«Վավերացնում եմ»
Հայաստանի Հանրապետության
Նախագահ Ռ. Քոչարյան
29 դեկտեմբերի 2003 թ.

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

 18 դեկտեմբերի 2003 թվականի N 1745-Ն

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԵՐԵԽԱՅԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 2004-2015 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Ելնելով ՄԱԿ-ի «Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիայի և երեխայի հարցերով հատուկ նստաշրջանի «Բարենպաստ աշխարհ երեխաների համար» փաստաթղթի շրջանակներում ստանձնած պարտավորություններից, ինչպես նաև «Երեխայի իրավունքների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի դրույթներից` Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.

1. Հաստատել`

ա) Հայաստանի Հանրապետությունում երեխայի իրավունքների պաշտպանության 2004-2015 թվականների ազգային ծրագիրը` համաձայն N 1 հավելվածի.

բ) երեխայի իրավունքների պաշտպանության միջոցառումների ժամանակացույցը` համաձայն N 2 հավելվածի:

2. Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարին, Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական ապահովության նախարարին, Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտության նախարարին, Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարին, Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարին և Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության պետին` Հայաստանի Հանրապետությունում երեխայի իրավունքների պաշտպանության 2004-2015 թվականների ազգային ծրագիրն իրականացնելու համար անհրաժեշտ միջոցները Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեում նախատեսելու հնարավորության հարցը քննարկել տվյալ տարվա բյուջեի կազմավորման գործընթացով նախատեսված ժամկետներում` Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարություն ներկայացված բյուջետային հայտի առկայության պայմաններում:

3. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից:

Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ	Ա. Մարգարյան
2003 թ. դեկտեմբերի 26 Երևան

Հավելված N 1 ՀՀ կառավարության 2003 թվականի դեկտեմբերի 18-ի N 1745-Ն որոշման

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԵՐԵԽԱՅԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 2004-2015 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԾՐԱԳԻՐ

Գ Լ ՈՒ Խ  I

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

1992 թվականի հունիսին Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացրեց ՄԱԿ-ի «Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիան` դրանով իսկ մեկ անգամ ևս ապացուցելով իր պատրաստակամությունը առաջնային դարձնելու երեխայի պաշտպանության հարցերը և ներառելու դրանք ազգային ծրագրերում:

Ազգային ծրագիրն այն մեխանիզմն է, որի միջոցով ի կատար են ածվում երեխաների հանդեպ ստանձնած պարտավորությունները: Դրա միջոցով կատարվում է խնդիրների սահմանում և երեխաների վերաբերյալ ծրագրերի մշակում, որոնք պետք է իրականացվեն պետական կառույցների, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, հասարակական կազմակերպությունների և այլ համակարգերի միջոցով: Մշակելով «Երեխայի իրավունքների պաշտպանության ազգային ծրագիրը» Հայաստանի Հանրապետությունը ընդունում է երեխաների հետ կապված հարցերի առաջնայնությունը:

Ազգային ծրագիրը համապարփակ փաստաթուղթ է, որն իր մեջ պարունակում է երեխաների հանդեպ իրականացվող քաղաքականությունը տարբեր բնագավառներում: Հայաստանի Հանրապետության կառավարության` 2001 թվականի հունիսի 21-ի N 558 որոշման համաձայն, երեխայի իրավունքների պաշտպանության ազգային ծրագիր մշակելու նպատակով ստեղծվեց միջգերատեսչական հանրապետական հանձնաժողով: Հանձնաժողովի որոշմամբ հիմնադրվեց աշխատանքային խումբ, որի համակարգումը հանձնարարվեց Հայաստանի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարարությանը: Աշխատանքային խմբի կազմում ընդգրկվեցին համապատասխան նախարարությունների` արտաքին գործերի, սոցիալական ապահովության, արդարադատության, առողջապահության, կրթության և գիտության, մշակույթի և երիտասարդության հարցերի, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության, Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի և հասարակական կազմակերպությունների («Իմ իրավունքը», «Օրրան», «Հույսի կամուրջ», «Երեխաների առողջության պահպանման ասոցիացիա», «Առաջինը երեխաներին») ներկայացուցիչներ:

Հայաստանի Հանրապետության երեխայի իրավունքների պաշտպանության ազգային ծրագիրը նախապատրաստվել է ՄԱԿ-ի` «Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիայի դրույթներին համապատասխան, ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների կոմիտեի կողմից Հայաստանի Հանրապետությանն արված առաջարկների իրականացման, ինչպես նաև «Վիեննայի հռչակագրի և գործողությունների ծրագրի» շրջանակներում ստանձնած պարտավորությունների հիման վրա:

Փաստաթղթի նախապատրաստման ընթացքում որպես հիմք օգտագործվել է 2002 թ. հունվարին ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների կոմիտեին ներկայացված` Հայաստանի Հանրապետության ազգային զեկույցի տեղեկատվությունը:

Ազգային ծրագիրը կազմելիս հաշվի են առնվել «Երեխաների կենսակայունությունը, պաշտպանությունը և զարգացումը ապահովելու» վերաբերյալ համաշխարհային հռչակագրին միանալուց հետո ՄԱԿ-ին տրամադրված` Հայաստանի Հանրապետության ամփոփիչ զեկույցում ներկայացված տվյալները, ինչպես նաև 2002 թվականին Նյու Յորքում կայացած ՄԱԿ-ի Երեխաների հարցերով գագաթնաժողովի ընդունած «Բարենպաստ աշխարհ երեխաների համար» վերջնական փաստաթղթի հիմնադրույթները:

Ազգային ծրագրում առաջադրված խնդիրները համահունչ են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից հաստատված Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրի հետ:

Երեխայի իրավունքների պաշտպանության ազգային ծրագրի ուղղություններն են` օրենսդրության կատարելագործում,

առողջապահություն,

սոցիալական ապահովություն,

կրթություն,

հանգիստ, ժամանց և մշակութային կյանք,

իրավախախտումներ և արդարադատություն,

վերահսկման մեթոդներ և հետագա գործողություններ,

հասարակական կազմակերպությունների կողմից արված առաջարկությունները:

Ազգային ծրագրի բոլոր հիմնական ուղղություններն իրենց հերթին կազմված են հետևյալ բաղկացուցիչ մասերից`

ՄԱԿ-ի` «Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիային համապատասխան դրույթներ,

ներկա իրավիճակի համառոտ նկարագիր

հիմնախնդիրներ

նպատակներ

ռազմավարություն

Գ Լ ՈՒ Խ  II

ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՏԱՐԵԼԱԳՈՐԾՈՒՄ

1. Ներկա իրավիճակի համառոտ նկարագիրը

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 6-րդ հոդվածը ամրագրում է, որ Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացված միջազգային պայմանագրերը հանրապետության իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մասն են:

Հայաստանի Հանրապետությունը միացել է «Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիային և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունը պետք է համահունչ լինի կոնվենցիայի դրույթներին:

Կոնվենցիայի դրույթները սահմանելով երեխայի իրավունքները, միևնույն ժամանակ կրում են դեկլարատիվ բնույթ, հետևաբար, իրավունքների կիրառումն ապահովելու տեսակետից կարևորվում է «Երեխայի իրավունքների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը:

Ցավոք, օրենքը հիմնականում կրկնում է կոնվենցիայի դրույթները և չի սահմանում երեխայի իրավունքների պաշտպանումն ապահովող հստակ մեխանիզմներ:

Հայաստանի Հանրապետությունում վերջին տարիներին շարունակվում են աշխատանքներն իրավական դաշտի, այդ թվում` երեխայի իրավունքների պաշտպանությունն ապահովող հիմնադրույթների մշակման ուղղությամբ:

Այժմ քննարկման փուլում է գտնվում «Քրեակատարողական օրենսգրքի» նախագիծը, իսկ «Ընտանեկան օրենսգրքի», «Աշխատանքային օրենսգրքի» օրենքների նախագծերը արդեն իսկ Ազգային ժողովի կողմից ընդունվել են առաջին ընթերցմամբ: 2003 թվականի ապրիլի 18-ին ընդունվել է Քրեական օրենսգիրքը, որը ուժի մեջ է մտել նույն թվականի օգոստոսի 1-ից:

2. Հիմնախնդիրներ

Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության մեջ կան այնպիսի դրույթներ, որոնք ներգործության և կիրարկման ուժով համարժեք չեն և չեն բխում սոցիալ-տնտեսական դժվարին պայմաններից` չեն նպաստում երեխաների իրավունքների լիակատար իրականացմանը:

Երեխաներին վերաբերող օրենսդրական դաշտի լուրջ բացթողումներից են ընդունված օրենսդրական ակտերը կիրարկող ենթակառուցվածքների անկատարությունը, առկա վարչական տարբեր հրահանգների և կանոնակարգերի, շատ դեպքերում, իրարամերժ և հակասական բնույթը:

Կարիք կա օրենսդրական ակտերում վերանայել չափահասների պատասխանատվությունը երեխաների նկատմամբ` դաժան վերաբերմունքի և նվաստացման համար:

Առանձնահատուկ իրավական պաշտպանության կարիք ունեն ռազմական գործողություններից, երկրաշարժի և այլ բնական աղետներից տուժած, ինչպես նաև փախստականների ընտանիքների երեխաները:

Գործող օրենսդրական համակարգը բարեփոխումների կարիք ունի այնպիսի խոցելի սոցիալական խմբերի իրավունքների պաշտպանությունն իրականացնելու մասով, ինչպիսիք են` մուրացիկ և թափառաշրջիկ երեխաները:

Դեռևս չկան այնպիսի օրենսդրական նորմեր, որոնք հստակորեն պաշտպանեն երեխաներին անօրինական տեղափոխումներից, այդ թվում` արտասահման: Այս առումով անհրաժեշտ է միանալ համապատասխան միջազգային փաստաթղթերին և վավերացնել դրանք:

Հասունացել է նաև արտասահմանում գտնվող` Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներ հանդիսացող երեխաների իրավունքների պաշտպանության անհրաժեշտությունը` նկատի ունենալով վերջին տարիների մեծաթիվ միգրացիան: Գաղտնիք չէ, որ այդ երեխաների ծնողներից շատերը, գտնվելով անօրինական կարգավիճակում, ոչ միայն չեն կարող պաշտպանել նրանց իրավունքները և օրինական շահերը տարբեր տեսակի ոտնձգություններից, այլև շատ դեպքերում անհնարին է դառնում երեխաների ամենատարրական իրավունքների իրականացումը, այդ թվում` զարգացման և կրթության:

Վերջին տարիներին հաճախակի են դարձել անչափահասների ծանր հիվանդությունների և մահվան դեպքերը` կրոնական տարբեր հոսանքներին և աղանդներին հարելու պատճառով: Շատ դեպքերում այդ աղանդների գործունեությունը լուրջ վտանգ է հանդիսանում երեխաների առողջության և հոգևոր զարգացման համար` դառնալով ընտանիքից և հասարակությունից օտարանալու պատճառ:

Հաճախակի են դարձել զանգվածային լրատվության տարբեր միջոցներով ալկոհոլի և ծխախոտի գովազդները, ինչպես նաև մարդկային արժանապատվությունը նվաստացնող և բռնություն քարոզող տեղեկատվության տարածման դեպքերը:

«Պետական կենսաթոշակների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում կարիք կա ամրագրել նաև առանձին դրույթ` առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաներին սոցիալական կենսաթոշակի իրավունք տալու մասին ոչ միայն այն երեխաների համար, որոնց ծնողները անհայտ են, այլ նաև այն երեխաների համար, որոնց ծնողները տվել են գրավոր հրաժարական, անգործունակ են:

Անհրաժեշտ է հետագա քայլեր ձեռնարկել հետևյալ ուղղություններով`

- աշխատող անչափահասների համար համապատասխան երաշխիքների ապահովում,

- երեխաների և դեռահասների գույքային և անձնական ոչ գույքային իրավունքների պաշտպանության ուժեղացում,

- մանկատան նախկին սաների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը ապահովող իրավական դաշտի կատարելագործում,

- երեխայի որդեգրման գործառույթը կանոնակարգող իրավական դաշտի կատարելագործում:

Այսօր հրատապ է «Ընտանեկան օրենսգրքի» նախագծի ընդունումը, որով Հայաստանի Հանրապետությունում կներդրվի խնամատար ընտանիքի ինստիտուտը: «Ընտանեկան օրենսգրքի» նախագծի ընդունումից հետո անհրաժեշտ կլինի մշակել դրանից բխող մի շարք իրավական ակտեր:

Ընդունելով, որ հաշմանդամ երեխաները հասարակության լիիրավ անդամներ են, կարևորելով երեխաների ինտեգրումը հասարակություն, այսօր առաջնահերթ է համարվում հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների կրթության և դաստիարակության, սոցիալ-հոգեբանական վերականգնողական գործընթացը կանոնակարգող իրավական դաշտի կատարելագործումը:

3. Նպատակներ

Միանալ երեխայի իրավունքներին առնչվող միջազգային կոնվենցիաներին և լրացուցիչ արձանագրություններին:

Կատարելագործել երեխայի իրավունքների ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունը:

4. Ռազմավարություն

- Ձեռնարկել անհրաժեշտ գործողություններ` արագացնելու համար երեխայի իրավունքների պաշտպանությունն ապահովող միջազգային կոնվենցիաներին և լրացուցիչ արձանագրություններին միանալու գործընթացը:

Կատարել Երեխայի իրավունքները կարգավորող` Հայաստանի Հանրապետության իրավական ակտերի համեմատական վերլուծություն, մասնավորապես վերլուծության ենթարկել`

- «Երեխայի իրավունքների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքն ամբողջությամբ

- Հայաստանի Հանրապետության «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի» երեխայի իրավունքներին առնչվող դրույթները

- Հայաստանի Հանրապետության «Քրեական դատավարության օրենսգրքի» համապատասխան դրույթները

- «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Պետական կենսաթոշակների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Գովազդի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Բնակչության զբաղվածության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Տեղական ինքնակառավարման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Կրթության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Փախստականների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը

- «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ» Հայաստանի Հանրապետության օրենսգիրքը

Մշակել և ընդունել.

- «Անչափահասների կողմից թափառաշրջիկության, մուրացկանության և իրավախախտումների կանխարգելման մասին» օրենքը

- «Բազմազավակ երեխաներ ունեցող ընտանիքների սոցիալական պաշտպանության մասին» օրենքը

Գ Լ ՈՒ Խ  III

ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅՈՒՆ

5. Ներկա իրավիճակի համառոտ նկարագիրը

Հանրապետությունում երեխաների և կանանց կեցության բարելավման և առողջության պահպանության խնդիրները գտնվում են պետության հովանավորության ներքո: Դրանք ամրագրված են Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ և օրենքներով («Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» և «Երեխայի իրավունքների մասին»): Մոր և մանկան առողջապահության զարգացման ռազմավարությունը Հայաստանում առավելապես հենվում է բուժօգնության կազմակերպման պետական համակարգի վրա:

6. Հիմնախնդիրներ

1995 թվականից առողջապահական համակարգում իրականացվում են բարեփոխումներ, որոնց նպատակն է համակարգի գործունեության հարմարեցումը երկրում ստեղծված ընդհանուր տնտեսական իրավիճակին: Բարեփոխումների գործընթացն անցումային շրջանում, որը զուգակցվեց տնտեսական կյանքում շուկայական հարաբերությունների ներդրման հետ, իր անդրադարձն ունեցավ հասարակության առողջության ցուցանիշների վրա:

Մտահոգիչ է այն հանգամանքը, որ Հայաստանում առողջապահության ոլորտում բնակչության մեկ շնչին ընկնող միջին ծախսերը կազմում են 4060-4640 դրամ, ինչը զգալիորեն ցածր է անհրաժեշտ կենսապահովման համար անհրաժեշտ նվազագույն մակարդակից: Համակարգի ֆինանսավորման խրոնիկական դեֆիցիտի պայմաններում իրականացվող իրավատնտեսական բարեփոխումները, բուժօգնության վճարովի սեկտորի ներմուծումը համակարգ, դեղորայքի շուկայական գների բարձրացումը` առողջապահական ռեսուրսների նվազման ֆոնի վրա, բերեցին բժշկական օգնության մատչելիության և որակի զգալի անկման:

Առողջապահության համակարգի ֆինանսավորումը 1997 թ.-ից իրականացվում է ամենամյա առողջապահական նպատակային ծրագրերի շրջանակներում, այդ թվում` մոր և մանկան առողջության պահպանման ծրագիրը, որը բավականին լայն է ընդգրկում երեխաների անվճար բուժօգնության ծավալները: Սակայն, հարկ է նշել, որ այս ծավալները կարող են փոփոխվել, կախված տվյալ տարվա համար բյուջեից առողջապահությանը տրամադրվող հատկացումների չափից (օրինակ` 2001 թ. պետության կողմից երաշխավորված անվճար բուժօգնության շրջանակներում ներառված էր մինչև 3 տարեկան երեխաների, իսկ 2002 թ.` մինչև 7 տարեկան երեխաների հիվանդանոցային բուժօգնությունը):

Վերը նկարագրվածը, ինչպես նաև երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի ընդհանուր վատթարացումը իր արտացոլումն է գտել բժշկադեմոգրաֆիկ հիմնական ցուցանիշներում:

Լուրջ անհանգստության առիթ է բնակչության ծնելիության և բնական աճի նվազման միտումը: Բնակչության 1000 շնչին ընկնող բնական աճը կրճատվել է ավելի քան 7 (1990-16.3; 2001-2.1), իսկ ծնելիության և պտղաբերության ցուցանիշները` 2 և ավելի անգամ:

 Ընդհանուր առմամբ, ծնունդների և մահերի գրանցման գործընթացը զգալի բարելավման կարիք ունի, իսկ մանկական մահացության և պերինատալ (շուրջծննդյան) շրջանի Առողջապահության Համաշխարհային Կազմակերպության (ԱՀԿ) բնորոշումներին լիովին անցնելու անհրաժեշտությունը առավել քան ակնհայտ է:

Խնդիրն ավելի կարևորվում է այն տեսանկյունից, որ առկա է զգալի տարբերությունը իրական ծնունդների և գրանցված ծնունդների փաստացի թվի միջև, պայմանավորված, ինչպես տնային ծնունդներով, այնպես էլ մայրերի հին նմուշի անձնագրերով նորածինների չգրանցման փաստով:

7. Երեխաների առողջությունը

Վերջին 10 տարիների ընթացքում երեխաների առողջության բարելավմանն ուղղված մի շարք ծրագրերի իրագործման շնորհիվ այս ոլորտում արձանագրվում է որոշակի առաջընթաց: Մասնավորապես, բավականին բարենպաստ է իրավիճակը կառավարվող վարակիչ հիվանդությունների առումով: Վերջին 6 տարիների ընթացքում չի գրանցվել պոլիոմիելիտի ոչ մի դեպք, դիֆթերիայով, կարմրուկով, կապույտ հազով հիվանդացությունը զգալի կրճատվել է: 1994 թ. համեմատությամբ շուրջ 3 անգամ բարձրացել է կրծքով սնուցման ցուցանիշը, մանկական մահացությունը փորլուծային և շնչառական հիվանդություններից կրճատվել է կիսով չափ: Մանկական մահացության «ՄՄ» ցուցանիշը շարունակել է իջնել մինչև 1998 թ., իսկ վերջին տարիներին նկատվում է նրա անկման տեմպերի նվազում: ՄՄ կառուցվածքում գնալով ավելի է մեծանում շուրջծննդյան հիվանդություններից և զարգացման բնածին արատներից մահացության տեսակարար կշիռը: Նորածինների հիվանդացության դեպքերի և ցածր քաշով ծնված երեխաների թիվը համապատասխանաբար աճել է 14 և 20%-ով:

Երեխաների մոտ հիվանդացության աճ է նկարագրվում այնպիսի հիվանդություններից, ինչպիսիք են` ուռուցքային հիվանդությունները, նյարդային համակարգի ախտահարումները, տուբերկուլյոզը, խոզուկը:

8. Իմունիզացիայի ծրագիր

Չնայած իմունականխարգելման ծրագրի հաջողություններին` պատվաստումներով ընդգրկվածության 90 և ավելի տոկոսը, առանձին հիվանդությունների գծով հիվանդացության զգալի կրճատման, պոլիոմիելիտի վերացման (Հայաստանը Եվրոպական տարածաշրջանի երկրների շարքում ճանաչվել է որպես «Պոլիոմիելիտից ազատ գոտի»), այնուամենայնիվ բազմաթիվ հիմնախնդիրներ բարելավման կարիք ունեն (անվտանգ ներարկումների քաղաքականության մշակում և իրագործում, թափոնների ապահով ոչնչացում և այլն): Գնալով ավելի արդիական է դառնում պատվաստանյութերի ձեռքբերման խնդրում երկրի վերցրած պարտավորությունների կատարումը:

9. Հաշմանդամ երեխաներ

Հաշմանդամ երեխաների հիմնախնդիրները, երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վատացման պարագայում, առավել արդիական են դառնում: Նրանց թիվը 1995 թ. մակարդակի համեմատությամբ աճել է շուրջ 60%-ով, ինչը պայմանավորված է ինչպես հաշմանդամության չափորոշիչների ցանկի ընդարձակմամբ, այնպես էլ սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վատթարացմամբ: Սակայն այս տվյալները չեն արտացոլում մանկուց հաշմանդամության խնդրում առկա իրական իրավիճակը, և այն լրացուցիչ ուսումնասիրման կարիք ունի: Հաշմանդամ երեխաների վաղ հայտնաբերումը, վաղ միջամտումը, վերականգնողական բուժումը և նրանց ինտեգրումը հասարակության մեջ այս ոլորտի հիմնախնդիրներից մեկն է:

10. Վերականգնողական բուժում

Թեև մանկական ռեաբիլիտոլոգիան Հայաստանում երկրաշարժից հետո մեծ զարգացում է ապրել և ստեղծվել են վերականգնողական կենտրոններ, սակայն դրանք հիմնականում կենտրոնացված են: Երկրում առկա մանկական առողջարանների թիվը գնալով կրճատվում է: Նրանց ներկայիս քանակը բավարար չէ երեխաների վերականգնողական-առողջարանային բուժումը անհրաժեշտ ծավալով ապահովելու համար, իսկ վերջինիս կազմակերպումը պետության միջոցների հաշվին գործնականում անիրատեսական է` հատկացումների բացակայության պատճառով:

11. Երեխաների հոգեկան առողջությունԸ

Մտահոգիչ է երեխաների հոգեկան առողջության պահպանման խնդիրը: Այս ոլորտում հետազոտության և վիճակագրական հավաստի տվյալների բացակայությունը թույլ չի տալիս գնահատել հիմնախնդրի ծանրության աստիճանը: Անկասկած, հիմնախնդիրը լուրջ բնույթ է կրում, քանի որ հոգեկան առողջության վրա բացասաբար ազդող այնպիսի հզոր գործոններ, ինչպիսիք են` պատերազմը, երկրաշարժը, էներգետիկ ճգնաժամը, Հայաստանում տեղ են գտել վերջին 15 տարիների ընթացքում: Նշված գործոնների ազդեցությունն առողջության վրա, հատկապես աղետի գոտում և սահմանամերձ շրջաններում, դրսևորվում է նաև տարիներ անց:

12. Մայրերի առողջությունը

Մայրերի առողջության հիմնախնդիրներում բացասական միտումներն ավելի վառ են արտահայտված, մինչդեռ հայտնի փաստ է, որ առողջ մայրությունը առողջ մանկության նախապայման է: Մայրական մահացության ցուցանիշը (100.000 ծնունդի նկատմամբ) վերջին տարիներին դրսևորում է աճի ակնհայտ միտում: Համեմատությունը վկայում է, որ եթե մինչև 1998 թ. մայրական մահացության մակարդակը նվազել է շուրջ 20%-ով, ապա վերջին տարիներին այն, ընդհակառակը, աճել է: (1989-1991 թթ.` 42/100.000, 1995-1997 թթ.` 32.1/100.000, իսկ 1998-2000 թթ.` 41/100.000): Մայրական մահացության Հայաստանի ցուցանիշը 4-5 անգամ գերազանցում է Եվրոպական երկրների համանուն ցուցանիշի միջին մակարդակը:

13. Նախածննդյան հսկողություն

Կտրուկ վատացել է հղիների նախածննդյան հսկողության և խնամքի կազմակերպման գործընթացը` շուրջ 2 անգամ կրճատվել է կանանց կոնսուլտացիաների կողմից հղիների վաղ հաշվառման (մինչև հղիության 12 շաբաթական ժամկետը) ցուցանիշը: Զգալի աճել են հղիության ախտաբանությունները և բարդացած ընթացքով ծննդաբերության դեպքերը: Ըստ պաշտոնական վիճակագրության, 1990-2001թթ. ընթացքում հղիության սակավարյունությունն աճել է 10 և ավելի անգամ:

14. Սեռավարակներ եվ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ

Անհանգստացնող է իրավիճակը սեռավարակների և ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի առումով: Եթե մինչև 1997 թ. հղիների շուրջ 25% հետազոտվում էին ՄԻԱՎ-ի ախտորոշման համար, ապա ներկայումս հետազոտված հղիների թիվը չի գերազանցում 3%-ը: 2000թ. արդեն իսկ գրանցվել են հղիության և ՄԻԱՎ-ի զուգակցման մի քանի դեպքեր, իսկ 2001 թ. ՁԻԱՀ ախտորոշվեց առաջին երեխայի մոտ: Սեռավարակների աճը զուգակցվում է նրանց երիտասարդացմամբ: Գնալով այն ավելի արդիական խնդիր է դառնում դեռահասների համար:

15. Կանանց եվ երեխաների սնուցման վիճակը

Սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վատթարացման հետևանքներից է նաև անհամաչափ, սպիտակուցի և վիտամինների դեֆիցիտով, միօրինակ սննդի օգտագործումը, ինչն առաջին հերթին անդրադառնում է հղիների, կերակրող մայրերի և երեխաների վրա: Այն բերում է քրոնիկ թերսնուցման, վիտամինային դիսբալանսի, ալերգիաների և աղիքային վարակիչ հիվանդությունների զարգացման մեծ հավանականության:

Անհանգստացնում է այն փաստը, որ երեխաների քրոնիկ թերսնուցումը (հասակ-տարիքային ցուցանիշի դեֆիցիտ) ունի աճի միտում: Ըստ ԺԱՀ-ի (2000 թ.) տվյալների այն 0.5տ. երեխաների մոտ կազմել է 13%: Սակավարյունության ցուցանիշները բավականին բարձր են թե` երեխաների, և թե` կանանց մոտ (26% և 16% համապատասխանաբար):

Հայաստանը յոդի դեֆիցիտի էնդեմիկ օջախ է և այս խնդիրը ևս մտահոգիչ է: Չնայած հաջողվել է հասնել յոդացան աղի օգտագործման բարձր ցուցանիշի (83%), յոդի դեֆիցիտը երեխաների մոտ կազմում է 30%, իսկ կանանց մոտ` 33%: Սնուցման հետ կապված խնդիրներն առավել արդիական են գյուղական վայրերում: Երեխաների և կանանց սնուցման բարելավման, այդ ուղղությամբ մասնագիտական խորհրդատվության, առողջ սնուցման և կրծքով կերակրման քարոզչական ծրագրերի շարունակական ներդրման անհրաժեշտությունը առավել քան ակնհայտ է: Երեխաների և կանանց սննդապահովման ծրագրերի զարգացումը հնարավոր և անհրաժեշտ միջոց է նրանց վիճակի բարելավման համար:

16. Երեխաների առողջության վրա ազդող այլ գործոններ

Որոշակի հաջողությունների հասած ծրագրերի ասպարեզում անգամ առկա են բազում չլուծված խնդիրներ, որոնց հաղթահարումը, այնուամենայնիվ, հնարավոր է: Այդ խնդիրներից են բժշկական կրթական հաստատությունների արդիականացումը, չդասավանդված ուսումնական ծրագրերի վերանայման անհրաժեշտությունը` մասնավորապես, մանկան` կրծքով սնուցման, հակաբիոտիկների ռացիոնալ կիրառման, շնչառական/ փորլուծային հիվանդությունների վարման տեսանկյունից: Համայնքի, ընտանիքի անդամների, ծնողների դերի և պատասխանատվության բարձրացումը առողջության պահպանման հիմնախնդիրներում ևս շատ կարևորվում է և այդ առումով բնակչության առողջապահական գիտելիքների և իրազեկության բարձրացմանն ուղղված քարոզչությունը, առողջ ապրելակերպին, առողջ և անվտանգ հղիությանը, իմունիզացիայի, երեխայի ճիշտ սնուցմանը և խնամքի հարցերին ուղղված տեղեկատվական նյութերի տարածումը անհրաժեշտ է առողջության պահպանման հիմնախնդիրների արդյունավետ լուծման համար:

17. Դեռահասների առողջությունԸ

Դեռահասների առողջության պահպանման խնդիրները առավել քան կարևորվում են երեխաների ընդհանուր առողջապահական հիմնախնդիրների համատեքստում:

Փաստ է, որ դեռահասները բավարար տեղեկացված չեն տարրական բժշկահիգիենիկ գիտելիքների և սեռական դաստիարակության ու սեռավարակների կանխարգելման հարցերում: Առողջ ապրելակերպի, վնասակար սովորությունների (ծխել, խմել և այլն) վերաբերյալ իրազեկության պակասը արտահայտվում է նրանց վարքագծում և հետագայում դրսևորվում նրանց առողջության հարցերում: Ակնհայտ է դեռահասների վերարտադրողական առողջության պահպանման և առողջապահական կրթական ծրագրերի իրականացման անհրաժեշտությունը:

18. Շրջակա միջավայրի աղտոտվածություն

Լուրջ է Հայաստանի համար նաև ջրի և օդի աղտոտվածության հարցը, ինչն իր հերթին հանգեցնում է հիվանդությունների, մասնավորապես` վարակիչ աղիքային ինֆեկցիաների աճին: Հանրապետության ոչ բոլոր մարզերում է, որ բնակչության համար լուծված է անվտանգ ջրի մատչելիության խնդիրը: Չի ապահովվում երեխաների սննդի անվտանգությունը, հատկապես սննդի և ջրի անվտանգության պատշաճ հսկողությունը: Քիմիական նյութերի չվերահսկվող օգտագործման արդյունքում առկա վատորակ սննդի լայն օգտագործումը դարձել է հիմնախնդիր` բնակչության առողջության պահպանման տեսանկյունից:

Օրվա խնդիր է դարձել վնասակար սովորություններից բնակչության պաշտպանության անհրաժեշտությունը և այդ առումով` նաև պաշտպանությունը առանձին արտադրատեսակների (ծխախոտ, ալկոհոլային խմիչքներ և այլն) ագրեսիվ գովազդից: Երեխաների ներգրավման բացառումը այդ գործընթացներում, մեր երկրում դարձել է օրակարգային խնդիր:

19. Նպատակներ

Ամփոփելով վերը ներկայացվածը` ընդունվել է մոր և մանկան առողջության բարելավմանն ուղղված հետևյալ նպատակները (մինչև 2015 թ. ժամկետով).

1. Նվազեցնել մանկական (0-1տ.) և մինչև 5տ. երեխաների մահացության մակարդակը` նվազագույնը 1/3-ով (այն չպետք է գերազանցի 10%-ն` 2015 թ.), այդ թվում` շնչառական հիվանդություններից` 30%-ով, իսկ փորլուծային հիվանդություններից` 50%-ով:

2. Նվազեցնել մայրական մահացության մակարդակը նվազագույնը 1/3-ով (միջին եռամյա ցուցանիշը չպետք է գերազանցի 20/100000 ծնունդից 2015 թ.):

3. Ցածր քաշով և անհաս նորածինների թիվը կրճատել 1/3-ով (այն չպետք է գերազանցի 7%-ը):

4. Ապահովել մինչև 4 ամսական երեխաների 65%-ի բացառապես կրծքով սնուցումը և պահպանել դրա շարունակականությունը երեխայի կյանքի երկրորդ տարվա ընթացքում:

5. Ապահովել երեխաների պատվաստումներով ընդգրկվածությունը 95% և ավելի սահմաններում: Այդ թվում`

- դիֆթերիայի տեղական դեպքերի վերացում (2007 թ.)

- կարմրուկի վերացում (2010 թ.):

6. Ապահովել հաշմանդամություն ունեցող երեխաների 65%-ի ընդգրկվածությունը անհատական վերականգնողական ծրագրերում:

7. Պետական և մասնավոր սեկտորների համագործակցության միջոցով հասնել յոդի անբավարարության վերացման 2008 թ., իսկ մինչև 2015 թ.` կրճատել սակավարյունության տարածվածությունը երեխաների և հղիների մոտ` 50%-ով:

8. Նվազեցնել խրոնիկական թերսնուցման տարածվածությունը երեխաների մոտ առնվազն 1/3-ով (հասակ-տարիքային ցուցանիշի դեֆիցիտը 0-5 տարեկան երեխաների մոտ չպետք է գերազանցի 8%-ը):

9. Կանխարգելել ՄԻԱՎ-ի տարածումը երեխաների և դեռահասների շրջանում` 80% ընդգրկվածություն ՄԻԱՎ-ի կանխարգելման ծրագրում 2007 թ. երիտասարդների (15-24 տ.) 90%-ի համար ապահովել ՁԻԱՀ-ի վերաբերյալ հավաստի տեղեկատվության մատչելիություն 2010 թ.:

10. Մշակել և իրագործել ծրագրեր` ուղղված վաղ հասակի երեխաների ակտիվ ֆիզիկական, մտավոր և հոգևոր զարգացմանը:

11. Մշակել և իրագործել ծրագրեր` ուղղված դեռահասների ֆիզիկական, մտավոր և հոգեկան զարգացմանը, առողջ ապրելակերպի քարոզչությանը և վերարտադրողական առողջության պահպանմանը:

12. Ապահովել վերարտադրողական առողջության վերաբերյալ տեղեկատվության մատչելիություն բնակչության համապատասխան տարիքային խմբերի համար:

13. Մշակել և իրագործել մանկական հաշմանդամության վաղ հայտնաբերման և վաղ միջամտության ծրագիր:

20. Ռազմավարություն

Երեխաների առողջության բարելավմանն ուղղված այս նպատակների իրագործման համար որդեգրած անհրաժեշտ ռազմավարության հիմնական ուղղությունները հետևյալներն են`

1. Մոր և մանկան առողջության իրավիճակի պարբերական գնահատում և կարիքների վերագնահատում` իրավիճակը ներկայացնող տեղեկատվական-վերլուծական և շարունակական հսկողության (մոնիտորինգ) համակարգերի կատարելագործմամբ:

2. Երկրում մանկության և մայրության խնդիրների գերակայության վերահաստատում և այդ շրջանակներում գործընթացի ակտիվացում, առանձին նպատակային ծրագրերի մշակում և իրականացում:

3. Երեխաների առողջապահական ծրագրերի իրականացման գործընթացում արդյունավետ միջգերատեսչական և միջազգային համագործակցություն:

4. Առողջության առաջնային պահպանման համակարգի, որպես բնակչությանը առավել մատչելի և պետության կողմից երաշխավորված բուժօգնության տեսակի, տեղի և դերի էÿլ ավելի կարևորում, երեխաների առողջության բարելավմանն ուղղված նպատակային ծրագրերի շարունակական իրագործում և զարգացում:

5. Բուժօգնության որակի հսկման և բարելավման շարունակական միջոցառումների իրականացում, երեխաներին ցուցաբերվող որակյալ բուժօգնության ապահովում:

6. Երեխաների ծնունդների և մանկական մահացության գրանցման գործընթացի բարելավում` օրենսդրության կատարելագործման ճանապարհով: Կենդանածնության, մեռելածնության և պերինատալ շրջանի ԱՀԿ-բնորոշիչների ներդրում երկրում:

7. Երեխաների և մայրերի` անվճար բժշկական օգնության անհրաժեշտ ծավալների ապահովում` պետության կողմից երաշխավորված նպատակային ծրագրերի շրջանակներում:

8. Նորածինների խնամքի և անհետաձգելի բուժօգնության որակյալ ծառայությունների զարգացում:

9. Երեխաների հիվանդությունների ինտեգրացված վարման ռազմավարության ներդրում, համայնքային և հիվանդանոցային կոմպոնենտների զարգացում:

10. Վաղ հասակի` երեխայի աճի և զարգացման ռազմավարության հետագա ընդլայնում:

11. Նոր և որակյալ պատվաստանյութերով ապահովում, պատվաստումների օրացույցի ընդլայնում, «սառցե շղթայի» որակի բարելավում և անվտանգ ներարկումների ռազմավարության ներդրում:

12. Մորից երեխային ՄԻԱՎ վարակի կանխարգելում, վարակակիր հղիների և երեխաների բուժօգնության բարելավմանն ուղղված միջոցների ապահովում:

13. Հաշմանդամ երեխաների և նրանց ընտանիքների համակարգված բուժսպասարկման բարելավում, ծնողների առողջապահական կրթման ապահովում, համայնքների ներգրավում հաշմանդամների խնդիրների լուծման գործընթացի մեջ (համայնքային կենտրոնների ստեղծում):

14. Երեխաների հոգեկան առողջության ոլորտում հիմնախնդիրների բացահայտմանը նվիրված հետազոտությունների իրականացում, հետագայում արդյունավետ ու նպատակաուղղված ծրագրերի մշակում և իրագործում:

15. Անվտանգ մայրության ապահովում, հղիների նախածննդյան խնամքի ներարգանդային ախտորոշման բարելավմանն ուղղված ծրագրերի իրականացում, շուրջծննդյան որակյալ բուժօգնության ապահովում:

16. Հղիների, կերակրող մայրերի և 0-5տ. երեխաների սնուցման իրավիճակի շարունակական հսկողություն և սննդապահովման ծրագրերի իրականացում:

17. Կրծքով սնուցման խրախուսման, այդ թվում` բացառապես կրծքով սնուցում` կյանքի առաջին 6 ամիսների ընթացքում: «Մանկանը բարեկամ ծննդատուն» նախաձեռնության հետագա ընդլայնում:

18. Դեռահասների միջավայրում առողջ ապրելակերպի խրախուսում` ծխախոտի, ալկոհոլի, թմրանյութերի օգտագործման կործանարար հետևանքներից պահպանելու նպատակով, սեռական դաստիարակության և առողջապահական կրթության ապահովում: Դեռահասներին բարեկամ բժշկական ծառայությունների ցանցի ստեղծում:

19. Երեխաների խնամքի համար պատասխանատու անձանց շրջաններում երեխաների զարգացման և առողջության պահպանման վերաբերյալ տեղեկատվության տարածում:

20. Շրջակա միջավայրն աղտոտող գործոնների (ջրային, վարակածին, ծխախոտի ծուխ, սննդային աղտոտիչներ) վնասազերծմանն ուղղված միջոցառումների իրականացում:

21. Ինֆեկցիոն և պարազիտար (տուբերկուլյոզ, սեռավարակներ, էպիդեմիկ պարոտիտ, մալարիա և այլն) հիվանդությունների դեմ պայքարի ծրագրերի շարունակական իրականացում:
 

Գ Լ ՈՒ Խ  IV

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒԹՅՈՒՆ

21. Ներկա իրավիճակի համառոտ նկարագիրը

Անցումային ժամանակաշրջանում գտնվող երկրները վերապրում են համալիր սոցիալական, մշակութային, տնտեսական և քաղաքական փոփոխություններ, որոնք հատկապես անդրադառնում են հասարակության ամենախոցելի խմբի` երեխաների վրա: Զարգացման արդի փուլում առաջնային է երեխաների սոցիալական ապահովության խնդիրը:

22. Հիմնախնդիրներ

Ընտանիքը, որպես հասարակության կառուցվածքային միավոր, կրում է նրանում տեղի ունեցող զարգացումների դրոշմը: Ընտանիքի նկատմամբ իրականացվող պետական քաղաքականության մշակումը և հետևողական իրագործումը պետության կարևորագույն գործառույթներից է: Հատկապես կարևորվում է երիտասարդ ընտանիքներին պետական աջակցության ցուցաբերումը` բնակարանային իրավունքի, աշխատանքի, ուսման, բժշկական օգնության և սոցիալական ծառայությունների մատչելիության ապահովումը: Երիտասարդ ընտանիքներին ուղղված նպատակային ծրագրերը կնպաստեն նորաստեղծ ընտանիքների կայացմանը, ազգային գենոֆոնդի պահպանմանը, նոր սերնդի հոգևոր և ֆիզիկական զարգացմանը:

Սոցիալ-տնտեսական դժվարությունները բացասական ազդեցություն են թողնում հատկապես բազմազավակ ընտանիքների վրա: Այսինքն, աղքատության վտանգը պայմանավորված է նաև ընտանիքների կազմով` բազմանդամ տնային տնտեսություններն առավել են հակված աղքատության: Այս ընտանիքների զգալի մասը չունի եկամուտի իրական և կայուն աղբյուր, գոյատևում է ընտանեկան նպաստի և օգնությունների հաշվին, ապրում է անբավարար սոցիալ-կենցաղային պայմաններում: Արդյունքում չեն ապահովվում երեխայի ֆիզիկական և մտավոր զարգացման համար բավարար պայմաններ:

Այսօր առաջնային խնդիր է նաև երեխայի մտավոր, բարոյական և հոգևոր ընդունակությունների զարգացման համար երեխայի անհրաժեշտ ազատությունը, սննդի, հագուստի ու բնակարանի նվազագույն նորմերի ապահովման մատչելիությունը:

Հայաստանում նկատելի է դարձել աղքատության ֆեմինիզացումը` աղքատների կատեգորիայում կանանց և երեխաների թվի մեծացման միտումը: Սոցիալապես առավել խոցելի խմբերի շարքում են հայտնվում ոչ լրիվ կազմով, հիմնականում կանանց կողմից գլխավորած ընտանիքները: Նշված իրավիճակը պայմանավորված է նաև աշխատանքային միգրանտների մեծ հոսքով: Թողնելով ընտանիքի հոգսերը կանանց ուսերին, ընտանիքների զգալի մասում հայրերը աշխատանք գտնելու նպատակով մեկնում են հանրապետությունից, արդյունքում` ընտանիքը լիարժեք չի իրականացնում կամ չի կարող իրականացնել երեխայի նկատմամբ խնամքի և դաստիարակության, ուսման, առաջնային հսկողության իր պարտավորությունները:

Սոցիալական խնդիրների շարքին է դասվում առավել անապահով, այդ թվում` անչափահաս երեխաներ ունեցող ընտանիքներին նյութական օգնություն տրամադրելու հարցը: Հայաստանի Հանրապետության աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրում որդեգրվել է սոցիալական աջակցության հարցում երեխաների առաջնահերթության սկզբունքը:

Ստեղծված սոցիալ-տնտեսական ծանր պայմաններում շատ ընտանիքներ, չունենալով բավարար ֆինանսական միջոցներ, իրենց դպրոցահասակ երեխաներին չեն ապահովում անհրաժեշտ դասագրքերով, գրենական պիտույքներով, հագուստով և կոշիկով, որի պատճառով երեխաները զրկվում են դպրոց հաճախելու հնարավորությունից: Ցավոք, նկատվում է նման երեխաների թվի աճի միտում:

Մտահոգիչ է հանրապետությունում սոցիալական որբության երևույթի խորացումը: Դրա մասին է վկայում այն փաստը, որ վերջին տարիներին մանկական խնամակալական կազմակերպություններում ծնող ունեցող, բայց ծնողական խնամքից զրկված երեխաների թիվը աճում է: Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական ապահովության նախարարության համակարգի 8 մանկատներում խնամվում են 899 երեխաներ: Խնամվող երեխաների 80%-ը ծնողներ ունեցող ընտանիքների երեխաներ են: Այսօր անապահով ընտանիքների երեխաների համար սոցիալական ապաստան են հանդիսանում նաև գիշերօթիկ դպրոցները:

Հատուկ ուշադրության է արժանի հատկապես երեխաների շրջանում թափառաշրջիկության և մուրացկանության երևույթի կրճատման և հետագա կանխարգելման հարցը, որի լուծումը պահանջում է համալիր մոտեցում, պետական մարմինների, տեղական և միջազգային հասարակական կազմակերպությունների միասնական գործողություններ:

Ծնողազուրկ և առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների շահերի և իրավունքների պաշտպանությունն իր կարևորությամբ առանձնանում է հասարակության և պետության առջև ծառացած խնդիրների ամբողջության մեջ: Խնդրի լուծման նախընտրելի միջոցը հարազատ, որդեգրողների կամ խնամատար ընտանիքում երեխայի ընտանեկան դաստիարակության և խնամքի, զարգացման գործընթացի կազմակերպումն է:

Համաձայն 2002 թվականի տվյալների, հանրապետությունում կա շուրջ 11170 հաշմանդամ երեխա: Հաշմանդամ երեխաների համար հանրապետությունում գործող մանկական մասնագիտացված խնամակալական կազմակերպությունների գործունեության բարեփոխումը ժամանակի պահանջ է, երեխաների խնամքի, բուժման, դաստիարակության և զարգացման համար նպաստավոր պայմանների ստեղծումը, երեխաների համար տեխնիկական սարքերի ձեռքբերումը (սայլակներ, լսողական ապարատներ և այլն), երեխայի սոցիալական և հոգեբանական վերականգնման, նրա անձի պահպանման և զարգացման մարդասիրական գերակայությունների ապահովման խնդիր է:

Կարևոր նշանակություն և օպտիմալ լուծում պահանջող խնդիր է հանդիսանում ընտանիքներում խնամվող հաշմանդամ երեխաների բժշկասոցիալական սպասարկման այլընտրանքային ծառայությունների կազմակերպման հարցը:

Խիստ կարևորվում է քաղաքաշինության միջոցներով հասարակական կյանքում հաշմանդամների ներգրավման անհրաժեշտությունը, ինչը պայմանավորված է տարբեր ֆունկցիոնալ նշանակություն ունեցող շենքերի և տարածքների անարգել հասանելիության, մայթերի և հետիոտն ճանապարհների նախագծման նորմերի կիրառման, երկայնական թեքությունների, եզրաշարքի քարի բարձրության, թեքամուտքերի (պանդուսների) առկայության և այլ անհրաժեշտ պայմանների ապահովման դեպքում:

Չնայած դրական տեղաշարժին, դեռևս շարունակում է մտահոգել հաշմանդամ երեխաների հանդեպ հասարակության համարժեք բարյացակամ վերաբերմունքի խնդիրը:

Կրկին հարկ կա վերականգնել բազմազավակ մայր կոչումը, որը խնդրի հանդեպ պետության հոգածության վկայություն կդառնա:

Հասարակության առջև ծառացած կարևոր խնդիրներից են հանրապետության մանկական խնամակալական կազմակերպությունների բեռնաթափման հնարավոր ուղիները: Որի լուծմանը կնպաստի մանկական խնամակալական կազմակերպություններում գտնվող երեխաների ընտանիքների ուսումնասիրությունը, երեխաներին կենսաբանական ընտանիք վերադարձնելու մեխանիզմների մշակումը, խնամատարական ընտանիքի ինստիտուտի ներդրումը և զարգացումը որդեգրման գործընթացի կատարելագործումը:

Մանկական խնամակալական կազմակերպություններում երեխաների թվի աճը կկանխարգելի երեխաների ցերեկային խնամքի համայնքային կենտրոնների հիմնումը, մսուր-մանկապարտեզային համակարգի ընդլայնումը:

Չնայած խնդրի առկայությանը, դեռևս չկան համապատասխան վիճակագրական տվյալներ երեխաների աշխատուժի օգտագործման, ինչպես նաև տնտեսական շահագործման վերաբերյալ: Նոր տնտեսական պայմաններում անհրաժեշտություն է ծագում աշխատանքում ներգրավված անչափահասների համար համապատասխան երաշխիքների սահմանումը, որոնք կպաշտպանեն նրանց շահագործումից:

Պետական մտահոգության խնդիր է դարձել մանկատան չափահաս դարձած սաների հետագա կյանքի կազմակերպման խնդիրը, ինչպես նաև մանկատան նախկին սաների սոցիալական պաշտպանության խնդիրը:

23. Նպատակներ

- Երեխաների վիճակի բարելավում և հետագա զարգացում

- Երեխաների կենսապահովման համար իրական նախադրյալների ստեղծում

- Մանկատներում խնամվող երեխաների համար կենսապահովման անհրաժեշտ չափորոշիչների մշակում

- Երեխաների սոցիալական վարքի, անցումային շրջանում առաջացած, բացասական միտումների հաղթահարում

- Կյանքի դժվարին պայմաններում գտնվող երեխաների պաշտպանություն

- Երեխաների խնամքի համայնքային ցերեկային կենտրոնների ստեղծում

- Խնամատարական ինստիտուտի ներդրում

- Որդեգրման գործընթացի օրենսդրության կատարելագործում

- Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը և միջազգային պարտավորություններին համապատասխան` երեխաների լիիրավ ֆիզիկական, մտավոր, բարոյական, հոգևոր և սոցիալական զարգացման իրավունքների իրականացում

- Երեխաների իրավական պաշտպանության ամրապնդում` Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության համապատասխանեցում Վերանայված Եվրոպական սոցիալական Խարտիայի և այլ համապատասխան միջազգային փաստաթղթերի հետ:

24. Ռազմավարություն

- Օրենսդրական վերափոխումներ (տես' օրենսդրություն, ռազմավարություն)

- Երեխաներ ունեցող ընտանիքների նյութական վիճակի բարելավում

- Ընտանեկան նպաստների պետական միասնական համակարգի կատարելագործում

- Ընտանեկան նպաստի համակարգում, սոցիալական աջակցության ծրագրերում փոփոխությունների իրականացում ի օգուտ երեխաների` հասցեականության բարձրացման միջոցով

 - Նորաստեղծ, բազմազավակ, ծնողազուրկ, ոչ լրիվ կազմով ընտանիքներին համալիր աջակցության ցուցաբերման, նպատակային ծրագրերի իրականացման, համայնքային ծառայությունների մատչելիության ապահովում

- Մանկական խնամակալական կազմակերպությունների գործունեության բարեփոխման գործընթացի զարգացում

- Մանկական խնամակալական կազմակերպությունների բեռնաթափում, երեխաներին հաստատություններ տեղավորելու կանխարգելում:

Գ Լ ՈՒ Խ  V

ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ

25. Ներկա իրավիճակի համառոտ նկարագիրը

Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետության կրթական համակարգը գտնվում է վերափոխումների փուլում. կենտրոնացված ուսումնական համակարգից անցում է կատարվում դեպի ապակենտրոնացված համակարգ: Մշակվել և շարունակում է կատարելագործվել կրթության օրենսդրական դաշտը, ընթացքի մեջ է համակարգի օպտիմալացման գործընթացը, գործնականում լուծված է աշակերտների` դասագրքերով ապահովվածության խնդիրը, մշակվել և դպրոց են մտել բազմաթիվ նոր առարկաներ և դասագրքեր, կրթության համակարգում աստիճանաբար ներդրվում են ժամանակակից ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաներ, արդիականացվում է ուսումնանյութական բազան, փորձ է արվում կազմակերպել հաշմանդամ երեխաների ուսուցումը հանրակրթական դպրոցներում և այլն: 2001 թվականին ընդունվեց «Հայաստանի Հանրապետության Կրթության զարգացման 2001-2005 թվականների պետական ծրագիրը հաստատելու մասին» ՀՀ օրենք, որը սահմանում է կրթության համակարգի առաջնային խնդիրներն առաջիկա հինգ տարիների համար:

26. Հիմնախնդիրներ

Միևնույն ժամանակ կան խնդիրներ, որոնք հիմնականում անկայուն սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի հետևանք են:

Դրանցից թերևս ամենամտահոգիչը դպրոցում չընդգրկված երեխաների հիմնախնդիրն է: Ժողովրդագրական և կրթության համակարգի վիճակագրական տվյալների և դրանց հավաքագրման հստակ համակարգի բացակայությունը հնարավորություն չի տալիս լիարժեք գնահատել խնդրի ծավալը: Սակայն առանձին հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ երեխաների որոշակի տոկոս տարբեր պատճառներով դուրս է մնում հանրակրթությունից: Շատերը չունեն դպրոցական հագուստ և գրենական պիտույքներ, որոշ մասը ստիպված է ծնողների հետ կիսել ընտանիքի նյութական ապահովվածության հոգսը: Ընտանիքների աղքատությունը հանգեցնում է նաև դպրոցից բացակայությունների և երկտարեցության ցուցանիշների աճին: Անժխտելի է այն փաստը, որ տարիներ անց կունենանք տարրական կրթություն չստացած մարդիկ և, հետևաբար, կծագի նաև նշված անձանց կրթություն ստանալու համար հնարավորություններ ստեղծելու խնդիր:

Նյութական խնդիրների առկայությունը բացասաբար է անդրադառնում նաև կրթության համակարգի վրա: Տուժում է կրթության և` արդյունավետությունը, և` որակը: Դպրոցներից շատերը հնարավորություն չունեն ձմռանը լիարժեք դասընթաց կազմակերպել, չունեն լիարժեք ուսումնական գույք և լաբորատորիաներ, ցածր աշխատավարձի պատճառով դպրոցից հեռանում են որակյալ ուսուցիչները:

Դպրոցական կրթության բովանդակության արդիականացման ծրագրերը դեռևս չեն տվել իրենց ցանկալի արդյունքը: Խնդիր կա ընդլայնելու հանրակրթության ծրագրերում կյանքի հմտությունների ձևավորման և զարգացման տարրը, մասնագիտական կողմնորոշման և նախամասնագիտական ծրագրերը: Հանրակրթությունը չի ապահովում շրջանավարտների հետագա ուսումնառությունը և սոցիալական ապահովվածությունը: Կրթությունը շարունակել ցանկացողները գերադասում են կրթական ծառայություններ փնտրել դպրոցից դուրս` դասուսույցների մոտ:

Աճում է անհամաչափությունը քաղաքի և գյուղի դպրոցների միջև, վերջիններս ուսուցչական կադրերի լուրջ պակաս են զգում: Որոշ գյուղական դպրոցներում, ուսուցիչ չունենալու պատճառով, չեն դասավանդվում առանձին հանրակրթական առարկաներ:

Սոցիալ-տնտեսական վիճակի վատթարացումը բերել է նաև գիշերօթիկ հաստատությունների խնդիրների սրման: Այս հաստատություններում ընդգրկված են առավել խոցելի խմբերի երեխաները, սակայն պետական միջոցները բավարար չեն ապահովելու նրանց լիարժեք խնամքն ու կրթությունը: Դրան զուգընթաց, այլընտրանքային (հատուկ մանկավարժական, սոցիալական, հոգեբանական) ծառայությունների սահմանափակության պայմաններում, գիշերօթիկ հաստատություններում ընդգրկված երեխաների թիվը գնալով աճում է:

Շատ քիչ առաջընթաց կա հաշմանդամ երեխաներին հանրակրթական դպրոցներում ներգրավելու գործում: Փոխարենը, այս երեխաների համար հիմնվել են հատուկ գիշերօթիկ դպրոցներ: «Երեխայի իրավունքների մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիան չի խրախուսում առանձին կրթական համակարգ հաշմանդամ երեխաների համար և հստակորեն սահմանում է, որ կրթությունը պետք է ապահովվի «հնարավորինս լիարժեք սոցիալական միասնությամբ»:

Նմանատիպ խնդիրներ կան նաև նախադպրոցական հաստատություններում: Համայնքները դեռևս չունեն բավարար ներուժ` ապահովելու մանկապարտեզների բնականոն գործունեությունը: Կրճատվել են ոչ միայն նախադպրոցական համակարգի հզորությունները, այլև ընդգրկվածությունն ու մատչելիությունը: Դեռևս չի ստեղծվել երեխաների դաստիարակության գործում ծնողներին աջակցելու հասանելի, մանկապարտեզներին զուգահեռ գործող, լիարժեք այլընտրանքային համակարգ:

Կրթության համակարգի կարևոր օղակներից է արտադպրոցական հաստատությունների ցանցը, որը կոչված է ապահովել երեխաների ազատ ժամանցն ու հանգիստը, ինչպես նաև նախասիրական կրթությունը: Պետական հատկացումների սահմանափակությունն անհասանելի է դարձնում այդ ծառայությունները շատերի համար: Մինչդեռ, արտադպրոցական հաստատությունները կարող են զգալի կանխարգելիչ նշանակություն ունենալ երեխաների շրջանում իրավախախտումների, թափառաշրջիկության և այլ հակահասարակական դրսևորումների համար:

27. Նպատակներ

Հանրակրթական հաստատությունների արդյունավետ գործունեության համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծում:

Կրթության բովանդակության բարեփոխում քաղաքացիական հասարակության և շուկայական տնտեսության պահանջներին համապատասխան:

Գիշերօթիկ հաստատություններում ընդգրկված երեխաների թվի աճի կանխարգելում:

Նախադպրոցական կրթության և խնամքի որակի բարելավում:

Երեխաների կրթական պահանջմունքների լիարժեք բավարարման և դաստիարակության համակարգի զարգացում:

28. Ռազմավարություն

Ներդնել հանրակրթական հաստատությունների հաշվետվական և երեխաների հաշվառման համակարգ:

Հանրակրթական հաստատություններում զարգացնել սոցիալական, հոգեբանական և հատուկ մանկավարժական ծառայություններ:

Սոցիալապես անապահով ընտանիքների երեխաներին հասցեական մարդասիրական օգնության կազմակերպում:

Պետական նպատակային ֆինանսավորման տրամադրում:

Ուսումնական հաստատությունների շենքերի հիմնանորոգում:

Ուսումնական հաստատությունների ջեռուցման համակարգերի վերագործարկում:

Պետական նպատակային ֆինանսավորման տրամադրում:

Ուսումնական հաստատությունների շենքերի կառուցում և հիմնանորոգում:

Ուսումնական հաստատությունների ջեռուցման համակարգերի վերագործարկում:

Ուսումնական հաստատությունների լաբորատորիաների ու արհեստանոցների վերականգնում և վերազինում ժամանակակից սարքավորումներով, փորձանյութերով և ուսումնադիդակտիկ պարագաներով, ժամանակակից տեխնիկական միջոցներով, տեղեկատվական և համակարգչային սարքավորումներով ու կապով ապահովում:

Մանկավարժների սոցիալական պաշտպանվածության բարելավում:

Նոր առարկաների ներդրում:

Ուսուցման ծրագրերի և մեթոդների արդիականացում:

Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների համար այլընտրանքային ծառայությունների զարգացում:

Հատուկ և ընդհանուր հանրակրթական ծրագրերի համարժեքության ապահովում:

Նախադպրոցական հաստատությունների գործունեության խթանում:

Ծնողների կրթության կազմակերպում:

Ցածրարժեք նախադպրոցական ծառայությունների ներդրում:

Արտադպրոցական հաստատությունների գործունեության խթանում:

Հատկապես դժվար դաստիարակվող երեխաների ընդգրկում լրացուցիչ կրթության համակարգում:

Գ Լ ՈՒ Խ  VI

 ՀԱՆԳԻՍՏ ԺԱՄԱՆՑ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿՅԱՆՔ

29. Ներկա իրավիճակի համառոտ նկարագիրը

Ներկայումս Մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարությունում աշխատանքներ են տարվում երեխաների հանգիստը, ժամանցը և մշակութային կյանքը կազմակերպող մշակութային, ուսումնադաստիարակչական և արտադպրոցական դաստիարակությունը իրականացնող հաստատությունների և հիմնարկների առկա ցանցի պահպանման և հետագա զարգացման ծրագրերի կազմման ուղղությամբ: Պարբերաբար երեխաների մասնակցությամբ կազմակերպվում են համերգներ, ցուցահանդեսներ, փառատոններ: Նախարարության հովանավորությամբ շնորհալի շատ երեխաներ մասնակցել են արտերկրում կազմակերպվող մշակութային միջոցառումներին` փառատոններ, «վարպետ դասարաններ», միջազգային ցուցահանդեսներ և այլն: Աշխատանքներ են տարվում նաև ամբողջ ոլորտի տեղեկատվական բանկի ստեղծման համար, որը կօգնի ճշգրտել իրավիճակը և պահպանման անհրաժեշտ առաջնային ծախսերը:

Մտահոգված լինելով այն հանգամանքով, որ առկա սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը բացասաբար է անդրադառնում երեխաների մշակութային կրթություն և գեղագիտական դաստիարակություն ստանալու մատչելիության և հավասար հնարավորությունների վրա, Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի հանձնարարականով Մշակույթի, երիտասարդության հարցերի նախարարությունում մշակվել և կառավարության հաստատմանն է ներկայացվելու մանկական երաժշտական, գեղարվեստի և արվեստի դպրոցներին պետական աջակցություն ցուցաբերելու հայեցակարգը, որտեղ նախատեսվում է պետպատվեր ներդնել վերոհիշյալ դպրոցներում: Այս միջոցառումը կօգնի ուսուցումը մատչելի դարձնել սոցիալապես անապահով ընտանիքների շնորհալի և տաղանդավոր երեխաների համար:

Ծրագրեր են կազմվում նախարարության ենթակայությամբ գործող Հաշմանդամ երեխաների հատուկ ստեղծագործական կենտրոնի աշխատանքների հետագա ծավալման ուղղությամբ, այն հաշվարկով, որ այնտեղ ընդգրկվեն նաև թափառաշրջիկ, մուրացիկ և իրավախախտումներ կատարած երեխաները:

Աշխատանքներ են տարվում նախարարության ենթակայության մանկական գրադարաններում գրքային ֆոնդի, նյութական միջոցների համալրման, երեխաների հանգիստը և ժամանցը բազմաբովանդակ ու հետաքրքիր անցկացման համար: Մշակվում են մանկական թատրոնի զարգացման ծրագրեր, թարմացվում և համալրվում է տիկնիկային թատրոնի խաղացանկը: Կազմվել և իրագործվում են նպատակային ծրագրեր մանկական և մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի նկարահանման ուղղությամբ:

Հայաստանի Հանրապետության մարզերում տեղական ինքնակառավարման մարմինների համապատասխան կառույցների հետ տարվում են համատեղ աշխատանքներ երեխաների հանգիստը, ժամանցը և մշակութային կյանքը հնարավորին լավագույնս կազմակերպելու համար:

30. Հիմնախնդիրներ

Պետական մշակութային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները իրագործելու համար, այսօր հստակեցման կարիք ունի պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների իրավասությունները, առավել արդյունավետ դարձնելու համար նրանց փոխհամագործակցությունը: Պրոբլեմները ծագել են ոչ միայն ֆինանսական միջոցների պակասից, այլև մշակույթի հիմնարկների նկատմամբ սխալ տարված քաղաքականությունից: Անցյալում, երբ մշակութային հաստատություններից շատերը անցան մարզային և համայնքային ենթակայության, երեխաների հանգիստը, ժամանցը և մշակութային կյանքը կազմակերպող շատ հաստատություններ հայտնվեցին դժվարին կացության առջև: Համայնքները պատրաստ չէին և չունեն անհրաժեշտ ֆինանսական, կադրային, նյութական ներուժը տվյալ ոլորտի կառավարումը իրականացնելու համար: Արդյունքում, երեխաների համար նախատեսված ծրագրերը լիարժեք չեն գործում:

Համայնքային ենթակայության երաժշտական, գեղարվեստի և արվեստի դպրոցներում, մեկ ընդհանուր մշակութային կրթական քաղաքականության անցկացման դժվարության պայմաններում, վտանգված է շատ մասնագիտությունների դասավանդումը (ժողովրդական, փողային, լարային գործիքներ և այլն): Նման իրավիճակում պրոբլեմային է դառնում մշակույթի ոլորտում նոր կադրերի համալրումը: Վերոհիշյալ դպրոցները պետք է դիտարկել ոչ միայն երեխաների ազատ ժամանցի և հանգստի կազմակերպման տեսանկյունից, այլև այն, որ այդ դպրոցներում իրականացվում է լուրջ նախնական մասնագիտական կրթություն: Կապված ֆինանսական դժվարություններից, շատ շնորհալի և տաղանդավոր երեխաներ չեն կարողանում ստանալ համապատասխան նախնական մասնագիտական կրթություն: Վերոհիշյալ դպրոցներում անբավարար են գույքային պայմանները, եղած գործիքները բարոյապես և ֆիզիկապես մաշված են: Մեծ կարիք կա մասնագիտական գրականության: Գեղարվեստի դպրոցներում սովորող աշակերտների համար անմատչելի է նյութերի ձեռքբերումը: Մանկական գեղագիտական դպրոցները մեծ դժվարություններ ունեն ուսումնամեթոդական հարցերում, կարիք ունեն նոր ուսումնական պլանների և առարկայական ծրագրերի: Երաժշտական դպրոցներում սովորող երեխաների համար անմատչելի է երաժշտական գործիքների ձեռքբերումը:

Վերջին տարիներին աշխատանքներ են տարվում հանրապետական միջոցառումների անցկացման համար` ցուցահանդեսներ, համերգներ, մրցույթներ և այլն: Սակայն եղած միջոցները անբավարար են շնորհալի երեխաներին հայտնաբերելու և աջակցություն ցուցաբերելու աշխատանքները լիարժեք կազմակերպելու համար:

Անկում են ապրում համայնքային մանկական գրադարանները, կրճատվել է դրանց թիվը: Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ 1990 թ.-ին Հայաստանի Հանրապետությունում գործել է 99 մանկական գրադարան, իսկ 2000 թ.-ին` 53 գրադարան: Գրադարանային ֆոնդը պակասել է 2 մլն կտոր գրքով: Գյուղական համայնքներում 1990 թ.-ին եղել է 955 գրադարան, 2000 թ.-ին` 833: 2000 թ.-ին գրադարաններից օգտվել է 270806 երեխա: Գրադարանները չունեն նոր գրականություն ձեռքբերման ֆինանսական միջոցներ: Գրադարանների գրքային ֆոնդի համալրման մասին է խոսում այն փաստը, որ օրինակ` Խնկո-Ապոր անվ. հանրապետական մանկական գրադարանը 1990 թ.-ին համալրվել է 25000 կտոր գրքով, իսկ 2000 թ.-ին` 3380-ով, որից մանկական գրքեր են եղել 60%-ը: Համալրված գրքերի մեծ մասը եղել են նվիրատվություններ:

Այսօր գրադարանները կարիք ունեն նաև ժամանակակից տեխնիկական միջոցների` համակարգիչների, տեսալսողական տեխնիկայի և այլն: Այսօր անմատչելի է դարձել գրախանութներում վաճառվող մանկական գրականությունը: Մանկական մամուլը ներկայացնում է ընդամենը մեկ շաբաթաթերթ` «Կանչը» և երկու ամսագիր, որոնք սակայն լույս են տեսնում քիչ տպաքանակով: Անհրաժեշտություն կա արգելել երեխաներին և անչափահասներին որոշ թերթերի և ամսագրերի վաճառքը, որոնք նախատեսված չեն նրանց համար:

Քիչ են նաև հեռուստատեսությունով հեռարձակվող հաղորդումները, եղածն էլ ոչ բավարար մակարդակի: Կարիք կա կանոնակարգել գովազդների և որոշ կոմերցիոն ֆիլմերի ցուցադրությունը, որոնք նախատեսված չեն երեխաների ունկնդրման համար, սակայն ցուցադրվում են ցերեկային և երեկոյան ժամերին:

Կինոարվեստի բնագավառում քիչ են նկարահանվել մանկական գեղարվեստական ֆիլմեր: Տարբեր պատճառներով փակվել են կինոթատրոնները, այդ թվում` նաև միակ մանկական կինոթատրոնը:

1990 թ.-ին գործել է 71 կինոթատրոն: Այսօր մնացել է 28-ը, այն էլ փակված վիճակում: Գործում է 2 մասնավոր կինոթատրոն, որոնք անմատչելի են երեխաների համար, ցուցադրվող ֆիլմերը մեծամասամբ ուղղված են կոմերցիոն նպատակների: Այսօր հանրապետությունում գործում են միայն «Հայկ» և «Հայֆիլմ» կինոստուդիաները, որոնք սակայն ֆինանսական միջոցների բացակայության պատճառով դժվարանում են նկարահանել մանկական ֆիլմեր: Միայն վերջին տարիներին է սկսվել նկարահանվել տարեկան մեկ-երկու մուլտիպլիկացիոն ֆիլմեր: Միջոցների պակասի պատճառով, ուսումնական և գիտաճանաչողական ֆիլմեր համարյա չեն նկարահանվել:

Մասսայաբար փակվել են մշակույթի տները և պալատները, որոնք անապահով խավերի երեխաների համար գեղագիտական կրթություն ստանալու ամենահասանելի միջոցն էին հանդիսանում: Այսօր մեծ դժվարությունների գնով գործում են մի քանիսը, որոնք մշակութային մյուս հաստատությունների նման ունեն նույն պրոբլեմները և կարիք ունեն պետության կողմից աջակցության: Գյուղական համայնքներում այդ հիմնարկները որոշակի պահպանվել են, սակայն փակ են, ունենալով ֆինանսական պրոբլեմներ և չեն ծառայում իրենց նախատեսված նպատակներին` այն է կազմակերպել նաև երեխաների ժամանցը, ուսումը և հանգիստը:

Վերոհիշյալ հիմնախնդիրների առջև են կանգնած նաև սպորտդպրոցները: Համայնքային ենթակայության սպորտդպրոցների մեծ մասը նույնպես փակ են: Փաստորեն, ամբողջ ծավալով չեն տարվում աշխատանքներ ֆիզիկապես առողջ սերունդ դաստիարակելու համար:

Այսօր մշակութային կյանքին մասնակցելու հնարավորությունից մեծամասամբ զրկված են հաշմանդամ, ծնողազուրկ և սոցիալապես անապահով ընտանիքների երեխաները: Անհրաժեշտ է մեծ ուշադրություն դարձնել վերոհիշյալ երեխաների գեղագիտական կրթությանը գիշերօթիկ դպրոցներում և մանկատներում, որտեղ կան բազմաթիվ շնորհալի և տաղանդավոր երեխաներ: Նմանատիպ կրթությունը կօգնի երեխաներին ինտեգրվելու հասարակությանը, ձեռք բերել մասնագիտություն և գտնելու իրենց տեղը կյանքում:

Անհրաժեշտ է էլ ավելի ընդլայնել համագործակցությունը տեղական և միջազգային կազմակերպությունների միջև ընդհանուր աշխատանքների, ծրագրերի կազմման և իրագործման ուղղությամբ:

Անհրաժեշտ է պետական վերահսկողություն և չափորոշիչների կիրառում ոչ պետական մանկական ուսումնական հաստատությունների գործունեության նկատմամբ, քանզի վտանգ կա, որ վերոհիշյալ հաստատություններում կարող է ուսուցանվել ոչ լիարժեք մշակութային կրթություն կամ տարվել մեր ազգային ավանդություններին և բարոյական նկարագրին անհարիր դաստիարակություն:

31. Նպատակներ

Անապահով ընտանիքների շնորհալի երեխաներին մշակութային կրթություն ստանալու հնարավորություն ընձեռելու նպատակով, երաժշտական, գեղարվեստի և արվեստի դպրոցներում նպատակային պետպատվերի տեղերի հատկացում:

Ուսումնական հաստատությունների առկա ցանցի պահպանում, նյութական միջոցների բարելավվում: Միջոցառումների անցկացում երեխաների հանգիստը և ժամանցը բազմաբովանդակ դարձնելու համար:

Երեխաների համար ուսումնադաստիարակչական ռադիո և հեռուստածրագրերի պատրաստում:

Մանկական գրադարանների առկա ցանցի պահպանում, գրքային ֆոնդի հարստացում, ժամանակակից տեղեկատվական միջոցների (ինտերնետ) տեղադրում: Գեղարվեստական գրականության, մանկական մամուլի հրատարակում:

Մանկական կինոյի զարգացման խթանում: Մանկական թատրոնի զարգացման խթանում: Երեխաների և երիտասարդության ֆիզիկական դաստիարակության հայեցակարգի ընդունում:

ՀՀ Մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարությունում շնորհալի և տաղանդավոր երեխաների տեղեկատվական բանկի ստեղծում: Աջակցություն շնորհալի և տաղանդավոր երեխաների շարունակական ուսուցման գործում:

Երաժշտական, գեղարվեստի և արվեստի հանրապետական և միջազգային մրցույթ-փառատոնների ցուցահանդեսների անցկացում:

Հաշմանդամ երեխաների ընդգրկումը մշակութային և սպորտային միջոցառումներում:

Ծնողազուրկ և թափառաշրջիկ երեխաներին մշակութային, սպորտային, դաստիարակչական ծրագրերում ներգրավվում:

Հատուկ հաստատություններում իրավախախտումներ կատարած անչափահասների համար մշակութային մասնագիտությունների ուսուցման կազմակերպում: Երեխաների ամառային հանգստի անցկացման համար համապատասխան պայմանների ստեղծում, այդ թվում` նաև խաղահրապարակների վերանորոգում և շահագործում:

32. Ռազմավարություն

Դպրոցներին պետական աջակցության ցուցաբերում:

Նպատակային ծրագրերի իրականացում մանկական թատրոնի, կինոյի, գրադարանների զարգացման ասպարեզում:

Հայաստանի և արտերկրի երեխաների համար համատեղ միջոցառումների անցկացում:

Հաշմանդամ երեխաների հատուկ ստեղծագործական կենտրոնի գործունեության ընդլայնում:

Ծրագրերի մշակում` ուղղված հատուկ կարիք ունեցող երեխաների ինտեգրացման խնդրին:

Պետական աջակցություն` սոցիալապես անապահով երեխաներին մշակութային մասնագիտական ուսուցման և գեղագիտական դաստիարակության ասպարեզում:

Մշակութային ծրագրերի իրագործման ժամանակ` համագործակցություն հասարակական կազմակերպությունների հետ:

Մշակութային մասնագիտությունների ուսուցման նպատակով հատուկ ստեղծագործական կենտրոնի հիմնում` իրավախախտումներ կատարած անչափահասների համար:

Երեխաների ամառային և ձմեռային հանգիստը և ժամանցը ճամբարներում բազմաբովանդակ կազմակերպելու ծրագրեր:

Գ Լ ՈՒ Խ  VII

ԻՐԱՎԱԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐ ԵՎ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆ

Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացման ներկա փուլում առաջնային է համարվում իրավակարգի ամրապնդումը և հանցավորության դեմ պայքարի կազմակերպումը, ինչն իր մեջ ներառում է նաև անչափահասների կողմից կատարվող իրավախախտումների և հանցագործությունների կանխարգելման և բացահայտման ուղղությամբ տարվող աշխատանքների համապարփակ ծրագրի իրականացման հիմնախնդիրները:

Այս ոլորտում իրականացվող բարեփոխումներն ընդգրկում են հասարակությունում գտնվող և հասարակությունից մեկուսացված իրավախախտ անչափահասներին վերաբերող խնդիրները, ինչպես նաև իրավախախտումներից տուժած անչափահասների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը: Բարեփոխումների ընթացքում հաշվի է առնվում միջազգային և տեղական փորձը` միևնույն ժամանակ չանտեսելով ազգային առանձնահատկությունները: Համաձայն վիճակագրական տվյալների, ներկայումս Հայաստանում առկա չէ անչափահասներին թմրանյութերի անօրինական արտադրության և վաճառքի մեջ ներգրավելու հիմնախնդիրը, այնուհանդերձ անչափահասների շրջանում թմրամոլության կանխարգելման նպատակով, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության կողմից հանրապետության բոլոր հանրակրթական դպրոցներում և ուսումնական հաստատություններում, հասարակության շրջանում պարբերաբար կազմակերպվում և անցկացվում են «Թմրամոլությունը և անչափահասը», «Թմրամոլության հետևանքները» և նմանատիպ այլ իրավական թեմաներով զրույց-զեկուցումներ:

Անօրինական որդեգրումներից զերծ մնալու նպատակով, օտարերկրացիների կողմից Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող անչափահասների որդեգրման յուրաքանչյուր փաստի առիթով, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և համապատասխան լիազոր մարմինների կողմից մանրամասն ուսումնասիրվում և քննարկվում է որդեգրման փաստաթղթերի փաթեթը և նոր միայն ընդունվում է համապատասխան որոշում:

34. Հիմնախնդիրներ

Սոցիալ-տնտեսական ոլորտի ճգնաժամը, հասարակության անտարբերությունը և համալիր ծրագրերի բացակայությունը նպաստել են անչափահասների շրջանում թափառաշրջիկության ու մուրացկանության աճին: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ թափառաշրջիկությամբ և մուրացկանությամբ զբաղվող գրեթե ոչ մի անչափահաս ՀՀ կառավարությանն առընթեր Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության մարմինների` անչափահասների գործերով ծառայության աշխատակիցների տեսադաշտից դուրս չի մնում, սակայն փողոցում նորից հանդիպում ենք նույն անչափահասներին, որոնք ժամանակին տեղավորվել են տարբեր հաստատություններ, օրինակ` Հայկական Օգնության Ֆոնդի` երեխաների ընդունման և կողմնորոշման կենտրոնի բացման օրվանից, (09.02.02.) Անչափահասների գործերով ծառայությունների կողմից ներկայացվել է 450 անչափահաս, որոնցից 49-ը` կրկնակի անգամ, իսկ 28-ը կենտրոն են ներկայացվել 2 անգամից ավելի: Հարկ է նշել, որ կենտրոն ներկայացված բոլոր անչափահասների հետ անհատական աշխատանքներ տանելուց հետո, կենտրոնում գործող բազմամասնագիտական խորհրդի որոշմամբ, անչափահասները տեղավորվում են համապատասխան ուսումնադաստիարակչական հիմնարկներ կամ հանձնվում են ծնողներին, ոչ մի անչափահաս չի մնում դրսում և չի անտեսվում: Սակայն, կենտրոնից դուրս գալուց հետո, անչափահասը նորից հայտնվում է փողոցում, որովհետև շատ ծնողներ իրենց անուշադրությամբ նպաստում, իսկ որոշ դեպքերում նաև երեխային դրդում են նման արարքների կատարմանը: Մուրացկանությամբ և թափառաշրջիկությամբ են զբաղվում նույնիսկ ուսումնադաստիարակչական հիմնարկներ տեղավորված անչափահասներից շատերը, որոնք, դուրս մնալով մանկավարժների ուշադրությունից, լքելով հաստատությունը, նորից հայտնվում են փողոցում: Նման երևույթները կրկնվում են շարունակաբար:

Բարեբախտաբար, դեռևս հիմնախնդրի չի վերածվել, սակայն առկա է իգական սեռի անչափահասների կողմից իրավախախտումների կատարման, հակաիրավական և հակահասարակական վարքագծի դրսևորման երևույթների զարգացման միտումը, ուստի անհրաժեշտ է մշակել կոնկրետ գործողություններ` ուղղված դրանց հետագա զարգացման և արմատավորման կանխարգելմանը:

Ընդհանուր առմամբ ներկայիս սոցիալ-տնտեսական պայմաններում միշտ չէ, որ ձեռնարկված միջոցառումները էական ազդեցություն են ունեցել այս ոլորտում տիրող իրավիճակի ձևավորման վրա: Դա է պատճառը, որ իրադրության բազմակողմանի վերլուծության հիման վրա, գիտականորեն հիմնավորված ծրագրերի մշակումը և դրա իրականացումը հանրապետության համար դարձել է կենսական անհրաժեշտություն:

35. Նպատակներ

Դժվար դաստիարակվող, իրավախախտ մուրացիկ, թափառաշրջիկ, առանց խնամքի և հսկողության մնացած անչափահասների հայտնաբերում և հսկողություն: 

Անչափահասների կողմից կատարվող հանցագործությունների և իրավախախտումների կանխարգելումը, նրանց կողմից կատարված հանցագործությունների բացահայտումը:

Դժվար իրավիճակում հայտնված անչափահասների իրավունքների ու օրինական շահերի պաշտպանությունը:

Հայաստանում ներկայումս առկա չէ երեխաների սեռական շահագործման և առք ու վաճառքի երևույթի հետ կապված հիմնախնդիրը, սակայն հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ կանանց և երեխաների ապօրինի փոխադրումները ԱՊՀ երկրներում աճելու միտում ունեն, անհրաժեշտ է առավել համապարփակ տեղեկություններ հավաքել ապօրինի փոխադրումների վերաբերյալ` հասկանալու հիմնախնդրի ամբողջական ընդգրկումը և մշակելու համաքայլեր` պայքարելու երեխաների սեռական շահագործման դեմ, այդ թվում` իրականացնել համապատասխան տեղեկատվական փոխանակում և բարձրացնել սահմանապահների և իրավապահների պատրաստվածությունը:

Ապագայում ևս, Հայաստանի Հանրապետության կողմից պետք է ձեռնարկվեն համապատասխան քայլեր` պաշտպանելու երեխաներին դաժան վերաբերմունքից, շահագործումից և բռնություններից, ինչին հասնելու համար պետք է իրականացվեն գործնական միջոցառումներ: Պետք է գործի նաև համապատասխան պատրաստակամությամբ անձնակազմ, որը կօգնի տուժած երեխաներին վերինտեգրվել հասարակության մեջ:

Կարևոր ենք համարում նաև, իրավախախտ և դժվար դաստիարակվող անչափահասների հետ համապատասխան աշխատանքներ իրականացնող կադրերի պատրաստումը և վերապատրաստումը:

Հարկավոր է շարունակել և ընդլայնել քրեական և քրեակատարողական քաղաքականության ասպարեզում սկսված բարեփոխումների գործընթացը:

Դեռևս ամբողջովին լուծված չեն ազատազրկման վայրերում գտնվող, ինչպես նաև ազատությունից զրկման հետ չկապված պատժատեսակների դատապարտված անչափահասների զբաղվածության հարցերը:

Քրեակատարողական ծառայության գործունեության ընթացքում ավելի հաճախ և սրությամբ է զգացվում ոլորտին առնչվող վիճակագրական տվյալների պակասը:

Դեռևս բավարար պայմաններ չեն ստեղծված` անչափահասների կողմից հանցավոր ուղի ընտրելու հավանականությունը նվազագույնին հասցնելու համար (այդ թվում` ոչ առաջին անգամ հանցանք կատարած անչափահասների կողմից):

Ուշադրություն դարձնել իրավախախտումներից տուժած անչափահասների իրավունքների պաշտպանության խնդիրներին:

Կանխարգելել անչափահասների շրջանում հնարավոր հանցագործությունները, առավել կանխատեսելի դարձնել հանցավորության միտումները:

Ուշադրություն դարձնել ազատությունից զրկման հետ չկապված (լրացուցիչ) պատժատեսակների ավելի լայն կիրառմանը:

Հասնել քրեակատարողական հիմնարկներում գտնվող անչափահասների թվի կրճատմանը:

Ամրապնդել համագործակցությունը պետական, վիճակագրական մարմինների և քրեակատարողական ծառայության կենտրոնական մարմինների միջև:

Հնչեղություն հաղորդել իրավախախտումներից տուժած անչափահասների պաշտպանության խնդիրներին:

36. Ռազմավարություն

Մուրացիկ և թափառաշրջիկ, իրավախախտ այդ թվում նաև, պատիժը արդեն կրած կամ այլ պատժատեսակների դատապարտված անչափահասների բարոյահոգեբանական և սոցիալական վիճակի բարելավում: Նրանց զբաղվածության խնդիրների լուծման նպատակով ֆիզիկական և հոգեբանական վերականգնողական կենտրոնների ստեղծում` դրանցում Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության, սոցիալական ապահովության, Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտության նախարարությունների աշխատակիցների ընդգրկում և աշխատանքներում նոր առաջընթացային ծրագրերի և մեթոդների ներդնում:

14-18 տարեկան արական սեռի, դժվար իրավիճակներում գտնվող և իրավախախտ անչափահասների համար այլընտրանքային ուսումնադաստիարակչական հաստատության ստեղծում:

Մուրացիկ, թափառաշրջիկ և զանցանք կատարած անչափահասների և նրանց ծնողների հետ ամենօրյա անհատական կանխարգելիչ աշխատանքներ իրականացնելու նպատակով` Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության տարածքային բաժիններին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր ոստիկանության անչափահասների գործերով ծառայության հենակետերի ստեղծում:

12-18 տարեկան դժվար դաստիարակվող, շեղված վարքագծով և հատուկ դաստիարակության կարիք ունեցող, սեռական կամ այլ տիպի շահագործման ենթարկված անչափահասների համար վերինտեգրման կենտրոնի ստեղծում:

Սեռական կամ այլ տիպի շահագործման և բռնության ենթարկված անչափահասների հայտնաբերում նրանց սոցիալ-հոգեբանական վերականգնում:

Հատուկ ծրագրերի մշակում բռնության և սեռական շահագործման զոհ դարձած երեխաների պաշտպանությունն ապահովելու նպատակով:

Համապատասխան կադրերի (սոցիալական աշխատողի) պատրաստման և վերապատրաստման նպատակով ծրագրերի իրականացում:

Նշված հարցերին անդրադառնալ քրեակատարողական և քրեական օրենսդրությունները մշակելու ընթացքում: Օգտագործել դրական միջազգային փորձը:

Իրականացնել սոցիալ-հոգեբանական ծրագրեր, անչափահասներին հնարավորինս ընդգրկել աշխատանքային, կրթական, մշակութային գործունեության մեջ:

Ամրապնդել համագործակցությունը տեղական ինքնակառավարման մարմիններում գործող անչափահասների գործերով հանձնաժողովների հետ:

Զանգվածային լրատվության միջոցով բարձրացնել իրավախախտումներից տուժած անչափահասների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության արդյունավետությունը:

37. Ներկա իրավիճակի համառոտ նկարագիրը

Հայաստանի Հանրապետության Արդարադատության նախարարությունում գրանցված է երեխաների հիմնախնդիրներով զբաղվող ավելի քան 300 հասարակական կազմակերպություն: Սակայն, այս կազմակերպություններից ոչ բոլորին է հաջողվում ակտիվ գործունեություն ծավալել, քանի որ ֆինանսավորման հնարավորությունները բավականին սուղ են: Գործունեության ծավալման համար հիմնական ֆինանսավորման աղբյուր են հանդիսանում արտասահմանյան կազմակերպությունները:

Երեխաների իրավիճակի բարելավումը և նրանց իրավունքների պաշտպանությունը պահանջում են տեղական միջոցների կենտրոնացում (մոբիլիզացիա) և սոցիալական երկխոսություն, այն է` կառավարության սերտ համագործակցությունը քաղաքացիական հասարակության հետ` ներառելով հասարակական կազմակերպությունները և մասնավոր սեկտորը:

Հայաստանում հիմնախնդիր է երեխաների ակտիվ մասնակցությունն իրենց իրավունքների պաշտպանության և որոշումների կայացման մեջ: Երեխայի կարծիքը հաշվի չի առնվում իրենց իսկ իրավիճակի բարելավմանն ու անձի զարգացմանն ուղղված սոցիալական, մշակութային, կրթական ծրագրերի մշակման և իրականացման մեջ: Չկան երեխաների իրավունքներով և հիմնախնդիրներով զբաղվող մանկապատանեկան կազմակերպություններ:

Ստեղծել համապատասխան օրենսդրական դաշտ, որը կխթանի Հայաստանում քաղաքացիական հասարակության կայացմանը:

Հասարակական կազմակերպությունների մասնակցություն պետական քաղաքականության մշակման, ռազմավարական պլանավորման, որոշումների կայացման, ծրագրերի իրականացման, վերահսկման և գնահատման գործընթացներին:

Պետությունը պետք է խթանի և հովանավորի մանկապատանեկան կազմակերպությունների, ստեղծմանը և կայացմանը:

Պետությունը պետք է ստեղծի մեխանիզմներ` հովանավորելու մանկապատանեկան հաղորդումները (ռադիո և հեռուստատեսային), մամուլը:

Պետք է խրախուսվի դպրոցներում երեխաների նախաձեռնությամբ զանազան ակումբների ստեղծումը, որոնք կնպաստեն պատասխանատու քաղաքացու դաստիարակմանը:

Գ Լ ՈՒ Խ  VIII

ՎԵՐԱՀՍԿՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ ԵՎ ՀԵՏԱԳԱ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հայաստանի Հանրապետությունում երեխաների իրավունքների պաշտպանության հիմնախնդիրները լուծել նպատակային ծրագրերի իրականացման միջոցով (տեÿս հավելված 2): Ծրագրերի ընթացքը և արդյունքները կվերահսկվեն ծրագրերի իրականացման տարեկան հաշվետվությունների միջոցով:

Լրացուցիչ մոնիտորինգ անցկացնելու և երեխայի իրավունքներն արդյունավետ պաշտպանելու նպատակով, հիմնել երեխայի իրավունքների պաշտպանության կառույց:

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության աշխատակազմի ղեկավար-նախարար

Մ. Թոփուզյան

Հավելված N 2 ՀՀ կառավարության 2003 թվականի դեկտեմբերի 18-ի N 1745-Ն որոշման

Երեխայի իրավունքների պաշտպանության միջոցառումների ժամանակացույցը

N/N ը/կ	Ծրագրի կամ միջոցառման անվանումը	Կատար- ման ժամկետը	Կատարողը	ֆինանսավորման հնարավոր աղբյուրը	Անհրաժեշտ ֆինանսավոր- ման մոտավոր հաշվարկ (հազ. դրամ)
1.	Մոր և մանկան առողջության պահպանման պետական նպատակային ծրագիր: Պետության կողմից երաշխավորված երեխաների անվճար բուժօգնություն և սպասարկում*	2004-2015	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե	5 000.0 տարեկան
2.	Երեխայի առողջության առաջնային պահպանման բարելավման ծրագիր (մինչև 5 տարեկան երեխաների աճ և զարգացում)	2004-2010	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Հայաստանի մանկաբույժների միություն, Հասարակական կազմակերպություններ	2004-69 000.0 2004-2010-57000.0 (տարեկան)
3.	Մանկական հիվանդությունների ինտեգրացված վարման ռազմավարության ներդրման ծրագիր*	2004-2010	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Համաշխարհային Բանկ	60 000 (տարեկան)
4.	Իմունոկանխարգելման հանրապետական ծրագիր*	2004-2015	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի Մանկական հիմնադրամ, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն	185 400.0 (տարեկան)
5.	Վաղ հասակի երեխաների սնուցման վիճակի բարելավման և «Մանկանը բարեկամ պոլիկլինիկաներ» նախաձեռնության ներդրման ծրագիր	2004-2010	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի Մանկական հիմնադրամ	6000.0 (տարեկան)
6.	Անվտանգ մայրության ծրագիր*	2004-2015	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամ, Առողջապահության Համաշխարհային Կազմակերպություն, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ	232 000.0 (տարեկան)
7.	Հաշմանդամ երեխաների համակարգված բուժօգնության և սպասարկման բարելավում	2004-2005	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ և այլ կազմակերպություններ	53 400.0 (տարեկան)
7.1	Երեխայի զարգացման գնահատման կենտրոնի ստեղծում	2004	ՀՀ առողջապահության նախարարություն, ՀՀ Կրթության և գիտության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ և այլ կազմակերպություններ	80520.0
7.2	Հատուկ կարիքներով երեխաների զարգացման և վաղ միջամտության ծրագիր	2004-2005	ՀՀ առողջապահության նախարարություն, ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ և այլ կազմակերպություններ, «Արաբկիր» միացյալ բարեգործական հիմնադրամ, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ և այլ կազմակերպություններ	3720.0 (տարեկան)
8.	Ծնունդների և մանկական մահացության գրանցման գործընթացի բարելավում (օրենսդրական կարգավորում)	2004-2005	ՀՀ առողջապահության նախարարություն, ՀՀ արդարադատության նախարարություն, ՀՀ ազգային վիճակա- գրական ծառայություն
8.1	Մինչև 5 տարեկան երեխաների մահվան և մեռելածնության դեպքերի հաղորդման համակարգի բարելավման ծրագիր	2004-2005	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	Առողջ. համաշխարհային կազմ., ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, ԱՄՆ միջազգային զարգացման գործակալություն	4200.0 դրամ` 1 տարվա ընթացքում
8.2	Կենդանածնության, մեռելածնության և պերինատալ շրջանի ԱՀԿ բնորոշումներին անցման ծրագիր	2004-2005	ՀՀ առողջապահության նախարարություն, ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն	ՄԱԿ-ի մանկ. հիմնադրամ, Առողջ. հա- աշխարհային կազմ., ԱՄՆ միջազգային զարգացման գործակալություն և այլ կազմակերպություններ	246 000.0 (տարեկան)
9.	Մորից երեխային ՄԻԱՎ/ ՁԻԱՀ-ի փոխանցման կանխարգելման ծրագիր*	2004-2008	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, ՄԻԱՎ, տուբերկուլյոզի և մալարիայի կանխարգելման գլոբալ ֆոնդ, Առողջ. համաշխարհային կազմակերպություն	4200.0 (տարեկան)
10.	Կրծքով սնուցման խրախուսման և երեխաներին բարեկամ ծծնդատներ նախա- ձեռնության ներդրման ծրագիր*	2004-2008	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ և այլ կազմակերպություններ	4 200.0 (տարեկան)
11.	Երեխաների անհետաձգելի հիվանդանոցային բուժօգնության ծառայության բարելավման ծրագիր	2004-2010	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ և այլ կազմակերպություններ	36000.0 (տարեկան)
12.	Նորածինների խնամքի և ինտենսիվ հսկողության բարելավման ծրագիր*	2004-2010	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն	3 000.0 (տարեկան)
13.	Երեխաների վերականգնողական բուժօգնության բարելավման ծրագիր*	2004-2010	ՀՀ առողջապահության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Հայաստանի մանկական ֆոնդ, «Հույսի կամուրջ» և այլ կազմակերպություններ	5 250.0 (տարեկան)
14.	14-ից 18 տարեկան արական սեռի դժվար դաստիարակվող, իրավախախտ և հատուկ դաստիարակության կարիք ունեցող անչափահասների համար հատուկ ռեժիմային ուսդաստիարակչական հաստատության ստեղծում	2005-2007	ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկա- նություն, ՀՀ կրթության և գիտության նախարա- րություն, ՀՀ առողջապահության նախարարություն	Եվրախորհուրդ	350 000.0
15.	Հանցագործություն կատարած և իրավախախտ, մուրացիկ և թափառաշրջիկ, ինչպես նաև կալանքից վերադարձած կամ հասարակությունից մեկուսացնելու հետ չկապված այլ պատժատեսակների դատապարտված անչափահասների զբաղվա- ծության խնդիրների լուծման նպատակով համայնքներում ֆիզիկական և հոգեբանական վերականգնողական կենտրոնների ստեղծում	2005-2007	ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանություն, ՀՀ կրթության և գիտու- թյան նախարարություն, ՀՀ առողջապահության նախարարություն, ՀՀ սոցիալական ապահո- վության նախարարու- թյուն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե, Եվրոպայում անվտանգության համագործակցության կազմակերպություն, Եվրախորհուրդ, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ	50 000. 0
16.	12-ից 18 տարեկան իգական սեռի դժվար դաստիարակվող, շեղված վարքագծով և հատուկ դաստիարակության կարիք ունեցող անչափահասների համար վերինտեգրման կենտրոնի ստեղծում	2005-2007	ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկա- նություն, ՀՀ կրթության և գիտության նախարա- րություն, ՀՀ առողջա- պահության նախարա- րություն, ՀՀ Մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարու- թյուն	Եվրոպայում անվտանգության համագործակցության կազմակերպություն, Եվրախորհուրդ	350 000. 0
17.	Մուրացիկ, թափառաշրջիկ և զանցանք կատարած անչափահասների և նրանց ծնողների կամ նրանց փոխարինող անձանց հետ ամենօրյա անհատական աշխատանքներ իրա- կանացնելու նպատակով տարածքային ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ Ոստիկանության անչափահասների գործերով ծառայության հենակետերի ստեղծում	2005-2010	ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ Ոստիկանություն	ՀՀ պետական բյուջե	200 000.0
18.	Ընտանիքի նկատմամբ իրականացվող պետական քաղաքականության հայեցակարգի մշակում	2005-2006	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջեից ֆինանսավորում չի պահանջում
18.1	Երիտասարդ ընտանիքների աջակցության ծրագրերի մշակում	2005-2007	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջեից ֆինանսավորում չի պահանջում
18.2	Բազմազավակ ընտանիքների աջակցության ծրագրերի մշակում	2005-2007	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջեից ֆինանսավորում չի պահանջում
19.	« Պետական աջակցություն ՀՀ մանկական խնամակալական կազմակերպությունների շրջանավարտներին» ծրագիր	2004 2005 2006 2007-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե	2004-335 358.0 2005-64 908.0 2006-54 090.0 2007-2015 - 840 000.0
20	Նոր Խարբերդի մասնագիտացված մանկատան շրջանավարտների խնամքի կազմակերպում	2007 2008-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության նա- խարարություն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե	2007-167 453.0 2008-2015-77 453.0 (տարեկան)
21	«Երբ գալիս է սեպտեմբերը» ծրագիր	2004-2007 2007-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	Միջազգային կազմակերպություններ, ՀՀ պետական բյուջե և միջազգային կազմակերպություններ	2004-2007-50 000.0 (տարեկան) 2008-2015- 100 000.0 (տարեկան)
22	Մանկական խնամակալական կազ- մակերպություններում երեխաների խնամքի կազմակերպում	2004-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե	593 403.5 (տարեկան)
23	Մանկական խնամակալական կազմակերպություններում երեխաների խնամքի նվազագույն չափորոշիչների մշակում	2004-2005	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջեից ֆինանսավորում չի պահանջում
24.	Մանկական խնամակալական կազմակերպությունների բեռնաթափման ծրագիր	2004-2015	ՀՀ սոցապահովության նախարար, ՀՀ մարզ- պետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Միջազգային կազմ.	26 235.0 (տարեկան)
25.	Խնամատարական ինստիտուտի ներդրում, խնամատարական ընտանիքների թեկնածուների տվյալների բանկի ստեղծում:	2005-2009	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե և միջազգային կազմակերպություններ	9 000.0 (տարեկան)
26.	ՀՀ երեխայի աշխատանքի իրավունքի ապահովման, երեխայի աշխատանքի և տնտեսական շահագործման կանխարգելման և վերացման մասին ծրագիր	2007-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն, ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանություն	ՀՀ պետական բյուջեից ֆինանսավորում չի պահանջում Միջազգային կազմակերպություններ
27.	Թափառաշրջիկ և մուրացիկ երեխաների խնամքի համար 3 կենտրոնների ստեղծում և նրանց խնամքի կազմակերպում	2007 2008-2009	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	Պետական բյուջե, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Համաշխարհային բանկ, այլ կազմակերպություններ	2007-330 000.0 2008-2009-150 000.0 (տարեկան)
28.	Հաշմանդամ երեխաներ ունեցող ընտանիքներին սոցիալական աջակցության տրամադրում	2007-2009	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն, ՀՀ կրթության և գիտության նախա- րարություն	ՀՀ պետական բյուջե և միջազգային կազմակերպություններ	20 000.0
29.	Երեխաների համայնքային ցերեկային 25 կենտրոնների ստեղծում	2005 2007-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե և միջազգային կազմակերպություններ	2005-60 225.0 2007-2015- 240225.0 (տարեկան)
30.	Անչափահասների առուվաճառքի, սեռական շահագործման դեմ ուղղված ծրագրերի մշակում և իրագործում	2007-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե և միջազգային կազմակերպություններ	10 000.0 (տարեկան)
31.	Սոցիալապես անապահով երեխաների ամառային հանգստի կազմակերպում	2007-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության, ՀՀ Կրթության և գիտության, ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի, ՀՀ առողջա- պահության նախարա- րություններ, ՀՀ մարզ- պետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե, համայնքային բյուջե, միջազգային կազմակերպություններ, Հասարակական կազմակերպություններ	50 000.0 (տարեկան)
32	«Պարտադիր հանրակրթություն» ծրագրի մշակում	2004	ՀՀ կրթության և գիտության, ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություններ, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ	287.0
33	Հեռավոր շրջանների և գյուղական ուսուցիչների վերապատրաստում	2004-2006	ՀՀ կրթության և գիտության նա- խարարություն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	Միջազգային կազմակերություններ, Սփյուռք, Հայ Առաքելական եկեղեցի	495 000.0
34	«ՀՀ հանրակրթական դպրոցների հիմնանորոգման և բարելավման համալիր ծրագիր»	2004-2006	ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն, ՀՀ քաղաքաշինության նա-խարարություն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե, Համաշխարհային բանկ, Միջազգային կազմակերպություններ, Սփյուռք	833694.3
35	Ինտերնետային դասարանների ստեղծում	2004-2008	ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն	Համաշխարհային բանկ, «Փռոջեկտ Հարմոնի» միջազգային կազմակերպություն,	20 000 000.0
36	«Կյանքի հմտություններ» ծրագրի ընդլայնում (առողջ ապրելակերպ, էկոլոգիական կրթություն)	2004-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ	14 000.0 (տարեկան)
37	Հատուկ կրթության զարգացում	2005-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, ՄԱԿ-ի կրթության, գիտության և մշակույթի կազմակերպություն	57 400.0 (տարեկան)
38.	Աշակերտական ինքնակառավարման զարգացման ծրագրի մշակում և ներդնում	2004-2005	ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, ՄԱԿ-ի կրթության, գիտության և մշակույթի կազմակերպություն	57 400.0 (տարեկան)
39	Ներառական կրթություն	2005-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ	57 400.0 (տարեկան)
40	Հատուկ կարիքներով երեխաների աջակցման այլընտրանքային ծառայությունների զարգացում	2004-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարա- րություն, ՀՀ սոցիա- լական ապահովության նախարարություն	Շվեդական միջազգային զարգացման գործակալություն	114 000.0 (տարեկան)
41	Նախադպրոցական կրթության զարգացման ծրագիր	2004-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարա- րություն, ՀՀ սոցիա- լական ապահովության նախարարություն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ	17 200.0 (տարեկան)
42	Դպրոցական օլիմպիադա	2004-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարա- րություն, ՀՀ մարզ- պետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե	25 000.0 (տարեկան)
43.	Դպրոցականների սպարտակիադա	2004-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարա- րություն, ՀՀ մարզ- պետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե	35 000.0 (տարեկան)
44.	Ամառային հանգիստ	2004-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարա- րություն, ՀՀ մարզ- պետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե	90 000.0 (տարեկան)
45.	Դպրոցականների գեղագիտական ստեղծագործության մրցույթ -փառատոներ	2005-2015	ՀՀ կրթության և գիտության նախարա- րություն, ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարու- թյուն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	30 000.0 (տարեկան)
46.	Երաժշտական, գեղարվեստի և արվեստի դպրոցներում նպատակային պետպատվերի տեղադրում: Դպրոցներին պետական աջակցություն:	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարու- թյուն	ՀՀ պետական բյուջե	274 023,3 (տարեկան)
47.	Ուսումնական հաստատությունների առկա ցանցի պահպանում, նյութական միջոցների բարելավում:	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարու- թյուն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե	500 000,0 (տարեկան)
48.	Մանկական գեղագիտական կենտրոնների հիմնադրում ՀՀ մարզերում (10 մարզ )	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե	4 640,0 (տարեկան)
49.	Միջոցառումների անցկացում երեխաների հանգիստը և ժամանցը բազմաբովանդակ անցկացնելու համար:	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե
50.	Ամառային ճամբարներ	2005-2015	ՀՀ մշակ. և երիտասար- դության հարցերի նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	380 000,0 (տարեկան)
51.	Ձմեռային ճամբարներ	2005-2015	ՀՀ մշակ. և երիտասար- դության հարցերի նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	164 000,0 (տարեկան)
52.	Բակային ամառային ճամբարների կազմակերպում Երևան քաղաքի համայնքներում (10 համայնք)	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարու- թյուն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	4 000,0 (տարեկան)
53.	«Հարազատ եզերք» արշավային ծրագիր Հայաստանի տեսարժան վայրերով	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե	29 000,0 (տարեկան
54.	Աջակցություն մանկապատանեական ստեղծագործական կենտրոններին	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե	3 000,0 (տարեկան)
55.	Պատանի ստեղծագործողների համար մրցույթներ, փառատոններ, ցուցահանդեսների կազմակերպում	2004-2015	ՀՀ մշակույթի և  երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե	3 000,0 (տարեկան)
56.	Երեխաների իրավունքների ճանաչողությանն նվիրված ուսուցողական ծրագիր ՀՀ սահմանադրական դատարանում և ՀՀ Ազգային Ժողովում	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե	2 900,0 (տարեկան)
57.	Մարզական խաղեր հանրակրթական դպրոցների միջև	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի, ՀՀ Կրթու- թյան և գիտության նախարարություններ	ՀՀ պետական բյուջե	55 000,0 (տարեկան)
58.	Ուսումնադաստիարակչական ռադիո և հեռուստածրագրերի կազմում երեխաների համար	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի, ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություններ	ՀՀ պետական բյուջե	4 000,0 (տարեկան)
59.	Գեղարվեստական գրականության, մանկական գրադարանների և մամուլի զարգացման նպատակային ծրագրեր, մանկական գեղար- վեստական գրքերի հրատարակում, գրադա- րանային ֆոնդի համալրում	2004-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարություն ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե	6 000,0 (տարեկան)
60.	Մանկական կինոյի և թատրոնի զարգացման նպատակային ծրագրեր	2004-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ
60.1	Մանկապատանեկան թատրոնների «Նռան հատիկ» հանրապետական փառատոն (20 թատրոններ)	2004-2012	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարություն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	4 100,0 (տարեկան)
60.2	Աջակցություն մանկական թատրոններին և ներկայացումների ստեղծման համար	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարու- թյուն	ՀՀ պետական բյուջե	4387.0 (տարեկան)
60.3	Մանկական կինոֆիլմերի և տեսաֆիլմերի նկարահանում	2005-2015	ՀՀ մշակ. և երիտասարդ հարցերի նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	100 000,0 (տարեկան)
60.4	Մանկական կինոթատրոնների հիմնում Երևանում և ՀՀ մարզկենտրոններում	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարու- թյուն, ՀՀ մարզպետներ, Երևանի քաղաքապետ	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	60 000,0 (տարեկան)
60.5	Մանկական կինոստուդիայի հիմնում Երևանում	2005-2006	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	100 000,0 (տարեկան)
61.	Հայաստանի և արտերկրի երեխաների համար համատեղ միջոցառումների անցկացում /համերգներ, ցուցահանդեսներ, փոխայցելություններ	2005-2015	ՀՀ արտաքին գործերի նախարարություն, ՀՀ մշակույթի և երիտա- սարդության հարցերի նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, Միջազգային կազմակերպություններ	1 500,0 (տարեկան)
62.	ՀՀ Մշակույթի նախարարությունում շնորհալի և տաղանդավոր երեխաների տեղեկատվական բանկի ստեղծում	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երի- տասարդության հարցերի նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե	100,0 (տարեկան)
63.	Հանրապետական և միջազգային մրցույթ- փառատոնների ցուցահանդեսների անցկացում	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե	3 000,0 (տարեկան)
64.	Աջակցություն շնորհալի և տաղանդավոր երեխաների շարունակական ուսուցման գործում (կրթաթոշակ, մասնագիտական գույքի ձեռքբերում)	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե	5 000,0 (տարեկան)
65.	Ծնողազուրկ և թափառաշրջիկ երեխաներին մշակութային, սպորտային, դաստիարակչական ծրագրերում ներգրավվում	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն, ՀՀ կառա- վարությանն առընթեր ՀՀ Ոստիկանություն, ՀՀ սոցիալական ապահովության նա- խարարություն	ՀՀ պետական բյուջե	4 000,0 (տարեկան)
66.	Պետական աջակցություն սոցիալապես անապահով երեխաներին մշակութային մաս- նագիտական ուսուցման և գեղագիտական դաստիարակության ասպարեզում	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն, ՀՀ սոցիա- լական ապահովության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե	4 500,0 (տարեկան)
67.	Իրավախախտումներ կատարած անչափահասների համար հատուկ հաստա- տություններում մշակութային մասնագիտու- թյունների ուսուցման կազմակերպում և այդ նպատակով հատուկ ստեղծագործական կենտրոնի հիմնում	2005-2006	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարություն, ՀՀ կառա- վարությանն առընթեր ՀՀ Ոստիկանություն	ՀՀ պետական բյուջե	4 000,0 (տարեկան)
68.	Հաշմանդամ երեխաների հատուկ ստեղծագործական կենտրոնին աջակցություն, նրա գործունեության ծավալումը ՀՀ մարզերում	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե	5 000,0 (տարեկան)
68.1	Հաշմանդամ երեխաների ընդգրկումը մշակութային և սպորտային միջոցառումներին	2005-2015	ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարա- րություն	ՀՀ պետական բյուջե	6 000,0 (տարեկան)
69.	Կատարելագործել երեխայի իրավունքների ոլորտում ՀՀ օրենսդրությունը	2004-2015	ՀՀ սոցիալական ապահովության, ՀՀ կրթության և գիտու- թյան նախարարու- թյուն	ՀՀ պետական բյուջեից ֆինանսավորում չի պահանջում
70	Անչափահաս դատապարտյալների հետ սո- ցիալ-հոգեբանական վերականգնման աշխա- տանքների գծով մասնագետների պատրաստում և վերապատրաստում` անչափահասների շրջանում կրկնահանցավորությունը նվազեցնելու նպատակով:	2004	ՀՀ արդարադատության նախարարություն	Օտարերկրյա և տեղական ոչ կառավարական կազմակերպություններ	14500.0
71.	Անչափահաս դատապարտյալների զբաղվածության ապահովումը` նրանց համար նախատեսված ուղղիչ հիմնարկում մասնագիտական ուսուցում կազմակերպելու և աշխատատեղեր ստեղծելու միջոցով:	2004-2012	ՀՀ արդարադատության նախարարություն, ՀՀ կրթության և գիտու- թյան նախարարություն	Պետական բյուջե, օտարերկրյա և տեղական ոչ կառավարական կազմակերպություններ	95000.0
72.	Պարբերական մշակութային ծրագրերի՝ ներառյալ մշակութային ուսուցման և միջոցառումների կազմակերպում անչափահասների համար նախատեսված քրեակատարողական հիմնարկում	2004- 2012	ՀՀ արդարադատության նախարարություն, ՀՀ մշակույթի և երիտա- սարդության հարցերի նախարարություն	Պետական բյուջե, օտարերկրյա և տեղական ոչ կառավարական կազմակերպություններ	55000.0
73.	Քրեակատարողական համակարգում հիմնավոր համակարգչային վիճակագրական բազայի ստեղծում՝ հանցավորության միտում- ները կանխատեսելի դարձնելու նպատակով	2004	ՀՀ արդարադատության նախարարություն	Եվրոպայում անվտանգության համագործակցության կազմակերպության երևանյան գրասենյակ	5000.0
74.	Երեխայի դեմ բռնության դեմ պայքարի միջոցառումների մասին հասարակության իրազեկության բարձրացում՝ լրատվամիջոցների օգնությամբ	2004	ՀՀ արդարադատության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, օտարերկրյա և տեղական ոչ կառավարական կազմակերպություններ	20000.0
75.	Անչափահասների համար նախատեսված ուղղիչ հիմնարկի և կալանավորվածներին պահելու վայրի բոլոր աշխատողների պատրաստում և վերապատրաստում	2004-2005	ՀՀ արդարադատության նախարարություն	ՀՀ պետական բյուջե, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Պետական բյուջե, օտարերկրյա և տեղական ոչ կառավարական կազմակերպություններ	125000.0
76.	Անչափահասների վերաբերյալ դատական գործերով մեդիացիայի (տուժողի և մեղադրյալի միջև հաշտություն կայացնելու նպատակով կատարվող միջնորդություն) ինստիտուտի բնագավառում առկա միջազգային փորձի և չափանիշների ուսումնասիրում՝ հետագայում այն ՀՀ-ում ներդնելու նպատակով:	2004	ՀՀ արդարադատության նախարարություն	ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, Եվրոպայում անվտանգության համագործակցության կազմակերպության երևանյան գրասենյակ, Եվրոպայի խորհուրդ	38000.0

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության աշխատակազմի ղեկավար-նախարար

Մ. Թոփուզյան