«Վավերացնում եմ»
Հայաստանի Հանրապետության
Նախագահ Ռ. Քոչարյան
10 հունիսի 2003 թ.

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

15 մայիսի 2003 թվականի N 654-Ն

ԳԵՐՆՈՐՄԱՏԻՎԱՅԻՆ ՋՐԱՊԱՀԱՆՋԱՐԿ ՈՒՆԵՑՈՂ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐՈՒՄ ԻՐԱԿԱՆԱՑՎԵԼԻՔ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԾՐԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ

Արարատյան հարթավայրի նախալեռնային կիսաանապատային ցածրադիր գոտու հողատարածքների վրա գերնորմատիվային ջրապահանջարկ ունեցող համայնքներում ոռոգման ջրի գերնորմատիվայնության խնդիրները լուծելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.

1. Հաստատել գերնորմատիվային ջրապահանջարկ ունեցող համայնքներում իրականացվելիք անհրաժեշտ միջոցառումների ծրագիրը՝ համաձայն հավելվածի։

2. Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսության նախարարին՝

ա) գյուղատնտեսական ծառայությունների ծրագրի շրջանակներում կազմակերպել գերնորմատիվային ջրապահանջարկ ունեցող համայնքներում իրականացվելիք անհրաժեշտ միջոցառումների ծրագրում ներկայացված ոռոգման և երկրագործության վարման վերաբերյալ առաջարկությունների, ինչպես նաև գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ջրման նորմաների ու ժամկետների տպագրումն առանձին ձեռնարկով՝ այն ջրօգտագործողների ընկերություններին, ջրօգտագործողների ընկերությունների միություններին, համայնքներին և ջրամատակարար ընկերությունների մասնագետներին տրամադրելու համար.

բ) կազմակերպել Հայաստանի Հանրապետության բոլոր տարածաշրջանների հողերում մշակվող գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ոռոգման նորմաների ու ռեժիմների ճշտման աշխատանքները։

3. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից։

Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ	Ա. Մարգարյան
2003 թ. հունիսի 2 Երևան

Հավելված ՀՀ կառավարության 2003 թվականի մայիսի 15-ի N 654-Ն որոշման

Ծ Ր Ա Գ Ի Ր

ԳԵՐՆՈՐՄԱՏԻՎԱՅԻՆ ՋՐԱՊԱՀԱՆՋԱՐԿ ՈՒՆԵՑՈՂ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐՈՒՄ ԻՐԱԿԱՆԱՑՎԵԼԻՔ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Ներկայումս վճարովի ջրօգտագործման պայմաններում ծագել են մի շարք չլուծված խնդիրներ, որոնք խոչընդոտում են գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ոռոգման հարցերի լուծմանը՝ ոռոգման նորմաներին ու ռեժիմներին համապատասխան: Գյուղատնտեսության մեջ ներկայումս կիրառվող գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ժամանակավոր ոռոգման նորմաներն ու ժամկետները 35 տարվա վաղեմություն ունեն և հողի սեփականաշնորհման պայմաններում չեն համապատասխանում ներկայացվող պահանջներին:

Շրջանառության մեջ է մտել «ոռոգման գերնորմատիվային ջրապահանջարկ ունեցող հողատարածքներ» արտահայտությունը: Այդ պահանջարկի բավարարումը և տրված ջրի համապատասխան վարձի գանձումը դարձել է հակասությունների առանցք ջրամատակարար-ջրսպասարկող-ջրօգտագործող օղակների միջև:

Այդ հակասությունն օբյեկտիվ հիմքի վրա լուծելու համար անհրաժեշտ են համապատասխան գիտագործնական հիմնավորված մոտեցումներ: Պահանջվում է ունենալ գերնորմատիվայնության քանակական գնահատականը և բացահայտել դրանց պատճառները:

Ոռոգման ջրի գերնորմատիվայնության հարցն օրինաչափորեն բարձրացվել է Արարատյան հարթավայրի նախալեռնային կիսաանապատային ցածրադիր գոտու` սակավազոր և ոչ կառուցվածքային, փոքր-ինչ վաղեմի և բոլորովին վերջերս յուրացված, հողատարածքների վրա տեղաբաշխված համայնքներում:

Գերնորմատիվային ջրապահանջարկ ունեցող համայնքներում անհրաժեշտ միջոցառումների մշակումը բխում է ՀՀ կառավարության 2002 թ-ի դեկտեմբերի 26-ի «ՀՀ կառավարության 2003 թվականի գործունեության միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» N 2141-Ն որոշմամբ հաստատված ժամանակացույցի 38-րդ կետի կատարման պահանջներից:

Աշխատանքների իրականացման համար նախապես կազմվել է ծրագիր և կատարվել է աշխատակազմի ընտրություն: Ծրագրի կատարմանն ընդգրկվել են առաջատար գիտնական մասնագետներ՝ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունից, ՀՀ կառավարությանն առընթեր ջրային տնտեսության պետական կոմիտեից, ՀՀ գյուղատնտեսական ակադեմիայից, Ջրային հիմնահարցերի և հիդրոտեխնիկայի ու Հայկական ճարտարագիտական ինստիտուտներից: Դաշտային հետազոտական աշխատանքները կազմակերպելու համար ընտրվել են գոտուն բնորոշ 15 համայնքներ, և աշխատանքների կազմակերպման հարցերը համաձայնեցվել են այդ համայնքների ղեկավարների հետ, որոնց առաջարկությամբ աշխատանքներում ընդգրկված են ջրային տնտեսության և գյուղատնտեսության տարածքային մարմինների փորձառու մասնագետներ:

Կատարված աշխատանքների վերաբերյալ կազմվել է հաշվետվություն՝ բաղկացած 140 էջից և 15 համայնքների քարտեզներից:

ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Դաշտային հետազոտությունների ընթացքում կատարվել են հետևյալ աշխատանքները՝

1. Ոռոգման սկզբից մինչև վերջ ջրաղբյուրների ջրտուք կետերից համայնքներին տրվող ջրի չափում և գրանցում՝ օրական երկու անգամ, առավոտյան և երեկոյան ժամերին:

2. Համայնքների հողատարածքների առանձին հանդամասերում ընտրվել են տարբեր մշակաբույսերի տակ դրված հողակտորներ և դրանցում իրականացվել են՝

ա) ֆենոլոգիական դիտումներ, մանրակրկիտ հետևելով բույսերի զարգացման ընթացքին և ֆենոլոգիական փուլերի անցումային ժամկետներին,

բ) գրանցվել են ագրոտեխնիկական միջոցառումները, տրվել բույսերի զարգացման գնահատականները նրանց աճման և զարգացման փուլերում,

գ) գրանցվել են այդ հողակտորներից ստացված բերքի քանակները,

դ) գրանցվել են ջրումների ժամկետները, տևողությունը և տրված ջրի ծախսն ու ջրվող մակերեսի չափը:

3. Ի հայտ են բերվել ջրգող օջախները (հարամիները), տրվել են հողերի քարքարոտության, մակերեսների թեքությունների և հողային այլ հայտանիշների գնահատականները:

4. Հատուկ ուշադրություն է դարձվել հետազոտվող հողակտորներում, մշակաբույսերի ջրումների գործընթացին՝ ոռոգման ռեժիմների, ջրման տեխնիկայի և ջրումների իրականացման հարցերին:

5. Համայնքներում ընտրովի եղանակով կատարվել է ներտնտեսային ջրանցքների ՕԳԳ-ների որոշման ջրաչափական աշխատանքներ՝ յուրաքանչյուր համայնքում 3-4 ջրատարների վրա:

6. Համայնքների փաստացի ոռոգվող հողատարածքների մակերեսները, ըստ գյուղատնտեսական մշակաբույսերի, որոշվել են դաշտային հետազոտությունները համակարգողների, համայնքապետերի և ծրագրի կատարման առաջատար մասնագետների ու ջրօգտագործողների ընկերությունների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ` հաշվի առնելով նաև ոռոգման պայմանագրերում տեղ գտած մակերեսների չափերը:

7. Դաշտային հետազոտությունների օբյեկտները նշագրվել են համայնքների 1:10000 մասշտաբի հողերի սեփականաշնորհման քարտեզների վրա:

Գրասենյակային աշխատանքները տարվել են երկու ուղղությամբ:

Առաջինն ընդգրկում է մեթոդական հարցերը:

Երկրորդ ուղղությունը ներառում է դաշտային հետազոտությունների արդյունքների համակարգումը, վերլուծությունը, դրանց հիման վրա հաշվարկների կատարումը և արդյունքների ամփոփումը:

Դաշտում կատարած հետազոտությունների հիման վրա լրամշակվել և կազմվել են քարտեզներ՝ յուրաքանչյուր համայնքի համար:

Դաշտային հետազոտությունների ժամանակ իրականացված չափումների արդյունքների հիման վրա մշակված մեթոդով որոշվել են ուսումնասիրվող գոտու ոռոգման ներտնտեսային ցանցերի օգտակար գործողության գործակիցները:

Այնուհետև ըստ համայնքների հաշվարկվել են ոռոգման փաստացի նորմաները երեք տարբեր, իրարից անկախ, եղանակներով։

Առաջին դեպքում՝ առանձին համայնքներում հետազոտված դաշտերում կատարած չափումներով և մշակաբույսերի զբաղեցրած մակերեսներով:

Երկրորդ դեպքում՝ ջրի ծախսի չափումների հիման վրա համայնքին տրված ջրի ընդհանուր ծավալի, ոռոգվող մակերեսի ու ներտնտեսային ցանցի օգտակար գործողության գործակիցների (ՕԳԳ) հաշվառումով:

Երրորդ դեպքում՝ ՀՀ կառավարությանն առընթեր ջրային տնտեսության պետական կոմիտեի կողմից համայնքին մատակարարած ջրի ծավալով և նույն մակերեսների ու ՕԳԳ-ների հաշվառումով:

Ոռոգման նշված երեք ձևերով որոշված նորմաները իրարից տարբերվում են գործնականում թույլատրելի սահմաններում, որի հիման վրա և դրանց միջինը ընդունվել է որպես «փաստացի»:

Ստացված «փաստացի» և «գործող» նորմաների համեմատությունը ցույց է տալիս, որ ոռոգման նորմաների առումով գերնորմատիվայնությունն ակնառու չէ: Դրա պատճառն այն է, որ որոշ մշակաբույսեր համայնքներում չեն ստացել պահանջվող քանակի ջուր՝ խախտվել են ջրումների նորմաներն ու ժամկետները, ջրումների թվերը և այլն, որի արդյունքում, իհարկե, արձանագրվել են տվյալ մշակաբույսերի բերքի զգալի կորուստներ: Հաշվի առնելով վերոհիշյալը և հիմք ընդունելով գյուղատնտեսական մշակաբույսերի, դաշտային հետազոտությունների ժամանակ դիտված, ջրման փաստացի նորմաներն ու ջրումների թվերը, մշակվել է լիարժեք ոռոգում իրականացնելու համար անհրաժեշտ ոռոգման ռեժիմ, որին համապատասխանող նորմաները ստացվում են գերնորմատիվային:

Ոռոգման փաստացի, գործող և գերնորմատիվային նորմաների մեծությունները բերվում են N 1 հավելվածում:

Հետազոտությունների ընթացքում մանրամասնորեն վերլուծվել են ջրումների ընթացքում դիտված նորմաների գերնորմատիվայնության օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառները և վերջինների վերացման հաշվառումով առաջարկվել են նոր գերնորմատիվային նորմաներ ( N 1 հավելվածի 4-րդ տողը):

Գյուղատնտեսական մշակաբույսերի համար 15 համայնքներում առաջարկված ոռոգման գերնորմատիվային նորմաները կիրառելի են նաև Արագածոտնի, Արմավիրի, Արարատի և Կոտայքի մարզերի միևնույն բնակլիմայական և հողային պայմաններ ունեցող ևս 37 համայնքներում: Ուսումնասիրված և դրանց բնորոշ մյուս համայնքներում առաջարկված ոռոգման գերնորմատիվային նորմաները, ջրումների թվերը և ջրման նորմաները, որոնք պետք է խստագույնս կիրառվեն գործնականում, տրված են N 2 հավելվածում:

Առաջարկված ոռոգման գերնորմատիվային և գործող նորմաների տարբերությունները և բոլոր համայնքների համար որոշված լրացուցիչ մատակարարվելիք ջրի ծավալներն ու նրանց գումարային արժեքները՝ 2003 թվականի համար հաստատված ջրի սակագնով հաշվված, բերված են N 3 հավելվածում:

ՀՀ մնացած տարածքներում ոռոգման նորմաներն ու ռեժիմները հնարավոր կլինի ներկայացնել միայն նմանատիպ հետազոտական աշխատանքներ կատարելուց հետո:

ՀՈՂԱՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ԳԵՐՆՈՐՄԱՏԻՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԵՂՄԵԼՈՒ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐ

Ելնելով ուսումնասիրված հողատարածքների առանձնահատկություններից՝ մեծ ջրանցիկություն և փոքր հզորություններ, հումուսի չնչին պարունակությամբ, ինչպես նաև համայնքներում երկրագործության վարման արդի վիճակի ուսումնասիրության արդյունքներից, հողատարածքների գերնորմատիվայնությունը մեղմելու և արդյունավետ երկրագործություն վարելու նպատակով արվում են հետևյալ միջոցառումները:

Ոռոգման ներտնտեսային ցանցերի շահագործման բարելավում

- Առաջնահերթ իրականացնել ոռոգման բաց և փակ ցանցերի վերականգնումը՝ ուշադրություն դարձնելով ոռոգման փակ ցանցերի վերականգնմանը, հատկապես ջրի հեռավոր տեղափոխումների ժամանակ:

- Ներքին ջրաչափության կազմակերպում՝ ջրանցքներից ջրի տրման կետերը հագեցնելով համապատասխան ջրաչափական (ստացիոնար կամ շարժական) սարքավորումներով և ապահովել III կարգի ջրանցքներից ջրի տրումը ճկուն խողովակների (սիֆոն) օգնությամբ:

- Վերոհիշյալ միջոցառումներն առաջնահերթ իրականացնել Արարատի, Արմավիրի և Արագածոտնի մարզերի համայնքներում:

- Ջրման ավտոմատացված եղանակների ներդնում, հատկապես դաշտի մեծ թեքությունների ( i > 0.035 ) դեպքում:

Ոռոգման եղանակների և ջրման տեխնիկայի տարրերի պարտադիր կիրառում

Ոռոգման դաշտերի ինժեներական կազմակերպում՝ կապիտալ հարթեցում, ոռոգման ցանցի նախապատրաստում:

Ջրման տեղամասերի ճիշտ կազմակերպում, որը ենթադրում է՝

- ակոսներն անցկացնել ըստ մակերեսի թեքության նվազման,

- ջրման տեղամասերը հարթեցնել այնպես, որ ակոսների ամբողջ երկայնքով միկրոանհարթությունները չգերազանցեն 3-5 սմ-ը,

- կատարել ակոսների կտրվածքի ճիշտ ընտրություն, այնպես, որ i>0.01 թեքությունների ժամանակ ակոսի խորությունը լինի 12-15 սմ, իսկ i<0.01 դեպքում՝ 16-20 սմ:

Ջրման ակոսային եղանակի դեպքում կիրառել ջրման տեխնիկայի տարրերի հետևյալ նպատակահարմար մեծությունները՝

- ակոսների երկարությունները չպետք է գերազանցեն 100 մ-ը,

- ակոսին տրված ջրի ծախսը չպետք է շատ փոքր լինի, այն սահմանվում է 1.0-2.0 լ/վրկ, ըստ որում առաջարկվում է կիրառել կրկնակի ջրման մեթոդը՝ սկզբում առաջարկվող, ապա անմիջապես հետո փոքր ծախսերով:

Այգեգործական և մասամբ լայնաշար մշակաբույսերի ոռոգման համար միկրոոռոգման տարբեր եղանակների (կաթիլային, օջախային, ենթահողային, միկրոանձրևացման և այլն), իսկ հնարավորությունների սահմանափակության դեպքում՝ նշված եղանակների պարզեցված ձևերի կիրառություն:

Երկրագործության վարման բարելավում

Անհրաժեշտ ուշադրություն դարձնել ագրոտեխնիկական միջոցառումների ճիշտ կիրառման վրա, որը ենթադրում է՝

- հողի վարի և մյուս մշակումների կատարում միայն հորիզոնականների ուղղությամբ,

- մշակաբույսերի նպատակահարմար տեղաբաշխում՝ ըստ տեղանքի ռելիեֆի տարրերի,

- հողի հետջրումային մշակման կատարում միայն նրա հասուն վիճակում,

- ջրման ակոսների անցկացում ջրումից անմիջապես առաջ, ոչ շուտ մեկ օրից մինչև ջրումը:

Միջին մակերեսների համար կիրառել գյուղատնտեսական մշակաբույսերի հետևյալ հաջորդականությունը կամ կուլտուրափոխությունը՝ առվույտ (երեք տարի), բանջարանոցային մշակաբույսեր, կարտոֆիլ, ծխախոտ (2 տարի), այնուհետև ցորեն, կամ երկրորդ տարբերակով՝ վաղահաս կարտոֆիլ+խոզանացան, բանջարաբոստանային, գարնանացան հավաքական (միամյա խոտ, եգիպտացորեն և այլն):

Անասնապահական ուղղվածություն ունեցող համայնքներում կիրառել կուլտուրափոխության այլ տարբերակ:

Մշակաբույսերը խմբավորել ըստ ջրապահանջի և ջրտուք կետի իշխման սահմաններում ստեղծել միևնույն մշակաբույսերով զբաղեցրած տարածքներ:

Իրականացնել գյուղմշակաբույսերի գիշերային ջրումներ:

Իրականացնել ջրգող օջախների (հարամիների) դեմ պայքարի անհետաձգելի միջոցառումներ՝

ա) քիչ ջրապահանջ ունեցող մշակաբույսերի մշակում,

բ) միջշարային մեծ տարածքով մշակվող բույսերի մշակություն, առանց այլ մշակաբույսերի համատեղման,

գ) բազմամյա տնկարկներով հողատարածքներում անցում օջախային ոռոգմանը:

Մշակել և իրականացնել նոր տեխնոլոգիաներ՝ հարամիները վերացնելու համար:

Կազմակերպչական հարցերի ապահովում

Ինչպես ողջ հանրապետությունում, այնպես էլ ուսումնասիրված գոտու համայնքներում «Ջրօգտագործողների ընկերությունների և ջրօգտագործողների ընկերությունների միությունների մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված կարգով պետք է ստեղծվեն ջրօգտագործողների ընկերություններ և ջրօգտագործողների ընկերությունների միություններ, որոնց էլ օգտագործման իրավունքով պետք է փոխանցվեն ոռոգման համակարգերը:

ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունը և ՀՀ ջրտնտպետկոմիտեն համապատասխան ծրագրերի շրջանակներում պետք է աջակցեն ջրօգտագործողների ընկերությունների և ջրօգտագործողների ընկերությունների միությունների ստեղծմանն ու կայացմանը՝ ապահովելով նոր ստեղծվող ընկերությունների նախաձեռնող խմբերին, հիմնադիր կոմիտեներին, իրավաբանական, տնտեսագիտական և տեխնիկական հարցերով խորհրդատվություն, կազմակերպելով ուսուցողական դասընթացներ և տրամադրելով նյութական օգնություն:

Ջրօգտագործողների ընկերությունների կողմից իր անդամ և ոչ անդամ ջրօգտագործողների հետ տիպային ձևին համապատասխան պայմանագրի պարտադիր կնքումը, ոռոգման ջրի բաշխման պլան-ժամանակացույցին համապատասխան դրա իրականացումն ու մատակարարված ջրի համար վարձի գանձման ապահովումը:

Ջրամատակարարի կողմից ջրօգտագործող ընկերությունների ներկայացված պլան-ժամանակացույցին կամ միջանկյալ հայտերին համապատասխան անխափան ջրամատակարարման ապահովումը:

Ոռոգման և ագրոտեխնիկական աշխատանքները համայնքներում ճիշտ կազմակերպելու նպատակով ջրօգտագործող ընկերություններում պարտադիր ունենալ համապատասխան մասնագետներ (ինժեներ-մելիորատոր և ագրոնոմ): «Գյուղատնտեսական ծառայությունների» և «Ոռոգման համակարգերի զարգացման» ծրագրերի շրջանակներում անցկացնել վերոհիշյալ մասնագետների ամենամսյա ուսուցում:

Ջրօգտագործող գյուղացիներին խորհրդատվական ծառայություն մատուցելու համար գյուղատնտեսության բարեփոխումների աջակցության ծրագրի շրջանակներում գյուղատնտեսության աջակցության մարզային կենտրոններում (ԳԱՄԿ) ընդգրկել համապատասխան մասնագետներ:

Միջոցներ ձեռք առնել գյուղատնտեսական շրջանառությունից դուրս մնացած ոռոգելի վարելահողերը և տարբեր պատճառներով չմշակվող մյուս հողատեսքերն արտադրության մեջ ներգրավելու համար:

Առաջարկված գերնորմատիվային ոռոգման նորմաները համայնքներում խստագույնս կիրառելու, առաջարկությունների կատարումը տեղերում կազմակերպելու նպատակով առաջարկվում է համապատասխան նյութերն առանձին ձեռնարկով տպագրել և տրամադրել ջրօգտագործողների ընկերությունների, ջրօգտագործողների ընկերությունների միությունների, ԳԱՄԿ-երի, համայնքների և ջրամատակարար ընկերությունների մասնագետներին:

ԾՐԱԳՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՈՒՄԻՑ ՍՊԱՍՎԵԼԻՔ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ ԵՎ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ոռոգման առաջարկվող նորմաների կիրառմամբ և երկրագործության վարման արդյունավետության բարձրացման ուղղությամբ արված առաջարկությունների իրականացումը կհանգեցնի ոռոգման ջրի ծավալների զգալի խնայողության և գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվության բարձրացման: Այսպես՝

- Դիտարկելով ոռոգման ջրի խնայողության հարցը, անդրադառնանք N 1 հավելվածի 3-րդ և 4-րդ տողերում բերված տվյալներին, որոնց տարբերությամբ 52 համայնքների համար տարեկան ստացվում է 42,17 մլն խոր. մ ոռոգման ջրի խնայողություն:

- Գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվության բարձրացման տեսանկյունից խնդիրը դիտելու համար արվել են հետևյալ համեմատությունները:

Ըստ վիճակագրական տվյալների, 1984-1985 թվականներին ուսումնասիրված գոտու տարածաշրջանների միջին բերքատվության ցուցանիշները (տես հավելված 4) համեմատվել են 1997-1999 թվականների և 2002 թ-ի այդ տարածաշրջաններն ընդգրկող մարզերի միջին բերքատվության հետ: Ստացվել է, որ վերջին տվյալներն իրենց մեծությամբ խիստ զիջում են առաջիններին:

Ուսումնասիրված համայնքներում 2002 թ. դիտված բերքատվության փաստացի տվյալների համեմատությունը 1984-1985 թթ. ցուցանիշների հետ (տես հավելված 5) ցույց է տալիս, որ համայնքներում ևս դրանք խիստ նվազել են: Բարձրացել է միայն կարտոֆիլի և ծխախոտի բերքատվությունը, որոնց զբաղեցրած մակերեսները շատ փոքր են:

Համեմատությունները և հաշվարկները ցույց են տալիս, որ աշնանացան ցորենի, առվույտի, լոլիկի և խաղողի բերքատվության նվազումից միայն ստացվում է մեկ հեկտարից միջին հաշվով 292 հազ. դրամի համախառն բերքի կորուստ, որը գոտու մասշտաբով կազմում է մոտ 7 մլրդ դրամ: Ընդունելով շահութաբերությունը 30 տոկոս՝ տեսնում ենք, որ այն մի քանի անգամ գերազանցում է N 3 հավելվածով առաջարկված ոռոգման գերնորմատիվային և գործող նորմաների տարբերությամբ պայմանավորված, ջրի ծավալի՝ 87,68 մլն խմ արժեքին (368,27 մլն դրամ):

Այսպիսով, հետազոտված գոտում ոռոգման առանձնարկված մեթոդների և երկրագործության վարման արդյունավետության բարձրացման վրա կատարվելիք ներդրումները կարդարացվեն լիովին, և կապահովվի գյուղատնտեսական մշակաբույսերի տարեկան 7 մլրդ դրամ արժեքով համախառն բերքի ստացումը:

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության աշխատակազմի ղեկավար-նախարար

Մ. Թոփուզյան

Հավելված 1

Ոռոգման փաստացի, գործող, գերնորմատիվային և առաջարկված գերնորմատիվային նորմաները՝ ըստ համայնքների, խմ/հա*)

N/N	Համայնքները	Ար- մաշ	Սուրե- նավան	Արա- րատ	Ջրա- շեն	Աբով- յան	Նորա- կերտ	Բաղրամյան (Էջմիածնի տարա- ծաշրջան)	Ակնա- լիճ	Պռոշ- յան	Օշա- կան	Սասու- նիկ	Տալվո- րիկ	Բաղրամյան (Բաղրամ- յանի տարա- ծաշրջան)	Արտե- նի	Արա- գած
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17
1.	Փաստացի	7180	6430	6330	8630	9550	8790	11140	11820	4410	4760	5040	6090	5820	9460	9870
2.	Գործող	6100	5950	5850	6150	5500	6750	5600	6450	6250	6100	5650	4850	4950	5650	5800
3.	Գերնորմատիվային	10900	8600	9440	11830	10380	11480	10640	12600	9750	9000	8000	10280	9470	12900	13140
4.	Առաջարկված գերնորմատիվային	9200	8250	9350	9800	10200	9800	9860	11300	9750	9000	8000	8350	8800	9450	10200
5.	Առաջարկվող գերնորմատիվային նորմաների շեղումը գործող նորմաներից, %-ներով	151	139	160	159	185	145	176	175	156	148	142	172	178	167	176

___________________
*) Աղյուսակի թվերը կլորացված են

Հավելված 2

Ոռոգման առաջարկված գերնորմատիվային նորմաները, ջրումների միջինացված թվերը և ջրման նորմաներն Արարատյան հարթավայրի նախալեռնային ցածրադիր գոտու համայնքներում

Հ/Հ	Մարզերը, տարածաշրջանները, համայնքները*)	Ոռոգման առաջարկված գերնորմատիվային նորմաները, մ3/հա	Ջրումների միջինացված թվերը **)	Ջրման նորմաները, ***) մ3/հա
1	2	3	4	5
Արագածոտնի մարզ
Աշտարակի տարածաշրջան
1.	Սասունիկ*	8000	7	1150
2.	Օշական*	9000	9	1000
3.	Ուջան	8500	7	1200
4.	Ոսկեհատ	9000	8	1150
5.	Կոշ	8000	7	1150
6.	Արուճ	8000	7	1150
7.	Արա	8500	8	1050
8.	Նոր Ամանոս	8500	8	1050
9.	Նոր Եդեսիա	8500	8	1050
10.	Շամիրամ	8600	8	1050
Թալինի տարածաշրջան
11.	Արագած*	10200	7	1450
12.	Արտենի*	9450	7	1350
Արմավիրի մարզ
Արմավիրի տարածաշրջան
13.	Մայիսյան	11000	7	1550
Բաղրամյանի տարածաշրջան
14.	Տալվորիկ*	8350	6	1400
15.	Բաղրամյան*	8800	7	1250
16.	Վանանդ	8400	7	1200
17.	«Մաքս Ֆրուտ»	8300	6	1400
18.	Արգինա	8500	7	1200
19.	Շենիկ	8500	7	1200
20.	Արտամետ	8600	7	1250
21.	Արևադաշտ	8600	7	1250
22.	Քարակերտ	9000	7	1300
23.	Դալարիկ	9000	7	1300
24.	Կողբավան	8500	7	1200
25.	Բաղրամյան*	9860	8	1250
26.	Նորակերտ*	9800	8	1250
27.	Ակնալիճ*	11300	7	1600
28.	Ֆերիկ	10500	8	1300
29.	Մերձավան	9800	8	1250
30.	Մուսալեռ	9700	8	1200
31.	Ծաղկալանջ	9700	8	1200
32.	Այգեկ	9700	8	1200
Արարատի մարզ
Արարատի տարածաշրջան
33.	Արմաշ*	9200	8	1150
34.	Սուրենավան*	8250	8	1050
35.	Արարատ*	9350	7	1350
36.	Երասխ	8500	8	1050
37.	Վեդի	8500	7	1200
38.	Գոռավան	8600	7	1250
39.	Դաշտաքար	8000	7	1150
40.	Նոր ուղի	8200	7	1200
Արտաշատի տարածաշրջան
41.	Ջրաշեն*	9800	6	1650
42.	Աբովյան*	10200	8	1300
43.	Դիտակ	10000	8	1250
44.	Նարեկ	9200	7	1300
45.	Բաղրամյան	9300	7	1350
Մասիսի տարածաշրջան
46.	Այնթափ	9500	8	1200
47.	Նոր Խարբերդ	9600	8	1200
Կոտայքի մարզ
Նաիրիի տարածաշրջան
48.	Պռոշյան*	9750	9	1100
49.	Քասախ	9750	9	1100
50.	Զովունի	9200	8	1000
51.	Քանաքեռավան	9000	7	1300
52.	Նոր Երզնկա	8500	8	1050

______________________
*) Հետազոտված համայնքներն են
**) Ջրումների թվերը կլորացված են
***) Ջրման նորմաները կլորացված են մինչև 50-ը

Հավելված 3

Արարատյան հարթավայրի նախալեռնային ցածրադիր գոտու ոռոգման ջրի գերնորմատիվային պահանջարկ ունեցող համայնքներում առաջարկված գերնորմատիվային և գործող ոռոգման նորմաների տարբերությամբ պայմանավորված լրացուցիչ ջրի ծավալների և 2003 թվականի սակագնով պայմանավորված լրացուցիչ ջրի վարձի

Ը/կ	Մարզերը, տարածա- շրջանները համայնքները*	Ընդամենը ոռոգելի հողերը, հա	Փաստացի օգտա- գործվող ոռոգելի հողերը, հա	Ոռոգման գործող նորման, մ3/հա	Ոռոգման առաջարկված գերնոր- մատիվային նորման, մ3/հա	Փաստացի օգտագործվող ոռոգելի հողերի ջրի պահանջը գործող նորմայով հաշված, մլն մ3	Փաստացի օգտա- գործվող ոռոգելի հողերի ջրի պահանջն առաջարկված գերնոր- մատիվային նորմայով հաշված, մլն մ3	Տարբե- րությունը, մլն մ3	Մեկ մ3 ջրի սակագինը, դրամ	Լրացուցիչ օգտա- գործված ջրի արժեքը, մլն դրամ
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Արագածոտնի մարզ
Աշտարակի տարածաշրջան
1.	Սասունիկ*	1028	650	5650	8000	3.673	5.2	1.527	4.2	6.413
2.	Օշական*	698	569	5600	9000	3.186	5.121	1.935	4.2	8.127
3.	Ուջան	682	648	5600	8500	3.629	5.508	1.879	4.2	7.892
4.	Ոսկեհատ	180	152	6100	9000	0.927	1.368	0.441	4.2	1.852
5.	Կոշ	1164	1105	5600	8000	6.188	8.84	2.652	4.2	11.138
6.	Արուճ	715	462	5500	8000	2.541	3.696	1.155	4.2	4.851
7.	Արա	796	343	5650	8500	1.938	2.916	0.978	4.2	4.107
8.	Նոր Ամանոս	478	257	5650	8500	1.452	2.185	0.733	4.2	3.079
9.	Նոր Եդեսիա	1286	352	5650	8500	1.989	2.992	1.003	4.2	4.213
10.	Շամիրամ	1090	222	5600	8600	1.243	1.909	0.666	4.2	2.797
	Ընդամենը տարածաշրջանում									54.47
	Թալինի տարածաշրջան
11.	Արագած*	1801	1407	5800	10200	8.161	14.351	6.19	4.2	25.998
12.	Արտենի*	1610	1672	5650	9450	9.447	15.8	6.353	4.2	26.683
Ընդամենը տարածաշրջանում										52.68
Ընդամենը մարզում`										112.8
Արմավիրի մարզ
Արմավիրի տարածաշրջան
13.	Մայիսյան	450	450	6400	11000	2.88	4.95	2.07	4.2	8.528
Ընդամենը տարածաշրջանում										8.53
Բաղրամյանի տարածաշրջան
14.	Բաղրամյան*	251	110	4950	8800	0.545	0.968	0.423	4.2	1.776
15.	Տալվորիկ*	887	710	4850	8350	3.444	5.929	2.485	4.2	10.437
16.	Վանանդ «Մաքս-ֆրուտ»	478 1250	280 1250	4950 4850	8400 8300	1.386 6.063	2.352 10.375	0.966 4.312	4.2	4.057 18.11
17.	Արգինա	728	640	4950	8500	3.168	5.44	2.272	4.2	9.542
18.	Շենիկ	250	250	4900	8500	1.225	2.125	0.9	4.2	3.78
19.	Արտամետ	298	200	4950	8600	0.99	1.72	0.73	4.2	3.066
20.	Արևադաշտ	230	210	4900	8600	1.029	1.806	0.777	4.2	3.263
21.	Քարակերտ	971	933	5650	9000	5.271	8.397	3.126	4.2	13.129
22.	Դալարիկ	864	550	5650	9000	3.108	4.95	1.842	4.2	7.736
23.	Կողբավան	249	140	5000	8500	0.7	1.19	0.49	4.2	2.058
Ընդամենը տարածաշրջանում										76.95
Էջմիածնի տարածաշրջան
24.	Բաղրամյան*	683.5	350	5600	9860	1.96	3.451	1.491	4.2	6.262
25.	Նորակերտ*	775.6	480	6750	9800	3.24	4.704	1.464	4.2	6.149
26.	Ակնալիճ*	992	536	6450	11300	3.457	6.057	2.6	4.2	10.92
27.	Արշալույս	1023	920	6550	10500	6.026	9.66	3.634	4.2	15.263
28.	Ֆերիկ	150	110	6750	10500	0.743	1.155	0.412	4.2	1.73
29.	Մերձավան	75	120	6550	9800	0.786	1.176	0.39	4.2	1.638
30.	Մուսալեռ	445	395	6550	9700	2.587	3.832	1.245	4.2	5.229
31.	Ծաղկալանջ	285	270	6550	9700	1.769	2.619	0.85	4.2	3.57
32.	Այգեկ	302	242	6550	9700	1.585	2.347	0.762	4.2	3.2
Ընդամենը տարածաշրջանում										53.96
Ընդամենը մարզում`										139.44
Արարատի մարզ
Արարատի տարածաշրջան
33.	Արմաշ*	847	927	6100	9200	5.655	8.528	2.873	4.2	12.067
34.	Սուրենավան*	1280	979	5950	8250	5.825	8.077	2.252	4.2	9.458
35.	Արարատ*	1070	650	5850	9350	3.802	6.077	2.275	4.2	9.555
36.	Երասխ	219	154	5950	8500	0.916	1.309	0.393	4.2	1.651
37.	Վեդի	997	861	6000	8500	5.166	7.319	2.153	4.2	9.043
38.	Գոռավան	445	376	6100	8600	2.294	3.234	0.94	4.2	3.948
39.	Դաշտաքար	206	174	5800	8000	1.009	1.392	0.383	4.2	1.609
40.	Նոր ուղի	164	147	6000	8200	0.882	1.205	0.323	4.2	1.357
Ընդամենը տարածաշրջանում										48.69
Արտաշատի տարածաշրջան
41.	Ջրաշեն*	412	402	6150	9800	2.472	3.94	1.468	4.2	6.166
42.	Աբովյան*	272	200	5500	10200	1.1	2.04	0.94	4.2	3.948
43.	Դիտակ	113	110	5800	10000	0.638	1.1	0.462	4.2	1.94
44.	Նարեկ	382	440	6000	9200	2.64	4.048	1.408	4.2	5.914
45.	Քաղցրաշեն	506	487	6000	9300	2.922	4.529	1.607	4.2	6.749
Ընդամենը տարածաշրջանում										24.72
Մասիսի տարածաշրջան
46.	Այնթափ	580	554	6100	9500	3.379	5.263	1.884	4.2	7.913
47.	Նոր Խարբերդ	325	271	6200	9600	1.68	2.602	0.922	4.2	3.872
Ընդամենը տարածաշրջանում										11.78
Ընդամենը մարզում`										85.19
Կոտայքի մարզ
Նաիրիի տարածաշրջան
48.	Պռոշյան*	952	483	6250	9750	3.019	4.709	1.69	4.2	7.098
49.	Քասախ	544	544	6250	9750	3.4	5.304	1.904	4.2	7.997
50.	Զովունի	584	500	6150	9200	3.075	4.6	1.525	4.2	6.405
51.	Քանաքեռավան	837	741	6000	9000	4.446	6.669	2.223	4.2	9.337
52.	Նոր Երզնկա	506	456	5550	8500	2.531	3.876	1.345	4.2	5.649
Ընդամենը մարզում`										36.49
Ընդամենը`										368.27

_______________
* հետազոտված համայնքներ

Հավելված 4

Գյուղատնտեսական մշակաբույսերի միջին բերքատվությունը (ց/հա) Արարատյան հարթավայրի նախալեռնային ցածրադիր գոտու տարածաշրջաններում 1984-1986 թթ. վիճակագրական տվյալներով

N/N ը/կ	Գյուղատնտե- սական մշակա- բույսերը	Տարածաշրջանները
		Աշտարակի	Նաիրիի	Բաղրամյանի	Արմավիրի	Էջմիածնի	Արտաշատի	Արարատի
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1.	Աշնանացան ցորեն	20.6	19.4	28.5	45.2	50.4	28.0	37.9
2.	Առվույտ	152.7	137.7	126.0	252.0	311.0	281.6	369
3.	Լոլիկ	232	264.6	396	446.0	421.0	508.7	595.0
4.	Կարտոֆիլ	-	-	104	125.0	121.0	94.3	171.0
5.	Խաղող	47.0	64.0	63.7	81.0	96.7	107.3	137.7
6.	Պտուղ	52.3	54.7	38.9	70.2	44.7	61.7	55.1

Հավելված 5

Գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվությունը համայնքներում, ըստ 2002 թ. դաշտային հետազոտությունների տվյալների, ց/հա

Մարզերը	Տարածա- շրջանները	Համայնքները	Աշնա- նացան ցորեն	Բանջա- րեղեն	Կարտո- ֆիլ	Առ- վույտ	Ծխա- խոտ	Պտուղ	Խա- ղող	Ձմե- րուկ	Վա- րունգ
1	2	3	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Արագածոտնի	Թալինի	Արագած	40.0	-	-	120.0	-	80.0	30.0	250.0
		Արտենի	28.0	-	-	90.0	-	67.0	37.0	-
	Աշտարակի	Օշական	25.0	150.0	-	76.0	-	10.0	28.0	-
		Սասունիկ	16.4	100.0	-	-	18.5	3.0	25.0	-
Կոտայքի	Նաիրիի	Պռոշյան	-	120.0	-	66.0	-	5.0	48.0	270.0
Արմավիրի	Բաղրամյանի	Բաղրամյան	28.0	-	-	65.0	-	1.5	-	300.0
		Տալվորիկ	35.0	-	-	67.0	-	2.0	-	-
	Էջմիածնի	Ակնալիճ	23.0	227.0	-	63.0	-	-	35.0	-
		Նորակերտ	17.3	-	122.0	-	21.0	11.0	10.0	-
		Բաղրամյան	16.5	-	-	60.0	22.0	2.0	-	-
Արարատի	Արտաշատի	Ջրաշեն	25.0	210.0	-	75.0	-	5.0	60.0	-
		Աբովյան	32.3	257.0	152.0	-	-	6.0	-	-	250.0
	Արարատի	Սուրենավան	32.0	250.0	-	120.0	-	12.0	35.0	-
		Արմաշ	30.0	310.0	-	93.0	-	10.0	34.0	350.0
		Արարատ	42.0	-	-	100.0	-		65.0	-