ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՆԱԽԱՐԱՐ

«16» սեպտեմբերի 2024 թ.

N 372-Ն

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿՈՏԱՅՔԻ ՄԱՐԶԻ «ՀԱՏԻՍ ՀՐԱԲՈՒԽ» ԲՆՈՒԹՅԱՆ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆԻ ԱՆՁՆԱԳԻՐԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Հիմք ընդունելով «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ը» կետը և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2018 թվականի հունիսի 11-ի N 745-Լ որոշման հավելվածի 18-րդ հոդվածի 20-րդ կետը.

ՀՐԱՄԱՅՈՒՄ ԵՄ`

1. Հաստատել Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարզի «Հատիս հրաբուխ» բնության երկրաբանական հուշարձանի անձնագիրը` համաձայն հավելվածի:

2. Սույն հրամանն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից:

«16» սեպտեմբերի 2024 թ. ք. Երևան

9/16/2024

Հավելված շրջակա միջավայրի նախարարի 2024 թվականի սեպտեմբերի 16-ի N 372-Ն հրամանի

Ա Ն Ձ Ն Ա Գ Ի Ր

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿՈՏԱՅՔԻ ՄԱՐԶԻ «ՀԱՏԻՍ ՀՐԱԲՈՒԽ» ԲՆՈՒԹՅԱՆ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆԻ

1. Դասակարգումը՝ երկրաբանական:

2. Տեղադիրքը և աշխարհագրական կոորդինատները՝

1) Օբսիդիանի կարնիզներ՝ «Հատիս հրաբուխ» բնության երկրաբանական հուշարձանի (այսուհետ՝ Հուշարձան) տվյալ երկրատեղանքը գտնվում է Ակունք համայնքի Ակունք բնակավայրի վարչական սահմաններում՝ լեռան հարավային լանջին, Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցուց մոտ 360մ. արևելք: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 1 աղյուսակում,

2) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8475083.84, Y=4460119.13 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով),

 Աղյուսակ 1

3) Մոխրագույն-կանաչ օբսիդիան՝ Հուշարձանի տվյալ երկրատեղանքը գտնվում է Ակունք համայնքի Ակունք բնակավայրի վարչական սահմաններում՝ լեռան հարավային լանջին, Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցուց մոտ 950մ. հյուսիս, փոքր ձորակի մոտ: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 2 աղյուսակում,

4) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8475002.53, Y=4461166.44 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով),

Աղյուսակ 2

5) Սեզոնային ջրվեժ և օբսիդիանի կարնիզներ` Հուշարձանի տվյալ երկրատեղանքը գտնվում է Ակունք համայնքի Ակունք և Կոտայք բնակավայրի վարչական սահմաններում՝ լեռան հարավ-արևմտյան լանջին, Ակունք համայնքից մոտ 2.2 կմ հյուսիս, դեպի լեռան գագաթ տանող ճանապարհի աջ կողմում գտնվող միջին մեծության ձորում: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 3 աղյուսակում,

6) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8473558.98, Y=4462204.22 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով),

Աղյուսակ 3

7) Բրեկչիացված օբսիդիաններ ռիոլիտներում և օբսիդիանի ելքեր` Հուշարձանի տվյալ երկրատեղանքը գտնվում է Ակունք համայնքի Ակունք բնակավայրի վարչական սահմաններում՝ Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցուց մոտ 2.8 կմ հյուսիս, լեռնագագաթից մոտ 1.3 կմ հարավ-արևմուտք: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 4 աղյուսակում,

8) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8475739.28, Y=4462743.65 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով),

 Աղյուսակ 4

9) Քարանձավներ` Հուշարձանի տվյալ երկրատեղանքը գտնվում է Ակունք համայնքի Ակունք բնակավայրի վարչական սահմաններում՝ լեռան հարավ-արևելյան լանջին, Զառ բնակավայրից 3.4 կմ հյուսիս: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 5 աղյուսակում,

10) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8477613.36, Y=4461870.25 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով),

 Աղյուսակ 5

11) Սև դացիտային հոսք` Հուշարձանի տվյալ երկրատեղանքը գտնվում է Ակունք համայնքի Ակունք և Զովաշեն բնակավայրի վարչական սահմաններում՝ լեռան հարավային լանջին, Զովաշեն բնակավայրից մոտ 1.8 կմ հարավ-արևմուտք, լեռնագագաթից մոտ 900մ. հարավ: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 6 աղյուսակում,

12) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8476975.43, Y=4462868.21 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով),

 Աղյուսակ 6

13) Բլոկային ռիոլիտ-տրախիդացիտային լավաների արտաժայթքման ելք` Հուշարձանի տվյալ երկրատեղանքը վարչական տեսակետից՝ գտնվում է Ակունք համայնքի Ակունք և Զովաշեն բնակավայրի վարչական սահմաններում՝ լեռան հարավային լանջին, Զովաշեն բնակավայրից մոտ 1.7 կմ արևմուտք, լեռնագագաթից մոտ 110մ. հարավ: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 7 աղյուսակում,

14) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8476666.81, Y=4463596.67 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով),

 Աղյուսակ 7

15) Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 1` Հուշարձանի տվյալ երկրատեղանքը գտնվում է Ակունք համայնքի Հատիս և Զովաշեն բնակավայրի վարչական սահմաններում, լեռան հյուսիս և հյուսիս-արևելյան լանջերին, Զովաշեն բնակավայրից մոտ 300մ արևմուտք՝ գերեզմանոցների մոտ, լեռնագագաթից մոտ 400մ. հյուսիս-արևելք: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 8 աղյուսակում,

16) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8477497.85, Y=4464496.76 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով),

 Աղյուսակ 8

17) Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 2` Հուշարձանի տվյալ երկրատեղանքը գտնվում է Ակունք համայնքի Հատիս բնակավայրի վարչական սահմաններում՝ լեռան հյուսիսային լանջերին, Հատիս բնակավայրից մոտ 650մ արևմուտք: Երկրատեղանքի պահպանման գոտու սահմանների կոորդինատային կետերը ներկայացված են N 9 աղյուսակում,

18) կենտրոնի կետի կոորդինատներն են՝ X=8476648.03, Y=4465666.66 (WGS 84 (ARMREF-02) կոորդինատային համակարգով)։

 Աղյուսակ 9

3. Նկարագրությունը, չափագրությունը և վիճակը՝

1) Հուշարձանը գտնվում է Կոտայքի մարզի Ակունք համայնքի Ակունք, Զովաշեն, Հատիս և Կոտայք բնակավայրերի վարչական սահմաններում՝ Երևան քաղաքից մոտ 30կմ. հեռավորության վրա, շրջափակված է Կոտայք, Կապուտան, Հատիս, Զովաշեն, Զառ, Ակունք բնակավայրերով: Շրջանի տարածքին բնորոշ են բարձրադիր լեռները, ռելիեֆի հրաբխային և էրոզիոն ձևերը, սարավանդները։ Հրաբխի արևելյան մասում հյուսիսից հարավ ձգվում են Գեղամա հրաբխային բարձրավանդակի հյուսիսարևմտյան լեռնաճյուղերն ու լավային հոսքերը՝ առաջացնելով մեղմ ալիքավոր սարավանդ։ Երկրաձևաբանական տեսակետից «Հատիս» հրաբուխը (այսուհետ՝ Հրաբուխ) տեղադրված է Կոտայքի (Քանաքեռի) հրաբխային սարավանդում, այն երկմոդալ գմբեթաձև հրաբուխ է, օվալաձև հիմքով, որի բացարձակ բարձրությունը 2528.6մ է, հարաբերական բարձրությունը Ակունք գյուղից՝ 1000 մ, իսկ հիմքի տրամագիծը հյուսիս-հարավ ուղղությամբ հասնում է մինչև 7,5 կմ: Հրաբխագիտական տեսանկյունից այն մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում, քանի որ հանդիսանում է ռիոլիտային կազմի հրաբուխ՝ լավ արտահայտված օբսիդիաններով, ռիոլիտներով, պեռլիտներով և պիրոկլաստիկ առաջացումներով: Հրաբխի ակտիվության ժամանակահատվածը գնահատվում է 600-200 հազար տարի: Հրաբխային ակտիվության ամենաերիտասարդ դրսևորումները կապված են հիմքային լավաների արտաժայթքումներով, Գութանասար Հրաբխի ամենաերիտասարդ լավային հոսքի անալոգիայով (Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտի հրաբխագիտության լաբորատորիայի տվյալների բազա)։ Լավայի գմբեթները մածուցիկ լավայի և ժայռերի կույտեր են, որոնք կուտակվում են հրաբխային օդանցքի շուրջ, դրանք ձևավորվում են այն ժամանակ, երբ մագման սառչում և գազազերծվում է երկրի մակերես համեմատաբար արագ ժայթքելուց հետո (The EN cyclopedia of VolcaN oes, 2015): Գմբեթային կառույցների ժայթքումները Հրաբխի սովորական պրոցեսներ են, հատկապես կոնվերգենտ եզրային միջավայրերում, որի արդյունքում գմբեթները կարող են առանձին հավաքվել, ձևավորվել հրաբխային կոնի խառնարանում կամ կազմել կլաստերի կամ գմբեթի համալիրի մաս (FiN k, 1990): Գմբեթաձև հրաբուխները հայտնի են նաև «լավա գմբեթներ» կամ «հրաբխային գմբեթներ» անվանումներով: Դրանք առաջանում են բարձր մածուցիկություն ունեցող լավայի արտամղումից, ինչը սովորաբար հարուստ է սիլիցիումով (70% և ավելի) և հեշտությամբ չի հոսում: Հեղուկ լավայի հոսքերի պես տարածվելու փոխարեն լավան կուտակվում է մղանցքի մոտ՝ ձևավորելով գմբեթ հիշեցնող ուղղաձիգ և օվալաձև կառուցվածք։ Հրաբուխը բնույթով երկմոդալ հրաբուխ է: Երկմոդալ հրաբուխների դեպքում՝ տարբեր ժամանակաշրջաններում ժայթքում են տարբեր բաղադրությամբ մագմայի երկու տարբեր տեսակներ՝ հիմքային (սիլիցիումով աղքատ) և թթու (սիլիցիումով հարուստ)։ «Երկմոդալ» տերմինը վերաբերում է երկու հակապատկեր մագմայի տեսակների առկայությանը: Երկմոդալ հրաբուխների ժայթքումներն իրար կարող են հերթափոխել էֆուզիվ ժայթքումների միջև, մասնավորապես՝ պայթող ժայթքումները, որոնք կապված են ավելի բարձր մածուցիկության թթու լավայի հետ և արտահոսող ժայթքումները, որոնք կապված են ցածր մածուցիկության հիմքային լավաների տեսակների հետ: Վերոնշյալ փոփոխական վարքագիծը հանգեցնում է տարբեր հրաբխային առանձնահատկությունների ձևավորմանը: Երկմոդալ հրաբուխը կարող է առաջանալ տարբեր երկրաբանական միջավայրերում և այն հաճախ կապված է մայրցամաքային ճեղքվածքի գոտիների և կոնվերգենտ սալերի շփման սահմանների հետ, արդյունքում այդ գոտիներում առաջացած հրաբուխներից կարող են ժայթքել ինչպես բազալտային, այնպես էլ ռիոլիտային լավաներ: Այս երկմոդալ վարքի պատճառները բացահայտելը երբեմն բարդ է: Դրանք կարող են ներառել տարբեր երկրաբանական գործընթացներ, ինչպիսիք են՝ մասնակի բյուրեղացումը, կեղևային ապարների ձուլումը կամ մագմայի տարբեր տեսակների խառնումը: Նման կարգի հրաբխային կառույցները հազվագյուտ երևույթ են համաշխարհային հրաբխագիտության մեջ, Հայաստանում շուրջ 500 Հրաբխից առկա է նմանատիպ 3 հրաբուխ: Հրաբխից ժայթքել են թթու (դացիտ, ռիոլիտ) և հիմքային կազմերի (բազալտային անդեզիտ) լավաներ: Այդ փուլերը ներկայացված են ռիոլիտ-օբսիդիանի և բազալտային անդեզիտների ժայթքումներով: Աշխարհի շատ հրաբխային մարզերում երկմոդալ հրաբուխները մեծ տարածում ունեն, սակայն որպես կոնտրաստային ռիոլիտ-բազալտային ժայթքման օրինակներ՝ ինչպիսին Հատիսն է, հազվադեպ են: Այն հետաքրքիր երկմոդալ հրաբխի օրինակ է, որտեղ երկմոդալությունը դիտարկվում է մի քանի մերկացումների սահմաններում, որոնք հանդիսանում են երկրատեղանքներ: Երկրատեղանքը (գեոսայթ) ունի նշանակալի երկրաբանական, էկոլոգիական, մշակութային, հնագիտական կամ պատմական արժեք: Երկրատեղանքները հաճախ առանձնացվում, պահպանվում են դրանց կարևորության և յուրահատուկ առանձնահատկությունների մասին հանրությանը իրազեկելու համար: Գրականության տվյալների, հավագրված նյութերի և դաշտային աշխատանքների ուսումնասիրությունների արդյունքում Հրաբխի կառուցվածքում առանձնացվել են երկրաբանության մեջ հազվադեպ հանդիպող և յուրահատուկ երկրաբանահրաբխագիտական, երկրաձևաբանական, ջրաերկրաբանական նշանակություն ունեցող, ինչպես նաև ընդհանուր՝ 148,75 հա մակերես տարածք զբաղեցնող 9 երկրատեղանք։ Վերջիններս մատնացույց են անում Հրաբխի զարգացման էտապային երկրաբանահրաբխագիտական փոխհարաբերությունները, տարբեր կազմի ժայթքումների առաջացումների սահմանները, հրաբխային գործունեության արդյունքում առաջացած առանձնահատուկ հրաբխային շերտերը և հաստվածքները, լավային հոսքերը, հրաբխային առաջացումների արդյունքում ձևավորված երկրաձևաբանական միավորները: Հրաբխի լանջերին առկա են տարբեր գունայնության օբսիդիանի ելքեր ու կարնիզներ, որոնք գեղագիտական նշանակություն կարող են ունենալ նաև զբոսաշրջիկների համար: Հրաբխի եզակի առանձնահատկությունը նրա երկմոդալ բնույթն է, սա հնարավորություն է տալիս տեսնել թթվային ապարների և հիմնային ապարների համընկնումը մի քանի երկրատեղանքներում: Հրաբխագիտական տեսակետից շատ հետաքրքիր է թթվային կազմի հրաբխային կառուցվածքը ճեղքող հրաբխային կենտրոնների առկայությունը, որոնցից են Թեքբլուր, Տեղ, Խարամբլուր հրաբուխները: Հրաբխի լանջերին առկա են գեղեցիկ, բարձր որակի, տարբեր տիպերի և գունայնության օբսիդիանի մերկացումներ և ելքեր, որոնք երկրաբանական տեսակետից արժեքավոր են, ինչպես նաև հանդիսանում են կիսաթանկարժեք քարեր: Հայաստանում օբսիդիանի ելքերը բազմաթիվ են, դա բնորոշ է Հայկական լեռնաշխարհին։ Սակայն աշխարհի հրաբխային շատ մարզերում օբսիդիանները հազվագյուտ են: Հատիսի լանջերին մինչ օրս էլ պահպանվել են օբսիդիանից պատրաստված գործիքները և հնագույն ժամանակներում դրանց օգտագործման հետքերը, որոնք գիտական և տուրիստական մեծ նշանակություն ունեն։ Սույն հավելվածի N 1 քարտեզում նկարագրված է վերոնշյալ երկրատեղանքների տեղաբաշխումը Հրաբխի լանջերին, ինչպես նաև դրանց մոտ գտնվող համայնքները և այլ տեղորոշիչ ենթակառուցվածքներ,

Քարտեզ N 1: «Հատիս հրաբուխ» բնության հուշարձանի երկրատեղանքների տեղադիրքերի իրադրային քարտեզ

2) Օբսիդիանի կարնիզներ՝

ա. Հրաբխի լանջին գտնվող օբսիդիանի կարնիզները վերաբերում են օբսիդիանի գոյացումներին։ Օբսիդիանը բնական հրաբխային ապակի է, որը ձևավորվել է արագ սառեցված թթու կազմի լավայից: Հրաբխային ժայթքման ժամանակ սիլիցիումով հարուստ լավան ժայթքելիս արագ սառչում է օդի կամ սառեցման այլ մեխանիզմների ազդեցության պատճառով՝ ձևավորելով օբսիդիան։ Քանի որ լավան հոսում և սառչում է անհավասարաչափ, այն կարող է կուտակվել լանջի եզրերի երկայնքով՝ առաջացնելով կարնիզների նման օբսիդիանի գոյացություններ, որոնք հետագայում ավելի ակնհայտ են դառնում լանջերի հողմնահարման արդյունքում: Հարկ է նշել, որ կոնկրետ երկրաբանական գործընթացները, որոնք տանում են դեպի այդպիսի գոյացումներ, կարող են տարբեր լինել։ Օբսիդիանի կարնիզների ձևավորումը կախված է այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են՝ լավայի սառեցման արագությունը և Հրաբխի տեղադրությունը: Բացի այդ, նման երկրաբանական առանձնահատկությունները կարող են լինել բարդ և ժամանակի ընթացքում տարբեր գործոնների ազդեցության հետևանք: Օբսիդիանի կարնիզները Հրաբխի լանջերին շատ լավ երևում են հարավային լանջի ծայրամասում (N 1 նկար): N 2 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 3 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 1: Օբսիդիանի կարնիզներ

3) Մոխրագույն-կանաչ օբսիդիան՝

ա. Օբսիդիանը բնական ապակի է, որը ձևավորվում է, երբ հալած լավան արագ սառչում է՝ կանխելով բյուրեղային կառուցվածքի զարգացումը: Նմանատիպ գունավորմամբ օբսիդիանները ոչ միայն Հրաբխի վրա, այլ նաև մնացած թթու կազմի գրեթե բոլոր հրաբուխներում տարածված չեն և հազվագյուտ են: Մոխրագույն-կանաչ օբսիդիանի գունավորումը պայմանավորված է դրանցում տարբեր տեսակի միներալների և քիմիական տարրերի առկայությամբ, օրինակ՝ երկաթի և մագնեզիումի առկայությունը կարող է կանաչավուն երանգ հաղորդել օբսիդիանին: Կախված այս տարրերի հատուկ միներալային բաղադրությունից և օքսիդացման վիճակից՝ օբսիդիանը կարող է ստանալ տարբեր երանգներ՝ մոխրագույն-կանաչից մինչև մուգ կանաչ: Կարևոր է նշել, որ մոխրագույն-կանաչ օբսիդիանի ճշգրիտ գույնը և բնութագրերը կարող են նույնպես տարբեր լինել՝ կախված երկրաբանական հատուկ պայմաններից, որոնցում այն ձևավորվել է: Օբսիդիանները կարող են ունենալ միներալների և տարրերի եզակի համադրություն, որոնք նպաստում են դրանց տարբերվող գունավորմանը (N 2 նկար): N 4 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 5 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 2: Մոխրագույն-կանաչ օբսիդիան

4) Սեզոնային ջրվեժ և օբսիդիանի կարնիզներ՝

ա. Սեզոնային ջրվեժը հոսում է միայն տարվա որոշակի ժամանակ եղանակային որոշակի պայմանների կամ տեղումների փոփոխությամբ պայմանավորված: Սեզոնային ջրվեժներում ջրի հոսքի վրա հաճախ ազդում են այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են՝ տեղումները, ձնհալը կամ սառույցի հալոցքը: Տեղումների կամ հալման ժամանակ այս ջրվեժները կենդանանում են՝ ստեղծելով ժամանակավոր և դինամիկ բնական տեսարան: Հրաբխի սեզոնային ջրվեժը գտնվում է Հրաբխի հարավարևմտյան լանջին: Այն սկիզբ է առնում Հրաբխի արևմտյան գագաթային հատվածից՝ տեղումների և ձնհալի հալոցքներից, որոնք իրենց ճանապարհին մերկացնում են ռիոլիտ-տրախիդացիտային լավաները (N 3 նկար): Այս սեզոնային ջրվեժը կարող է լինել հայտնի զբոսաշրջային վայր, որն այցելուների համար կարող է նաև գրավիչ լինել հոսքի ջրառատ ժամանակաշրջանում: N 6 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 7 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 3: Սեզոնային ջրվեժ և օբսիդիանի կարնիզներ

5) Բրեկչիացված օբսիդիաններ ռիոլիտներում և օբսիդիանի ելքեր՝

ա. Ռիոլիտներում բրեկչիացված օբսիդիանները վերաբերում են երկրաբանական մի երևույթի, որտեղ կոտրված բեկորներից կազմված բրեկչիացումը կամ ապարների առաջացումը տեղի է ունենում ռիոլիտային ապարների մեջ, և այդ բեկորները ներառում են օբսիդիանի կտորներ: Բրեկչիացումը երկրաբանական գործընթաց է, որի ժամանակ ապարները կոտրվում են անկյունային բեկորների տեսքով, այդ բեկորներն այնուհետև ցեմենտացվում են՝ ձևավորելով նոր ապարներ: Դա կարող է տեղի ունենալ հրաբխային ժայթքման ժամանակ, երբ պայթուցիկ ակտիվությունը լավան կոտրում է բեկորների, այդ բեկորները մտնում են սառեցնող լավայի հոսքի մեջ: Բրեկչիացումը կարող է առաջանալ տարբեր գործընթացների միջոցով, ինչպիսիք են՝ պայթուցիկ հրաբխային ակտիվությունը: Ստացված ապարը կարող է ունենալ բազմազան տեսք՝ օբսիդիանի անկյունային կամ կլորացված բեկորներով, որոնք տեղադրված են ռիոլիտային ապարների տեքստուրայում: Կտրված տեքստուրան հաճախ արտացոլում է ապարի ձևավորման ընթացքում տեղի ունեցած դինամիկ երկրաբանական գործընթացները: Ռիոլիտներում բրեկչիացված օբսիդիանների ուսումնասիրությամբ կարելի է պատկերացում կազմել հրաբխային պատմության և այդ ապարների առաջացման հատուկ պայմանների մասին: Հատիսում նմանատիպ առաջացումները բնորոշ են երկրորդ ֆազայի առաջացումներին, որոնց շուրջը նկատվում է օբսիդիանի երականման ելքեր, ինչը հաստատում է Հրաբխի ժայթքման և առաջացումների առանձնահատկությունները (N 4 նկար): N 8 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 9 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 4: Բրեկչիացված օբսիդիաններ ռիոլիտներում և օբսիդիանի ելքեր

6) Քարանձավներ՝

ա. Քարանձավները ձևավորվել են ռիոլիտային լավաներում, ինչը բնորոշ չէ Հայաստանի մնացած ռիոլիտային հրաբուխներին: Քարանձավները ռիոլիտային լավաներում կարող են ձևավորվել տարբեր գործընթացների միջոցով: Ռիոլիտային լավաները իրենց բարձր մածուցիկությամբ և ցածր ջերմաստիճանի պայմաններում հաճախ կարող են պարունակել պղպջակներ, որոնք այդպես էլ մնում են սառչող լավայի մեջ: Երբ այս պղպջակները միավորվում են կամ փոխկապակցվում են, դրանք կարող են ժայռի մեջ բացեր կամ խոռոչներ ձևավորել, ժամանակի ընթացքում այդ դատարկությունները կարող են մեծանալ՝ ստեղծելով քարանձավային կառույցներ կամ կոնգլոմերատներ։ Ռիոլիտային լավաներում քարանձավների առաջացումը կարող է կապված լինել նաև աղբյուրների ջրերի առկայության հետ, որոնք կարող են աստիճանաբար քայքայել ռիոլիտների համեմատաբար փխրուն հատվածները՝ մեծացնելով առկա կոտրվածքները և ստեղծելով նոր բացեր ու անցումներ: Ժամանակի ընթացքում այս գործընթացը կարող է հանգեցնել քարանձավային հատկանիշների ձևավորմանը: Ռիոլիտային լավաներում քարանձավների ուսումնասիրությունը կարող է հետաքրքրաշարժ լինել, քանի որ դրանք հաճախ ցուցադրում են յուրահատուկ երկրաբանական առանձնահատկություններ և պատկերացումներ են տալիս տարածքի հրաբխային պատմության մասին: Բացի այդ, այս քարանձավները կարող են պարունակել անցյալի հրաբխային գործունեության ապացույցներ: Այնուամենայնիվ, կարևոր է զգուշությամբ մոտենալ նման միջավայրերին և հետևել քարանձավների հետախուզման անվտանգության ուղեցույցներին: Հրաբխի զանգվածում նմանատիպ քարանձավներ կան Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու հարևանությամբ և Հրաբխի հարավ արևելյան լանջին մերկացող ժայռատիպ առաջացումներում (N 5 նկար): N 10 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 11 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 5: Քարանձավներ

7) Սև դացիտային հոսք՝

ա. Սև դացիտային հոսքի առկայությունը Հրաբխի զանգվածում մեկ անգամ ևս մատնանշում է այս Հրաբխի առանձնահատկությունները, քանի որ այս հրաբխային կառույցում առկա են տարբեր կազմի, տեսքի, ձևի և ստրուկտուրաների ապարներ: Նմանատիպ սև դացիտային հոսքեր Հրաբուխի ամբողջ զանգվածում առկա են միայն այդ հատվածում: Սև դացիտային հոսքեր Հայաստանում այնքան էլ շատ տարածված չեն, չնայած հրաբխային տարբեր կազմի ու ստրուկտուրաների առաջացումների: Դացիտային լավայի հոսքերը թթվային հրաբուխներում կարող են դրսևորել տարբեր առանձնահատկություններ՝ կախված հրաբխային համակարգի դինամիկայից և այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են՝ ժայթքման ոճը, ժայթքման արագությունը և տեղական երկրաբանական միջավայրը: Սև դացիտի գույնը պայմանավորված է միներալների պարունակությամբ, դրանք են՝ բիոտիտը կամ հորնբլենդը, ինչպես նաև հոսքի սառեցման պայմաններում դրանց փոփոխված ձևերը: Դացիտային լավաները ունեն ավելի բարձր մածուցիկություն՝ համեմատած հիմքային կազմի ապարների: Այս բարձր մածուցիկությունը կարող է ազդել ժայթքման ոճի վրա և հանգեցնել լավայի հոսքերի, որոնք ավելի մածուցիկ են և դանդաղ շարժվող (N 6 նկար): N 12 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 13 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 6: Սև դացիտային հոսք

8) Բլոկային ռիոլիտ-տրախիդացիտային լավաների արտաժայթքման ելք՝

ա. Բլոկային ռիոլիտների առաջացումը բնութագրվում է բարձր մածուցիկությամբ ռիոլիտային լավաների ժայթքումով, դրանց արտամղմամբ, որոնք խոչընդոտում են դրա սահուն հոսքը, և հանգեցնում է ժայթքման ժամանակ անկյունային բլոկների և բեկորների ձևավորմանը: Բլոկային լավաների ելքերը դուրս են եկել Հրաբխի գագաթից մոտ 110մ հարավ և ձգվում են 100մ, այդ բլոկները միջինում ունեն մոտ 3-4մ չափ (N 7 նկար): Այս հոսքը առանձնահատուկ է նրանով, որ Հրաբխի ամբողջ զանգվածում նմանատիպ ելքերը ու հոսքերը բացակայում են: N 14 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 15 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 7: Բլոկային ռիոլիտ-տրախիդացիտային լավաների արտաժայթքման ելք

9) Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 1՝

ա. Պիրոկլաստիկ առաջացումները հրաբուխների պայթյունային ժայթքման հետևանքով մթնոլորտ արտանետված տաք հրաբխային գազերի, մոխրի և ապարների բեկորների խառնուրդներ են, որոնք ամենակործանարար երևույթներից են, քանի որ ընդգրկում են մեծ տարածքներ և ավերում այդ տարածքներում գոյություն ունեցող ամեն ինչ: Պիրոկլաստիկ գոյացությունների բնութագրերը կարող են շատ տարբեր լինել՝ կախված այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են՝ մագմայի կազմը, ժայթքման պայթյունավտանգությունը և տեղանքը, որով անցնում է պիրոկլաստիկ նյութը: Այս գոյացությունները վճռորոշ դեր են խաղում հրաբխային տարածքների շուրջ լանդշաֆտի ձևավորման գործում և կարող են արժեքավոր պատկերացումներ տալ հրաբխային գործունեության պատմության վերաբերյալ: Պիրոկլաստիկ այս առաջացումը հիմնականում տարածված է Հրաբխի հյուսիսային հատվածում: Հատիս բնակավայրից հարավային պիրոկլաստիկ առաջացումները ծածկում են առաջնային ֆազայի ռիոլիտային զոնալային հոսքը, նկատվում է միայն Հրաբխի զարգացվածության հաջորդականությունը (N 8 նկար): N 16 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 17 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 8: Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 1

10) Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 2՝

ա. Պիրոկլաստիկ այս առաջացումներն իրենց երկրաբանական ծագումով նման են «Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 1» երկրատեղանքին, դրանք հրաբուխների պայթյունային ժայթքման հետևանքով մթնոլորտ արտանետված տաք հրաբխային գազերի, մոխրի և ապարների բեկորների խառնուրդներ են, որոնք ամենակործանարար երևույթներից են, քանի որ ընդգրկում են մեծ տարածքներ և ավերում այդ տարածքներում գոյություն ունեցող ամեն ինչ: Պիրոկլաստիկ գոյացությունների բնութագրերը կարող են շատ տարբեր լինել՝ կախված այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են՝ մագմայի կազմը, ժայթքման պայթյունավտանգությունը և տեղանքը, որով անցնում է պիրոկլաստիկ նյութը: Այս գոյացությունները վճռորոշ դեր են խաղում հրաբխային տարածքների շուրջ լանդշաֆտի ձևավորման գործում և կարող են արժեքավոր պատկերացումներ տալ հրաբխային գործունեության պատմության վերաբերյալ: Պիրոկլաստիկ այս առաջացումը տարածված է Հրաբխի հյուսիս-արևելյան հատվածում: Զովաշեն բնակավայրից հյուսիս արևմուտք, պիրոկլաստիկ առաջացումները ծածկում են առաջնային ֆազայի ռիոլիտային զոնալային հոսքը, նկատվում է միայն Հրաբխի զարգացվածության հաջորդականությունը (N 9 նկար): N 18 քարտեզում ներկայացված են բուն երկրատեղանքի և դրա պահպանման գոտու սահմանները, իսկ N 19 քարտեզում՝ երկրատեղանքին կից գտնվող տեղորոշիչ ենթակառուցվածքները,

Նկար N 9: Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 2

4. Սահմանների և պահպանման գոտու նկարագրությունը, մակերեսը և քարտեզ-հատակագիծը՝

Քարտեզ N 2: «Օբսիդիանի կարնիզներ» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 3: «Օբսիդիանի կարնիզներ» իրադրային քարտեզ

Քարտեզ N 4: «Մոխրագույն-կանաչ օբսիդիան» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 5: «Մոխրագույն-կանաչ օբսիդիան» երկրատեղանքի իրադրային քարտեզ

Քարտեզ N 6: «Սեզոնային ջրվեժ և օբսիդիանի կարնիզներ» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 7: «Սեզոնային ջրվեժ և օբսիդիանի կարնիզներ» երկրատեղանքի իրադրային քարտեզ

Քարտեզ N 8: «Բրեկչիացված օբսիդիաններ ռիոլիտներում և օբսիդիանի ելքեր» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 9: «Բրեկչիացված օբսիդիաններ ռիոլիտներում և օբսիդիանի ելքեր» երկրատեղանքի իրադրային քարտեզ

Քարտեզ N 10: «Քարանձավներ» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 11: «Քարանձավներ» երկրատեղանքի իրադրային քարտեզ

Քարտեզ N 12: «Սև դացիտային հոսք» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 13: «Սև դացիտային հոսք» երկրատեղանքի իրադրային քարտեզ

Քարտեզ N 14: «Բլոկային ռիոլիտ-տրախիդացիտային լավաների արտաժայթքման ելք» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 15: «Բլոկային ռիոլիտ-տրախիդացիտային լավաների արտաժայթքման ելք» երկրատեղանքի իրադրային քարտեզ

Քարտեզ N 16: «Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 1» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 17: «Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 1» երկրատեղանքի իրադրային քարտեզ

Քարտեզ N 18: «Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 2» երկրատեղանքի հատակագիծ

Քարտեզ N 19: «Պիրոկլաստիկ առաջացումներ 2» երկրատեղանքի իրադրային քարտեզ

5. Տվյալներ՝ հողօգտագործողի և սեփականատիրոջ մասին՝

1) Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարզի Ակունք համայնք: Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարզի Ակունք համայնքի Ակունք, Հատիս, Զովաշեն և Կոտայք բնակավայրերի վարչական սահմաններում գտնվող պետական սեփականություն հանդիսացող, բնության հատուկ պահպանվող տարածքների նպատակային նշանակության՝ բնապահպանական գործառնական նշանակության հողեր:

6. Պահպանության և օգտագործման ռեժիմի առանձնահատկությունները՝

1) Հաշվի առնելով «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» օրենքի 19-րդ հոդվածի 1-ին մասը՝ Հուշարձանի զբաղեցրած տարածքում արգելվում է ցանկացած գործունեություն, որը սպառնում է դրա պահպանությանը,

2) Հաշվի առնելով «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 19-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ մասերը՝ բնության հուշարձանի և դրա պահպանման գոտու տարածքում արգելվում են`

ա. հիդրոտեխնիկական, շինարարական, հատակախորացման, հորատման, պայթեցման աշխատանքները,

բ. հողային և բուսական ծածկույթի, բուսական և կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների բնակության միջավայրի պայմանների խախտումները,

գ. երկրաբանական ուսումնասիրության աշխատանքները (հողային ծածկույթի խախտումով),

դ. հանքերևակումները, հանքանյութեր վերամշակող օբյեկտների տեղաբաշխումը,

ե. նմուշներ վերցնելը,

զ. ծառերի և թփերի հատումները,

է. աղտոտումը,

ը. ջրային ռեժիմի խախտումը,

թ. բնության հուշարձանի արտաքին տեսքը խաթարող ցանկացած գործունեություն,

ժ. ժայռամագլցումը, արկածային տուրիզմը,

3) Թույլատրվում է`

ա. քաղաքացիների հանգիստը,

բ. գիտական ուսումնասիրությունները, մոնիթորինգը (այդ թվում՝ քաղաքացիների հանգստի կազմակերպման և սպասարկման ծառայությունների մոնիթորինգը),

գ. ճանաչողական զբոսաշրջության կազմակերպումը,

դ. էկոհամակարգերի հավասարակշռությունը խախտող երևույթներն ու գործընթացները կանխարգելող, ինչպես նաև խախտված էկոհամակարգերի վերականգնման միջոցառումները,

ե. զբոսաշրջիկների և այցելուների սպասարկման ծառայությունների կազմակերպումը:

7. Տվյալներ՝ պահպանություն իրականացնող սուբյեկտի մասին՝

1) Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարզի Ակունք համայնք:

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 24 սեպտեմբերի 2024 թվական: