտարկել վիճարկվող իրավակարգավորումների հետ համակարգային առումով փոխկապակցված նույն հոդվածի 5-րդ և 6-րդ մասերի սահմանադրականությունը՝ պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցների կիրառման իրավաչափության և Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքի արդյունավետ իրականացման անհրաժեշտ կազմակերպական կառուցակարգերի ու ընթացակարգերի ապահովման համատեքստում:

Միաժամանակ, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ «Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավորի գործունեության երաշխիքների մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված պատգամավորական էթիկայի կանոնների խախտումների իրավական բովանդակությունը գրեթե նույնականացվում է վիճարկվող հոդվածով նախատեսված արարքներին, ուստի անհրաժեշտ էր նաև վիճարկվող դրույթների սահմանադրականությունը դիտարկել նույն օրենքի 17-րդ հոդվածի հիման վրա պատգամավորական էթիկայի կանոնների խախտումների գնահատման իրավասությամբ օժտված Ազգային ժողովի պատգամավորական էթիկայի հարցերով ժամանակավոր հանձնաժողովի և Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի լիազորությունների հարաբերակցության հարցը:

Բացի դրանից, ՍԴՈ-1627 որոշման 4.2-րդ կետում Օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերով սահմանված կարգապահական միջոցների կիրառման հարցի համատեքստում Սահմանադրական դատարանը կարևորել է այն հանգամանքը, որ դրանցով սահմանված ժամկետներում պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը չի կարող արգելք հանդիսանալ այդ պատգամավորի կողմից Ազգային ժողովի նիստերում քվեարկություններին մասնակցության համար (էջ 26):

Սակայն անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ պատգամավորը քվեարկությանը մասնակցում է միայն Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում: Կարգապահական նման միջոցի կիրառման պարագայում անհասկանալի է, թե ինչպես կարող է պատգամավորն իր լիազորություններն իրականացնել որոշ ծավալով և որոշակի ժամանակահատվածով, երբ նա զրկվել է Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա գտնվելու իրավունքից:

Ավելին, հասարակության առջև Ազգային ժողովի պատգամավորների պատասխանատվության և նրանց նկատմամբ ընտրողի վստահության պահպանումն Ազգային ժողովի բնականոն գործունեության ապահովման շրջանակում երաշխավորվում է հենց պատգամավորների վարքագծի կարգավորման և պատգամավորական էթիկայի նորմերի առաջնահերթությամբ, ինչը վկայում է նույն պատգամավորի խորհրդարանական պատշաճ մշակույթի դրսևորման և ինքնակազմակերպվածության անհրաժեշտության մասին:

Հետևաբար՝ հաշվի առնելով քննության առարկա հիմնախնդրի վերաբերյալ Սահմանադրության տրամաբանությանը հակասող հարցադրումների նշանակությունը` կարծում եմ, որ Սահմանադրական դատարանը սույն գործի համար էական նշանակություն ունեցող հարցադրումների շրջանակում առաջնորդվել է ոչ թե Օրենքի նորմերի սահմանադրականության որոշման սկզբունքով, այլ Օրենքի վիճարկվող նորմերի հիմնավորվածության կանխավարկածով:

Ելնելով նշվածից՝ կարծում եմ, որ բովանդակային առումով և նշանակությամբ հենց այս խնդրահարույց հարցադրումների հիման վրա է կառուցվել Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1627 որոշման իրավավերլուծական շարադրանքը:

 2. Վիճարկվող իրավակարգավորումների սահմանադրականության հարցը, կարծում եմ, անհրաժեշտ է նաև քննել Սահմանադրության 1-ին հոդվածով ամրագրված՝ իրավական պետության հիմնարար սկզբունքի բաղադրիչ՝ իրավական որոշակիության սկզբունքի տեսանկյունից: Այդ առումով ակներև է, որ վիճարկվող դրույթներում օգտագործվող «նիստից հեռացնելը», «Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը», «վիրավորական արտահայտություն անելը», «քննարկվող հարցից ելույթում շեղվելը», «նիստը նախագահողի օրինական պահանջը չկատարելը», «նիստից հեռացման պահանջին չենթարկվելը», «պատգամավորի քվեարկությանը խոչընդոտելը», «Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտելը», «Ազգային ժողովի նիստի կարգը խախտող այլ գործողություն կատարելը» արտահայտությունների պահանջներն իրավական որոշակիության ապահովման տեսանկյունից պետք է լինեն հստակ, որոշակի և չհանգեցնեն տարաբնույթ մեկնաբանությունների կամ շփոթության:

Ակնհայտ է, որ այդ եզրույթների գնահատման անհրաժեշտ իրավական չափորոշիչներ չեն սահմանվել, սակայն դրանց սահմանադրաիրավական բովանդակության բացակայության պարագայում դրանք ինքնին խնդրահարույց են դառնում նաև իրավական որոշակիության սահմանադրական սկզբունքի, ինչպես նաև Սահմանադրության 102-րդ հոդվածով ամրագրված՝ Ազգային ժողովի նիստերի իրավազորության ապահովման և 103-րդ հոդվածի 2-րդ մասի երկրորդ նախադասությամբ սահմանված՝ սահմանադրական օրենքին ներկայացվող պահանջների պահպանման տեսանկյունից:

Միաժամանակ, վիճարկվող նույն հոդվածի 2-րդ մասի իրավակարգավորումների վերաբերյալ անհրաժեշտ է փաստել, որ բացակա պատգամավորի փոխարեն գրանցվելու կամ քվեարկելու, պատգամավորի քվեարկությանը խոչընդոտելու, Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտելու կամ նիստի կարգը խախտող այլ գործողություն կատարելու գնահատման ենթակա հանգամանքները բազմազան են, և դրանց կամայական մեկնաբանությունը գործնականում կարող է ստեղծել միևնույն իրավիճակներում առանձին պատգամավորների կամ նիստին ներկա գտնվող այլ անձանց նկատմամբ տարբեր վերաբերմունքի դրսևորման վտանգ:

Հաշվի առնելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի իրավական դիրքորոշումը, ըստ որի՝ օրենքի կանխատեսելիության, որոշակիության և հստակության սկզբունքի երաշխավորումը, ի թիվս այլնի, կոչված է նաև կանխելու, բացառելու «կամայականության վտանգը» (Case of Hilda Hafsteinsdottir v. Iceland, application no. 40905/98, 08.06.2004), կարծում եմ, որ վիճարկվող իրավակարգավորումների տրամաբանության ներքո այնպիսի հանգամանքների վկայակոչումը, որ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի համար սուբյեկտիվ գնահատման հնարավորության պայմաններում՝ պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքի սահմանափակելը կամ նիստերի դահլիճում ներկա լինելու կամ նիստում խոսափողից հանդես գալու իրավունքից զրկելը բավականին խնդրահարույց է նաև պատգամավորական լիազորությունների իրավական հիմքերի համադրման տրամաբանության շրջանակում իրական հակասության առկայությունը պարզելու և դրա լուծման իրավական հնարավորությունը գնահատելու առումներով:

Ավելին, վիճահարույց են նաև այն հարցերը, թե ինչպես կարող է Ազգային ժողովի նիստը նախագահողը միանձնյա և սուբյեկտիվ պատկերացումների հիման վրա գնահատել պատգամավորի կամ նիստին ներկա գտնվող այլ անձանց կողմից իր օրինական պահանջը չկատարելու, քննարկվող հարցից ելույթում շեղվելու, վիրավորական արտահայտություն անելու, բացակա պատգամավորի փոխարեն գրանցվելու կամ քվեարկելու, պատգամավորի քվեարկությանը խոչընդոտելու, Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտելու կամ նիստի կարգը խախտող այլ գործողություն կատարելու փաստի պատճառները:

Իսկ որպես ընդհանրական մոտեցում անհրաժեշտ է նաև հաշվի առնել, որ քննության առարկա օրենսդրական կարգավորումների շրջանակում նման իրավիճակային լուծումները չեն բխում հենց պետության պոզիտիվ պարտավորության բովանդակությունից՝ Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի տրամաբանության շրջանակում երաշխավորելու սահմանադրական մարմինների, այդ թվում՝ նաև Ազգային ժողովի բնականոն գործունեությունը՝ հասարակական կարգի ու անվտանգության, ինչպես նաև սահմանադրական կարգի պաշտպանության տեսանկյունից: Բացի դրանից, նման լուծումները չեն բխում նաև հանրային կարևոր նշանակություն ունեցող հասարակական հարաբերությունների համակարգային կարգավորման տրամաբանությունից:

Այս հիմնավորումներով պայմանավորված՝ կարծում եմ, որ վիճարկվող դրույթներում օգտագործված «վիրավորական արտահայտություն անել», «քննարկվող հարցից ելույթում շեղվել», «նիստը նախագահողի օրինական պահանջը չկատարել», «նիստից հեռացման պահանջին չենթարկվել» եզրույթների գնահատման չափորոշիչներն օրենսդրական կարգավորման մակարդակում չսահմանելն ինքնին խնդրահարույց է ոչ միայն իրավական որոշակիության սահմանադրական սկզբունքի իրացման, այլև Ազգային ժողովի նիստերի իրավազորության ապահովման (Սահմանադրության հոդվ. 102), Ազգային ժողովի նիստերում օրենքների, Ազգային ժողովի որոշումների, հայտարարությունների ու ուղերձների նախագծերի քննարկումներին և քվեարկություններին մասնակցելու (Սահմանադրության հոդվ. 103, մաս 1), Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի քննարկումներին և քվեարկություններին մասնակցելու (Սահմանադրության հոդվ. 202), Ազգային ժողովի նիստում պետական բյուջեի մասին օրենքի նախագծի և պետական բյուջեի կատարման մասին հաշվետվության քննարկմանն ու քվեարկությանը մասնակցելու (Սահմանադրության հոդվ. 110, 111), բանավոր հարցերով Կառավարության անդամներին դիմելու իրավունքի իրականացման (Սահմանադրության հոդվ. 112), հասարակական հետաքրքրություն ներկայացնող հրատապ քննարկումներին մասնակցելու (Սահմանադրության հոդվ. 114), Ազգային ժողովի կողմից պաշտոններում ընտրելու կամ ընտրվելու, նշանակելու կամ նշանակվելու, պաշտոնատար անձանց լիազորությունների դադարման, դադարեցման, հետ կանչելու, անվստահություն հայտնելու կամ պաշտոնանկ անելու հարցերի քննարկմանն ու քվեարկությանը մասնակցելու (Սահմանադրության հոդվ. 104, 115, 125 և այլն), պատերազմ հայտարարելու կամ խաղաղություն հաստատելու, ռազմական կամ արտակարգ դրությունը վերացնելու կամ չեղյալ հայտարարելու որոշումների նախագծերի քննարկումներին ու քվեարկություններին մասնակցելու (Սահմանադրության հոդվ. 118, 119, 120) և սահմանադրական այլ կարգավորումների պահանջների լիարժեք իրացման ռիսկերի առաջացման տեսանկյունից, երբ Ազգային ժողովի նիստերի ժամանակ նիստերի դահլիճում պատգամավորի գտնվելը կամ խոսափողից հանդես գալը անհրաժեշտ ու պարտադիր պայման է Ազգային ժողովի բնականոն գործունեության և պատգամավորի լիազորությունների ամբողջական ու արդյունավետ իրականացման համար:

3. ՍԴՈ-1627 որոշման 4.1-րդ կետում անդրադառնալով սահմանադրական անձեռնմխելիության համատեքստում պատգամավորի գործառութային անձեռնմխելիության ապահովման հիմնախնդրին՝ արձանագրվել է, որ վերջինս կոչված է երաշխավորելու օրենսդիր մարմնի անկախությունը և բնականոն գործունեությունը (էջ 8):

Սակայն անհրաժեշտ է նկատել, որ պատգամավորի կողմից Ազգային ժողովի նիստերի ժամանակ կարծիք արտահայտելու համար նրա սահմանադրական կարգավիճակից բխող անպատասխանատվության երաշխիքները հետապնդում են իրավաչափ այլ նպատակ ևս, ինչպիսին է պատգամավորի անկախության ապահովումը: Ընդ որում՝ ներկայացուցչական մանդատի շրջանակում, կաշկանդված չլինելով հրամայական մանդատով, առաջնորդվելով իր խղճով ու համոզմունքներով, պատգամավորի անկախության ապահովումն ինքնին անհրաժեշտ նախադրյալներ է ստեղծում հենց վերջինիս համար իր լիազորություններն արդյունավետ ու ամբողջական իրականացնելու համար՝ զերծ պահելով Ազգային ժողովի նիստը վարողի սուբյեկտիվ և գուցե և քաղաքական նպատակահարմարությունով պայմանավորված ոչ հիմնավոր և գնահատողական նշանակություն ունեցող գործողությունների համար այնպիսի ներգործուն միջոցներ կիրառելու հնարավորությունից, ինչպիսիք են Ազգային ժողովի նիստում խոսափողից հանդես գալու կամ Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը:

Նույն հիմնավորումների տրամաբանության շրջանակում Ազգային ժողովի նիստը վարողը կարող է Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճից հեռացնել պարտադիր մասնակցությամբ կամ նիստին պարտադիր ներկա գտնվելու հանգամանքով պայմանավորված անձանց, որոնցից են, օրինակ, Ազգային ժողովի կողմից պաշտոններում ընտրվող կամ նշանակվող թեկնածուն, կամ այն պաշտոնատար անձը, որին անվստահություն հայտնելու կամ պաշտոնանկ անելու վերաբերյալ հարցերը քննարկվում են Ազգային ժողովի այդ նիստում և այլն:

Ինչ վերաբերում է կարգապահական մյուս միջոցների կիրառման խնդրին, ապա անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալը. ժողովրդավարական հասարակությունում խորհրդարանի բնականոն գործունեության կարևոր ու անհրաժեշտ բաղադրիչներից է պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքի իրացումը, և ցանկացած ձևով այդ իրավունքի սահմանափակումը պետք է լինի համաչափ և հետապնդի օրինական նպատակ:

Սակայն յուրաքանչյուր պատգամավորի սահմանադրական կարգավիճակի տարր բովանդակող լիազորությունների արդյունավետ ու ամբողջական իրականացման, այդ կարգավիճակից բխող երաշխիքների և Ազգային ժողովի պատշաճ ու բնականոն գործունեության միջև հավասարակշռության ապահովման տեսանկյունից պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքի այդպիսի միջամտությունը կարող է հետապնդել օրինական նպատակ այն դեպքերում, երբ՝ ա) նման միջամտությունը հստակ է և կանխատեսելի, ինչը թույլ է տալիս կանխատեսել պատգամավորի ոչ իրավաչափ գործողությունների հետևանքները, բ) պատգամավորի կարծիքի ազատ արտահայտման իրավունքի և այլ պատգամավորների իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ հարաբերակցության համատեքստում այդպիսի միջամտությունն ուղղված է Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքի ապահովմանը և մյուս պատգամավորների իրավունքների պաշտպանությանը, կամ առանց նման կարգապահական միջոցների կիրառման անհնար է երաշխավորել Ազգային ժողովի նիստի խաթարված ընթացքի վերականգնումը:

Ընդհանրացնելով անհրաժեշտ է արձանագրել, որ Սահմանադրական դատարանի քննության առարկա իրավակարգավորումների շրջանակում՝ արտահայտած կարծիքի, ելույթի, արտահայտության կամ հարցադրման համար պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստում խոսափողից հանդես գալու կամ Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը, իմ կարծիքով, չունի օբյեկտիվ և ողջամիտ արդարացում, քանի որ նման տարբերակված մոտեցումը չի կարող համաչափ լինել հետապնդվող իրավաչափ նպատակին:

4. Միաժամանակ, անհրաժեշտ է նկատել, որ կառավարման խորհրդարանական համակարգի պայմաններում պատգամավորի խոսքի ազատության ապահովումը՝ ելույթների կամ արված արտահայտությունների բնույթի և այլնի ձևով, ինքնին ընկալվում է որպես խորհրդարանի բնականոն գործունեության ապահովման կարևորագույն մաս, ինչի արժեբանական նշանակությունը՝ հետևաբար դրա սահմանափակումը պետք է ընթանա վերահսկողական նշանակություն ունեցող հետևյալ իրողությունների հաշվառմամբ.

ա) ի՞նչ նպատակ է հետապնդում կամ ի՞նչ մտադրություն ունի պատգամավորը նիստում արտահայտած կարծիքի, ելույթի, արտահայտության կամ հարցադրման ժամանակ,

բ) ինչպիսի՞ ընկալում կարող է ունենալ հանրությունը, հետևաբար ընտրազանգվածը՝ Ազգային ժողովի նիստում պատգամավորի արտահայտած նման կարծիքի համար, որը կարելի է ընկալել որպես հանրային վերահսկողության կամ պատգամավորի ու պատգամավորական խմբակցության նկատմամբ քաղաքացիների վստահության տարր,

գ) ինչպիսի՞ն է պատգամավորական խմբակցության վերաբերմունքն այդ խմբակցության անդամ համարվող պատգամավորի արտահայտած կարծիքի, ելույթի, արտահայտության կամ հարցադրման վերաբերյալ, որը կարելի է ընկալել խորհրդարանական մշակույթի գնահատականի համատեքստում, այդ թվում՝ ներկուսակցական կարգապահական կանոնների պահպանման, քաղաքական կուսակցության հեղինակության ապահովման և վարկանիշի բարձրացման տեսանկյունից:

Այս գործոնների կամ դրանցից որևէ մեկի առկայության շրջանակում, կարծում եմ, որ Ազգային ժողովի նիստը վարողն ուղղակիորեն չի կարող միանձնյա որոշել արարքի ոչ իրավաչափ լինելը, ինքնուրույն գնահատել դրանց ծանրության աստիճանը և որպես կարգապահական միջոց զրկել պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստում խոսափողից հանդես գալու կամ նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից:

Սակայն վերոնշյալի լույսի ներքո անհրաժեշտ է արձանագրել, որ ՍԴՈ-1627 որոշման պատճառաբանական մասի 4.1-րդ կետում անդրադառնալով այն հանգամանքին, որ պատգամավորների խոսքի ազատությանը ցանկացած միջամտություն պետք է լինի որոշակի և համաչափ, այդուհանդերձ նույն իրավական եզրահանգման շրջանակում Սահմանադրական դատարանը կատարել է հետևյալ եզրահանգումը, որ անկախ պատգամավորի նկատմամբ ընտրված ներգործության միջոցից՝ պատգամավորի խոսքի ազատության էությունը չպետք է խաթարվի (էջ 15)։

Այսինքն՝ վիճարկվող նորմերի վերլուծությունից և Սահմանադրական դատարանի հիշյալ եզրահանգումից պարզ չի դառնում, թե պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստում խոսափողից հանդես գալու կամ նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելու միջոցով կարգապահական միջոցի կիրառմամբ ինչպես կարող է չխաթարվել պատգամավորի խոսքի ազատությունը, եթե նույն վիճարկվող հոդվածի 3-րդ մասի 3-5-րդ կետերով Ազգային ժողովի նիստը վարողին արդեն իսկ նման լիազորություն վերապահված է:

5. Վիճարկվող դրույթների շրջանակում Սահմանադրական դատարանը քննության առարկա պետք է դիտարկեր նաև այդ դրույթների հետ համակարգային առումով փոխկապակցված` Օրենքի 52-րդ հոդվածի 5-րդ և 6-րդ մասերը` պատգամավորի՝ որպես հիմնական զեկուցողի նկատմամբ նիստերի դահլիճից հեռացնելու հետևանքով Ազգային ժողովում հարցի քննարկումը հետաձգելու և խմբակցության հիմնավորված միջնորդությամբ Ազգային ժողովի խորհրդի կողմից հեռացված պատգամավորի մասնակցությունն Ազգային ժողովի նիստին վերականգնելու կարգավորումների մասով:

Ամփոփելով, կարծում եմ, որ Սահմանադրական դատարանն ուներ բավարար հիմքեր «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, 3-րդ մասի 3-5-րդ կետերը, 4-րդ մասը և 7-րդ մասը ճանաչելու Սահմանադրության 1-ին հոդվածին, 94-րդ հոդվածին, 96-րդ հոդվածի 1-ին մասին, 103-րդ հոդվածին, 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասին և պատգամավորի՝ Ազգային ժողովի նիստերին պարտադիր մասնակցությամբ Ազգային ժողովի լիազորություններ սահմանող սահմանադրական այլ հոդվածներին հակասող և անվավեր։

Միաժամանակ, կարծում եմ, որ Սահմանադրական դատարանն ուներ նաև բավարար հիմքեր «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 3-րդ մասի 3-5-րդ կետերի, 4-րդ մասի հետ համակարգային առումով փոխկապակցված նույն 52-րդ հոդվածի 5-րդ և 6-րդ մասերը նույնպես ճանաչելու Սահմանադրության 1-ին հոդվածին, 94-րդ հոդվածին, 96-րդ հոդվածի 1-ին մասին, 103-րդ հոդվածին, 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասին և պատգամավորի՝ Ազգային ժողովի նիստերին պարտադիր մասնակցությամբ Ազգային ժողովի լիազորություններ սահմանող սահմանադրական այլ հոդվածներին հակասող և անվավեր։

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԴԱՏԱՎՈՐ

Ա. ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 14 փետրվարի 2022 թվական:

ՀԱՏՈՒԿ ԿԱՐԾԻՔ

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԿՈՂՄԻՑ «ՀՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԹՎԻ ԱՌՆՎԱԶՆ ՄԵԿ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴԻ ԴԻՄՈՒՄԻ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ՝ «ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ԿԱՆՈՆԱԿԱՐԳ» ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ 52-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾԻ 2-ՐԴ ՄԱՍԻ, 3-ՐԴ ՄԱՍԻ, 4-ՐԴ ՄԱՍԻ ԵՎ 7-ՐԴ ՄԱՍԻ՝ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆԸ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ ՈՐՈՇԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ» ԳՈՐԾՈՎ 2022 ԹՎԱԿԱՆԻ ՓԵՏՐՎԱՐԻ 1-Ի ՍԴՈ-1627 ՈՐՈՇՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԵԶՐԱՓԱԿԻՉ ՄԱՍԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Սահմանադրական դատարանը, դռնբաց նիստում գրավոր ընթացակարգով քննելով «ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի դիմումի հիման վրա՝ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 3-րդ մասի, 4-րդ մասի և 7-րդ մասի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործը, 2022 թվականի փետրվարի 1-ի ՍԴՈ-1627 որոշմամբ (հրապարակվել է 2022 թվականի փետրվարի 4-ին) որոշել է.

«1. «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, 3-րդ մասի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ կետերը, 4-րդ մասը և 7-րդ մասը համապատասխանում են Սահմանադրությանը։

2. «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերը համապատասխանում են Սահմանադրությանն այն մեկնաբանությամբ, որի համաձայն՝ դրանցով սահմանված ժամկետներում պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը չի կարող արգելք հանդիսանալ այդ պատգամավորի կողմից Ազգային ժողովի նիստերում քվեարկություններին մասնակցության համար (…)»:

Համաձայն չլինելով Սահմանադրական դատարանի 2022 թվականի փետրվարի 1-ի ՍԴՈ-1627 որոշմանը՝ Սահմանադրական դատարանի դատավոր Ե. Խունդկարյանս շարադրում եմ իմ հատուկ կարծիքը՝ որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերի վերաբերյալ:

1. Ազգային ժողովն անմիջականորեն ժողովրդի կողմից ձևավորվող, ներկայացուցչական մարմին է, որում խմբակցությունների և Ազգային ժողովի այլ մարմինների հետ մեկտեղ կարևոր դերակատարում ունեն նաև առանձին պատգամավորները։ Վերջինիս իրավունքների և գործունեության երաշխիքների ամրագրումն առանցքային նշանակություն ունի պատգամավորների կողմից իրենց առաքելության իրականացման հնարավորություն ապահովելու հարցում։ Առանձին պատգամավորների լիազորությունների պաշտոնական ճանաչման և երաշխավորման սկզբունքի կարևորությունն ընդգծել է նաև «Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով» եվրոպական հանձնաժողովը (այսուհետ նաև՝ Վենետիկի հանձնաժողով)՝ այն համարելով ժողովրդավարական խորհրդարանական գործընթացների անկյունաքարը1։

Հարկ է ընդգծել, որ Ազգային ժողովի պատգամավորները Սահմանադրությամբ օժտված են միասնական իրավական կարգավիճակով՝ անկախ Ազգային ժողովի այս կամ այն խմբակցությանը (կառավարող կամ ընդդիմադիր) անդամակցության հանգամանքից։ Հետևաբար նրանց համար պետք է ապահովվեն միևնույն իրավունքները և գործունեության երաշխիքները (խոսքը չի վերաբերում պատգամավորի լիազորություններից բացի նաև այլ լիազորությունների իրականացմամբ պայմանավորված, օրինակ, վարձատրության ավելի բարձր դրույքաչափի սահմանմանը և այլն)։ Մասնավորապես՝ անձեռնմխելիությունը (Սահմանադրության 96-րդ հոդված), օրենքների, Ազգային ժողովի որոշումների, հայտարարությունների և ուղերձների ընդունմանը մասնակցելու իրավունքը (Սահմանադրության 103-րդ հոդված)), օրենսդրական նախաձեռնության իրավունքը (Սահմանադրության 109-րդ հոդված), Կառավարության անդամներին բանավոր և գրավոր հարցեր ուղղելու իրավունքը (Սահմանադրության 112-րդ հոդված), հրատապ թեմայով քննարկումներին մասնակցելու իրավունքը (Սահմանադրության 114-րդ հոդված) հավասարապես ճանաչվում են բոլոր պատգամավորների համար։

Բոլոր պատգամավորներն օժտված են նաև ազատ մանդատով, ինչն ամրագրում է ստացել Սահմանադրության 94-րդ հոդվածում։ Նշված դրույթը սահմանում է, որ պատգամավորը ներկայացնում է ամբողջ ժողովրդին, կաշկանդված չէ հրամայական մանդատով, առաջնորդվում է իր խղճով և համոզմունքներով:

Ազատ մանդատի սկզբունքին Սահմանադրական դատարանն անդրադարձել է 2009 թվականի հունիսի 30-ի ՍԴՈ-810 որոշմամբ՝ արձանագրելով, որ ազատ մանդատի ուժով պատգամավորը կաշկանդված չէ անգամ ընտրողների կամքով, նա ազատ է իր պատգամավորական գործունեության մեջ, ներառյալ քվեարկությունը խորհրդարանում։ Ազատ մանդատի սկզբունքը պատգամավորի սահմանադրական կարգավիճակը պայմանավորող այլ առանցքային երաշխիքների հետ մեկտեղ (ինդեմնիտետ` 2005 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրության 66-րդ հոդվածի 2-րդ մաս, անձեռնմխելիություն` 2005 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրության 66-րդ հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասեր) հնարավորություն է տալիս ձևավորելու այլ իշխանության ճյուղերից անկախ օրենսդիր իշխանություն՝ Ազգային ժողով, և պատգամավորներին դիտարկել որպես ամբողջ ժողովրդի, այլ ոչ թե իրենց ընտրողների կամ թեկուզև ամբողջ ընտրազանգվածի ներկայացուցիչներ, ապահովելով խորհրդարանի համախմբող գործառույթը։ Ազատ մանդատի սկզբունքը` որպես ներկայացուցչական ժողովրդավարության հիմքերից մեկը, հնարավոր է դարձնում կարծիքների բախումը խորհրդարանում և ապահովում Ազգային ժողովի՝ փոխհամաձայնության հանգելու ունակությունը։ Հետևապես, ազատ մանդատի շնորհիվ է խորհրդարանում ապահովվում հավասարակշռությունը տարբեր մասնակի (քաղաքական) շահերի միջև, որով պայմանավորված է բարձրագույն սահմանադրական մարմիններից մեկի գործունակությունը՝ ընդունելու օրենքներ, կայացնելու որոշումներ և իրականացնելու իր այլ լիազորությունները:

Հարկ եմ համարում նշել, որ պատգամավորը ներկայացնում է ամբողջ ժողովրդին՝ ի թիվս այլնի, մասնակցելով խորհրդարանում տեղի ունեցող քննարկումներին, բանավեճերին, մտքերի փոխանակումներին, առաջարկելով այլընտրանքային մոտեցումներ և լուծումներ, մասնակցելով կառավարության գործունեության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողությանը։ Սահմանադրության 94-րդ հոդվածով ամրագրված՝ պատգամավորի՝ ամբողջ ժողովրդին ներկայացնելու, հրամայական մանդատով կաշկանդված չլինելու և իր խղճով ու համոզմունքներով առաջնորդվելու սկզբունքից բխում է պատգամավորի խոսքի ազատությունը։ Ակնհայտ է, որ խորհրդարանում ներկայացվում են տարբեր դիրքորոշումներ և հայացքներ, ուստի խորհրդարանի գործունեության անբաժան մասն են կազմում քննարկումները, բանավեճերը և քննադատությունները։ Պատգամավորն իր գործառույթները կարող է արդյունավետորեն իրականացնել միայն այն դեպքում, երբ գործնականում ունի սահմանված եղանակներով իր դիրքորոշումը ներկայացնելու լիարժեք հնարավորություն։

Ավելին, հանրությունն իրավունք ունի իմանալ, թե երկրում կառավարումն ինչպես է իրականացվում, որոնք են քաղաքականության ուղղությունները և դրանց կապակցությամբ որդեգրված մոտեցումները։ Այս տեսանկյունից պատահական չէ, որ Ազգային ժողովի նիստերը հրապարակային են, իսկ փակ նիստում քվեարկությունն արգելված է (Սահմանադրության 101-րդ հոդված): Նիստերի հրապարակայնությունը նաև առանձին հարցերի վերաբերյալ պատգամավորի դիրքորոշումը հանրությանը հասանելի դարձնելու գործիք է, որի միջոցով է նաև ապահովվում քաղաքական գործընթացներում թափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը։

Բնականաբար, պատգամավորի դիրքորոշման ներկայացումը կարող է ուղեկցվել նաև սուր քննադատությամբ, սակայն վերջինս պետք է զերծ մնա այնպիսի արտահայտություններից և գործողություններից, որոնք չեն տեղավորվում քաղաքակիրթ բանավեճի սահմաններում՝ խաթարելով պատգամավորների և խորհրդարանի նկատմամբ հանրային վստահությունը։ Պատգամավորի դիրքորոշման ներկայացումը չպետք է ընկալվի որպես խորհրդարանի աշխատանքներին խոչընդոտելու գործիք, այլ պետք է ուղղված լինի դրանց արդյունավետության բարձրացմանը՝ նպաստելով խորհրդարանի կողմից որոշումների կայացման գործընթացի որակի բարձրացմանը:

Հարկ եմ համարում ընդգծել, որ թե՛ կառավարող և թե՛ ընդդիմադիր խմբակցություններում ընդգրկված պատգամավորները պետք է իրենց վարքագծով դրական օրինակ ծառայեն հանրությանը։ Խորհրդարանում պատգամավորների խոսքն ու գործողությունները չպետք է ուղեկցվեն ատելության խոսքով, վիրավորական արտահայտություններով և ոչ պատշաճ վարքագծի այլ դրսևորումներով։ Պատգամավորի ցանկացած գործունեության վերջնական գնահատականը տալիս է ժողովուրդը՝ ընտրությունների միջոցով, իսկ յուրաքանչյուր խմբակցություն պետք է մտահոգ լինի իր կազմում ընդգրկված պատգամավորի՝ ոչ պատշաճ, հասարակության կողմից պարսավելի վարքագծով, քանի որ պատգամավորի նման վարքագիծն ազդեցություն է ունենում նաև խմբակցության նկատմամբ հանրային վստահության վրա։

Պատգամավորի խոսքի ազատության կարևորությանը և դրա սահմաններին անդրադարձել է նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ նաև՝ Եվրոպական դատարան), որն իր որոշումներում արտահայտել է, ի թիվս այլնի, հետևյալ դիրքորոշումները.

- թեև խոսքի ազատությունը կարևոր է բոլորի համար, այն հատկապես կարևոր է ժողովրդի կողմից ընտրված ներկայացուցչի համար: (…) Համապատասխանաբար, նրա խոսքի ազատությանը միջամտությունները (...) պահանջում են Եվրոպական դատարանի կողմից առավելագույն ուսումնասիրություն» (case of Piermont v. France, app. nos. 15773/89 and 15774/89, 27.04.1995, § 76).

- կասկած չկա, որ խորհրդարանում խոսքը պաշտպանվածության բարձր մակարդակ է վայելում։ Խորհրդարանը ժողովրդավարական հասարակությունում բանավեճի եզակի ֆորում է, որը հիմնարար նշանակություն ունի: (...) Այդուհանդերձ, թեև խորհրդարանական բանավեճերի ազատությունը ժողովրդավարական հասարակությունում հիմնարար նշանակություն ունի, այն իր բնույթով բացարձակ չէ: (...) Խորհրդարաններն իրավունք ունեն արձագանքել այն դեպքերում, երբ նրանց անդամները դրսևորում են օրենսդիր մարմնի բնականոն գործունեությունը խաթարող կարգազանց վարք։ Ճիշտ այնպես, ինչպես խորհրդարանական անձեռնմխելիության ընդհանուր ճանաչված կանոնն է առաջարկում խորհրդարանում խոսքի համար ընդլայնված, բայց ոչ անսահմանափակ պաշտպանություն, այնպես էլ խորհրդարանում խոսքի որոշ սահմանափակումներ, որոնք պատճառաբանված են խորհրդարանական գործերը կարգապահորեն վարելու անհրաժեշտությամբ, նույնպես պետք է համարվեն հիմնավորված (cаse of Karոcsony and others v. Hungary, app. nos. 42461/13 and 44357/13, 17.05.2016, §§ 138, 139).

- «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիան սերտ կապ է հաստատում արդյունավետ քաղաքական ժողովրդավարության և խորհրդարանի արդյունավետ գործունեության միջև: Համապատասխանաբար, կասկած չկա, որ խորհրդարանի արդյունավետ գործունեությունը ժողովրդավարական հասարակության համար առանցքային նշանակություն ունի, հետևաբար ազատ խոսքի կիրառումը խորհրդարանում կարող է երբեմն ստիպված լինել զիջել խորհրդարանական գործերը կարգապահորեն վարելը պաշտպանելու լեգիտիմ շահերին, ինչպես նաև մյուս պատգամավորների իրավունքների պաշտպանությանը։ Խորհրդարանում կարգապահ բանավեճը, ի վերջո, ծառայում է քաղաքական և օրենսդրական գործընթացին, օրենսդիր մարմնի բոլոր անդամների շահերին՝ հնարավորություն տալով նրանց հավասար պայմաններով մասնակցել խորհրդարանական գործընթացներին, և ընդհանուր առմամբ հասարակության շահերին (cаse of Karոcsony and others v. Hungary, app. nos. 42461/13 and 44357/13, 17.05.2016, § 141):

Պատգամավորների վարքագծին և խորհրդարանում կարգապահությանն անդրադարձել է նաև Վենետիկի հանձնաժողովը՝ նշելով, որ առկա է խորհրդարանում կարգուկանոն պահպանելու և առանձին պատգամավորների կամ նրանց խմբերի իրավունքների և վարքագծի հետ կապված վեճերը լուծելու անհրաժեշտություն: Նույնիսկ եթե պատգամավորները պաշտպանված են արտաքին իրավական գործողություններից իրենց կարծիքների և դիտողությունների համար, նրանք դեռ կարող են ենթարկվել ներքին կարգապահական տույժերի (CDL-AD(2014)011, « 100), որոնք մշակվում և կիրառվում են խորհրդարանի ներսում: Միևնույն ժամանակ, կարգապահական և այլ ընթացակարգային հարցերով զբաղվող ներքին մարմինները չպետք է դառնան քաղաքական շահարկումների գործիք մեծամասնության ձեռքում2։

Վերոգրյալի հաշվառմամբ հարկ եմ համարում նշել, որ պատգամավորի խոսքի ազատությունը վերջինիս տրամադրում է խորհրդարանում իր դիրքորոշումը ներկայացնելու լայն, սակայն ոչ անսահմանափակ հնարավորություն։ Պատգամավորի խոսքը կարող է կառուցվել նաև սուր քննադատությունների վրա, ուստի անհրաժեշտ է այնպիսի քաղաքական մշակույթի ձևավորում և ամրապնդում, որում ապահովվում է հակադրվող տեսակետների և սուր քննադատության նկատմամբ հանդուրժողականության մթնոլորտ։ Միաժամանակ պատգամավորն իր խոսքում պետք է առաջնորդվի ժողովրդավարական կայունությունը, համագործակցությունը և փոխադարձ հանդուրժողականությունը խթանելու անհրաժեշտությամբ։ Ընդ որում, պատգամավորի խոսքի ազատությունը կարող է սահմանափակվել, ինչը յուրաքանչյուր դեպքում ենթակա է գնահատման՝ հաշվի առնելով կոնկրետ դեպքի հանգամանքները։

2. Սահմանադրության 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ Ազգային ժողովի նախագահը ներկայացնում է Ազգային ժողովը և ապահովում նրա բնականոն գործունեությունը:

Անհրաժեշտ եմ համարում նշել, որ կիսում եմ ՍԴՈ-1627 որոշմամբ Սահմանադրական դատարանի արտահայտած այն դիրքորոշումը, որ «(…) Ազգային ժողովի բնականոն գործունեության ապահովումը բովանդակային առումով ավելի ընդգրկուն է, քան Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքն ապահովելը և ենթադրում է Ազգային ժողովի նախագահի կողմից [«Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական] օրենքով սահմանված մի շարք լիազորությունների իրականացում ինչպես Ազգային ժողովի նստաշրջանների/նիստերի միջև ընկած ժամանակահատվածում, այնպես էլ դրանց ընթացքում: Ազգային ժողովի նիստերի բնականոն ընթացքի ապահովման հարցում առանցքային է նիստը նախագահողի (Ազգային ժողովի նախագահ կամ փոխնախագահ) դերակատարությունը»։ Այդուհանդերձ, չեմ կարող համաձայնել պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցներ կիրառելու Ազգային ժողովի նախագահի (նիստը նախագահողի) լիազորությունների կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանի արտահայտած դիրքորոշումներին։

Այսպես՝ Ազգային ժողովի կանոնակարգով Ազգային ժողովի նախագահի համար պետք է նախատեսվեն Ազգային ժողովի բնականոն գործունեությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ լիազորություններ։ Այդուհանդերձ, դրանք պետք է համատեղելի լինեն պատգամավորների կողմից իրենց գործառույթների իրականացման հետ։ Այսինքն՝ Ազգային ժողովի բնականոն գործունեությունն ապահովելու սահմանադրական գործառույթի անվան ներքո Ազգային ժողովի նախագահին չեն կարող վերապահվել այնպիսի լիազորություններ, որոնք անհամաչափորեն կմիջամտեն պատգամավորների՝ Սահմանադրության 94-րդ հոդվածից բխող խոսքի ազատությանը՝ խաթարելով նրանց լիազորությունների իրականացումը։

Հաշվի առնելով պատգամավորների կողմից անթույլատրելի վարքագիծ դրսևորվելու դեպքում արագ և արդյունավետ կերպով արձագանքելու և կարգուկանոնը վերականգնելու անհրաժեշտությունը՝ կարծում եմ, որ Ազգային ժողովի նախագահին կարող է վերապահվել ներգործության միջոցներ կիրառելու լիազորություն։ Սակայն օրենսդրի կողմից այդ միջոցների ընտրությունը պետք է հիմնված լինի միայն կոնկրետ իրավիճակում կարգուկանոնը, նիստի բնականոն ընթացքը վերականգնելու անհրաժեշտության վրա։ Ըստ այդմ, Ազգային ժողովի նախագահին չի կարող վերապահվել պատգամավորի նկատմամբ շարունակական բնույթի ներգործության միջոցներ կիրառելու լիազորություն։ Նշված եզրահանգումը հիմնված է այն իրողության վրա, որ շարունակական բնույթի ներգործության միջոցների կիրառումը կարող է առաջացնել պատգամավորի նկատմամբ «պատժիչ» միջոցներ գործադրելու տպավորություն, ինչը չի բխում սահմանադրի կողմից ինչպես պատգամավորին տրված իրավական կարգավիճակից, այնպես էլ Ազգային ժողովի նախագահի գործառույթներից։ Ավելին, խորհրդարանական ժողովրդավարության պայմաններում Ազգային ժողովի նախագահը չպետք է միանձնյա որոշի, թե տևական ժամանակի ընթացքում որ պատգամավորները պետք է հնարավորություն չունենան Ազգային ժողովում իրենց դիրքորոշումը ներկայացնելու՝ արգելելով այդ պատգամավորների կողմից իրենց դիրքորոշումն արտահայտելը։

Անդրադառնալով խորհրդարանի նախագահի լիազորություններին՝ Վենետիկի հանձնաժողովը նշել է, որ խոսնակը պետք է հնարավորություն ունենա կարգավորելու առանձին պատգամավորների խոսելու իրավունքն օրակարգով նախատեսված սահմաններում, սահմանափակելու ոչ վերաբերելի կամ չափազանց երկար ելույթները, վիրավորական խոսքը և այլն: Այնուամենայնիվ, այդ լիազորությունը կարող է հեշտությամբ չարաշահվել մեծամասնությանը հարող խոսնակի կողմից՝ ընդդիմադիր պատգամավորների կողմից արտահայտված լեգիտիմ քննադատությունը լռեցնելու նպատակով։ Հետևաբար պետք է լինի խոսնակի որոշումները (կապված ելույթի ժամանակի և, ընդհանրապես, խորհրդարանում ընթացակարգերի իրականացման հետ) բողոքարկելու հնարավորություն կոլեկտիվ մարմնին, որտեղ ընդդիմությունը պատշաճ կերպով ներկայացված է (օրինակ՝ խորհուրդ, որը կազմված է հանձնաժողովների նախագահներից՝ պայմանով, որ նախագահությունները բաշխված են համաչափորեն)3:

Ամփոփելով վերոգրյալը՝ կարծում եմ, որ պատգամավորների նկատմամբ Ազգային ժողովի նախագահի կողմից ներգործության միջոցներ կիրառելու հնարավորություն նախատեսող իրավակարգավորումների սահմանադրականությունը պետք է քննարկվի՝ հաշվի առնելով սահմանված միջոցի բնույթը և դրա համատեղելիությունը պատգամավորի կարգավիճակի, դրանից բխող նրա խոսքի ազատության և Ազգային ժողովի նախագահի սահմանադրական գործառույթների հետ։

3. «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ նիստը նախագահողի օրինական պահանջը չկատարելու, քննարկվող հարցից ելույթում շեղվելու, վիրավորական արտահայտություն անելու, բացակա պատգամավորի փոխարեն գրանցվելու կամ քվեարկելու, պատգամավորի քվեարկությանը խոչընդոտելու, Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտելու կամ նիստի կարգը խախտող այլ գործողություն կատարելու դեպքում նախագահողն իրավունք ունի պատգամավորի նկատմամբ կիրառելու կարգապահական միջոցներ, իսկ նիստին ներկա գտնվող այլ անձին՝ նախազգուշացնելու կամ հեռացնելու նիստերի դահլիճից:

Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ պատգամավորի նկատմամբ կարող են կիրառվել հետևյալ կարգապահական միջոցները.

1) նախազգուշացում՝ անունը, ազգանունը հրապարակելով.

2) խոսափողի անջատում.

3) մեկ նիստում խոսափողից հանդես գալու իրավունքից զրկում.

4) հեռացում մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից՝ զրկելով այդ ընթացքում դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից.

5) Ազգային ժողովի նիստերի օրերին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից մինչև յոթ օրով զրկում:

Սահմանադրական դատարանը ՍԴՈ-1627 որոշմամբ նշել է, որ «խորհրդարանի կանոնակարգին համապատասխան՝ խորհրդարանի նիստը նախագահողի կողմից կարգապահական միջոցների կիրառումը հնարավորություն է տալիս արագ և արդյունավետ կերպով արձագանքել խորհրդարանի կողմից իր իրավասության իրացմանը, գործունեության իրականացմանը խոչընդոտող գործողություններին/երևույթներին: Դրա նպատակը, պատգամավորի խոսքի ազատությունը հարգելու հետ մեկտեղ, ժողովրդավարական գործընթացների արդյունավետ իրացումը երաշխավորելն է: (…) Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ Ազգային ժողովի նիստը նախագահողի կողմից Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտող պատգամավորի նկատմամբ [«Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական] օրենքով նախատեսված կարգապահական միջոցների կիրառումն իրավաչափ է՝ պատգամավորի խոսքի ազատության իրավունքին միջամտության համաչափության տարրերի պահպանվածության պարագայում»։

Փաստորեն, Սահմանադրական դատարանն Ազգային ժողովի նախագահի (նիստը նախագահողի) կողմից պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցներ կիրառելու՝ Սահմանադրությանը համապատասխանությունը հիմնավորել է միայն «խորհրդարանի իրավասության իրացմանը, գործունեության իրականացմանը խոչընդոտող գործողություններին/երևույթներին արագ և արդյունավետ կերպով արձագանքելու» անհրաժեշտությամբ։ Մինչդեռ գտնում եմ, որ միայն նշված հանգամանքը չի կարող հիմնավորել օրենսդրի կողմից Ազգային ժողովի նախագահին պատգամավորի նկատմամբ ցանկացած կարգապահական միջոց կիրառելու լիազորություն վերապահելը։ Ինչպես նշվեց, պատգամավորի կարգավիճակի, դրանից բխող նրա խոսքի ազատության և Ազգային ժողովի նախագահի սահմանադրական գործառույթների հետ կարող է համատեղելի լինել Ազգային ժողովի նախագահի (նիստը նախագահողի) կողմից պատգամավորի նկատմամբ ներգործության միայն այնպիսի միջոցների կիրառումը, որոնք չեն կրում շարունակական բնույթ և ուղղված են կոնկրետ իրավիճակում կարգուկանոնի, նիստի բնականոն ընթացքի վերականգնմանը։

Վերոգրյալի համատեքստում դիտարկելով «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված կարգապահական միջոցները՝ կարծում եմ, որ դրանք անհրաժեշտ է տարանջատել երկու խմբի, որոնցից առաջին խումբն ընդգրկում է «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին և 2-րդ կետերով ամրագրված կարգապահական միջոցները, որոնք Ազգային ժողովի նախագահին (նիստը նախագահողին) հնարավորություն են տալիս պատգամավորին նախազգուշացնելու կամ համապատասխան խոսափողն անջատելու միջոցով դադարեցնել նույն հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված խախտումները՝ դրանով իսկ վերականգնելով նիստի բնականոն ընթացքը։

Երկրորդ խմբում ներառվում են «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 3-5-րդ կետերով նախատեսված կարգապահական միջոցները։ Վիճարկվող իրավակարգավորումներն Ազգային ժողովի նախագահին (նիստը նախագահողին) հնարավորություն են տալիս միանձնյա որոշել, թե, ի թիվս այլնի, արդյոք պատգամավորը ելույթում շեղվում է քննարկվող հարցից, կամ որ արտահայտություններն են, իր կարծիքով, վիրավորական, և դրա հիման վրա պատգամավորների նկատմամբ կիրառել ընդհուպ մինչև այնպիսի խիստ կարգապահական միջոցներ, ինչպիսիք են մեկ նիստում խոսափողից հանդես գալու իրավունքից զրկելը, մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից հեռացնելը՝ զրկելով այդ ընթացքում դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից, ինչպես նաև Ազգային ժողովի նիստերի օրերին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից մինչև յոթ օրով զրկելը։ Ավելին, Ազգային ժողովի նիստերում կարող են քննարկվել բազմաթիվ հարցեր, և գործող իրավակարգավորումներից հետևում է, որ որոշակի պահի Ազգային ժողովի նախագահի (նիստը նախագահողի) գնահատմամբ Ազգային ժողովի նիստի բնականոն ընթացքը խոչընդոտելու կամ նիստի կարգը խախտող այլ գործողություն կատարելու համար պատգամավորը կարող է Ազգային ժողովի նախագահի (նիստը նախագահողի) միանձնյա որոշմամբ զրկվել նաև այլ հարցերի վերաբերյալ դիրքորոշում հայտնելու հնարավորությունից։

Վերոգրյալի հաշվառմամբ գտնում եմ, որ մեկ նիստում խոսափողից հանդես գալու իրավունքից զրկելը, մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից հեռացնելը՝ զրկելով այդ ընթացքում դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից, ինչպես նաև Ազգային ժողովի նիստերի օրերին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից մինչև յոթ օրով զրկելն իրենց բնույթով այնպիսի միջոցներ են, որոնք ըստ էության առավելապես ոչ թե ուղղված են կոնկրետ իրավիճակում կարգուկանոնի, նիստի բնականոն ընթացքի վերականգնմանը, այլ, կրելով շարունակական բնույթ, ստեղծում են պատգամավորին իր խոսքի կամ դրսևորած վարքագծի համար «պատժելու» տպավորություն։ Նման պայմաններում վերը նշված միջոցների կիրառումն Ազգային ժողովի նախագահի (նիստը նախագահողի) կողմից միանձնյա կայացված որոշման արդյունքում համահունչ չէ պատգամավորի կարգավիճակին, դրանից բխող նրա խոսքի ազատությանը և Ազգային ժողովի նախագահի սահմանադրական գործառույթներին։

Ամփոփելով վերոգրյալը՝ գտնում եմ, որ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 3-5-րդ կետերն անհրաժեշտ էր ճանաչել Սահմանադրության 94-րդ հոդվածին և 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասին հակասող և անվավեր։

Միաժամանակ հարկ եմ համարում գործող իրավակարգավորումների պայմաններում (հաշվի առնելով նաև սույն հատուկ կարծիքում ներկայացված դիրքորոշումները) անդրադառնալ այն իրավիճակներին, երբ որևէ խմբակցության գնահատմամբ, պատգամավորի կողմից թույլ է տրվել պատգամավորական էթիկայի կանոնների խախտում։

Նման իրավիճակներում կարող է գործադրվել խմբակցության (խմբակցությունների) կողմից պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցի վերաբերյալ ժամանակավոր հանձնաժողով ստեղծելու նախագծով հանդես գալու, Ազգային ժողովի որոշմամբ այդպիսի հանձնաժողով ձևավորելու գործիքակազմը (Սահմանադրության 107-րդ հոդված, «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 6-րդ գլուխ)։ Ընդ որում, նշված հանձնաժողովի ստեղծման հնարավորությունն այնքան է կարևորվել սահմանադրի կողմից, որ վերջինս Սահմանադրության 107-րդ հոդվածում ուղղակիորեն ամրագրել է, որ պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցերի քննարկման և դրանց վերաբերյալ Ազգային ժողով եզրակացություններ ներկայացնելու համար Ազգային ժողովի որոշմամբ կարող է ստեղծվել ժամանակավոր հանձնաժողով:

Հատկանշական է նաև, որ այդ հանձնաժողովը ոչ միայն իր իրավասության շրջանակում քննարկում է պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցեր և դրանց վերաբերյալ եզրակացություններ է ներկայացնում Ազգային ժողովին («Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետ), այլև այդ եզրակացությունները տեղադրվում են Ազգային ժողովի պաշտոնական ինտերնետային կայքում, ինչի միջոցով պատգամավորի կողմից պատգամավորական էթիկայի կանոնների ենթադրյալ խախտում թույլ տրված լինելու կապակցությամբ պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցի վերաբերյալ ժամանակավոր հանձնաժողովի եզրահանգումները հասանելի են դառնում հանրությանը։ Վերը նշվածն իր հերթին կարող է պատգամավորի համար իր վարքագիծը վերանայելու ազդակ լինել, ինչպես նաև համապատասխան խմբակցության (որին այդ պատգամավորն անդամակցում է) և ընտրողների ուշադրությունը հրավիրել առանձին պատգամավորի խոսքի և գործողությունների վրա։

4. Բացի այդ, հարկ եմ համարում անդրադառնալ նաև «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերին Սահմանադրական դատարանի կողմից տրված մեկնաբանությանը։

Սահմանադրական դատարանը ՍԴՈ-1627 որոշմամբ վերը նշված դրույթները Սահմանադրությանը համապատասխանող է ճանաչել այն մեկնաբանությամբ, որի համաձայն՝ դրանցով սահմանված ժամկետներում պատգամավորին Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա լինելու իրավունքից զրկելը չի կարող արգելք հանդիսանալ այդ պատգամավորի կողմից Ազգային ժողովի նիստերում քվեարկություններին մասնակցության համար:

Սահմանադրական դատարանը նշել է նաև, որ «(…) շեշտելով [«Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական] օրենքով նախատեսված բոլոր ընթացակարգերին պատգամավորի մասնակցության կարևորությունը, այնուհանդերձ, ընդգծում է բոլոր դեպքերում քվեարկությանը պատգամավորի մասնակցության անկյունաքարային դերը, որի միջոցով է պատգամավորն իրականացնում իր առաքելությունը, արտահայտում իր կամքը՝ որպես ժողովրդի ներկայացուցիչ»։

Փաստորեն, Սահմանադրական դատարանն առանձնացրել է միայն պատգամավորի կողմից քվեարկությանը մասնակցելը, սակայն, իմ գնահատմամբ, պատգամավորի լիազորությունները փոխկապակցված են, և քննարկվող հարցի վերաբերյալ կարծիքի ձևավորումը և իր խղճով ու համոզմունքներով առաջնորդվելով քվեարկությանը մասնակցությունը սերտորեն կապված են նիստի շրջանակում տեղի ունեցող քննարկումներին և բանավեճերին մասնակցելու պատգամավորի իրավունքի իրականացման հետ։ Հետևաբար նիստերի դահլիճից հեռացված պատգամավորի համար քվեարկությանը մասնակցելու իրավունքի ապահովումը որոշ դեպքերում կարող է կրել ձևական բնույթ կամ չծառայել իր՝ պատգամավորի գործառույթների իրականացումն ապահովելու նպատակին, քանի որ վերջինս, հնարավորություն չունենալով մասնակցել նիստի շրջանակում տեղի ունեցող քննարկումներին և բանավեճերին, կարող է չունենալ քննարկվող հարցի վերաբերյալ դիրքորոշում ձևավորելու լիարժեք հնարավորություն։

Ավելին, բոլոր իրավիճակներում բացարձակ ճշմարտություն չէ, որ պատգամավորի իրավունքների շարքում ամենակարևորը քվեարկությանը մասնակցելու իրավունքն է։ Օրինակ՝ եթե որոշակի հարցի վերաբերյալ առանձին պատգամավորի գաղափարները կիսում են քիչ թվով պատգամավորներ, նրա քվեն կարող է նշանակություն չունենալ քվեարկության գործընթացում։ Այդ դեպքում հնարավոր է կոնկրետ իրավիճակում առավել կարևորվի այդ պատգամավորի կողմից ելույթով հանդես գալու, հարցերի և պատասխանների միջոցով իր դիրքորոշումը հրապարակայնորեն ներկայացնելու հնարավորության իրացումը՝ հատկապես հաշվի առնելով, որ խորհրդարանի նիստերը հրապարակային են (Սահմանադրության 101-րդ հոդված), ըստ այդմ, դրանց շրջանակում տեղի ունեցող քննարկումները, որպես կանոն, հասանելի են հանրությանը, իսկ հանրության համար պատգամավորի դիրքորոշումը ներկայացնելը չի կարող սահմանափակվել միայն որևէ քվեարկության ժամանակ դեմ կամ կողմ քվեարկելով։

5. Միաժամանակ հարկ եմ համարում նշել, որ Սահմանադրական դատարանը սույն գործով բարձրացված հարցերը դիտարկել է Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի համատեքստում՝ վերլուծելով նշված դրույթը և արձանագրելով, որ սույն գործով խոսքը վերաբերում է «(…) պատգամավորի՝ որպես «Հանրային ծառայության մասին» օրենքին համապատասխան՝ պետական քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձի՝ Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասով երաշխավորված գործառութային անձեռնմխելիության համատեքստում պատգամավորական գործունեության շրջանակներում խոսքի ազատության (կարծիք հայտնելու իրավունքի) իրացման առնչությամբ նրա նկատմամբ կարգապահական միջոց կիրառելու և, ըստ այդմ, նրա՝ պատգամավորական գործունեության շրջանակներում խոսքի ազատության սահմանափակման հարցին»:

Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասն արգելում է իր լիազորությունների ժամկետում և դրանից հետո պատգամավորին հետապնդել և պատասխանատվության ենթարկել պատգամավորական գործունեության շրջանակներում հայտնած կարծիքի կամ քվեարկության համար (պատգամավորի ինդեմնիտետ (անպատասխանատվություն (non-liability)): Սահմանադրական դատարանը 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի ՍԴՈ-1619 որոշմամբ նշել է, որ «(…) ինդեմնիտետը երաշխավորում է պատգամավորի՝ իր պատգամավորական գործունեության արդյունավետ իրականացումը՝ բացառելով պատգամավորի գործունեությունից բխող հայտնած կարծիքի կամ Ազգային ժողովում քվեարկության համար քրեական պատասխանատվությունն ընդհանրապես, հետևաբար նաև և քրեական հետապնդումը: Սակայն պատգամավորի՝ իր գործունեության շրջանակներում, իր գործունեությունից բխող կարծիքի համար «արտաքին» պատասխանատվության բացառումն ամենևին չի ենթադրում պատասխանատվության բացառում ընդհանրապես, և հատկապես՝ չի բացառում «ներքին» պատասխանատվությունը՝ կարգապահական պատասխանատվությունը տարատեսակ սանկցիաների տեսքով»:

Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասն ուղղված է պատգամավորին արտաքին ներգործությունից պաշտպանելուն (ինչն արձանագրել է նաև Սահմանադրական դատարանը 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի ՍԴՈ-1619 որոշմամբ), մինչդեռ սույն գործով վիճարկվող դրույթները վերաբերում են Ազգային ժողովի նախագահի կողմից պատգամավորի նկատմամբ կարգապահական միջոցների կիրառմանը, որը տեղի է ունենում Ազգային ժողովի ներքին գործընթացների արդյունքում և չի առնչվում պատգամավորի «արտաքին» պատասխանատվությանը։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ գտնում եմ, որ սույն գործով վիճարկվող դրույթների սահմանադրականությունը չպետք է քննարկվեր Սահմանադրության 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի համատեքստում։

6. Ամփոփելով սույն հատուկ կարծիքում ներկայացված դիրքորոշումները՝ կարծում եմ, որ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 3-5-րդ կետերը հակասում են Սահմանադրության 94-րդ հոդվածին և 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասին։ Ավելին, իմ գնահատմամբ, Սահմանադրական դատարանը, մեկնաբանելով «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 52-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 4-րդ և 5-րդ կետերը, առանց բավարար հիմնավորումների առանձնացրել է պատգամավորի քվեարկությանը մասնակցելու իրավունքի իրականացման հնարավորություն ապահովելու անհրաժեշտությունը՝ առանց հաշվի առնելու Ազգային ժողովի նիստի շրջանակում տեղի ունեցող քննարկումներին և բանավեճերին մասնակցելու կարևորությունը։

________________

ԴԱՏԱՎՈՐ`   11 փետրվարի 2022 թ.

Ե. ԽՈՒՆԴԿԱՐՅԱՆ

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 15 փետրվարի 2022 թվական: