«ՎԱՎԵՐԱՑՆՈՒՄ ԵՄ»

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ՆԱԽԱԳԱՀԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՏԱՐ Ռ. ՔՈՉԱՐՅԱՆ

2 ապրիլի 1998 Թ.

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

2 ապրիլի 1998 թվականի N 220

քաղ. Երևան

ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ 1997 ԹՎԱԿԱՆԻ ՏԱՐԵԿԱՆ ԶԵԿՈՒՑԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ

Ի կատարումն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 1997 թվականի նոյեմբերի 4-ի «Միայնակ տարեցների և հաշմանդամների տնային պայմաններում սոցիալական սպասարկումը բարելավելու ծրագիրը հաստատելու մասին» N 485 որոշման 2-րդ կետի «դ» ենթակետի, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է`

1. Հավանություն տալ Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական ապահովության նախարարության ներկայացրած հաշմանդամների հիմնահարցերի վերաբերյալ 1997 թվականի տարեկան զեկուցագրին (կցվում է) և համապատասխան զեկուցագիր ներկայացնել Հայաստանի Հանրապետության Նախագահին:

2. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական ապահովության նախարարությանը` Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարության և շահագրգիռ այլ նախարարությունների, ինչպես նաև հաշմանդամների հասարակական կազմակերպությունների հետ համատեղ`

ա) եռամսյա ժամկետում մշակել և Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ներկայացնել բժշկասոցիալական փորձաքննության պետական ծառայության կանոնադրության նախագիծը.

բ) մինչև 1998 թվականի սեպտեմբերի 1-ը Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարության հետ համատեղ հաստատել բժշկասոցիալական փորձաքննության պետական ծառայության կողմից քաղաքացիների բժշկասոցիալական փորձաքննության ժամանակ օգտագործվող դասակարգիչները և հաշմանդամության խմբերի որոշման չափանիշները:

3. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքաշինության նախարարությանը` տրանսպորտի, կապի և հաղորդակցության գործող միջոցների, ինչպես նաև սոցիալական ենթակառուցվածքի մյուս օբյեկտների նկատմամբ հաշմանդամների պահանջմունքի բավարարման նպատակով 1998 թվականի հուլիսի 1-ից սկսած վերանայել հանրապետության քաղաքների և մյուս բնակավայրերի բարեկարգման, շենքերի ու կառույցների շինարարության և վերակառուցման գործող նորմատիվային փաստաթղթերը` հաշվի առնելով հաշմանդամների համար դրանց մատչելիության ապահովումը:

4. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում 1998 թվականի ապրիլի 2-ից:

Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ

Ռ. Քոչարյան

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՎԻՃԱԿԻ ՄԱՍԻՆ

1997 Թ. ՊԵՏԱԿԱՆ ԶԵԿՈՒՅՑ

Ք. Երեվան

1998 թ.

1. ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Սոցիալական քաղաքականությունը մշակելիս և իրականացնելիս, անհնար է հաշվի չառնել բնակչության առանձին խմբերի առանձնահատկությունները:

Անցումային փուլում առանձնակի կարևորություն են ձեռք բերում բնակչության սոցիալապես խոցելի խմբերի` հատկապես հաշմանդամների հիմնախնդիրները:

ՄԱԿ-ի երաշխավորությունների համաձայն, յուրաքանչյուր անդամ երկիր պետք է պատրաստի ամենամյա պետական զեկույց հաշմանդամների սոցիալական խնդիրների և դրանց լուծման ուղիների վերաբերյալ, որը դիտվում է որպես տվյալ պետության ժողովրդավարության աստիճանն արտահայտող ցուցանիշ:

Սույն զեկույցը պատրաստվել է ՀՀ նախագահի 1997 թ. օգոստոսի 15-ի «Միայնակ տարեցների և հաշմանդամների սոցիալական սպասարկումը բարելավելու միջոցառումների մասին» N ՆԼ-795 հրամանագրի համաձայն` ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունում:

2. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑ

Ընդհանուր առմամբ հաշմանդամության հիմնահարցը ներառում է հետևյալ խնդիրների լուծումը`

- հաշմանդամության կանխարգելում,

- հաշմանդամների բժշկասոցիալական, սոցիալ-հոգեբանական և աշխատանքային վերականգնողական համակարգի ստեղծում,

- վերականգնողական միջոցների արտադրության զարգացում,

- վերականգնողական նշանակության սոցիալական ենթակառույցների ձևավորում,

- հաշմանդամի իրավունքների և հնարավորությունների իրականացման հավասար պայմանների ստեղծման մեխանիզմների մշակում,

- հաշմանդամների նյութական (կենսաթոշակային) և կենցաղային ապահովության համակարգի կատարելագործում,

- հաշմանդամների հիմնահարցերին նվիրված գիտահետազոտական աշխատանքների իրականացում,

- հաշմանդամների հիմնահարցերով զբաղվող մասնագետների պատրաստման համակարգի ստեղծում,

- հաշմանդամության հիմնահարցերի վերաբերյալ միջազգային համագործակցություն: Հաշմանդամության կանխարգելումը ենթադրում է առողջապահական, սոցիալ-հոգեբանական, մասնագիտական և այլ համալիր միջոցառումների իրականացում, որոնք ուղղված են հաշմանդամություն ծնող պատճառների վերացմանը, կյանքի բոլոր բնագավառներում առողջ ապրելակերպի հաստատմանը:

Հաշմանդամության կանխարգելմանն ուղղված պետական քաղաքականության հիմքում դրվում է`

- բուժսպասարկման մատչելիություն բնակչության բոլոր խմբերի համար,

- հաշմանդամություն ծնող պատճառների բազմակողմանի ուսումնասիրություն,

- բնակչության առողջության պահպանման համալիր միջոցառումների իրականացման վրա հիմնած (այդ թվում` նաև շրջակա միջավայրի բարելավման) աշխատանքային բարենպաստ պայմանների ստեղծում, ճանապարհատրանսպորտային և կենցաղային խեղումների կանխարգելում,

- առողջ ապրելակերպի ձևավորում, ընտանիքի ամրապնդում,

- բնածին արատների, մասնագիտական հիվանդությունների վաղ հայտնաբերում և դրանց կանխարգելում,

- իմունիզացիոն ծրագրերի իրականացում տարիքային տարբեր խմբերի համար,

- դժբախտ դեպքերի և արտադրական վնասվածքների նվազեցման նպատակով հատուկ ծրագրերի մշակում,

- դեղորայքի, թմրանյութերի, ալկոհոլի, ծխախոտի և այլ խթանիչների ոչ չափավոր օգտագործման վրա հսկողության սահմանում,

- երեխաների ամենամյա պարտադիր բժշկական հետազոտության անցկացում, բուժագենետիկական ուսումնասիրությունների անցկացում,

- կրթալուսավորչական և քարոզչական աշխատանքների ընդլայնում հաշմանդամություն առաջացնող պատճառների, դրանց կանխարգելման վերաբերյալ,

- ժառանգական, էնդոկրին, հոգեկան, ուռուցքային, ինչպես նաև ալկոհոլի չարաշահման հետևանքով հաշմանդամության առաջացման կանխարգելմանն ուղղված հատուկ ծրագրերի մշակում և իրականացում,

- ֆիզկուլտուրայով և սպորտով զբաղվելու լայն հնարավորությունների ստեղծում բոլորի համար,

- էկոլոգիական և արտակարգ իրավիճակների հետևանքով առաջացած խեղումների վնասվածքների վերլուծություն և աղետների ժամանակ բժշկական առաջին օգնության և փրկարարական աշխատանքների բարելավում:

Հաշմանդամների հիմնահարցերի նկատմամբ միասնական սոցիալական քաղաքականություն իրականացնելու, այդ հարցերով զբաղվող պետական և հասարակական մարմիններին օժանդակելու, ինչպես նաև հաշմանդամների ինտեգրման գործընթացը դյուրացնելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի 1997 թ. մայիսի 5-ի N 168 որոշմամբ ստեղծվել է հաշմանդամների հիմնահարցերի հանրապետական հանձնաժողով:

1997 թ. ընթացքում հանձնաժողովը հրավիրել է 3 նիստ: Քննարկվել են հաշմանդամության կանխարգելման, խմբորոշման, բժշկա-սոցիալ-հոգեբանական վերականգնման, տնային պայմաններում սոցիալական սպասարկման կազմակերպման, վերականգնողական միջոցներով ապահովման, հաշմանդամների հարցերով զբաղվող հասարակական կազմակերպությունների ու նրանց ենթակա ձեռնարկությունների հարկային արտոնությունների մասին և այլ հարցեր:

2.1. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸ

Ստեղծված սոցիալ-տնտեսական իրավիճակում առավել կարևորվում է հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանվածության հիմնահարցերի լուծումը:

Չնայած հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության բնագավառում այսօր հանրապետությունում գործող համեմատաբար զարգացած իրավական բազային առկայությանը, պետությունը դեռևս չի կարողացել լուծել նրանց բոլոր խնդիրները:

Գլխավոր բացթողումը կայանում է նրանում, որ ֆինանսական միջոցների անբավարարության պատճառով գործող իրավական դաշտի նորմերն ու դրույթներն ամբողջությամբ չեն կիրառվում, որի հետևանքով չի ապահովվում հաշմանդամների լիարժեք և բազմակողմանի ինտեգրումը ընտանիք և հասարակություն:

Որպես պարտադիր պայման և պահանջ օրենսդրության ընդունման համար անհրաժեշտ է ֆինանսական ապահովում և երաշխիք, որի բացակայության պատճառով վերջին տարիներին ընդունված շատ օրենսդրական ակտեր չեն կիրառվում, կամ կիրառվում են ոչ ամբողջությամբ:

Հաշմանդամների վերաբերյալ ՄԱԿ-ի հովանավորության ներքո անց են կացվել միջազգային կոնֆերանսներ (1971 թ.` Ռիգայում, 1978 թ.` Մանիլայում, 1982 թ.` Հռոմում, 1992 թ.` Պրահայում և այլն) «Միջազգային վերականգնում» խորագրով: Կոնֆերանսների ժամանակ ընդունվել են եզրակացություններ, հրահանգներ, դրույթներ, որոնք երաշխավորությունների տեսքով ուղարկվել են մասնակից երկրներին:

Հաշմանդամներին վերաբերող օրենսդրությունը (նրանց տրվող իրավունքների, ծառայությունների արտոնությունների, վերականգնման և այլ հարցերի վերաբերյալ) լինում է երեք տիպի.

- ընդհանուր օրենսդրություն ողջ բնակչության համար, որը ներառում է նաև հաշմանդամների հիմնահարցերի վերաբերյալ որոշ դրույթներ,

- հատուկ օրենսդրություն, որը նախատեսված է բոլոր հաշմանդամների համար,

- հատուկ օրենսդրություն, որի դրույթները վերաբերում են միայն որոշակի խմբի պատկանող հաշմանդամներին:

Հատուկ օրենսդրություն պետք է ընդունվի միայն այն դեպքում, երբ ընդհանուր օրենսդրությունը և մյուս նորմատիվ ակտերը չեն լուծում կամ չեն կարող լուծել հաշմանդամների հիմնահարցերը:

Բացի այդ, օրենսդրությունը կլինի ավելի ընդունելի, եթե բնակչության որոշակի խմբեր, պայմանավորված իրենց ֆիզիկական անկարողությամբ, չընդունվեն և չդիտվեն որպես մյուսների վրա դրված ծանր բեռ:

Մյուս կողմից` հատուկ օրենսդրությամբ առանձին խմբերի հաշմանդամների պահանջմունքների բավարարման հարցերին ուշադրություն նվիրելը կարող է հանդիսանալ հասարակության կողմից հաշմանդամների պրոբլեմների խոր ընկալման և տեղեկատվության աղբյուր:

ՀՀ Սահմանադրությունը հռչակում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն է: Սահմանադրության 33 հոդվածում ամրագրված է, որ յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի ծերության, հաշմանդամության, հիվանդության, կերակրողին կորցնելու, գործազրկության և օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում սոցիալական ապահովության իրավունք:

Հայաստանի Հանրապետությունը 1990 թ. միացավ ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի 1975 թ. դեկտեմբերի 9-ին ընդունած հաշմանդամների իրավունքների մասին հռչակագրին, որում նշվում է, որ հաշմանդամներն ունեն մյուս քաղաքացիներին հավասար սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և անձնական իրավունքներ:

1993 թ. մայիսին Հայաստանի Հանրապետության Ազգային Ժողովը ընդունեց օրենք «Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին», որը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության իրավական, տնտեսական և կազմակերպական հիմունքները, երաշխավորում է հաշմանդամների անհատական զարգացման, նրանց կողմից իրենց ընդունակությունների, իրավունքների և ազատությունների իրացման, ՀՀ մյուս քաղաքացիների հետ համահավասար հասարակական կյանքի տնտեսական և սոցիալական բնագավառներին մասնակցելու պայմանների և հնարավորությունների ապահովումը:

Օրենքը կարգավորում է հաշմանդամության կանխարգելման և բժշկական վերականգնման, հաշմանդամների բժշկական սպասարկման և առողջարանային բուժման, աշխատանքային գործունեության, սոցիալական օգնության տրամադրման, վերականգնողական միջոցներով ապահովման, հաշմանդամ երեխաների ուսուցման և դաստիարակության և այլ հարցեր:

Հաշմանդամների բժշկա-աշխատանքային փորձաքննության և վերականգնման գործընթացը իրավական հիմքերի վրա դնելու նպատակով 1997 թ. մշակվել է ԲԱՓՀ-ների նոր կանոնադրության և անձին հաշմանդամ ճանաչելու վերաբերյալ հրահանգի նախագծեր: Հանրապետությունում ԲԱՓՀ-ները մինչև օրս աշխատում են 1956 թ. ընդունված հրահանգով:

Հաշմանդամների նյութական ապահովության հիմնական միջոցը կենսաթոշակն է, որի նշանակման, վճարման հիմքերը ամրագրված են «ՀՀ քաղաքացիների կենսաթոշակային ապահովության մասին» 1995 թ. դեկտեմբերին ընդունված ՀՀ օրենքում:

ՀՀ տարբեր օրենքներ սահմանում են հաշմանդամների հարկային արտոնությունները:

Հաշմանդամների հասարակական կազմակերպությունների այն ուսումնաարտադրական և մյուս ձեռնարկությունները, հիմնարկներն ու կազմակերպությունները, որոնցում աշխատողների ընդհանուր թվաքանակի առնվազը 50 տոկոսը կազմում են հաշմանդամներ, ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով, ազատվում են շահութահարկի և ավելացված արժեքի հարկի վճարումներից: Հարկերից ազատվում են նաև պրոթեզա-օրթոպեդիկ նշանակության և հաշմանդամների համար նախատեսված վերականգնողական պարագաների արտադրությունը:

«Եկամտահարկի մասին» 1997 թ. դեկտեմբերի 27-ին ընդունված ՀՀ օրենքի համաձայն, I և II խմբերի հաշմանդամների ստացած եկամուտը յուրաքանչյուր ամսվա համար նվազեցվում է քսան հազար դրամի չափով և այնուհետև մնացած մասից պահվում եկամտահարկ:

8 հազար դրամով նվազեցվում է համատեղ ապրող և մշտական խնամք պահանջող մանկուց հաշմանդամ և խնամքի տակ I խմբի հաշմանդամ ունեցող անձանց, ինչպես նաև խնամքի տակ տարիքային կենսաթոշակառու ծնողներ կամ անչափահասներ ունեցող III խմբի հաշմանդամների ստացած ամսական եկամուտը:

«Գույքահարկի մասին» 1997 թ. դեկտեմբերի 27-ի ՀՀ օրենքի համաձայն, հաշմանդամները գույքահարկի վճարման արտոնություն կարելի է ասել չունեն, ի տարբերություն 1995 թ. նույն օրենքի, որով հաշմանդամների համար վերապահված էր գույքահարկի վճարման որոշակի արտոնություն (գույքի արժեքի մեջ նվազագույն աշխատավարձի 1000-պատիկը կազմող մասը չէր հարկվում):

«Պետական տուրքի մասին» 1997 թ. դեկտեմբերի 27-ի ՀՀ օրենքի համաձայն, հաշմանդամները օգտվում են նոտարական գործողություններ իրականացնող մարմիններում պետական տուրքի գծով արտոնություններից (որոշ գործարքների դեպքում` ընդհանրապես ազատվում են):

«Պարտադիր սոցիալական ապահովագրության վճարների մասին» 1997 թ. դեկտեմբերի 26-ի ՀՀ օրենքի համաձայն հաշմանդամների հասարակական կազմակերպությունների, այն ձեռնարկությունների, տնտեսական միավորումների, հիմնարկների, ուսումնական հաստատությունների և կազմակերպությունների համար, որտեղ աշխատողների և սովորողների ոչ պակաս 50 տոկսը հաշմանդամ են, սոցիալական վճարների դրույքաչափը սահմանված է աշխատանքի վարձատրությանն ուղղված միջոցների ընդհանուր գումարի 5 տոկոսի չափով:

Նախկինում «Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» և «Զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների սոցիալական ապահովության մասին» ՀՀ օրենքներում հաշմանդամների համար սահմանված տրանսպորտային և բնակ-կենցաղային արտոնությունները 1997 թվականի հուլիսից փոխարինվել են դրամական փոխհատուցումներով (ավելի մանրամասն` հաշմանդամների նյութական ապահովության վերաբերյալ բաժնում):

Ուսումնասիրելով համաշխարհային փորձը, ինչպես նաև հիմնվելով մեր հանրապետությունում վերջին տարիներին ընդունված իրավական ակտերի վերլուծության վրա, հանգում ենք այն եզրակացության, որ հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության ոլորտի օրինաստեղծ գործունեությունը պետք է.

- հիմնվի ՀՀ Սահմանադրության համապատասխան դրույթների վրա և մարդու իրավունքների պաշտպանության համընդհանուր ճանաչում գտած սկզբունքներին համապատասխան ունենա ինքնուրույն տարրեր,

- նախատեսի սոցիալական պաշտպանության երաշխիքներ ելնելով անհատի փաստացի իրական վիճակից,

- սահմանի անձի սոցիալական պաշտպանվածությունը լիովին ապահովող նյութական օգնության ծավալը,

- արտացոլի հաշմանդամների` հասարակությունում և ընտանիքում ինտեգրման բոլոր միջոցառումները և ապահովի դրանց իրականացման տնտեսական և իրավական հիմքերն ու մեխանիզմները:

Օրենքներում պետք է գերիշխեն այնպիսի սկզբունքներ, ինչպիսիք են հավասար հնարավորությունների ապահովումը, սոցիալական արդարության պահպանումը, օգնության հասցեականությունը և այլն:

3. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՎԻՃԱԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

3.1. ՎԻՃԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ՏՎՅԱԼՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Հանրապետությունում բժշկա-աշխատանքային փորձաքննություն իրականացնում են 22 բժշկա-աշխատանքային փորձաքննական հանձնաժողով (ԲԱՓՀ), որից 3-ը հանրապետական (մեկը` աչքի), 19-ը` առաջնային: ԲԱՓՀ-ներում աշխատող բժիշկների թիվը 1998 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ կազմել է 69, որից 12-ը աշխատում են հանրապետական, իսկ 57-ը` առաջնային ԲԱՓՀ-ներում:

Այսօր ԲԱՓՀ-ները իրենց գործունեությունը իրականացնում են հիմք ընդունելով Հայկական ՍՍՀ Մինիստրների խորհրդի և Արհեստակցական միությունների հայկական հանրապետական խորհրդի կողմից 1985 թ. հաստատված կանոնադրությունը և նախկին ՍՍՀՄ Մինիստրների Սովետի կողմից 1956 թ. ընդունված «Անձին հաշմանդամ ճանաչելու կարգի մասին» հրահանգը:

Ներկայումս փոխվել է մոտեցումը անձին հաշմանդամ ճանաչելու հիմքերի և չափանիշների նկատմամբ:

Հաշմանդամների փորձաքննությունը կարգավորող նորմատիվ ակտերի կատարելագործման նպատակով ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը մշակել է բժշկա-սոցիալական փորձաքննական հանձնաժողովների կանոնադրության նախագիծը, ինչպես նաև փորձաքննության ժամանակ օգտագործվող դասակարգումները և չափանիշները:

Հայաստանի Հանրապետությունում, ինչպես նաև նախկին ԽՍՀՄ երկրներում, հաշմանդամության հիմքում ընկած էր անձի աշխատունակության կորստի կամ նվազեցման աստիճանը, ինչը թույլ չէր տալիս բացահայտել կենսագործունեության սահմանափակ հնարավորություններ ունեցող բոլոր անձանց, որոնք այդ պատճառով կարիք ունեին սոցիալական աջակցության և պաշտպանության:

Նախատեսվում է բժշկա-սոցիալական փորձաքննության տեղեկատվական-վերլուծական բազայի ստեղծում, ժամանակակից մոտեցումներին համապատասխանող բժշկա-սոցիալական փորձաքննության հաշվետվությունների և վիճակագրական այլ ձևերի մշակում:

Բացի այդ, վերջին շրջանում զգալիորեն թուլացել է ԲԱՓՀ-ների և բուժ.հիմնարկների միջև փոխադարձ կապը: Այսպես` ԲԱՓՀ ուղարկված հաշմանդամության ոչ ենթակա անձանց թիվը 1997 թ. կազմել է 2,8 տոկոս նախորդ տարվա 2,6 տոկոսի փոխարեն, նվազել են ԲԱՓՀ-ի թույլտվությամբ անաշխատունակության թերթիկների երկարացման դեպքերը` նախորդ տարվա 6,3 տոկոսի փոխարեն 3,8 տոկոս 1997 թ-ին:

1998 թ. հունվարի 1-ի գրությամբ ՀՀ-ում հաշվվում է 100,666 հաշմանդամ, որը կազմում է բնակչության ընդհանուր թվի մոտ 3 տոկոսը:

Սկսած 1994 թ. զգալիորեն պակասել է ԲԱՓՀ-ներում քննվածների թիվը: Եթե 1994 թ. քննվել են 56790 քաղաքացիներ, ապա 1995 թ.` 52485, 1996 թ.` 49143, 1997 թ.` 49421: Նույն տարեթվերին առաջնակի քննվածների թվաքանակները համապատասխանաբար կազմել են` 18002, 14018, 12654, 13313:

Հաշմանդամության վերաբերյալ առանձին ցուցանիշները ըստ տարիների բերված են N 1 և N 2 աղյուսակներում:

Աղյուսակ թիվ 1

ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐԸ ԸՍՏ ՏԱՐԻՆԵՐԻ

Տարե- թիվ	Քննված- ների ընդհանուր թիվը	Առաջ- նակի քննված- ների թիվը	Աշխա- տու- նակ տարիք (%)	Ճանաչ- վել են հաշման- դամ (%)	Երկարաց- ված է անաշխա- տունա- կության թերթիկը (%)	ճանաչ- վել են աշխա- տունակ (%)	Կրկնակի վերաքնն- վածների թիվը	Ճանաչվել են հաշմանդամ ըստ խմբերի (%)			Ճանաչ- վել են աշխա- տունակ	Մասնակի վերականգ- նված
								I	II	III
1994	56790	18002	67.0	87.4	8.0	4.6	38788	4.2	57.7	35.4	2.7	4.8
1995	52485	14018	88.9	88.9	7.2	3.9	38410	4.1	59.0	35.0	1.9	4.3
1996	49143	12654	91.0	91.0	6.3	2.7	36429	4.2	60.1	34.0	1.7	4.3
1997	49382	13313	52.0	93.4	3.8	2.6	35905	3.8	61.7	32.5	1.8	4.1

Աղյուսակ թիվ 2

ԱՌԱՋՆԱԿԻ ՀԱՇՄԱՆԴԱՄ ՃԱՆԱՉՎԱԾՆԵՐԸ

	Ըստ հաշման- դամության խմբերի (%)			Ըստ հիվանդությունների
Տարե- թիվ	I	II	III	Սիրտ- անոթային	Ներվային համակար.	Չարորակ նորագոյա- ցումներ	Վնասվածք- ներ և խեղումներ	Հոգեկան հիվանդութ.	Էնդոկրին հիվանդութ.	Տուբեր- կուլյոզ
1994	12.3	61.2	26.5	19.8	16.7	10.7	13.5	6.3	4.8	2.0
1995	11.2	64.3	24.5	19.0	15.0	11.6	11.0	8.2	5.7	3.8
1996	11.7	66.4	21.9	22.1	14.0	13.7	9.2	7.0	5.6	3.3
1997	12.1	69.3	18.6	25.0	15.9	13.8	7.6	6.1	5.4	2.8

ԲԱՓՀ-ներում քննվածների թվի նվազումը բացատրվում է առողջապահական համակարգից օգտվելու դժվարամատչելիությամբ և երկրորդը` բնակչության արտագաղթով:

Հանրապետությունում 1997 թ. ընթացքում քննվել և վերաքննվել են 49421 մարդ, որից հաշմանդամ են ճանաչվել 48550-ը, այսինքն առաջնակի քննվածների 93,4 տոկոսը, կրկնակի քննվածների շուրջ 98 տոկոսը ճանաչվել են հաշմանդամ:

Ըստ հիվանդության պատկերի առաջնակի հաշմանդամ ճանաչված անձանց մեջ ամենամեծ տեսակարար կշիռ ունեն սիրտ-անոթային հիվանդությունները` 25 տոկոս, այնուհետև` ներվային համակարգի հիվանդությունները` 15,9 տոկոս և չարորակ նորագոյացությունները` 13,8 տոկոս: Հանրապետությունում 1997 թ-ին 1996 թ-ի նկատմամբ 3 տոկոսով բարձրացել է սիրտ-անոթային հիվանդությունների, 2 տոկոսով ներվային հիվանդությունների հետևանքով հաշմանդամ ճանաչված անձանց թիվը:

Առաջնակի քննվածներից միայն 57 տոկոսն է աշխատունակ տարիքի, 1996 թ. այդ ցուցանիշը եղել է 62 տոկոս: Ընդհակառակը, աճել է կենսաթոշակային տարիքի հաշմանդամների թիվը, ինչը կապված է հաշմանդամներին տրվող արտոնությունների կամ փոխհատուցումների հետ:

Ըստ հաշմանդամության խմբերի 1997 թ. միջին հանրապետական ցուցանիշները կազմել են` I խումբ` 12,3 տոկոս, II խումբ` 69,1 տոկոս, III խումբ` 18,6 տոկոս:

Հանրապետության գրեթե բոլոր մարզերում գերակշռում է սիրտ-անոթային հիվանդությունների հետևանքով հաշմանդամ դարձած անձինք, այն հատկապես բարձր է Երևանի Կենտրոնականի տարածքում` 35 տոկոս, Խորհրդայինում` 33,5 տոկոս և Սյունիքի մարզում` 30,3 տոկոս, միջին հանրապետական 25 տոկոսի դեպքում: Ներվային հիվանդություններով պայմանավորված հաշմանդամությունը բարձր տոկոս է կազմում Արաբկիրի տարածքում` 20,7 տոկոս և Կոտայքի մարզում` 21,3 տոկոս, հանրապետությունում միջին ցուցանիշը` 15,9 տոկոս է:

Չարորակ հիվանդություններով պայմանավորված հաշմանդամների թիվը բարձր է Շահումյանի տարածքում` 18,1 տոկոս և Արաբկիրի տարածքում` 17,1 տոկոս, այն դեպքում, երբ հանրապետությունում միջին ցուցանիշը կազմում է 13,8 տոկոս:

Առաջին խմբի հաշմանդամ ճանաչվածների թիվը Արարատի մարզում կազմել է 17,3 տոկոս, Էրեբունու տարածքում` 14,7 տոկոս, իակ հանրապետությունում միջին ցուցանիշը` 12,1 տոկոս է:

Կրկնակի վերաքննվածներից աշխատունակ է ճանաչվել 649 մարդ, որը կազմում է ընդհանուր թվի 1,9 տոկոսը, նախորդ տարվա 1,7 տոկոսի փոխարեն:

Հաշմանդամության վերաբերյալ 1997 թ. տվյալները բերված են N 3-5 աղյուսակներում:

ԲԱՓՀ-ները նաև երաշխավորագրեր են տալիս հաշմանդամներին վերականգնողական միջոցների անհրաժեշտության վերաբերյալ:

3.2. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՈՒԹՅՈՒՆ ԱՌԱՋԱՑՆՈՂ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ

Հաշմանդամություն առաջացնող բազմաթիվ պատճառները խոշորացված ձևով կարելի է ներկայացնել հետևյալ տեսքով`

- բնակչության զգալի մասի անվճարունակությամբ պայմանավորված բժշկական ծառայությունների դժվարամատչելիություն.

- բնական աղետներ.

- հասարակական-քաղաքական և տնտեսական իրավիճակ.

- աշխատանքային խեղումներ և արտադրական վնասվածքներ, դժբախտ պատահարներ.

- ժառանգական և բնածին արատներով հիվանդություններ.

- ընդհանուր հիվանդություններ:

Հաշմանդամության կանխարգելման ծրագրերի հիմքում պետք է դրված լինեն հաշմանդամություն առաջացնող պատճառների ուսումնասիրությունը և վերլուծությունը:

Նման համակարգի ստեղծումը այսօր հրատապ խնդիր է:

4. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԸ

4.1. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ԲԺՇԿԱ-ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԸ

Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանվածության համակարգում կարևորվում է հաշմանդամների վերականգնումը:

Վերականգնումը գործընթաց է, որի նպատակն է օգնել հաշմանդամներին հասնելու կենսագործունեության լավագույն ֆիզիկական, մտավոր, հոգեկան և սոցիալական գործունեության մակարդակի և աջակցել նրանց հասարակության մեջ ինտեգրվելու:

Հաշմանդամի վերականգնումը ներառում է անձի բժշկական, աշխատանքային, հոգեբանական և սոցիալական վերականգնմանն ուղղված համալիր միջոցառումների համակցություն:

Բժշկական վերականգնումը մարդու օրգանիզմի բնածին արատների, հիվանդությունների կամ վնասվածքների հետևանքով խախտված ֆունկցիոնալ հնարավորությունների բժշկական միջոցներով վերականգնմանն ու փոխարինմանն ուղղված գործընթաց է:

Կազմակերպչական առումով այն ձևավորվում է հատուկ մասնագիտացված բժշկական վերականգնողական կենտրոնների ստեղծման միջոցով:

Վերականգնման գործընթացի արդյունավետությունը պայմանավորված է բժշկական գործողությունները սոցիալական, հոգեբանական և աշխատանքային վերականգնմանն ուղղված միջոցառումների հետ զուգակցմամբ:

Ընդհանուր բժշկական վերականգնման հիմքում ընկած է վերականգնողական թերապիան և վերականգնողական վիրաբուժությունը:

Վերականգնողական վիրաբուժության մեթոդները թույլ են տալիս զգալի չափով (70-80 տոկոս) վերականգնել վնասված հոդերի ֆունկցիոնալ կարողությունները այն դեպքում, երբ ցանկացած կոնսերվատիվ մեթոդներն արդեն արդյունավետ չեն:

Տարիներ շարունակ հանրապետությունում գործում են բժշկական վերականգնման տարբեր ուղղվածության ծառայություններ` հակատուբերկուլյոզային, նյարդահոգեբանական, սիրտ-անոթային և այլն: Բացի բուժհիմնարկներից վերականգնողական բուժում անց է կացվում նաև առողջարանների հատուկ բաժանմունքներում:

Մինչ օրս հանրապետությունում վերականգնման պետական միասնական համակարգ գոյություն չունի, իսկ դրա առանձին տեսակներն ու ձևերը իրականացվում են տարբեր նախարարությունների, գերատեսչությունների հաստատություններում:

Մշակված չեն հաշմանդամների վերականգնման գործընթացի մեթոդոլոգիական մոտեցումները և սկզբունքները:

Վերականգնողական հիմնարկների տարանջատվածությունը թույլ չի տալիս իրականացնել վերականգնման համար անհրաժեշտ գործընթացների անընդհատությունը և բազմափուլությունը: Չկա տարբերակցված մոտեցում հաշմանդամների վերականգնմանը, ոչ միշտ են հաշվի առնվում նրանց անհատական ֆիզիկական և հոգեբանական առանձնահատկությունները և վերականգնողական ներուժը: Չեն բավարարում վերականգնող մասնագետները:

Հանրապետությունում հիվանդների և հաշմանդամների բժշկական վերականգնումը իրականացնում են ՀՀ առողջապահության և ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունների ստորաբաժանումները:

ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարության վերականգնողական կենտրոնը բազմապրոֆիլ առողջապահական հաստատություն է, որտեղ ստորին և վերին վերջույթների պրոթեզավորման կարիք ունեցող հաշմանդամները անցնում են վերականգնողական թերապիայի կուրս, իսկ անհրաժեշտության դեպքում ենթարկվում նաև ռեկոնստրուկտիվ վիրահատության: Կենտրոնում վերականգնողական բուժում են ստանում նաև շարժողական և խոսքի խանգարումներով անձինք, որոնց գերակշիռ մասը հաշմանդամներ են: Հաշմանդամների բուժումը իրականացվում է անվճար, պետբյուջեի միջոցների հաշվին, ավելին, լուծված է նաև նրանց սննդի կազմակերպման հարցը: Այստեղ վերականգնողական բուժում են ստանում 700-800 հաշմանդամ:

Հաշմանդամների բժշկա-սոցիալական վերականգնումը լիարժեք չի լինի, եթե անտեսվի նրանց հոգեբանական վերականգնումը: Կենտրոնում գործում է հոգեբույժների խումբ, որի արհեստավարժ աշխատանքի արդյունքում անձն ազատվում է հաշմանդամության կամ հիվանդության հետևանքով հոգեբանական բարդույթներից, ձեռք բերում իր հնարավորությունների նկատմամբ հավատ և վստահություն:

Հոգեբանական վերականգնումը գործընթաց է, որն իրականացվում է բուժման հետ համատեղ և հաշմանդամի միկրոշրջապատում, այսինքն անձը չի առանձնացվում իր ընտանիքից և միջավայրից: Հոգեթերապիա է անցկացվում նաև ընտանիքի անդամների հետ:

ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարության հոգեկան առողջության «Սթրես» կենտրոնը իրականացնում է հոգեկան խանգարում ունեցող քաղաքացիների բժշկա-հոգեբանական վերականգնում, ինչպես նաև կատարում գիտական հետազոտություններ այդ հարցերով: Հաշմանդամների բժշկական ծառայությունների մատուցումը այս կենտրոնում նույնպես կատարվում է անվճար, պետական բյուջեի միջոցների հաշվին:

1997 թ. ընթացքում ՀՀ սոցիալական ապահովության համակարգում գործող կենտրոններում վերականգնողական բուժում են անցել շուրջ 100 նյարդաբանական հիվանդներ` շարժողական և խոսքի գործառնությունների խանգարումներով:

Կենտրոնը համալրված է կլինիկական պատշաճ բազայով` ֆիզիոթերապիայով, բուժական ֆիզկուլտուրայով, տորֆով և լոգանքաբուժությամբ: Գործում են վերականգնողական պրոֆիլի բոլոր անհրաժեշտ` խոսքի ուղղման, հոգեբանական թերապիայի, կենցաղային վերահարմարեցման, սոցիալական աշխատողի ծառայությունները, աշխատանքային ուսուցման հատուկ արհեստանոցը և այլն:

Միջազգային հետվնասվածքային վերականգնողական կենտրոնը կառուցվել է 1988 թ. աղետալի երկրաշարժի առիթով, Միջազգային Կարմիր Խաչի Ֆեդերացիայի, աշխարհի 22 երկրների կառավարությունների հովանավորությամբ:

Կենտրոնում հաշվառվել են ողնուղեղի վնասվածք ունեցող 1034 հիվանդներ, որոնցից 280-ը` Երևանից, 179-ը` երկրաշարժի գոտուց, 21-ը` Ռուսաստանից և 84-ը` Վրաստանից:

Կենտրոնում հաշվառված հաշմանդամներից ողնուղեղի վնասվածք ունեն ավելի շատ տղամարդիկ, քան կանայք, ըստ որում, նրանց գերակշռող մասը կյանքի ակտիվ, աշխատունակ շրջանում գտնվողներն են. (16-ից մինչև 60 տարեկան): Վերոգրյալի մասին տվյալները բերված են ստորև.

Տարիքը	Իգական	Արական	Ընդամենը
Մինչև 16 տ.	6	12	18
Մինչև 45	135	421	556
Մինչև 60	55	153	208
60 տ. և ավելի	54	85	139
Ընդամենը	250	671	921

1995-97 թթ. կենտրոնում բուժում են ստացել համապատասխանաբար 198, 176 և 172 հաշմանդամներ: Ֆինանսական խնդիրների պատճառով կենտրոնը ներկայումս հնարավորություն չունի գործելու ողջ հզորությամբ:

Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարության կուրորտաբանության և ֆիզիկական բժշկության գիտահետազոտական ինստիտուտը (ԿևՖԲ ԳՀԻ) լինելով կլինիկական բնույթի գիտական հիմնարկություն` ինստիտուտը պարունակում է կլինիկական բաժանմունքներ, որտեղ կարող են ապաքինվել բավականին լայն ընդգրկման հիվանդություններով տառապող անձինք:

Հաշմանդամները բուժական և վերականգնողական օգնությունը ստանում են պետպատվերի շրջանակներում:

Վերականգնողական բուժման արդյունավետ ձևերից մեկն է` առողջարանային բուժումը:

1996 թ. հանրապետության առողջարաններում վերականգնողական բուժում ստացած 2151 հիվանդներից առողջական վիճակը բարելավվել է 2058-ի մոտ, 1997 թ. այդ ցուցանիշները համապատասխանաբար կազմում են 2350 և 2268:

Վերջին տարիներին, խիստ վատթարացել է հաշմանդամներին առողջարանային բուժման կազմակերպումը: Այսպիսով, եթե 1990 թ. հաշմանդամների համար նախատեսվում էր 2500-3000 անվճար առողջարանային և հանգստյան տան ուղեգրեր, ապա 1996-97 թթ. հաշմանդամներին տրամադրվել է ընդհամնեը 300-320 ուղեգիր:

4.2. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԸ և ԶԲԱՂՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

Անլիարժեքության բարդույթով տառապող հաշմանդամներին կյանքի կոչելու միջոցներից մեկը հաշմանդամի վերականգնման ծրագրով ցուցված աշխատանքային թերապիան է, որի իրականացման համար անհրաժեշտ է ստեղծել համապատասխան աշխատատեղեր, նոր մասնագիտությունների ուսուցման խմբեր: Սա հրատապ է, հատկապես երիտասարդ տարիքի հաշմանդամների համար: Տեղեկության կարգով նշենք, որ 40 տարեկանից ցածր տարիք ունեցող հաշմանդամների թիվը II և III խմբերի բոլոր հաշմանդամների մեջ կազմում է շուրջ 90 տոկոս, և հատկապես այս տարիքի հաշմանդամների շրջանում հատուկ վերամասնագիտացման դասընթացների կազմակերպումը տալիս է զգալի արդյունք:

Հաշմանդամների աշխատանքային գործունեությունը առաջին հերթին կարևորվում է սոցիալ-հոգեբանական և բարոյական տեսակետներից, քանի որ բնակչության այդ կատեգորիային հանրօգուտ աշխատանքին հաղորդակից դարձնելը նպաստում է նրանց ինքնորոշմանը, ինչպես նաև վերացնում հոգեբանական պատնեշը հաշմանդամ և առողջ ու աշխատունակ անձանց միջև:

Հատուկ աշխատանքային ռեժիմի և պայմանների կարիք ունեցող հաշմանդամները ձեռնարկություններում հաճախ դառնում են «անշահավետ» և, որպես կանոն, կրճատվում են առաջնահերթ: Իսկ ստեղծված տնտեսական իրավիճակում նրանց աշխատանքի հետագա տեղավորումը ծայրաստիճան դժվարանում է: Ուստի, տեղի է ունենում չզբաղված հաշմանդամների թվի աճ, ընդ որում նրանց աշխատանք փնտրելու ժամանակահատվածը գերազանցում է աշխատանք փնտրող բնակչության այլ կատեգորիաներինը:

Հաշմանդամների զբաղվածության ապահովման պետական երաշխիքների իրականացման կարգն ու պայմանները սահմանվում են «Բնակչության զբաղվածության մասին» ՀՀ օրենքով, ըստ որի հաշմանդամներին աշխատանքի տեղավորելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը գործատուների համար սահմանում է աշխատանքի տեղավորման կամ համապատասխան նոր աշխատատեղերի ստեղծման կայուն քվոտաներ: Եթե գործատուն, անկախ պատճառներից, ըստ սահմանված քվոտայի չի կատարում աշխատանքի տեղավորման կամ համապատասխան նոր աշխատատեղերի ստեղծման պահանջները, յուրաքանչյուր չհատկացված կամ չստեղծված աշխատատեղի դիմաց զբաղվածության հիմնադրամ է մուծում տուգանք` մեկ աշխատողի տարեկան միջին աշխատավարձի չափով:

Հաշմանդամներին աշխատանքի տեղավորելու նպատակով զբաղվածության պետական ծառայությունը, գործատուների հետ համաձայնեցնելով, նրանց մոտ կարող է հիմնել առանձին մասնագիտացված ձեռնարկություններ, կազմակերպել հաշմանդամների մասնագիտական ուսուցումը` զբաղվածության հիմնադրամի և համայնքի բյուջեի միջոցների հաշվին:

Համաձայն ՀՀ Կառավարության 1997 թ. հունիսի 25-ի N 222 որոշման, աշխատանքի տեղավորման գործում դժվարություններ կրող և հատուկ մասնագիտական ուսուցման, խորհրդատվության, աշխատանքի վերականգնման և սոցիալական աջակցության կարիք ունեցող աշխատանք փնտրող հաշմանդամներին լրացուցիչ երաշխիքներ տալու և համապատասխան պայմաններ ստեղծելու նպատակով զբաղվածության պետական ծառայության տարածքային մարմինները մշակում են հաշմանդամների զբաղվածության ապահովման և մասնագիտական վերականգնման տարածքային նպատակային ծրագրեր, ելնելով աշխատաշուկայի իրավիճակի վերլուծությունից և կանխատեսումից:

Աշխատանքային վերականգնման գործընթացը պետք է բավարարի հետևյալ պահանջներին`

1. Հաշմանդամներին անհրաժեշտ է առաջարկել այնպիսի աշխատանքներ, որոնք կհամապատասխանեն նրանց կրթական, մասնագիտական նախկինում ձեռք բերված հնարավորություններին և, փաստորեն, կհանդիսանան դրանց տրամաբանական շարունակությունը:

2. Աշխատանքային գործընթացի բնույթը պետք է համապատասխանի հաշմանդամի ֆիզիկական հնարավորություններին և ոչ մի դեպքում բացասաբար չանդրադառնա ունեցած հիվանդության ընթացքի վրա:

3. Աշխատանքային գործունեությունը պետք է նպաստի օրգանիզմի հարմարեցման նոր մեխանիզմների ձևավորմանն ու զարգացմանը:

4. Աշխատանքային պայմանները պետք է լինեն օպտիմալ` բացառելով վնասակար գործոնների առկայությունը:

5. Բժշկա-վերականգնողական հանձնաժողովի կողմից պետք է պարբերաբար ստուգվի նրանց առողջական վիճակը` պարզելու համար հիվանդության զարգացումը և սոցիալ-հոգեբանական փոփոխությունների ուղղությունը:

Աշխատանք փնտրող հաշմանդամների աշխատանքի տեղավորման տարբերակներն են.

- ձեռնարկություններ, որոնցում նրանց համար ստեղծված չեն հատուկ աշխատատեղեր.

- հատուկ սարքավորված աշխատատեղերով ձեռնարկություններ.

- հատուկ արտադրամասեր (տեղամասեր).

- հաշմանդամների աշխատուժը օգտագործող ձեռնարկություններ, այդ թվում` հաշմանդամների հասարակական միավորումներին պատկանող ձեռնարկություններ.

- ձեռնարկատիրական գործունեություն (տնայնագործություն):

Միաժամանակ պետք է նշել, որ այսօր քիչ թվով հաշմանդամներ են դիմել զբաղվածության ծառայություններին աշխատանք փնտրելու և վերջին հաշվով` աշխատանքի տեղավորվելու նպատակով: Նույնիսկ աշխատանք փնտրող հաշմանդամների փոքր թվի պարագայում, ըստ զբաղվածության պետական ծառայության գնահատման, հաշմանդամների աշխատանքի տեղավորման խնդիրը կարելի է համարել ծայրաստիճան ծանր:

Ցավոք, ներկա տնտեսական իրավիճակում սովորական ձեռնարկությունների հետ մեկտեղ տեղի է ունենում հաշմանդամների և այլ անպաշտպան խավերի աշխատանքի համար տասնամյակների ընթացքում կազմավորված մասնագիտացված ձեռնարկությունների համակարգի քայքայում:

Ներկայիս տնտեսության կառուցվածքային փոփոխությունների պայմաններում աշխատանք փնտրող անձանց, այդ թվում նաև հաշմանդամների մասնագիտական կողմնորոշումը, բավականին դժվարացել է:

Թերևս կարելի է վստահորեն պնդել, որ մեր հանրապետությունում հաշմանդամների աշխատանքի վերականգնման գործում մասնագիտական կողմնորոշումը առավել թույլ և տեսականորեն պակաս մշակված օղակներից մեկն է:

ԲԱՓՀ-ների կողմից կատարվող նախնական մասնագիտական կողմնորոշումը ապահովված չէ մեթոդապես, հագեցված չէ տեխնիկական միջոցներով և չի համալրված անհրաժեշտ մասնագետներով: Ուստի, նրանց մասնագիտական կողմնորոշման խորհրդատվությունը առավելապես վերացական և ընդհանրացված բնույթ ունի: Նույն իրավիճակն է նաև զբաղվածության պետական ծառայության մարմիններում, որտեղ մասնագիտական կողմնորոշման խորհրդատվությունը գործնականում վերածվում է լավագույն դեպքում մասնագիտական տեղեկատվության կամ էլ աշխատանքի և զբաղվածության ոլորտի օրենսդրության պարզաբանման:

Այսպիսով, երկու դեպքերում էլ հաշմանդամների մասնագիտության, ինչպես նաև մասնագիտական ուսուցման համար ուսումնական հաստատության ընտրությունը կատարվում է մոտավորապես և դա այն դեպքում, երբ հաշմանդամների մասնագիտական պատրաստվածության մակարդակը ամենաորոշիչն է աշխատանքային գործընթացում հաշմանդամների ինտեգրման արդյունավետության հարցում:

Հաշմանդամների մեծամասնության մասնագիտական ուսուցումը սովորական ուսումնական հաստատություններում շատ անգամ դառնում է անհնար` նրանց համար հատուկ հարմարեցված միջավայրի, ուսումնական ձեռնարկությունների և ծրագրերի բացակայության պատճառով:

Նկատի ունենալով աշխատաշուկայում հաշմանդամների մրցունակության բարձրացման անհրաժեշտությունը և նրանց մասնագիտական ուսուցման յուրահատկությունները, պետք է մշակվեն և ներդրվեն հեռակա-խորհրդատվական տարրեր պարունակող ուսուցման նոր ձևեր և վերանայվեն ուսումնական պլաններն ու ծրագրերը:

Այսպիսով, հաշմանդամների աշխատանքի տեղավորման համակարգում անհրաժեշտ արմատական բարեփոխումները պետք է ունենան խիստ արտահայտված վերականգնողական ուղղվածություն: ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունում որոշակի աշխատանքներ տարվում են այդ ուղղությամբ:

4.3. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ԲԺՇԿԱ-ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԸ

Կյանքի առաջին տարուց հետո երեխայի զարգացումը գրեթե դուրս է մնում բուժաշխատողների ուշադրությունից: Ասվածը հատկապես վերաբերում է զարգացման շեղումների ակտիվ հայտնաբերմանը, որը հիմնականում իրականացվում է ծնողների, իսկ ավելի ուշ` ուսուցիչների կողմից և միայն դրանից հետո որոշ ծնողներ դիմում են բժշկի, իսկ զարգացման շեղումներով շատ երեխաներ այդպես էլ դուրս են մնում մասնագետների ուշադրության ոլորտից:

Ներկայումս առաջնային բուժսպասարկման համակարգում մանկան զարգացման պրոցեսին ավելի մեծ ուշադրությամբ վերաբերվելու հարցը արդեն գիտակցվում է և նախանշվում են հետևյալ հիմնական մոտեցումները.

1. Զարգացման պրոցեսի հսկումն իրականացնել մանկության ողջ ընթացքում:

2. Առաջնային բուժսպասարկման համակարգ ներմուծել այդ հսկման համար համապատասխան թեստեր, որոնք գործնական են, լիարժեք և ենթակա են քանակական վերլուծության:

3. Հատուկ ուշադրություն դարձնել զարգացման շեղումների հայտնաբերմանը աճի կրիտիկական շրջաններում, երբ դեռևս չեն ձևավորվել կայուն ու անդառնալի խանգարումներ: Առանձնապես կարևորել վաղ միջամտության ծառայության դերը:

4. Մշակել մեթոդական ցուցումներ զարգացման տարբեր շեղումների, դրանց հայտնաբերման ու բուժման մեթոդների մասին օգտագործելով նաև այլ երկրների փորձը:

5. Որդեգրել զարգացման շեղումների շտկման բազմամասնագիտական թիմային մոտեցում:

6. Մշակել հատուկ ուսումնական ծրագրեր և հատուկ մանկավարժական մոտեցումներ ուսուցման դժվարություններ, ուշադրության և վարքագծային խանգարումներ ունեցող երեխաների համար: Աշխատանք տանել ընտանիքների և բնակչության շրջանում` ուղղված երեխայի նորմալ զարգացման համար անհրաժեշտ սոցիալական միջավայրի ստեղծմանը, և զարգացման շեղումներ ունեցող երեխաների նկատմամբ նպաստավոր վերաբերմունքի ձևավորմանը:

Այս տեսանկյունից կարելի է կարևորել 1997 թ. ԱՄԵՐԻ ՔԱՐԵՍ (ԱՄՆ) կազմակերպության Հայաստանում անցկացրած ուսուցողական ծրագիրը երեխաների առաջնային բուժսպասարկման համակարգում` ընդգրկելով քաղաքային և մարզային մեկական պոլիկլինիկա:

Ծրագիրը բաղկացած էր 3 մասից. առողջ երեխա, հիվանդ երեխա և երեխայի զարգացում: Առանձնակի հետաքրքրություն էր ներկայացնում երեխայի զարգացման բաժինը, որն առաջարկում է ոչ միայն երեխայի զարգացման տարբեր ոլորտների գնահատման արդյունավետ ձևեր, այլև բացահայտում հաշմանդամ երեխաների հայտնաբերման միջմասնագիտական թիմային գնահատման և, հատկապես, վաղ միջամտության ծառայությունների կազմակերպման նշանակությունը:

Ըստ պաշտոնական տվյալների հանրապետությունում գրանցված են շուրջ 80.000 մինչև 16 տարեկան հաշմանդամ երեխա:

Երևան քաղաքում մանկական պոլիկլինիկաների կողմից սպասարկվող ավելի քան 300.000 երեխաներից հաշվառման մեջ են գտնվում մտավոր հետամնացությամբ մոտ 700 երեխա, իսկ հանրապետությունում շուրջ` 2.000, որը կազմում է հանրապետության երեխաների 0,2 տոկոսը:

Հաշմանդամ երեխաների թիվը իրականում ավելի մեծ է, եթե հաշվի առնենք, որ շատ ծնողներ ընկճվելով իրենց երեխաների վիճակից չեն դիմում հաշմանդամության կենսաթոշակ ստանալու համար, հետևաբար և այդ երեխաները չեն հաշվառվում որպես հաշմանդամ:

Ներկայումս հաշմանդամ-երեխաների բժշկա-սոցիալական վերականգնողական խնդիրները համարվում են գերակշռող պետական քաղաքականության մեջ:

Այն իր արտացոլումն է գտել «Երեխայի իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքում, որի 26 հոդվածում նշված է. «Պետությունը և նրա համապատասխան մարմինները հաշմանդամ, մտավոր կամ ֆիզիկական արատ ունեցող երեխային երաշխավորում են անվճար մասնագիտացված բժշկական, արատաբանական և հոգեբանական օգնություն` իր հնարավորություններին համապատասխանող բազային և մասնագիտական կրթություն ստանալու, աշխատանքի տեղավորվելու հնարավորություն, սոցիալական վերականգնում, լիարժեք կյանք` նպաստելով նրա ինքնավստահության ամրապնդմանը, դյուրացնելու նրա մասնակցությունը հասարակական կյանքին: Նման երեխաները կարող են իրենց ցանկությամբ սովորել հանրակրթական դպրոցներում:

Պետությունը և նրա համապատասխան մարմինները նրանց համար ստեղծում են հատուկ մանկատներ, գիշերօթիկ հաստատություններ, իրականացնում են հաշմանդամ երեխաների բուժման հետևանքով նրանց թվաքանակը նվազեցնող սոցիալ-տնտեսական միջոցառումներ, կազմակերպում են հաշմանդամ երեխաների կենսագործունեության համար անհրաժեշտ տեխնիկական սարքերի արտադրություն և դրանց ձեռքբերումը»:

Օրենքի այդ դրույթին համապատասխան, Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամ երեխաների բժշկական օգնությունը և սպասարկումը իրականացվում է անվճար:

Երեխաների վերականգնողական բուժումը հանրապետությունում մինչև երկրաշարժը կազմակերպվում էր առողջապահության նախարարության համակարգում գործող մանկական առողջարաններում և ամբուլատոր բժշկական հիմնարկությունների վերականգնողական բաժանմունքներում:

Հիմնականում օգտագործվում էին բալնեոլոգիական, բնակլիմայական գործոններ, կիրառվում առավելապես ֆիզիոթերապիայի և բուժական ֆիզկուլտուրայի մեթոդներ:

Կինեզիթերապիան լայն իմաստով նախկին համակարգում մեծ կիրառություն չի ունեցել: Մեծ տարածում ուներ երեխաների վերականգնողական բուժման կազմակերպման պրակտիկան նախկին Խորհրդային Միության, հատկապես Հյուսիսային Կովկասի առողջարաններում (Եվպատորիա, Եսենտուկի, Սակի և այլն):

Երկրաշարժի, ինչպես նաև Ղարաբաղի կոնֆլիկտով պայմանավորված, բռնագաղթվածների դեպի Հայաստան մեծ հոսքի պատճառով, մանկական առողջարանները, աղետից տուժածներով և փախստականներով բնակեցված լինելու հետևանքով, դադարեցրին գործունեությունը ըստ իրենց նշանակության: Խորհրդային Միության փլուզման հետևանքով գրեթե բացառվեց նաև հանրապետությունից դուրս երեխաների վերականգնողական բուժման հնարավորությունը:

Վերականգնողական բաժանմունքների գործունեությունը խիստ սահմանափակվեց սոցիալ-տնտեսական հայտնի գործոնների պատճառով և այս ամենը այն պարագայում, երբ հանրապետությունում խիստ բարձրացել էր երեխաների վերականգնողական բուժման պահանջարկը (աղետից և պատերազմական գործողություններից տուժած հաշմանդամ երեխաներ, դիսպանսեր հսկողության տակ գտնվող երեխաներ և այլն):

Սակայն այս գործոնները մասամբ և խթանեցին մանկական վերականգնողական համակարգի նորովի զարգացումը: Երկրաշարժից հետո արտասահմանյան մասնագետների Հայաստանում ծավալած գործունեության, միջազգային կազմակերպությունների ներդրումների շնորհիվ ակտիվացավ երեխաների վերականգնողական բուժման կազմակերպման գործընթացը:

1989 թ. Հայաստանում լայնածավալ գործունեություն ծավալեց «Հույս» կազմակերպությունը: Սկզբնական շրջանում մեծ թվով երեխաներ վերականգնողական բուժման ուղարկվեցին ԱՄՆ, սակայն շուտով տեղում սկսվեց վերականգնողական ծառայության ստեղծման գործընթացը: Ամերիկյան գործընկերների հետ մշակվեց և ՀՀ առողջապահության նախարարության կողմից հաստատվեց «Մանկական վերականգնում» համատեղ ծրագիրը, որի շրջանակներում պատրաստվեցին անհրաժեշտ մասնագետներ (բժիշկ-վերականգնողներ, ֆիզիոթերապևտներ, օրթեզիստներ և այլն):

Հայաստանում ստեղծվեց օրթեզների առաջին լաբորատորիան: Հիվանդ երեխաներին ցուցաբերվեց լայնածավալ գործնական օգնություն: Հետագայում ծրագիրը ընդարձակվեց: Գյումրի քաղաքում ևս ստեղծվեց երեխաների վերականգնողական ծառայություն: Երևան քաղաքում ԱԴՐԱ կազմակերպության կողմից կառուցվեց մանկական վերականգնողական կենտրոն, ուր և հետագայում կենտրոնացվեց «Հույս» կազմակերպության գործունեությունը: Մանկական վերականգնողական ծրագիրը տեղայնացվեց, կադրերի պատրաստման գործընթացը շարունակվեց տեղի մասնագետների ուժերով:

Աստիճանաբար հանրապետությունում ընդարձակվեց մանկական վերականգնողական ծառայության ցանցը: 1994 թ. ստեղծվեց «Օշական» մանկական վերականգնողական կենտրոնը մտավոր ոչ հետամնաց, հենաշարժողական ֆունկցիաների ախտահարումներով և պատերազմական գործողություններից տուժած երեխաների համար: Ակտիվացավ և միջազգային կազմակերպությունների գործունեությունը Հայաստանի երեխաների վերականգնողական բուժման ծրագրի շրջանակներում:

Գյումրիի և Խարբերդի մասնագիտացված մանկատներում Բելգիական և Հունական «Բժիշկներ առանց սահմանի», Ֆիննական «Պաթմոս» կազմակերպությունները իրականացրին հաշմանդամ երեխաների բժշկա-հոգեբանական վերականգնողական ծրագրեր:

Միջազգային փորձի ներդրման հետ հանրապետությունում աստիճանաբար ներդրվեցին վերականգնողական բուժման նոր մեթոդներ: Կինեզեթերապիայի շեշտադրությամբ խնդիրների լուծման նկատմամբ ցուցաբերվեց համալիր մոտեցման սկզբունքը: Հաշմանդամ երեխաների վերականգնումը ներկայումս իրականացվում է մի շարք կենտրոններում (Հանրապետական մանկական վերականգնողական կենտրոն, Վնասվածքաբանական օրթոպեդիայի ԳՀԻ, 6-րդ մանկական նևրոլոգիական հիվանդանոց, շտապ օգնության մանկական հիվանդանոց):

Տարբեր վերականգնողական կենտրոնների ստեղծումը ինքնին դրական երևույթ է, քանի որ նպաստում է երեխայի խանգարված գործառույթների վերականգնմանը` լինի դա միայն շարժողական, թե համալիր խանգարումներով երեխաների համար, ինչպես նաև մատչելի է դարձնում այդ ծառայությունը տարածքային իմաստով:

Դրա հետ մեկտեղ բազմաթիվ առողջական խնդիրներ ունեցող հաշմանդամ երեխան հաճախ հետազոտվում է տարբեր նեղ մասնագետների կողմից, ստանում է նրանց նշանակած բուժական և վերականգնողական, իսկ երբեմն էլ վիրահատական միջամտությունները, սակայն այդ բոլորը կատարվում է առանձին-առանձին: Գոյություն չունի ինչպես բազմամիջնամասնագիտական թիմային մոտեցում, այնպես էլ համարժեք փոխհամագործակցություն կրթական և սոցիալական ծառայությունների միջև:

Նման մոտեցման բացակայության դեպքում անհնար է բավարարել հաշմանդամ երեխայի հատուկ կարիքները: Թիմային գործունեության միջմասնագիտական անտեսումը հղի է նաև տարբեր բարդություններով: Մասնավորապես, միայն շարժողական գործառույթի վերականգնմամբ զբաղվող վերականգնողական կենտրոններում ինտենսիվ և երկարատև միջամտության հետևանքով ոչ միայն կարող են ծանրանալ որոշ նյարդաբանական-ախտաբանական վիճակներ (էպիլեպտիկ նոպաներ, ներգանգային գերճնշում), այլև այդ ընթացքում կարող են անտեսվել զարգացման մյուս ոլորտների` զգայական, հաղորդակցման, մտավոր կարողությունների գնահատման կարևորությունը:

Ներկայումս հասունացել է այն միտքը, որ հաշմանդամ երեխաներին սպասարկող բոլոր բժշկական և վերականգնողական ծառայությունները պետք է գործեն փոխհամաձայնեցված, միասնական մոտեցումներով, շարունակական և համագործակցված ձևով` լավագույնս բավարարելով հաշմանդամ երեխաների բժշկական և խնամքին առնչվող կարիքները: Դա ենթադրում է լայնամասշտաբ սանիտարա-լուսավորչական և քարոզչական աշխատանք, բարեփոխումներ առաջին հերթին առաջնային բուժօգնության համակարգում և, որ ամենակարևորն է, երեխայի զարգացման գնահատման կենտրոնի կազմակերպում, որը և կհամատեղի այդ բոլոր մասնագիտական, կրթական, սոցիալական գիտահետազոտական և կազմակերպչական աշխատանքները:

4.4. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԸ

Հաշմանդամների սոցիալ-հոգեբանական վերականգնման գործառույթներն իր մեջ ներառում են.

1. Բուժական ազդեցության համակարգը որպես հոգեթերապիա, դեղորայքային միջամտության և հոգեպրոֆիլակտիկ միջոցառումների համալիր, ուղղված հաշմանդամի հոգեկան և վերջինիս միջոցով նաև նրա ընդհանուր առողջական վիճակի վերականգնմանը:

2. Սոցիալական աջակցության համակարգը պետական հաստատությունների միջոցով:

Արդյունավետ սոցիալ-հոգեբանական վերականգնման համար անհրաժեշտ է ստեղծել միասնական վերականգնողական համալիր, որը կընդգրկի համապատասխան ենթակառուցվածքներ (բժշկական համալիր և այլն), որը սերտ պետք է փոխհարաբերի սոցիալական կառույցների հետ: Այս խնդիրների լուծումը հնարավոր է միջգերատեսչական մակարդակով:

Հոգեբանական վերականգնումը մի գործընթաց է, որն իրականացվում է հաշմանդամի նկատմամբ իր միկրոմիջավայրում: Հաշմանդամը չի առանձնացվում իր ընտանիքից, իր շրջապատից:

Հաճախ չեն կարողանում իրենց ընտանիքը ստեղծել, այսպես կոչված մանկուց հաշմանդամները: Այդ վիճակը հանդիսանում է ոչ միայն ֆիզիկական անառողջ դրության հետևանք, այլև արդյունքն է այն բանի, որ ծնողները չեն ապահովում երեխա-հաշմանդամի պատշաճ սոցիալ-հոգեբանական հարմարեցումը: Այդպիսի երեխան հնարավորություն չունի անցնելու սոցիալիզացիայի բոլոր էտապները, նրա հասունացումը հապաղում է, ամբողջ կյանքում այդ մարդը մնում է թերզարգացած, ուրիշներից կախված, պասիվ, իր ուժերին անվստահ, հարմարավետություն զգալով միայն իր մոտիկների շրջապատում: Այդպիսի կարգի հաշմանդամների համար, հատկապես տեսողական ֆիզիկական թերություն ունեցող, ամուսնանալը նշանավորում է իրենով կյանքի կազմավորման նոր փուլ, սոցիալական հասունության որոշակի աստիճանի հասնելուն:

Այդպիսի ընտանիքների բնորոշ գիծը հանդիսանում է այն, որ նրանց մեծամասնությունը կազմավորվում է ոչ փոխադարձ համակրանքի հիման վրա, այլ փոխադարձ համաձայնությամբ (որպեսզի չմնան միայնակության մեջ): Նրանց հետ զրուցելիս պարզվում է, որ փաստորեն բոլոր հաշմանդամները, այդպիսի ամուսնություններում նշում են, որ ընտանիքում էլ նրանք զգում են միայնակությունը, քանի որ պարտնյորի հետ չունեն ոչ մի ընդհանուր բան: Արտաքնապես այդ ընտանիքները համարվում են բավականաչափ ամուր: Չբավարարելով իրենց պարտնյորների ինտիմ-մոտիկության պահանջները հարաբերություններում, նրանք ծառայում են սոցիալական հաջողության ձևական հատկանիշին և այդ տեսակետից ստեղծում են որոշակի բավարարվածություն, իջեցնում են հոգեկան լարվածությունը:

Հոգեբանական պրոբլեմները էապես տարբերվում են հաշմանդամ երեխա ունեցող, ինչպես նաև մեծահասակ կամ զառամյալ հաշմանդամ ունեցող ընտանիքներում:

Երբ ընտանիքում հայտնվում է երեխան սահմանափակ հնարավորություններով, նա ապրում է կարծես թե երկու ճգնաժամ, ինքնստինքյան երեխայի ծնունդը փաստորեն հանդիսանում է ընտանեկան կյանքի ճգնաժամային փուլը, որը տանում է սոցիալական դերերի և ֆունկցիաների վերաիմաստավորման, հաճախ բերում է ընտանեկան վիճաբանությունների, վատացնում է ընտանիքի տնտեսական դրությունը: Երբ երեխան ունենում է հաշմանդամության հատկանիշներ, ապա այդ ճգնաժամը վերապրում են կրկնակի սրությամբ: Դա չափազանց կտրուկ փոխում է ընտանիքի սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակը, խախտում է սոցիալական կապերը: Կտրուկ կերպով սրվում են հոգեբանական պրոբլեմները: Հաստատված է, որ ծնողների ճնշող մեծամասնության մոտ (առաջին հերթին մայրերի), առաջանում են սահմանափակ նյարդահոգեբանական խախտումներ, մեղքի և սեփական թերարժեքության զգացում: Նրանք սկսում են զգալ անճարակություն և ամոթ` շրջապատի առաջ, նեղացնում են շրջապատի հետ սոցիալական շփումը: Ընտանիքի կյանքը սկսում է ընթանալ խրոնիկական հոգետրավմատիկ իրադրության պայմաններում: Հաճախ այդ ընտանիքները քայքայվում են, իսկ երեխան, որպես օրենք, մնում է մոր մոտ: Ընտանիքը լինելով երեխայի հիմնական սոցիալական ադապտացիայի երաշխիքներից մեկը, ոչ միշտ է կարողանում պահպանել ընդունակությունը կատարելու այդ ֆունկցիան: Ծնողները հաճախ կորցնում են վստահությունը իրենց նկատմամբ` ընդունակ չեն ճիշտ կազմակերպել երեխայի շփումը և դաստիարակությունը, չեն նկատում նրա իսկական պահանջները, չեն կարողանում ճիշտ գնահատել նրա հնարավորությունները: Դաստիարակության մեջ գերակշռում է ծնողական հիպերխնամակալությունը, դա էապես իջեցնում է երեխայի հնարավորությունը հարմարվելու մեծերի կյանքին:

Ընտանիքում պրոբլեմների առաջացումը ներընտանեկան հարաբերությունների մեջ, որտեղ հաշմանդամ է դարձել տարեց մարդը, կապված է առաջին հերթին ընտանիքում սոցիալական դերերի և պարտականությունների փոփոխման հետ: Ընտանիքի անդամի սոցիալական դերի տրամաբանությունը, հաշմանդամ դառնալիս, կարող է բերել հիվանդագին հետևանքների, ինչպես ընտանիքի, այնպես էլ հաշմանդամի համար:

Արդյունքում հաշմանդամի մոտ կարող է առաջանալ մեղքի, անկարողության և բեռի զգացում, իսկ ընտանիքի անդամների մոտ գաղտնի կամ ակնհայտ դժգոհություն կամ ագրեսիա: Ամուսնական ընդհարումները այդ հողի վրա կարող են բերել ընտանիքի քայքայմանը:

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ հատկապես մեծահասակ աշխատունակ հասակի հաշմանդամներով ընտանիքներում փոխհարաբերությունները ավելի անբարենպաստ են: Հարցման ընթացքում տարաձայնությունների վերացման պահանջին և ներընտանեկան լիարժեք հարաբերությունների վերականգնմանը կողմնակից են մեծահասակ հաշմանդամ ունեցող յուրաքանչյուր չորրորդ ընտանիքը (25,5 տոկոս):

Անբարենպաստ կարելի է համարել նաև իրենց խնամքի տակ տարեց հաշմանդամ ունեցող (17,0 տոկոս) յուրաքանչյուր վեցերորդ ընտանիքը: Հետաքրքիր է, որ այդպիսի ընտանիքները, որտեղ կան մի քանի ոչ աշխատունակ տարբեր կարգեր, պարզվում է ավելի քիչ «ընդհարումներով» են: Ընդհարումների իրադրության վերացմանը և լիարժեք ներընտրական շփման վերականգնմանը կարիք ունի այդ ընտանիքներից յուրաքանչյուր տասներորդը:

Այդպիսին են համառոտ սոցիալ-հոգեբանական տեսակետները հաշմանդամների տարբեր կատեգորիաների մոտ:

5. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԻՆՏԵԳՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

5.1. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ԿԵՆՑԱՂԱՅԻՆ ՍՊԱՍԱՐԿՈՒՄԸ

Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության համակարգում կարևոր տեղ է զբաղեցնում նրանց սոցիալ-կենցաղային սպասարկումը, որը իրականացվում է ստացիոնար, ոչ ստացիոնար հիմնարկներում, ինչպես նաև տնային պայմաններում: Այն իր մեջ ներառում է խորհրդատվական, սոցիալ-հոգեբանական աջակցության, սննդի կազմակերպման, կոմունալ-կենցաղային ծառայությունների տրամադրման, ազատ ժամանակի կազմակերպման և այլ անհրաժեշտ ծառայությունների համալիր:

Հաշմանդամների սոցիալ-կենցաղային ծառայության համակարգի հիմքում դրված են հետևյալ սկզբունքները`

- բոլոր հաշմանդամների համար ստեղծել սոցիալական սպասարկման հավասար մատչելի պայմանների ստեղծում,

- սոցիալական սպասարկման կողմնորոշում և հաշմանդամների անհատական պահանջներին տարբերակված մոտեցում,

- տարածքային սկզբունքով սոցիալական սպասարկման տրամադրում:

Հանրապետությունում գործում են 2 ստացիոնար հաստատություններ, որտեղ հաշմանդամները գտնվում են լրիվ պետական խնամքի տակ: Դրանք են` Գյումրիի ծերերի և հաշմանդամների տուն-ինտերնատը, Վարդենիսի նեյրոհոգեբուժական տուն-ինտերնատը, յուրաքանչյուր 100-ական խնամվողների համար:

Այսօր տուն-ինտերնատները աստիճանաբար պետք է ձեռք բերեն վերականգնողական հիմնարկի բնույթ:

Ծրագրեր են մշակվել տուն-ինտերնատներում աշխատանքային արհեստանոցների ստեղծման նպատակով, որը առաջին հերթին նպաստում է աշխատանքային թերապիայի իրականացմանը, և երկրորդ` հնարավորություն է տալիս ստանալու սեփական արտադրության արդյունքները: Այդպիսի արհեստանոցներ կազմակերպված են Վարդենիսի նեյրոհոգեբուժական տուն-ինտերնատում:

Հանրապետությունում գործում է տարեցների և հաշմանդամների տնային սպասարկման ծառայություն:

Ի կատարումն ՀՀ Նախագահի 1997 թ. օգոստոսի 15-ի «Միայնակ տարեցների և հաշմանդամների սոցիալական սպասարկումը բարելավելու միջոցառումների մասին» հրամանագրի, ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը մշակել է միայնակ տարեցների և հաշմանդամների տնային պայմաններում սոցիալական սպասարկումը բարելավելու ծրագիր, որը հաստատվել է ՀՀ կառավարության 1997 թ. նոյեմբերի 4-ի որոշմամբ:

Ծրագրի հիմնական նպատակն է`

ա) բարելավել և ընդլայնել միայնակ տարեցների և հաշմանդամների սոցիալական սպասարկումը տնային պայմաններում,

բ) համակարգել տնային պայմաններում սոցիալական սպասարկման հարցերով զբաղվող առանձին կազմակերպությունների աշխատանքները,

գ) ապահովել տնային պայմաններում սոցիալական սպասարկման կարիքն ունեցող բոլոր միայնակ տարեցների և հաշմանդամների համար սպասարկման անհրաժեշտ մակարդակը,

դ) կազմակերպել տնային պայմաններում կենցաղային, իրավաբանական, բժշկական և սոցիալ-հոգեբանական օգնություն, ապահովելով սոցիալական սպասարկման մատչելիությունը:

Ծրագիրը նախատեսված է շուրջ 2000 մարդու համար: Սպասարկման աշխատանքներին ներգրավված են Երևանի պետական բժշկական համալսարանի մոտ 400 ուսանող:

Այսօր առավել կարևորվում է հաշմանդամների, որոնց զգալի մասը անվճարունակ է, բուժ. օգնության և բուժ.սպասարկման մատչելիության ապահովման հարցը:

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 1997 թ. «Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության համակարգի 1997 թվականի պետական պատվերի և առողջապահական պետական նպատակային ծրագրերի մասին» N 135 որոշմամբ հաստատվել է հիվանդանոցային բժշկական օգնություն և սպասարկում ստանալու իրավունք ունեցող բնակչության առանձին խմբերի ցանկը:

Ի թիվս անապահով այլ խմբերի, ընդգրկված են I, II և III խմբերի հաշմանդամները, մինչև 16 տարեկան հաշմանդամ երեխաները, ԲԱՓՀ-ներում առաջնակի քննվողները և հաշմանդամներից բաղկացած ընտանիքների երեխաները:

1997 թ. պետական բյուջեում առողջապահությանը հատկացվող միջոցների հաշվին ծրագրված է 500.000 սոցիալապես անապահով անձանց անվճար բուժօգնության և բուժսպասարկման տրամադրում:

5.2. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻՆ և ՍՊՈՐՏԻՆ

Մարդու կյանքը լիարժեք է, եթե իրականացվում է նրա հանգստի իրավունքը և նրա ազատ ժամանակի ըստ նախապատվության տնօրինումը: Նշված գործոնները հաշմանդամների համար կարող են նաև դիտվել որպես վերականգնողական լիցք հաղորդող միջոցներ:

Հաշմանդամների սոցիալական վերականգնողական համակարգում առանձնակի նշանակություն է տրվում նրանց գեղարվեստական-ստեղծագործական ակտիվության ձևերին:

Ինչպես վկայում է հայրենական և համաշխարհային փորձը, խաղերը և գեղարվեստական-ստեղծագործական հիմունքների յուրացումը հեշտացնում են հաշմանդամ երեխաների սոցիալական վերականգնումը և ուսուցումը:

Սակայն, բախվելով տնտեսական դժվարություններին, հաշմանդամների գեղարվեստական-ստեղծագործական ակտիվության մակարդակը Հայաստանում վերջին տարիներին զգալի իջել է: Կրճատվել է մշակույթի և հանգստի օջախների թիվը, որոնք գտնվում են հաշմանդամների հասարակական կազմակերպությունների իրավասության ներքո, մեծանում է վճարովի ծառայությունների ծավալը, հեռանում են փորձառու մասնագետները, որի հետևանքով ցրվում են ստեղծագործական համույթները (կոլեկտիվները):

Առաջացած ծայրաստիճան իրադրությունը պահանջում է փնտրել պետական մշակութային քաղաքականության նոր մոտեցումներ, որոնք կհամապատասխանեն հասարակության մեջ ժողովրդավարական փոփոխություններին և հաշվի կառնեն անցման շրջանի դժվարությունները: Առաջին հերթին անհրաժեշտ է զարգացնել հաշմանդամների հետ տարվող կուլտուր-մշակութային աշխատանքները պետական հիմնարկների, այլ ոչ միայն հաշմանդամների հասարակական կազմակերպությունների բազայի հիման վրա, ինչպես այն իրագործվում էր նախկինում:

Սպորտային միջոցառումներին հաշմանդամների ակտիվ ներգրավմամբ կարելի է հասնել նրանց ֆիզիկական ունակությունների վերականգնմանն ու կատարելագործմանը:

Սպորտը միշտ համարվել է ուժեղ մարմին և ոգի ձևավորելու միջոց, ինչը առավել ևս անհրաժեշտ է հաշմանդամներին:

Այս շնորհակալ գործը` հաշմանդամներին սպորտի միջոցով հասարակություն ինտեգրումը, հանրապետությունում հաջողությամբ իրականացնում է Հայաստանի հաշմանդամների «Փյունիկ» ասոցիացիան:

1994 թվականին «Փյունիկը» հետտրավմատիկ վերականգնողական կենտրոնի հետ համատեղ կազմակերպել է Հայաստանի հաշմանդամների Առաջին Ազգային խաղերը:

Հաշմանդամային առագաստանավային սպորտի 1994 թ. Անգլիայում կայացած Աշխարհի առաջնությունում «Փյունիկի» հաշմանդամների թիմը 11-րդ տեղն է գրավել, 1995 թվականին` կրկին 11-րդ տեղն է գրավել Իսպանիայում կայացած Եվրոպայի նմանատիպ առաջնությունում: Իսկ Ատլանտայում կայացած Պարալիմպիկ խաղերում` 8-րդ տեղը:

Միությունը զարգացնում է նաև հաշմանդամային ծանրամարտը: 1993 թ. միության հաշմանդամ ծանրորդ Գագիկ Գասպարյանը Բուդապեշտում կայացած հաշմանդամային ծանրամարտի Եվրոպայի առաջնությունում գրավեց 6-րդ տեղը, իսկ 1996 թ. Ատլանտայում կայացած Պարալիմպիկ խաղերին` 4-րդ տեղը:

1994 թ. «Փյունիկ» միության նախաձեռնությամբ ստեղծվեց Հայաստանի ազգային պարալիմպիկ կոմիտեն:

Հայաստանի ազգային պարալիմպիկ կոմիտեի լեռնադահուկային սպորտի թիմը, որը համալրում են «Փյունիկի» մարզիկները, հրավերք է ստացել մասնակցելու 1998 թ. Ճապոնիայի Նագանո քաղաքում կայանալիք ձմեռային օլիմպիադայի պարալիմպիկ խաղերին և այժմ Ֆրանսիայի Գրենոբլ քաղաքում նախաօլիմպիական մարզումներ է անցկացնում:

1989 թ-ից ի վեր կազմակերպել է 20 ամառային և ձմեռային մարզավերականգնողական ճամբարներ, որոնց մասնակցել են ավելի քան 2000 հաշմանդամներ:

Հայաստանի հաշմանդամների հավաքականը մասնակցել է հետևյալ միջազգային մրցումներին`

1992 թ. Ռուսաստանի լեռնադահուկային սպորտի բաց առաջնություն,

1993 թ. Ռուսաստանի սեղանի թենիսի բաց առաջնություն,

1994 թ. հաշմանդամային առագաստանավային սպորտի աշխարհի առաջնություն, Անգլիա,

1994 թ. կազմակերպել է ՀՀ առաջին Ազգային խաղերը,

1995 թ. հաշմանդամային առագաստանավային սպորտի Եվրոպայի առաջնություն, Իսպանիա,

1995 թ. սեղանի թենիսի առաջնություն, Դանիա,

1996 թ. անվաթոռային մարաթոն, ԱՄՆ Չիկագո,

Կազբեկ լեռնագագաթի (5047 մ) նվաճումը:

Պարբերաբար կազմակերպվում են երթ-մարաթոններ Երևան-Էջմիածին երթուղով:

Կազմակերպել է Սանկտ Պետերբուրգ-Ալմաթի գերմարաթոնի (9000 կմ) Հայաստանյան մասը:

1996 թ. իրականացրել է «Մտավոր հետամնաց երեխաների մարզավերականգնողական ծրագիր» Խարբերդի մանկատանը:

Միջազգային հետվնասվածքային վերականգնողական կենտրոնի գործունեության առաջին տարիներին հիմնադրվեց հաշմանդամային սպորտի «Կիլիկիա» ակումբը, որի անդամները զբաղված են 8 տարբեր մարզաձևերում:

Ակումբի բասկետբոլային թիմը 3 անգամ մասնակցել է հաշմանդամային սպորտի ռեգիոնալ և միջազգային մրցումների (Մոսկվա, Կաունաս, Հունաստան):

Հանրապետությունում 1997 թ. ընթացքում հաշմանդամների մասնակցությամբ և նրանց համար իրականացվել են մշակութային բազմաթիվ միջոցառումներ:

Միջազգային Հետվնասվածքային վերականգնողական կենտրոնը 1997 թ. ՀՀ սոցիալական ապահովության և մշակույթի նախարարությունների հետ համատեղ կազմակերպել է Հաշմանդամների հանրապետական փառատոն, որն իր տեսակի մեջ, հավանաբար ամենամեծ իրադարձությունն էր հաշմանդամների կյանքում: Փառատոնը վերաբերում էր երկու ուղղությունների` բեմական և կիրառական արվեստ: Մասնակցել են բոլոր 10 մարզերից ավելի քան 1000 հաշմանդամ, նրանցից երկրորդ փուլ են անցել 354-ը:

Փառատոնը տևեց վեց ամիս, սկզբնական փուլը մարզերում, իսկ վերջնականը` Երևանում և հայտնաբերեց բազմաթիվ տաղանդաշատ հաշմանդամների:

Միջոցառումը հովանավորել էին Միջազգային Կարմիր Խաչի ֆեդերացիան, OXFAM, UNICEF միջազգային կազմակերպություններ, անհատ բարեգործներ:

Հաշմանդամների մշակութային կյանքը գեղեցիկ կազմակերպելու գործում մեծ դեր ունեն հաշմանդամների հասարակական կազմակերպությունները:

1997 թ. երիտասարդ հաշմանդամների «Կամք և կորով» միությունը կազմակերպել է շնորհալի հաշմանդամների ստեղծագործությունների ցուցահանդես: «Հույսի կամուրջ» հասարակական կազմակերպությունը հիմնել է հաշմանդամ երեխաների շարժական թատրոն, որի ներկայացումները հիացմունք են պատճառել հայ և վրաց հանդիսատեսին: Թատրոնը վերջերս հաջողությամբ հանդես եկավ Երևանում Բրիտանական օրերի շրջանակներում իրականացվող միջոցառումների ժամանակ և արժանացավ մեծ դրվատանքի:

Բազմաթիվ գեղեցիկ միջոցառումների հեղինակ է հաշմանդամ երեխաների «Աստղիկ» միությունը:

Հայաստանի կույրերի միավորման համակարգում գործում է մանկական գեղարվեստական դաստիարակության կենտրոն, «Փյունիկ» երգչախումբը, որը ճանաչված է նաև Հայաստանի սահմաններից դուրս:

5.3. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հանրապետության կրթության համակարգում ներկայումս գործում են 4 տիպի գիշերօթիկ հաստատություններ, այդ թվում.

ա) հատուկ հանրակրթական 29 դպրոց, 1 մանկապարտեզ, 1 ուսումնարան,

բ) առողջարանային տիպի հանրակրթական 8 դպրոց, 4 մանկապարտեզ,

գ) ընդհանուր տիպի - հանրակրթական 3 դպրոց, 5 մանկապարտեզ,

դ) մանկատուն 2:

Հաստատություններում ընդգրկված են շուրջ 7 հազար երեխա, որոնցից մոտավորապես 50 տոկոսը գիշերում են այդ հաստատություններում:

Հաստատությունների մեծ մասը կենտրոնացված է խոշոր քաղաքներում, 40 տոկոսը` Երևանում:

Վերջին տարիներին մտավոր և ֆիզիկական զարգացման արատներ ունեցող երեխաների հատուկ հաստատությունների թերբեռնվածությունը լրացվում է սոցիալապես անապահով ընտանիքների երեխաներով:

Հատուկ հանրակրթական հաստատությունները նախատեսված են ապահովելու մտավոր և ֆիզիկական զարգացման արատներ ունեցող, ինչպես նաև դևիանտ (սոցիալապես վտանգավոր) վարքով երեխաների կրթությունը, առողջական և հասարակական վերականգնումը (ռեաբիլիտացիան):

Մինչ այժմ նման երեխաների կրթության համակարգը հենվել է դիֆերենցված (տարբերակված) մոտեցման վրա, այսինքն` նրանց ուսուցումը կազմակերպվել է առանձին հաստատություններում: Այժմ հանրապետությունում գործում են 9 տիպի հատուկ հաստատություններ:

Մտավոր հետամնաց երեխաների (օժանդակ) Հոգեկան զարգացման շեղումներով երեխաների Խուլ երեխաներ Թույլ լսող և ուշ խլացած երեխաների Կույր և թույլ տեսնող երեխաների Թույլ տեսնող երեխաների Խոսքի ծանր խանգարումներով երեխաների Շարժական ֆունկցիաների խանգարում ունեցող երեխաների Հատուկ դաստիարակչական

-17 -2 -1 -1 -1 -4 -2 -1 -2

Նշված դպրոցներից շատերում` կախված սովորողների արատի առանձնահատկություններից և կրկնակի արատի առկայությունից, գործում են նաև առանձին բաժանմունքներ:

Խարբերդի մասնագիտացված (խորը մտավոր հետամնաց երեխաների) մանկատանը ուսումնա-դաստիարակչական ծրագրերը իրականացվում են անհատական մոտեցմամբ:

1997 թ. ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը մշակել է «Հասունություն» ծրագիր, որի հիմնական նպատակն է հաշմանդամ երիտասարդների սոցիալական վերականգնումը:

Խոսքը վերաբերում է մանկատան չափահաս դարձած սաներին:

Այսօր ամբողջությամբ բաց է այդ անձանց հասարակության մեջ ինտեգրման հարցը (բնակարան, մասնագիտություն, աշխատանք):

Այդ բացը լրացնելուն ինչ-որ չափով կնպաստի հիշյալ ծրագրի իրականացումը:

5.4. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄԸ

Խոսելով հաշմանդամների սոցիալական վերականգնման մասին, անհնար է չշոշափել հասարակական և սոցիալական ենթակառուցվածքների հաշմանդամներին հարմարեցման և մատչելիության ապահովման հարցը:

Հայրենական քաղաքաշինության պրակտիկան հաշմանդամներին երկար ժամանակ դիտում էր որպես հասարակությունից մեկուսացված սուբյեկտ:

Միայն վերջին տարիներին փոխվեց հասարակության վերաբերմուքը հաշմանդամների նկատմամբ: Ներկայումս մոտեցումը հաշմանդամության հիմնահարցերին հակված է հաշմանդամների համար հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտները մատչելի դարձնելուն, նրանց հնարավորությունները առավելագույնս օգտագործելուն:

«Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքը ամրագրում է հաշմանդամների մյուս քաղաքացիներին հավասարության սկզբունքը սոցիալական կյանքի բոլոր բնագավառներում` աշխատանք, հանգիստ, կրթություն, սոցիալ-կենցաղային սպասարկում և այլն:

Այս սկզբունքի կիրառումը չէր կարող իր ազդեցությունը չունենալ ճարտարապետաշինարարական տեսության և պրակտիկայի վրա:

Հանրապետության բոլոր քաղաքների բնակելի և հասարակական շենքերը, փողոցները, արտադրական, ուսումնական, մշակութային և մարզական շինությունները կառուցված են առանց հաշվի առնելու հաշմանդամների պահանջմունքները:

Հետևաբար ավելորդ է դառնում հասարակական կյանքին հաշմանդամի լիիրավ մասնակցության մասին խոսելը կամ նրա աշխատանքի տեղավորման հարցն արծարծելը:

Հասարակական տրանսպորտի ոչ մի միջոց հարմարեցված չէ սայլակով հաշմանդամի տեղափոխման համար:

Հաշմանդամների համար նախատեսված քաղաքաշինական համապատասխան լուծումների բացակայությունը, փաստորեն հանգեցրել են հաշմանդամների մեծամասնության արհեստական մեկուսացմանը հասարակական կյանքից, զրկել նորմալ ինքնասպասարկման հնարավորությունից, իրենց ֆիզիկական և ստեղծագործական ներուժն օգտագործելու կարողությունից:

Սա դարձել է այն հիմնական պատճառներից մեկը, որի հետևանքով 1997 թ. հարյուրավոր հաշմանդամ երեխաներ դաստիարակվեցին ընտանիքներում և չհաճախեցին նախադպրոցական և դպրոցական ուսումնական հաստատություններ, իսկ աշխատելու ընդունակ, բայց ներկա պայմաններում չաշխատող հաշմանդամների թիվը զգալիորեն աճեց:

Ժամանակի կարևորագույն խնդիր է դարձել հաշմանդամների ինտեգրման նպատակով հետևյալ միջոցառումների իրականացումը.

- տեղերում բարձրացնել գործադիր մարմինների պատասխանատվությունը շենքերի, կառույցների, հասարակական տրանսպորտի, կապի և ինֆորմացիայի միջոցների մատչելիությունը հաշմանդամների համար ապահովելու հարցում,

- տեղական իշխանության մարմինների կողմից ուժեղացնել հսկողությունը շենքերի և կառույցների շինարարության և ընդունվող նախագծերի վրա և այդ գործին մասնակից դարձնել հաշմանդամների հարցերով զբաղվող հասարակական կազմակերպություններին:

Այսօր Երևան քաղաքում եզակի են այն շինությունները, որոնց մուտքերը հարմարեցված են հաշմանդամի սայլակի համար (ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարություն, նախարարության համակարգի վերականգնողական կենտրոն, ՄԿԽ Հետվնասվածքային վերականգնողական կենտրոն, ՄԱԿ-ի Հայաստանյան գրասենյակ և այլն):

Ավելորդ է խոսել ճանապարհների, ստորգետնյա անցումների, տրանսպորտից օգտվելու, մշակույթի օջախների և այլնի մասին:

Որքան էլ զարմանալի է, առողջապահական ոչ մի հաստատության շքամուտք հարմարեցված չէ սայլակով հաշմանդամի մուտքի համար:

«Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 21, 22, 23 և 24 հոդվածները սահմանում են պետական, հասարակական և բնակելի շենքերի ու շինությունների հաշմանդամների համար մատչելիության ապահովման երաշխիքները:

Միաժամանակ այս կապակցությամբ, ՀՀ կառավարությունը 1993 թ. նոյեմբերի 30-ին ընդունել է N 630 որոշումը, որով հանձնարարական է տրված համապատասխան մարմիններին` տրանսպորտի, կապի և սոցիալական ենթակառուցվածքի բոլոր օբյեկտները հարմարեցնել հաշմանդամի պահանջմունքներին:

Հաշմանդամների հասարակություն ինտեգրման հարցերը առաջնային համարելով, հաշմանդամների հիմնախնդիրներով զբաղվող հանրապետական հանձնաժողովը դիմել է Հայաստանի Հանրապետության պետական իշխանության մարմիններին, հասարակական կազմակերպություններին, հանրապետության տարածքում գործող բոլոր գործատուներին սոցիալական ենթակառուցվածքի օբյեկտների, բնակելի, հասարակական, մշակութային, ուսումնական, արտադրական շենքերի և կառույցների մուտքերի մոտ թեքահարթակներ պատրաստելու և տեղադրելու հարցով:

6. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄԸ

Տնտեսության շուկայական հարաբերություններին անցումը առաջ է բերում սոցիալ-տնտեսական ցնցումներ, որն առավել ծանր է անդրադառնում բնակչության հատկապես թույլ պաշտպանված խմբերի կենսամակարդակի վրա: Տնտեսական ցնցումների նկատմամբ առավել զգայուն են հաշմանդամները, որոնք իրենց սահմանափակ հնարավորություններով մրցունակ չեն և համարյա միշտ պարտված են դուրս գալիս գոյամարտից:

Այստեղ է, որ պետք է պետությունը իր վրա վերցնի բնակչության այդ խմբի շահերի պաշտպանությունը, սակայն, տարվող սոցիալական քաղաքականությունը այդ խմբի համար ապահովում է երկրում ընդունված միջինից զգալիորեն ցածր կենսամակարդակ:

Մեծ է խզումը հաշմանդամի նյութական ապահովվածության և կենսապահովման նվազագույն պահանջմունքների բավարարման միջև:

Հաշմանդամների նյութական ապահովվածության հիմքում ընկած է նրանց կենսաթոշակների, նպաստների (միայն հաշմանդամ երեխաներին) և դրամական փոխհատուցումների վճարումները:

1998 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ հանրապետությունում հաշվվում է շուրջ 101.000 հաշմանդամ:

Ցուցանիշներ	01.01.96 թ. դրութ.		01.01.97 թ. դրութ.		01.01.98 թ. դրութ.
	կենսաթ. թիվը (մարդ)	միջին կենսա- թոշակ (դրամ)	կենսաթ. թիվը (մարդ)	միջին կենսա- թոշակ (դրամ)	կենսաթ. թիվը (մարդ)	միջին կենսա- թոշակ (դրամ)
	641852	2359	607111	3152	585000	3580
հաշմանդամներ	105572		99812		100666
հաշմանդամության (աշխատանքային)	80399	2222	66227	2709	64055	3222
հաշմանդամության (սոցիալական)	18072	2229	24054	2358	25702	2222
զինծառայութ. գծով հաշմանդամներ	7101	2808	9531	7821	10909	4945

Հաշմանդամների ընդհանուր թվի մեջ մտած չէ մանկուց հաշմանդամների թիվը, որը կազմում է 7754 (1998 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ):

Աղյուսակից երևում է, որ չնայած 1996 թ. հունվարի 1-ից կենսաթոշակառուների ընդհանուր թվաքանակի նվազման միտումին, սոցիալական, հաշմանդամության և զինծառայության հաշմանդամության կենսաթոշակառուների թիվը զգալիորեն մեծացել է: Ակնհայտորեն բարձրացել է նաև միջին կենսաթոշակի չափը (միջին հաշվով ավելի քան 33 տոկոսով):

Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների կենսաթոշակային ապահովությունը իրականացվում է ՀՀ Ազգային Ժողովի կողմից 1995 թ. դեկտեմբերի 6-ին ընդունված «ՀՀ քաղաքացիների պետական կենսաթոշակային ապահովության մասին» և ՀՀ Գերագույն Խորհրդի կողմից 1992 թ. դեկտեմբերի 15-ին ընդունված «Զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների սոցիալական ապահովության մասին» ՀՀ օրենքներով:

«ՀՀ քաղաքացիների պետական կենսաթոշակային ապահովության մասին» ՀՀ օրենքով կենսաթոշակները վճարվում են ՀՀ կենսաթոշակային և զբաղվածության հիմնադրամի կողմից, ընդ որում` աշխատանքային խեղման կամ մասնագիտական հիվանդության հետևանքով հաշմանդամության կենսաթոշակները վճարում են սոցիալական ապահովագրության մարմինները` գործատուի, գործատուի լուծարման դեպքում` նրա իրավահաջորդի, իսկ վերջինիս բացակայության դեպքում` սեփական միջոցների հաշվին, իսկ «Զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների սոցիալական ապահովության մասին» ՀՀ օրենքով նշանակված կենսաթոշակները, վճարվում են ՀՀ պետբյուջեի միջոցներից:

«ՀՀ քաղաքացիների պետական կենսաթոշակային ապահովության մասին» ՀՀ օրենքով նշանակվում են հաշմանդամության աշխատանքային և սոցիալական կենսաթոշակներ: 5 և ավելի տարվա աշխատանքային ստաժ ունեցող հաշմանդամներին նշանակվում է աշխատանքային, չունեցողներին` սոցիալական կենսաթոշակ: Հաշմանդամության աշխատանքային կենսաթոշակները նշանակվում են.

1-ին խմբի հաշմանդամներին` բազային կենսաթոշակի 120, 2-րդ խմբի հաշմանդամներին` բազային կենսաթոշակի 100, 3-րդ խմբի հաշմանդամներին` բազային կենսաթոշակի 80 տոկոսի չափով, որոնց ավելացվում է աշխատանքային ստաժի համար հավելումը: Բազային կենսաթոշակի, ինչպես նաև աշխատանքային ստաժի համար տրվող հավելման չափը սահմանվում է ՀՀ օրենսդրությամբ: Հաշմանդամության սոցիալական կենսաթոշակները նշանակվում են.

1-ին խմբի հաշմանդամներին և մինչև 16 տարեկան մանկուց հաշմանդամ երեխաներին` բազային կենսաթոշակի 120, 2-րդ խմբի հաշմանդամներին` 100, 3-րդ խմբի հաշմանդամներին` 80 տոկոսի չափով:

«Զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների սոցիալական ապահովության մասին» ՀՀ օրենքով հաշմանդամության կենսաթոշակները նշանակվում են.

1-ին խմբի հաշմանդամներին` ամսական դրամական բավարարման 70 տոկոսի չափով, բայց ոչ պակաս ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված բազային կենսաթոշակի 200, 2-րդ խմբի հաշմանդամներին` ամսական դրամական բավարարման 60 տոկոսի չափով, բայց ոչ պակաս բազային կենսաթոշակի 150, 3-րդ խմբի հաշմանդամներին` ամսական դրամական բավարարման 40 տոկոսի չափով, բայց ոչ պակաս բազային կենսաթոշակի 100 տոկոսի չափով:

Պետք է ավելացնել, որ բացի կենսաթոշակներից, համաձայն ՀՀ կառավարության 1997 թ. հունիսի 13-ի N 172 որոշման հաշմանդամ երեխաներին վճարվում է նպաստ` ամսական 4000 դրամի չափով: Վերջինս զգալիորեն թեթևացնում է հաշմանդամ երեխա ունեցող ընտանիքների սոցիալական վիճակը:

Մինչև 1997 թ. հուլիսի 1-ը հաշմանդամները օգտվում էին օրենսդրությամբ նախատեսված տրանսպորտային, բնակ-կենցաղային, բուժ.օգնության, սպասարկման և այլ արտոնություններից:

Այսօր մեր պետության սոցիալական քաղաքականությունը միտված է արտոնություններից անցման դեպի դրամական փոխհատուցումների (տրանսֆերտների):

ՀՀ կառավարությունը 1997 թ. հուլիսի 8-ի ընդունված N 251 որոշմամբ սահմանել է քաղաքացիների առաձին խմբերին արտոնությունների փոխարեն դրամական փոխհատուցումներ տալու կարգը և փոխհատուցումների չափերը:

Նույն որոշմամբ քաղաքացիների որոշ խմբերի արտոնությունները պահպանվել են:

Այսպես, տրանսպորտային սպասարկման և կոմունալ ծառայությունների վճարման արտոնությունների դիմաց նախատեսված է դրամական փոխհատուցում ներքաղաքային տրանսպորտ ունեցող քաղաքներում բնակվող I և II խմբի հաշմանդամների (բացառությամբ Հայրենական մեծ պատերազմի հաշմանդամների) համար ամսական 3500 դրամ, այլ բնակավայրերում բնակվող հաշմանդամների համար` 2600 դրամ:

Ամսական 1800 դրամ փոխհատուցում են ստանում նաև Չեռնոբիլի ԱԷԿ-ի վթարի վերացման աշխատանքների ժամանակ ճառագայթային հիվանդություններ ստացածները, վթարից հաշմանդամ (III խումբ) ճանաչված քաղաքացիները և զոհվածների ընտանիքները:

Տրանսպորտից և կոմունալ ծառայություններից (բացառությամբ էլեկտրաէներգիայի վարձի) օգտվելու արտոնությունը պահպանվել է հետևյալ կատեգորիաների քաղաքացիների համար`

ա) Հայրենական մեծ պատերազմի և այլ պետություններում մարտական գործողությունների պատճառով հաշմանդամ դարձած զինծառայողները, ինչպես նաև Հայրենական մեծ պատերազմի և այլ պետություններում մարտական գործողությունների մասնակիցները, որոնք հետագայում հաշմանդամ են դարձել,

բ) Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության ժամանակ մարտական գործողությունների պատճառով, զինվորական ծառայության ընթացքում կամ զինվորական ծառայությունից սահմանված կարգով արձակվելուց հետո ստացած վնասվածքների, խեղումների և հիվանդությունների հետևանքով հաշմանդամ դարձած զինծառայողները (նրանց հավասարեցված անձանց), ինչպես նաև ծառայողական պարտականությունների կատարման ընթացքում զոհված (մահացած) զինծառայողների (նրանց հավասարեցված անձանց), ընտանիքները (ամուսին, երեխաներ, ծնողներ):

Հիշյալ խմբերին պատկանող անձինք էլեկտրաէներգիայի վճարման նախկինում ունեցած արտոնության դիմաց ստանում են ամսական 1500 դրամ փոխհատուցում:

Առավել ծանր է այն ընտանիքների վիճակը, որտեղ կան 2, 3 և ավելի հաշմանդամներ (6948 ընտանիք): Բավական ծանր է նաև միայնակ ապրող հաշմանդամների և միայն հաշմանդամներից բաղկացած ընտանիքների վիճակը (14793 ընտանիք): Սոցիալական օգնության կարիք ունեն հաշմանդամ ունեցող հատկապես այն ընտանիքները, որտեղ կան 3 և ավելի անչափահաս երեխաներ (13642 ընտանիք):

7. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՂԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐՈՎ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄ

Տարիներ շարունակ հաշմանդամների վերականգնողական միջոցները, ինչպես նաև նրանց կյանքը թեթևացնող պարագաները (սայլակները, լսողական ապարատները, հենակները և այլն) ձեռք են բերվել արտասահմանից: Ներկայումս աշխատանքներ են տարվում այդ պարագաների տեղական արտադրության կազմակերպման ուղղությամբ:

1997 թ. Երևանի պրոթեզա-օրթոպեդիկ ձեռնարկությունում արտադրվել է շուրջ 700 հատ լսողական ապարատ և այսօր հաշմանդամները ստիպված չեն ամիսներով սպասել իրենց համար շատ կարևոր հարմարանք ստանալուն: Պատրաստվել են հենակներ և ձեռնափայտեր: ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը կազմել է տեսողությունից, խուլ ու համր, հենաշարժական ֆունկցիայի խանգարումով և այլ հաշմանդամների համար առաջին անհրաժեշտության պարագաների ցանկը: Նախատեսված է մշակել տեսողությունից հաշմանդամների, տիֆլոտեխնիկայով ապահովելու ծրագիր: Բացի այդ, 1997 թ. Երևանի պրոթեզա-օրթոպեդիկ ձեռնարկությունում պատրաստվել է նստասայլակների փորձնական խմբաքանակ: Այդ աշխատանքները կատարելու նպատակով կապ է հաստատվել նստասայլակներ արտադրող եվրոպական (Ֆրանսիա) «Lit Dupout» ֆիրմայի հետ, ինչպես նաև մշակվել է նստասայլակների տեղական արտադրության բիզնես-ծրագիր:

Ծրագրի մշակման ընթացքում վերը նշված ֆիրմայի կողմից մատուցվել է խորհրդատվական աջակցություն, հստակեցվել են ապագա համագործակցության շրջանակները:

Տեղական արտադրությունը ի վիճակի կլինի ոչ միայն լիովին բավարարել հանրապետությունում հաշմանդամների պահանջարկը, այլև իր արտադրանքը առաջարկել տարածաշրջանի երկրների հաշմանդամներին:

Համապատասխան միջոցների առկայության դեպքում ծրագրի իրագործումը կսկսվի ամենասեղմ ժամկետներում: ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը ծրագրի իրականացման նպատակով կտրամադրի ինչպես համապատասխան շինություններ, այնպես էլ համապատասխան մասնագետներ, որոնք վերապատրաստումից հետո կիրականացնեն արտադրության շահագործումը:

Հաշմանդամների պրոթեզավորումը և վերականգնողական այլ պարագաներով ապահովումը կատարվում է անվճար: Այս դրույթը սահմանված է «ՀՀ հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքում:

1997 թ. ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը հաստատել է քաղաքացիներին պրոթեզա-օրթոպեդիկ պարագաներով և հաշմանդամների կյանքը թեթևացնող վերականգնողական միջոցներով ապահովելու նոր կարգ, որը սահմանում է հաշմանդամներին այդ միջոցների տրամադրման կարգը, ժամկետները և այլն:

Պրոթեզա-օրթոպեդիկ օգնության կարիք ունեցող հաշմանդամների թիվը Հայաստանում կտրուկ աճեց երկրաշարժի և պատերազմական գործողությունների հետևանքով և ներկայումս հաշվում է շուրջ 3000 մարդ: Ժամանակի հրամայական պահանջը դարձավ պրոթեզավորման գործի զարգացումը, հաշմանդամների կյանքը թեթևացնող միջոցների արտադրության ընդլայնումը, պրոթեզա-օրթոպեդիկ կադրերի պատրաստումը: ՀՀ սոցիալական ապահովության համակարգում գործում են պրոթեզա-օրթոպեդիկ ձեռնարկություններ, որտեղ կատարվում են պրոթեզավորման և օրթեզավորման աշխատանքներ:

Երևանի պրոթեզա-օրթոպեդիկ ձեռնարկությունը պատրաստում է նաև բարդ օրթոպեդիկ կոշիկներ, ինչպես նաև հաշմանդամների կյանքը թեթևացնող այլ պարագաներ:

1989 թ. Գերմանիայի կառավարությունը որպես մարդասիրական օգնություն, Երևանում կառուցեց պրոթեզավորման և կադրերի պատրաստման կենտրոն: Կենտրոնում պատրաստվում են հաշմանդամների համար միջազգային չափանիշներին համապատասխանող ստորին վերջույթների պրոթեզներ, ինչպես նաև իրականացվում է օրթոպեդ մասնագիտությամբ կադրերի ուսուցում: Ուսուցումը անց է կացվում գերմանական մասնագետների մասնակցությամբ: Կենտրոնում ուսանում են ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ այլ պետություններից ժամանած ուսանողներ: Սկսած 1996 թ. պրոթեզավորման արհեստանոց գործում է նաև Գյումրիում, որը սպասարկում է Շիրակի գոտու բնակչությանը:

1997 թ. ընթացքում նշված ձեռնարկություններում պատրաստվել է շուրջ 1000 պրոթեզ և օրթեզ, 1.200 զույգ բարդ օրթոպեդիկ կոշիկ, 58 սեղմիրան, 319 աղեկապ, 780 հենակ, 700 ձեռնափայտ և 670 լսողական սարք: Այդ աշխատանքների համար հանրապետության բյուջեից 1997 թ. հատկացվել է շուրջ 1 մլն դոլարի համարժեք գումար:

Պրոթեզավորման կարիք ունեցող հաշմանդամները հնարավորություն ունեն պրոթեզավորվելու ՀՀ սոցիալական ապահովության համակարգում գործող վերականգնողական կենտրոնը ստացիոնար պայմաններում: Այս կենտրոնում հաշմանդամները ստանում են նաև սոցիալ-հոգեբանական օգնություն:

Վերականգնողական կենտրոնի բազայի վրա գործում է պրոթեզավորման բուժա-տեխնիկական հանձնաժողովը, որը կոորդինացնում է պրոթեզավորման տարբեր ձեռնարկությունների աշխատանքները, ուսումնասիրում կոնֆլիկտային դեպքերը, հետևում արտադրանքի որակին: Հաշմանդամների պրոթեզա-օրթոպեդիկ ձեռնարկություններ հասնելը դյուրացնելու նպատակով ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը շաբաթը երկու անգամ կազմակերպում է հաշմանդամների անվճար տեղափոխություն Երևանի կենտրոնից մինչև ձեռնարկություններ:

Հանրապետությունում պրոթեզավորման ծրագրեր իրականացվում է նաև Գերմանական Կարմիր Խաչի պրոթեզա-օրթոպեդիկ պարագաների պատրաստման կենտրոնում, PROGECT HOPE (Հույս ծրագիր), «Ամասիացի» բարեգործական ընկերության «Փյունիկ» հաշմանդամների ասոցիացիայի կողմից և այլն: Հայաստանի Հանրապետության հաշմանդամների վերականգնողական աշխատանքները տարիներ շարունակ համակարգվել են ՀՀ սոցիալական ապահովության և առողջապահության նախարարությունների կողմից, մասնավորապես վերին և ստորին վերջույթների պրոթեզավորման աշխատանքները իրականացվել են ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարության համակարգի պրոթեզավորման ձեռնարկություններում, իսկ աչքի և ատամների պրոթեզավորման հարցերով զբաղվել են ՀՀ առողջապահության նախարարության բուժկանխարգելիչ հիմնարկները:

Հանրապետությունում ազատ շուկայական հարաբերությունների հետևանքով առաջացած ֆինանսա-տնտեսական դժվարությունների հետ կապված, ՀՀ առողջապահության նախարարության բուժ-կանխարգելիչ հիմնարկները մասնավորապես աչքի հանրապետական կլինիկան, «ԱՉՔ» դուստր ձեռնարկությունը վերջին 3-4 տարիներին անհրաժեշտ ֆինանսավորման բացակայության պատճառով հնարավորություն չեն ունեցել բավարարելու աչքի պրոթեզավորման կարիքն ունեցողների պահանջարկը, քանի որ աչքի պրոթեզավորումը մտցված չէ պետբյուջեի միջոցների հաշվին իրականացվող առողջապահական նպատակային ծրագրերի մեջ: Այսօր հանրապետությունում հաշվվում է տեսողության խանգարումներով 2000-ից ավելի հաշմանդամ, որից 300-ը երեխա: Տարեկան 250-300 մեծահասակ և 50-80 երեխա կարիք ունեն աչքի պրոթեզավորման: Աչքի պրոթեզավորման արժեքը տատանվում է 50-60 000 դրամի սահմաններում:

ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը մշակել է աչքից զուրկ հաշմանդամների պրոթեզավորման ծրագիր:

8. ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՀԱՐՑԵՐՈՎ ԶԲԱՂՎՈՂ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների հարցերով զբաղվում են մեկ տասնյակից ավելի հասարակական կազմակերպություններ:

1997 թ. հաշմանդամների հայկական ընկերությունը և նրա տարածքային կազմակերպությունները աշխատանքներ են կատարել «Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի պահանջների իրականացման, առանձնակի մտահոգությամբ է զբաղվել ավելի կարիքավոր հաշմանդամներին նյութական օգնության, հաշմանդամների առողջության վերականգնման, բուժկանխարգելիչ միջոցառումների կազմակերպման հարցերով:

Հանրապետության առողջապահության նախարարության, Էրեբունի բժշկական կենտրոնի աջակցությամբ ձեռք է բերվել 1,5 մլն դրամի արժողությամբ դեղորայք և դեղատոմսերով 1504 հաշմանդամ անվճար օգտվել են հանրապետական ընկերությանը կից կազմակերպված դեղատնից, որը սպասարկվում է համապատասխան մասնագետի միջոցով: Հաշմանդամների հայկական ընկերությունը համագործակցելով կուրորտաբանության և ֆիզիոթերապևտիկ բժշկության գիտահետազոտական ինստիտուտի հետ հիվանդանոցային պայմաններում կազմակերպել է շուրջ 250 հաշմանդամի բուժման և առողջական վիճակի հետազոտման աշխատանքները: Ընկերության միջամտությամբ կարիքավոր հաշմանդամների համար անվճար ձեռք է բերվել ակնոցներ:

Հաշմանդամներին աշխատանքի մեջ ընդգրկելու առումով ակտիվ գործունեություն է ծավալել ընկերության «Կոմպյուտեր» ուսումնաարտադրական ձեռնարկությունը, որտեղ ընդգրկված են 31 աշխատակից:

Հայ օգնության ֆոնդի միջոցով կարիքավոր շուրջ 4500 հաշմանդամի տրվել է սննդամթերքի օգնություն:

Հայաստանի կույրերի միավորումը հաշմանդամների հասարակական կազմակերպություն է:

Միավորումում հաշվառված են 3800 տեսողությունից 1-ին և 2-րդ խմբերի հաշմանդամ: Կանոնադրական նպատակների իրականացման համար միավորումը իր միջոցների հաշվին ստեղծել է 13 արտադրական դուստր ձեռնարկություն, որոնք աշխատում են ոչ լրիվ ծանրաբեռնվածությամբ:

Միավորումն ունի երաժշտական կոլեկտիվներ, ժողովրդական գործիքների համույթ և քառաձայն երգչախումբ:

Հանրապետությունում գործում է կույրերի և թույլ տեսնողների 2 գիշերօթիկ դպրոց, ուր սովորում են 6-17 տարեկան 220 աշակերտներ ու կույրերի և թույլ տեսնողների երեկոյան հատուկ դպրոց, ուր սովորում են 80 50-ից բարձր տարիք ունեցողներ:

Հայաստանի խուլերի միավորումում հաշվառված են հանրապետության լսողության խանգարում ունեցող շուրջ 3500 բնակիչներից 1598-ը, որից I խմբի հաշմանդամ են 14 մարդ, II խմբի` 137, III խմբի` 1447:

Մինչև 16 տարեկան 550 հաշմանդամ երեխաներից 280-ը սովորում են հատուկ դպրոցներում:

Միավորումն իր համակարգում ունի 6 ուսումնա-արտադրական դուստր ձեռնարկություն, որոնք 1997 թ. աշխատել են իրենց կարողությունների 20-25 տոկոսի չափով, արտադրության մեջ զբաղվածների թիվը կազմել է ընդամենը 360 մարդ:

Ներկայումս աշխատանքներ են տարվում արտադրության ծավալը մեծացնելու ուղղությամբ:

Միավորումը 1995 թ-ից հանդիսանում է խուլերի միջազգային կազմակերպության անդամ, իսկ 1996 թ-ին դարձավ տարածաշրջանային կազմակերպության անդամ:

Սերտ կապերի մեջ է նաև խուլերի միջազգային սպորտային կազմակերպությունների հետ, սակայն նրանց բազմաթիվ հրավերները` մասնակցելու տարբեր մարզական միջոցառումների, մնում են անհետևանք` ֆինանսական միջոցների բացակայության պատճառով:

Նույն պատճառով համարյա չի գործում խուլերի միավորման մշակույթի և սպորտի պալատը:

Հայաստանի հաշմանդամների «Փյունիկ» ասոցիացիան որպես հասարակական կազմակերպություն գրանցվել է 1990 թվականին:

Ի սկզբանե «Փյունիկի» հիմնական նպատակն է եղել օգնել հաշմանդամներին ինքնահաստատվելու և իրենց կարողությունների նկատմամբ վստահություն ձևավորելու: Այդ նպատակի համար «Փյունիկը» կազմակերպում է ամառային և ձմեռային սպորտային, վերականգնողական ճամբարներ, որտեղ ընդգրկվում են նաև առողջ երեխաներ:

Վերջին վեց տարիների ընթացքում ավելի քան հազար հաշմանդամ երեխաներ ու չափահասներ և 1155 առողջներ մասնակցել են «Փյունիկի» կազմակերպած ամառային և ձմեռային մարզա-վերականգնողական ճամբարներին: Այդ նպատակով «Փյունիկը» ստացել է նյութական և ֆինանսական աջակցություն տարբեր աղբյուրներից:

Բացի ճամբարներից, «Փյունիկը» կազմակերպում է նաև սպորտային միջոցառումներ:

«Փյունիկը» հաշմանդամներին մատուցում է նաև սոցիալական ծառայություններ, հագուստներ և սննդամթերք է տրամադրում կարիքավոր հաշմանդամներին:

Հաշմանդամ երեխաների օգնության «Աստղիկ» միությունը ստեղծվել է հաշմանդամ երեխաների ծնողների կողմից 1995 թ.:

Միության առաքելությունն է` ծնողների համախմբման միջոցով հաշմանդամ երեխաներին դարձնել հասարակության լիարժեք անդամ:

Անհատ ձեռներեցների ու մարդասիրական կազմակերպությունների միջոցով ցուցաբերել է 2000 հաշմանդամ երեխաների և նրանց ընտանիքներին մարդասիրական օգնություն: Կազմակերպել է 1996-97 թթ. 750 երեխաների ամառային հանգիստը հանրապետության ճամբարներում (Հանքավան, Ծաղկաձոր, Դիլիջան), ավելի քան 75 միջոցառումներ-ցուցահանդեսներ: Միության Գյումրիի մասնաճյուղում իրագործվել է «Առողջության այբուբեն» ծրագիրը «Փրկեք երեխաներին» կազմակերպության աջակցությամբ:

Միության նպատակն է` հանրապետության լայն հասարակայնությանը պարզաբանել մանկական հաշմանդամության հիմնահարցերը, ուսումնասիրել հաշմանդամ երեխա ունեցող ընտանիքների խնդիրները, ստեղծել հանրապետության յուրաքանչյուր հաշմանդամ երեխայի և նրա ընտանիքի մասին լիարժեք ինֆորմացիոն բանկ, համախմբել և առաջարկություններ ու եզրակացություններ ներկայացնել կառավարական և լայն հասարակական շրջանակներին:

«Ամասիացի» բարեգործական ընկերությունը հիմնվել է 1989 թ.: Ունի 3 տարածքային մասնաճյուղ, 37 մարդուց բաղկացած աշխատակազմ, որոնց մեծամասնությունը հաշմանդամներն են: Կազմակերպության առաքելությունն է հաշմանդամների տնտեսական, սոցիալ-հոգեբանական լարվածության մեղմացումը և նրանց ինտեգրումը հասարակության մեջ:

Ընկերությունը իրականացնում է «Հաշմանդամների պրոթեզա-օրթոպեդիկ պարագաներ» ծրագիրը, աջակցում է հաշմանդամներին բուժման կազմակերպման հարցերում, համագործակցելով ՄԱԿ-ի Հայաստանյան Գրասենյակի, Աջափնյակի թաղապետարանի և Հայներարտբանկի հետ 1995 թ-ից կազմակերպությունը իրականացնում է «Ուսուցում, հմտություն, աշխատանք հաշմանդամներին» ծրագիրը, որի ընթացքում 46 հաշմանդամներ և նրանց ընտանիքի անդամներ ուսանել են կառավարում, հաշվապահության համակարգչային օպերատորություն և անգլերեն լեզու:

1996 թ-ից, համագործակցելով «Nostalgia» ՍՊՀ-ի, և կազմակերպության կամավորական բժիշկների հետ իրականացվում է «Հաշմանդամների ընտանիքների պաշտպանության» ծրագիրը:

1997թ. ամռանը կազմակերպությունը համագործակցելով Աջափնյակի թաղապետարանի հետ, իրականացրեց «Հաշմանդամ երեխաների և հաշմանդամների երեխաների ամառային հանգիստ» ծրագիրը, որի ընթացքում Աջափնյակ համայնքի 105 երեխա իրենց ամառային հանգիստը անցկացրին Հանքավանի «Արծվիկ» ճամբարում:

Կազմակերպության անդամների նախաձեռնությամբ, օգտագործելով կազմակերպության ներքին հնարավորությունները, 1996 թ-ին առաջինը ԱՊՀ-ում ստեղծվեց Հաշմանդամների Թատրոն, որը 1996 թ. դեկտեմբերի 3-ի Հաշմանդամների միջազգային օրվա կապակցությամբ կամերային երաժշտության տանը տվեց իր անդրանիկ ներկայացումը, իսկ 1997 թ-ին Հանրապետության տարբեր մարզերում տվեցին ևս 3 ներկայացում:

Երիտասարդ հաշմանդամների «Կամք և կորով» միությունը ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից պետական գրանցում է ստացել 1996 թ. օգոստոսի 23-ին:

Առաքելությունն է` օգնել երիտասարդ հաշմանդամներին լիարժեք կյանք վարելու, կուլտուր-կենցաղային, հոգևոր և մշակութային զարգացման հասնելու:

Միությունը անցկացնում է հարցազրույցներ 18-35 տարեկան երիտասարդ հաշմանդամների հետ, որոնց արդյունքում ստեղծում է տվյալների բանկ: Այդ տվյալների շնորհիվ միությունը առանձնացրել է շնորհալի երիտասարդ հաշմանդամների, որոնց աշխատանքների I ցուցահանդես-վաճառքը կազմակերպեց 1997 թ. մայիսի 20-ին: Երկրորդ ցուցահանդես-վաճառքը միությունը կազմակերպեց 1997 թ. դեկտեմբերի 3-ին` նվիրված հաշմանդամների միջազգային օրվան: Այս միջոցառմանը մասնակցեցին 30 շնորհալի երիտասարդ հաշմանդամներ: Ներկայացված էին երիտասարդ հաշմանդամների 180 գեղանկարչական, գրաֆիկական, ասեղնագործական, խեցեգործական, կարպետագործական, գոբելենի, հերբարիումի, փայտի փորագրման, նավամոդելային գեղարվեստական աշխատանքներ: Այս ցուցահանդեսները արձագանք գտան ինչպես մամուլում, այնպես էլ հեռուստատեսությամբ, ոգևորեցին, ստեղծագործելու նոր լիցք հաղորդեցին երիտասարդ հաշմանդամներին:

Միությունը համագործակցում է բրիտանական «Օքսֆամ» կազմակերպության, հաշմանդամների հայկական ընկերության, մի շարք հասարակական կազմակերպությունների հետ: Միությունն առաջիկայում ծրագրել է ստեղծել դուստր ձեռնարկություն, որտեղ աշխատելու են բացառապես երիտասարդ հաշմանդամներ:

ՀՀ Հաշմանդամների պաշտպանության միությունը ստեղծվել և ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից պետական գրանցում է ստացել 1996 թ. մայիսի 10-ին: 1996 թ. ընթացքում միության նախաձեռնությամբ 510 հաշմանդամներ հաճախել են մշակութային օջախներ, 39 աշխատունակ հաշմանդամներ աշխատանքի են տեղավորվել տարբեր հիմնարկ-ձեռնարկություններում, «Արտասովոր ամառ» 1 ամիս տևած միջոցառմանը մասնակցել են ավելի քան 115 հաշմանդամ: Հաշմանդամներին բարոյական աջակցություն ցույց տալու նպատակով հանրապետության մարզերում ու շրջաններում նրանց համար կազմակերպվել ու անց են կացվել թեմատիկ զրույցներ, համերգներ:

Միության ջանքերով և նրա անմիջական մասնակցությամբ 138 հաշմանդամ ունեն իրենց աշխատատեղերը:

«Գարնան զարթոնք» գրական-մշակութային ծրագրի շրջանակներում կազմակերպված միջոցառումներին մասնակցել են շուրջ 200 հաշմանդամ ստեղծագործողներ, նկարիչներ, երաժիշտներ, բանաստեղծներ, արձակագիրներ, կիրառական արվեստի սիրահարներ և այլն: Միության միջնորդությամբ վերականգնվել են 10 հաշմանդամ նախկին աշխատատեղերը:

Նույն ձեռնարկությունը դեկտեմբեր ամսին Ամանորի շեմին, դարձյալ անվճար, 100 հաշմանդամի հատկացրել է սննդամթերք:

Միությունը հանդես է եկել Երևանում գործող տարբեր ինվեստիցիոն կազմակերպություններին բիզնես-պլաններ ներկայացնելու նախաձեռնությամբ:

«Հավատամք» երիտասարդ հաշմանդամների համահայկական հիմնադրամը հիմնվել է 1996 թ. նոյեմբերին:

Հիմնադրամի գերագույն նպատակն է` Երևանում հիմնել հոգևոր, մշակութային և վերականգնողական, բազմաբնույթ համալիր` հաշմանդամ երիտասարդների համար:

1997 թ. օգոստոսի 26-ից սեպտեմբերի 1-ը իրականացրեց ուխտագնացություն Գյումրի-Էջմիածին-Երևան ճանապարհով, որը նվիրված էր քրիստոնեության ընդունման 1700 ամյակին:

1997 թ. նոյեմբերի 7-ին Երևանի քաղաքապետի N 1258 որոշմամբ հիմնադրամին Լենինգրադյան փողոցին հարող տարածքում 882 քմ. հող հատկացվեց և թույլ տրվեց վերականգնողական կենտրոն կառուցել:

1997 թ. դեկտեմբերի 3-ին Գյումրիի «Շանթ» հեռուստաընկերությունը եթեր արձակեց հիմնադրամի պատվերով նկարահանված «Ճանապարհ դեպի ...», վավերագրական ֆիլմը:

Հիմնադրամը դարձել է Հաշմանդամների Համաշխարհային Ասոցիացիայի անդամ:

«Հույսի կամուրջ» հասարակական կազմակերպությունը հիմնադրվել է 1997 թ. փետրվարին:

Կազմակերպության հիմնական նպատակն է նպաստել հաշմանդամ երեխաների ինտեգրմանը հասարակություն, օգնել նրան` լինել հնարավորին չափ ֆիզիկապես անկախ, ազատվել հոգեկան բարդույթներից և զգալ հասարակության լիիրավ ու լիարժեք անդամ: Կազմակերպվեց անգլերենի և համակարգչային ուսուցման դասընթացներ հաշմանդամ երեխաների համար: Դասընթացների հաճախում են 40 հաշմանդամ երեխա: Կազմակերպությունում ստեղծվել է նաև հաշմանդամ երեխաների ծնողների տեղեկատվական կենտրոն, ուր քննարկվում են հաշմանդամության հիմնահարցերը և ուղիներ են որոնվում նրանց լուծման համար: Հաշմանդամության ճանաչման և սոցիալական ինտեգրման նպատակով կազմակերպությունում հիմնադրվեց հաշմանդամ երեխաների շարժական թատրոն:

1998 թ-ին կազմակերպությունը կշարունակի իրագործել վերը նշված ծրագրերը, ինչպես նաև կմշակի ծրագրեր` համագործակցելով հանրակրթական դպրոցների հետ:

Հայաստանի «Չեռնոբիլ» միությունը ստեղծվել է 1990 թ. սեպտեմբերին, Հայաստանից Չեռնոբիլի ԱԷԿ-ի վթարի հետևանքների վերացմանը մասնակցած անձանց կողմից, որպես նախկինում գործող Համամիութենական «Չեռնոբիլ» միության Հայկական բաժանմունք: Կազմակերպության անդամների թիվը կազմում է շուրջ 3000 մարդ, որոնցից շուրջ 900-ը` հաշմանդամ են:

1997 թ. ընթացքում կազմակերպությունը իրագործել է մի շարք աշխատանքներ և ծրագրեր: Նպաստել է անվճար բժշկական օգնության և սպասարկում ստանալու հարցի լուծմանը: Կազմակերպվել է ճառագայթումից տուժած անձանց համապատասխան կլինիկական բաժանմունքում անվճար սննդով և դեղորայքով ապահովման հարցը:

1997 թ. մայիսից կազմակերպությունը անց է կացնում Հայաստանում բնակվող «չեռնոբիլցիների» և իոնային ճառագայթումից այլ դեպքերում տուժած քաղաքացիների հաշվառում:

Հաշմանդամների հիմնահարցերով Հայաստանում զբաղվում են նաև «Աֆղանական պատերազմի մասնակիցների», «Վազգեն Առաջինի անվան պատերազմի հաշմանդամների», «Առաքելություն Հայաստան» միությունները և այլ կազմակերպություններ:

Աղյուսակ թիվ 3

ԲԱՓՀ-ների 1997 թ. գործունեության ցուցանիշները

	Ցուցանիշներ	Քննվածների ընդհանուր թիվը	Միջին ծանրա-բեռնվածու-թյունը	Առաջնակի քննվածների թիվը	Առաջնակի քննվածներից (%)			Կրկնակի քննվածների թիվը	Կրկնակի քննվածներից (%)
NN	ԲԱՓՀ				Ճանաչվել են հաշմանդամ	երկարացված է	ճանաչվել են աշխատունակ		ճանաչվել են հաշմանդամ	լրիվ վերականգնված
1	Արաբկիր	1827	11.7	658	93.0	5.3	1.3	1169	93.9	5.7
2	Էրեբունի	2735	17.0	877	96.0	2.5	1.1	1858	99.3	0.6
3	Խորհրդային	3776	18.0	1258	89.0	6.6	4.1	2518	96.1	3.0
4	Կենտրոնական	1628	9.0	648	95.0	4.4	0.3	980	99.1	0.4
5	Մաշտոց	1472	9.1	423	89.8	4.9	4.7	1049	94.8	3.3
6	Շահումյան	1860	11.0	612	95.2	2.2	2.2	1248	97.5	1.2
7	Շենգավիթ	1694	10.3	554	89.1	8.1	2.1	1140	95.7	2.0
8	Արագածոտն	2213	16.3	496	93.5	3.2	3.0	1717	98.4	1.5
9	Արարատ	3010	16.0	758	95.2	3.0	1.7	2252	98.8	0.9
10	Արմավիր	2555	12.5	671	93.4	4.3	2.2	1884	97.1	2.4
11	Գեղարքունիք	3376	19.4	684	95.4	2.1	2.3	2692	97.6	2.3
12	Լոռի N 1	3009	17.0	836	90.5	7.0	2.3	2173	98.6	0.9
13	Լոռի N 2	2932	13.9	539	96.4	2.5	1.4	2393	97.9	1.9
14	Կոտայք	2535	17.8	601	88.6	6.3	4.9	1934	95.9	3.4
15	Գյումրի N1	2849	20.9	593	97.1	1.3	1.5	2256	99.6	0.3
16	Գյումրի N 2	3375	15.6	764	94.5	2.4	3.0	2611	98.7	1.2
17	Սյունիք	2937	20.0	878	97.1	1.9	0.6	2059	95.7	0.8
18	Վայոց Ձոր	2182	22.0	472	93.2	1.2	5.5	1710	98.8	1.2
19	Տավուշ	2555	23.8	673	94.7	1.9	3.2	1882	97.2	2.7
20	Աչքի ԲԱՓՀ	862	8.4	318	92.1		7.8	544	100.0
	Ընդամենը	49382	15.5	13313	93.4	3.7	2.8	36069	97.5	1.9

Աղյուսակ թիվ 4

1997 թ. ԲԱՓՀ-ներում քննվածների թվից հաշմանդամ են ճանաչվել

q. Երևան և մարզեր	Ընդամենը	Կանայք	I խումբ	II խումբ	III խումբ
Երևան	15135	5462	1214	9634	4287
Արագածոտն	2154	823	99	1480	575
Արարատ	2948	1242	177	1784	987
Արմավիր	2457	630	111	1705	641
Գեղարքունիք	3282	1241	190	2152	940
Լոռի	5762	2050	297	3226	2239
Կոտայք	2388	830	101	1359	928
Գյումրի	6125	2330	278	4622	1225
Սյունիք	2889	95	165	1996	728
Վայոց Ձոր	2090	884	67	1144	879
Տավուշ	2468	846	202	1648	618
Ընդամենը	47698	17333	2901	30750	14047

Աղյուսակ թիվ 5

1997 թ. առաջնակի հայտնաբերված ցուցանիշները ըստ հիվանդությունների

		Առաջնակի քննված- ների թիվը	Ճանաչ- վել են հաշման- դամ	Սիրտ- անոթային համակարգ	Չարորակ նորագոյու- թյուններ	Ներվային համակարգ	Հոգեկան խանգա- րումներ	Շնչական օրգանների հիվանդու- թյուններ	Մարսողական օրգանների հիվանդու- թյուններ	Էնդոկրին հիվանդու- թյուններ	Աչքի հիվանդու- թյուններ	Այլ պատ- ճառներ
1	Արաբկիր	658	613	157	105	127	26	20	12	49		117
2	Էրեբունի	877	840	210	108	147	64	29	23	46	15	198
3	Խորհրդային	1258	1121	376	190	144	72	28	34	71		206
4	Կենտրոնական	648	616	188	98	123	15	27	13	42		110
5	Մաշտոց	423	380	80	62	71	25	13	9	24		96
6	Շահումյան	612	583	152	106	81	36	17	14	43		134
7	Շենգավիթ	554	494	127	77	99	30	30	15	24		92
8	Արագածոտն	496	464	97	62	70	43	29	6	25	22	110
9	Արարատ	758	722	163	119	86	36	41	32	36	60	149
10	Արմավիր	671	627	135	102	120	62	23	21	42	24	98
11	Գեղարքունիք	684	653	157	87	71	50	51	19	23	54	141
12	Լոռի N 1	836	757	260	93	135	29	25	14	42	25	134
13	Լոռի N 2	539	517	92	59	104	38	25	26	19	49	105
14	Կոտայք	601	533	117	79	114	43	20	13	20	20	107
15	Գյումրի N 1	593	576	131	76	72	42	42	22	35	34	122
16	Գյումրի N 2	764	722	149	95	137	47	33	28	36	67	130
17	Սյունիք	878	853	259	72	115	55	41	33	43	55	180
18	Վայոց Ձոր	472	440	77	44	71	22	30	20	23	24	129
19	Տավուշ	673	638	184	82	92	30	39	6	31	48	126
20	Աչքի ԲԱՓՀ	318	293								292	1
	Ընդամենը	13313	12442	3111	1716	1979	765	563	360	674	789	2485
	Հիվանդության %-ը		100.00	25.00	13.79	15.91	6.15	4.52	2.89	5.42	6.34	19.97