ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

 

ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԵՎ ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐԻ

ՆԱԽԱՐԱՐ

 

11 օգոստոսի 2021 թ. ք. Երևան

N 06-Ն

 

Հ Ր Ա Մ Ա Ն

 

ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՀՐԱՀԱՆԳՆԵՐԸ ՍԱՀՄԱՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

 

Ղեկավարվելով Հայաստանի Հանրապետության ընդերքի մասին օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 25-րդ կետով.

 

ՀՐԱՄԱՅՈՒՄ ԵՄ՝

 

1. Սահմանել օգտակար հանածոների պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգները.

1) ոսկու հանքավայրերի պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգը` համաձայն N 1 հավելվածի.

2) շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերի դասակարգման կիրառման հրահանգը՝ համաձայն N 2 հավելվածի.

3) ավազի և ավազակոպճային խառնուրդի հանքավայրերի պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգը՝ համաձայն N 3 հավելվածի.

4) պղնձի հանքավայրերի պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգը` համաձայն N 4 հավելվածի:

(1-ին կետը լրաց. 25.10.22 N 17-Ն)

2. Սույն հրամանի կատարման հսկողությունը վերապահել Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի ընդերքօգտագործման ոլորտը համակարգող նախարարի տեղակալին:

(2-րդ կետը փոփ. 25.10.22 N 17-Ն)

 

 

Գ. Սանոսյան

 

Հավելված N 1 ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի օգոստոսի 11-ի N 06-Ն հրամանի

 

Հ Ր Ա Հ Ա Ն Գ

 

ՈՍԿՈՒ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ

 

1. Ընդհանուր դրույթներ

 

1. Ոսկու հանքավայրերի պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգով (այսուհետ՝ Հրահանգ) կանոնակարգվում են ոսկու հանքավայրերի (տեղամասերի, հանքերևակումների) երկրաբանահետախուզական համալիր աշխատանքները:

2. Հրահանգով սահմանվում են ոսկու հանքավայրերի ուսումնասիրմանը ներկայացվող հիմնական պահանջները, որոնց իրականացումը կապահովի երկրաբանահետախուզական աշխատանքների տարբեր փուլերում (որոնողագնահատանքային աշխատանքներ, նախնական ու մանրազնին հետախուզում) և հանքավայրերի շահագործման ժամանակ (լրահետախուզում և շահագործական հետախուզում) կատարվող աշխատանքների բնույթին համարժեք այնպիսի երկրաբանական տեղեկատվության ստացումը, որը հնարավորություն կտա այդ աշխատանքների արդյունքներով իրականացնել հանքավայրերի (տեղամասերի, հանքերևակումների) արդյունաբերական գնահատում և վճիռ ընդունել հետախուզման հաջորդ փուլերին անցնելու, մանրազնին հետախուզված հանքավայրերը արդյունաբերական յուրացման նախապատրաստելու և շահագործվող հանքավայրերը վերագնահատելու համար:

3. Մանրազնին հետախուզված և վերագնահատված շահագործվող հանքավայրերի ուսումնասիրվածության աստիճանը որոշվում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2013 թ. մարտի 14-ի N 274-Ն որոշմամբ հաստատված «Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի պաշարների և կանխատեսումային պաշարների դասակարգման» (այսուհետև` Դասակարգում) պահանջներին համապատասխան.

4. Ընդերքաբանական փորձաքննության ներկայացվող նյութերի բովանդակությանը ներկայացվող պահանջները սահմանված են Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի մայիսի 3-ի թիվ 04-Ն հրամանով:

5. Որոնողագնահատանքային և նախնական հետախուզման աշխատանքների փուլերում հանքավայրերի ուսումնասիրվածության աստիճանը որոշվում է Դասակարգման հիմնական դրույթներին և կոնդիցիաների հիմնավորման պահանջներին համապատասխան՝ այդ աշխատանքների արդյունքներով համապատասխանաբար գնահատանքային կոնդիցիաների հիմնավորմամբ տեխնիկատնտեսական նկատառումների (ՏՏՆ) և նախնական կոնդիցիաների հիմնավորմամբ տեխնիկատնտեսական զեկույցների (ՏՏԶ) կազմմամբ:

6. Անկախ սեփականության ձևերից և երկրաբանահետախուզական ու շահագործական աշխատանքների ֆինանսավորման աղբյուրներից, պարտադիր կարգով պետական ընդերքաբանական փորձաքննության են ներկայացվում մանրազնին և շահագործական կոնդիցիաների ՏՏՀ-ներն ու պաշարների հաշվարկման նյութերը, ինչպես նաև պետական բյուջեի միջոցների հաշվին ուսումնասիրված օբյեկտների ՏՏՆ-երը և ՏՏԶ-ները:

7. Ընդերքօգտագործողների միջոցների հաշվին հանքավայրում երկրաբանահետախուզական աշխատանքների իրականացման դեպքում ՏՏՆ-երը՝ գնահատանքային և ՏՏԶ-ները՝ նախնական կոնդիցիաներով կարող են մշակվել ներդրողի ցանկությամբ ու միջոցներով՝ ռիսկի աստիճանի նվազեցման նպատակով և ընդերքօգտագործողի ներկայացմամբ քննարկվել պետական փորձաքննություն իրականացնող մարմնի կողմից:

8. Ըստ առաջացման պայմանների ոսկու հանքավայրերը ստորաբաժանվում են երկրածին (ներծին, արտածին, կերպափոխված՝ մետամորֆացված) և տեխնածին տիպերի.

1) Ներծին հանքավայրերը լայն տարածում ունեն և հանդիսանում են ոսկու արդյունահանման հիմնական աղբյուր, որոնք ըստ հանքաքարերի միներալային կազմի միավորվում են հետևյալ հիմնական ֆորմացիաներում (կազմավորություններում):

ա. Ոսկի-քվարցային և ոսկի սուլֆիդ-քվարցային ֆորմացիաներ (կազմավորություններ): Ոսկին հանքաքարերում հիմնականում ազատ է քվարցում, մասամբ՝ սուլֆիդներում և բնորոշվում է անհավասարաչափ բաշխվածությամբ: Սուլֆիդների կազմությունից կախված, այս ֆորմացիաներում առանձնացվում են տարբեր միներալային տիպեր: Հանքավայրերը ներկայացված են միջին խորության պայմաններում ձևավորված հանքերակներով, հանքերակային գոտիներով և շտոկվերկներով՝ նստվածքային, հրաբխային, ներժայթքային, երբեմն նաև՝ կերպափոխային ապարներում:

բ. Ոսկի-սուլֆիդային ֆորմացիա: Հանքաքարերի կազմում փոփոխական քանակներով հիմնական դեր են խաղում պիրիտը, խալկոպիրիտը, արսենոպիրիտը, պիրոտինը, սֆալերիտը և գալենիտը: Ոսկին սերտ կապված է սուլֆիդների հետ: Այս ֆորմացիայի հանքավայրերը ներկայացված են ոսկեբեր սուլֆիդների ցանավոր գոտիներով՝ նստվածքային և արտավիժական-նստվածքային ստվարաշերտերում: Ոչ սակավ դեպքերում հարում են էապես ածխային կամ գրաֆիտային թերթաքարերին:

գ. Ոսկի-կարբոնատ-սուլֆիդային ֆորմացիան միավորում է հանքակուտակների, հանքերակների, բնանման կամ ցանավոր հանքայնացման տիպի հանքավայրեր՝ կարբոնատային ստվարաշերտերում և դրանցում առաջացող մետասոմատիտներում:

դ. Ոսկի-սիլիկատային (սկառնային) ֆորմացիա: Հանքավայրերը ներկայացված են սկառնային հանքակուտակներով՝ վերադրված սուլֆիդային և ոսկու հանքայնացմամբ ու կապված են պալեոզոյան, հազվադեպ՝ մեզոզոյան գրանիտոիդային զանգվածների հպումային (կոնտակտային) պսակների (գոտիների) հետ:

ե. Ոսկի-խալցեդոն-քվարցային (ոսկի-արծաթային) ֆորմացիան բնորոշվում է ոսկու մեջ արծաթի բարձր պարունակությամբ և զուտ արծաթի միներալների (սուլֆիդներ, սուլֆոաղեր) առատությամբ: Դրանցից որոշների համար բնորոշ են տելուրիդները: Ոսկի-արծաթային հանքավայրերը (հանքերակներ, միներալացված և հանքերակային գոտիներ, շտոկվերկներ), որպես կանոն, ձևավորվում են մերձմակերևութային պայմաններում՝ կապված վերերկրյա հրաբխականության հետ:

զ. Հանքաքարերում առկա սուլֆիդների քանակին համապատասխան ներծին հանքավայրերը ստորաբաժանվում են՝ սուլֆիդներով աղքատ (մինչև 2%), սակավասուլֆիդային (մինչև 5%), չափավոր սուլֆիդային (5-20%) և էականորեն սուլֆիդային (20%-ից ավելի) տարատեսակների:

է. Թվարկված ոսկու բուն հանքավայրերը ներկայացնող հանքային ֆորմացիաներից բացի, ոսկին հանդիսանում է կարևոր օգտակար բաղադրամաս բազմաթիվ ներծին համալիր հանքավայրերի` գլխավորապես պղնձապորֆիրային, պղնձահրաքարային (պղնձակոլչեդանային), հրաքարաբազմամետաղային, պղնձանիկելային և այլն:

ը. Ըստ ձևաբանական առանձնահատկությունների, տեղադրման պայմանների և հանքամարմինների ներքին կառուցվածքի, ինչպես նաև ոսկու տեղաբաշխման բնույթի, ոսկու ներծին հանքավայրերը ստորաբաժանվում են հետևյալ հիմնական արդյունաբերական տիպերի. շտոկվերկներ, միներալացված և հանքերակային գոտիներ, հանքերակներ, հոծ և ցանավոր հանքաքարերի հանքակուտակներ, խողովականման և անկանոն ձևի հանքակուտակներ և բներ:

թ. Շտոկվերկները կազմված են մեծ քանակի տարբեր ուղղություններով կողմնորոշված, ձևով անկայուն և անհավասարաչափ տեղաբաշխված փոքր հզորությամբ քվարց-սուլֆիդային հանքերակներով ու նրբերակներով, ինչպես նաև ցանավոր սուլֆիդային հանքայնացումով, որպես կանոն, բնորոշվում են մեծ չափերով և մակերևույթում ու ըստ խորության զբաղեցնում են զգալի տարածք: Այդ հանքավայրերը մեծամասամբ տեղակայվում են կերպափոխված ավազաթերթաքարային (ածխային) ստվարաշերտերում, երբեմն միջին կազմի մագմայական (հրաժայթքային) ապարներում և գրանիտոիդներում կամ թթու շարքի մերձհրաբխային ապարներում: Շտոկվերկների սահմաններում, խախտման գոտիներին հարող մասերում, հաճախ հանդիպում են խոշոր, բայց ըստ հզորության խիստ անկայուն, բարդ կառուցվածքով հանքերակներ: Շտոկվերկային հանքավայրերում արդյունաբերական պարունակությամբ բնորոշվող տեղամասերը չունեն հստակ արտահայտված երկրաբանական սահմաններ և բացահայտվում են միայն նմուշարկման տվյալներով:

ժ. Միներալացված և հանքերակային գոտիները ներկայացնում են տեկտոնապես խախտված և ջրաջերմային փոփոխված ցամաքածին-նստվածքային և հրաբխածին-նստվածքային ապարների տեղամասեր կամ մերձեցված, գրեթե զուգահեռ քվարցային հանքերակների, նրբերակների, տափակացված ոսպնյակների ամբողջություն` տեղակայված բյուրեղային ապարներում, չափավոր թթու կազմի արտավիժված և մերձհրաբխային առաջացումներում, ինչպես նաև ցամաքածին-նստվածքային ստվարաշերտերում: Դրանց բնորոշ են երկարաձգված ձևեր, նշանակալի հզորություններ (5-ից մինչև 10 մ և ավելի) և հանքամարմինների հստակ երկրաբանական սահմանների բացակայություն, որոնք, որպես կանոն, որոշվում են նմուշարկման տվյալներով: Նրբերակային-ցանավոր հանքաքարերը պատկանում են ոսկի-սուլֆիդ-քվարցային և ոսկի-քվարցային ֆորմացիաներին:

ժա. Հանքերակային հանքավայրերը կարող են ներկայացված լինել մեկ երկարաձգված հանքերակով, կամ մի քանի միմյանցից մեկուսացված հանքերակներով, կամ համեմատաբար կարճ հանքերակների համակարգով: Բոլոր դեպքերում յուրաքանչյուր հանքերակ հանդիսանում է ինքնուրույն հանքամարմին: Առավել շատ են ոսկի-քվարցային ֆորմացիայի հանքերակային հանքավայրերը` տեղադրված ավազաքարաթերթաքարային ֆլիշոիդային (նրբառիթմային) ստվարաշերտերում. դրանցում հանքամարմինների երկարությունը մի քանի տասնյակ մետրից հասնում է մինչև հարյուրավոր մետրերի, երբեմն մի քանի կիլոմետրի:

ժբ. Ներժայթքային զանգվածներին հարող հանքերակային տիպի հանքավայրերը սովորաբար ներկայացված են զգալի երկարությամբ հանքերակներով, ինչպես տարածման (մինչև 1 կմ և ավելի) այնպես էլ անկման ուղղություններով: Հանքամարմիններն ունեն ոսկի-քվարցային կամ ոսկիքվարցսուլֆիդային կազմ:

ժգ. Հիմնականում թթու և միջին կազմի երիտասարդ հասակի և մերձհրաբխային գոյացություններում տարածված հանքերակային հանքավայրերը պատկանում են ոսկի-խալցեդոն-քվարցային (ոսկի-քաղկեդոն-քվարցային) ֆորմացիային (կազմավորությանը) և վերագրվում են մերձմակերևութային տիպին: Հանքային մարմինների երկարությունը հասնում է հարյուրավոր մետրերի:

ժդ. Ըստ կազմության հանքերակային հանքավայրերը հաճախ ներկայացված են ոսկի-պղնձային, ոսկի-ծարիրային, ոսկի-բազմամետաղային համալիր հանքաքարերով:

ժե. Հանքակուտակները (ոսպնյականման, հանքերակաձև, շերտաձև և բարդ կառուցվածքի) կարող են կազմված լինել պիրիտ-խալկոպիրիտային, պիրիտ-պիրոտինային, բազմամետաղային, բարիտային, մագնետիտային հոծ և ցանավոր հանքաքարերից: Բացի դրանից, հանքակուտակները կարող են ներկայացված լինել ցանավոր կամ նրբերակացանավոր հանքայնացմամբ երկրորդային քվարցիտներով, քվարց-փայլարային, քվարց-մանգանային և այլ ապարներով: Դրանք համալիր հանքաքարեր են:

ժզ. Խողովակաձև ու անկանոն ձևի հանքակուտակները և բները բնորոշ են սկառնային հանքավայրերին և ունեն սահմանափակ տարածում: Ոսկի-սուլֆիդ-քվարցային ֆորմացիայի օքսիդացած հանքաքարերի հանքակուտակները առաջացնում են չափազանց բարդ կառուցվածքի հանքավայրեր:

ժէ. Ինքնուրույն ձևաբանական տիպի ոսկու հանքավայրեր են հանդիսանում հանքայնացված դայկաները: Հանքայնացումն այդ հանքավայրերում կարող է ներկայացված լինել լայնակի տեկտոնական ճեղքերը լցրած քվարցային կամ քվարց-սուլֆիդային նրբերակներով, կամ դայկաների երկայնակի ճեղքավորման հետ համընկնող փոքր հզորությամբ քվարցային հանքերակներով ու նրբերակներով: Ոսկին հիմնականում կուտակվում է քվարցային հանքերակներում և նրբերակներում՝ դայկայի ապարներում դրա ցածր պարունակության դեպքում:

2) Ոսկու արտածին հանքավայրերի շարքին են պատկանում սուլֆիդային հանքավայրերի ոսկով հարստացված «երկաթե գլխարկները» և միներալացված գոտիների հողմահարման կեղևները, ինչպես նաև ոսկեբեր ցրոնները:

ա. «Երկաթե գլխարկները» ներկայացնում են սուլֆիդային հանքակուտակների (ծծմբահրաքարային, պղնձահրաքարային և բազմամետաղային) վերին օքսիդացված տեղամասերը, որտեղ ոսկին, որպես քիմիապես կայուն միներալ, կուտակվում է երկաթի հիդրօքսիդների, կապարի կարբոնատների, արծաթի երկրորդային միներալների հետ միասին: Ոսկու առավել բարձր պարունակությունները կապված են «երկաթե գլխարկների» ստորին հորիզոնների բարիտային, քվարցային և պիրիտային սորուն առաջացումների հետ:

բ. Հողմահարման կեղևներն ունեն նշանակալի չափեր և ձևավորվում են ոսկեբեր միներալացված գոտիների (որոնց առաջնային հանքաքարերը ոսկով աղքատ են)՝ երկրի մակերևույթ դուրս եկող տարածքներում: Դրանց հանքամարմիններն ունեն տարածքային նշանակալի չափեր և ըստ խորության հասնում են մինչև 300-400մ: Հանքավայրերը տեղայնացված են ցամաքածին կամ հրաբխածին-նստվածքային ստվարաշերտերում: Հողմահարման կեղևներում հանքաքարերն ամբողջությամբ քայքայված, մասնատված են, ոսկին գտնվում է ազատ վիճակում, դրա պարունակությունը 1.5-2 անգամ բարձր է առաջնային հանքաքարերի պարունակությունից:

3) Կերպափոխված հանքավայրերին են ներկայումս վերագրվում աշխարհի ոսկու խոշորագույն հանքավայրի` Վիտվատերսրանդի (Հարավ Աֆրիկյան Հանրապետություն) ոսկեբեր կոնգլոմերատներն ու ավազաքարերը:

4) Տեխնածին հանքավայրերը հանքային հումքի արդյունահանման ու վերամշակման տեխնոլոգիական գործունեության արդյունքում ձևավորված օբյեկտներն են: Դրանց են վերագրվում ոսկու հանքավայրերի մշակման արդյունքում գոյացած արտահաշվեկշռային հանքաքարերի հատուկ լցակույտերը, սև, գունավոր, ազնիվ և այլ մետաղների համալիր հանքավայրերի հանքաքարերի հարստացման կամ ոսկի պարունակող կիսաարտադրանքների (թերայրուկներ, սորախցուկներ, մոխիրներ) վերամշակման գործընթացներում առաջացող ոսկի պարունակող թափոնները (հարստապոչեր, ապարախյուսեր՝ շլամներ): Այդ հանքավայրերի կառուցվածքի և տեխնածին ու հետագա վերնածին (հիպերգեն) ներգործությամբ ձևավորված ոսկի պարունակող նյութերի կազմի առանձնահատկությունները պահանջում են դրանց ուսումնասիրության և գնահատման յուրահատուկ մոտեցումներ:

 

2. Հանքավայրերի խմբավորումն ըստ երկրաբանական կառուցվածքի բարդության

 

9. Հետախուզման գործընթացում ոսկու հանքավայրերի ուսումնասիրման մանրամասնության անհրաժեշտ և բավարար աստիճանը որոշվում է՝ կախված դրանց երկրաբանական կառուցվածքի բարդությունից:

10. Ըստ հանքամարմինների չափերի ու ձևի, դրանց հզորության ու ներքին կառուցվածքի փոփոխականության և ոսկու բաշխման առանձնահատկությունների ոսկու հանքավայրերը համապատասխանում են Դասակարգմամբ սահմանված բարդության 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ խմբերին:

1) 2-րդ խմբին են վերագրվում բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված խոշոր միներալացված և հանքերակային գոտիներով (ավելի քան 1 կմ երկարությամբ, 5-10 մ և ավել հզորությամբ) կամ շտոկվերկներով (1 քառ. կմ-ից ավելի մակերեսով), նշանակալի չափերի հանքակուտակներով (ըստ տարածման՝ 1-3 կմ, անկման ուղղությամբ՝ մի քանի հարյուր մետր, 3-5 մետր և ավելի մինչև 10-20 մ հզորությամբ), զգալի երկարությամբ (ավելի քան 1 կմ) և հզորությամբ (մինչև 3 մ) հանքերակներով:

ա. 2-րդ խմբի հանքավայրերի երկրաբանական կտրվածքները տարատիպ են: Հանքամարմինների հետախուզական հատումների և կտրվածքների համադրումը կարող է դժվարանալ ծալքավոր և խզումնային խախտումներով: Հանքամարմինների ներքին կառուցվածքը բարդ է. հզորությունը և մյուս ձևաչափական պարամետրերը, ինչպես նաև հումքի որակը՝ փոփոխական, օգտակար բաղադրիչների բաշխումը՝ անհավասարաչափ:

բ. Օգտակար հանածոյի երկրաբանատեխնոլոգիական տարբեր տիպերը (տեսակները) տարածականորեն հստակ տարազատված չեն, ինչը դժվարացնում է դրանց միանշանակ երկրաչափացումը:

գ. Հանքաքարերի պաշարների գերակշիռ մասը պարփակված է բարդացված եզրագծերով հանքամարմիններում:

դ. Առավել փոփոխուն հաշվարկային պարամետրի (պարունակություն) փոփոխականության գործակիցը 40-100 տոկոս է:

2) 2-րդ խմբին են վերագրվում.

ա. միներալացված և հանքերակային գոտիների (3-5 մետրից մինչև 10-20 մ և ավելի հզորությամբ) տիպի հանքավայրերը՝ տեղակայված միոգեոսինկլինալների (միոգեոսինկլինալային գոտիների) ավազաքարաթերթաքարային և (կամ) ցամաքածին-կարբոնատային ստվարաշերտերում (Ռուսաստանի Նեժդանինի, Ղազախստանի Բակիրչիկի հանքավայրեր), վերադրված հրաբխախորքային գոտիների ապարներում՝ գծային-ձգված, ճմլման, ջարդման (փշրման) և թերթավորման գոտիների տեսքով (Ռուսաստանի Խականջինի հանքավայր), տեկտոնամագմայական ակտիվացման մարզերի ապարներում (Ռուսաստանի Մայսկի հանքավայր):

 բ. Միոգեոսինկլինալների ցամաքածին-կարբոնատային ստվարաշերտերին հարող մի շարք խոշոր՝ Ռուսաստանի Սուխոյ Լոգի և Օլիմպիադինի (Արևելյան տեղամաս) հանքավայրերն աչքի են ընկնում միներալացված գոտիների զգալի հզորությամբ (20 մետրից ավելի, մինչև մի քանի տասնյակ մետր) և անվանվում են խոշորագոտիներ (մեգազոնաներ) կամ վերագրվում են շտոկվերկներին.

գ. շտոկվերկային տիպի հանքավայրերը (շուրջ 1 կմ2 մակերեսով)՝ տեղակայված ներժայթքային ապարներում և ավազաքարերի հզոր ստվարաշերտերում (Մուրունթաու՝ Ուզբեկստան, Կումտոր՝ Ղրղզստան, Ջիլաու՝ Տաջիկստան), ինչպես նաև խոշորագոտիների տիպի հանքավայրերը (Բելայա Գորա՝ Ռուսաստան)՝ տեղակայված վերադրված հրաբխախորքային գոտիների ապարներում:

3) Շտոկվերկային և շտոկվերկանման (խոշորագոտիներ) հանքավայրերը ձևավորվում են մեծ խորություններում, չունեն հստակ երկրաբանական սահմաններ. արդյունաբերական նշանակության հանքայնացման եզրագծերը որոշվում են նմուշարկման տվյալներով.

ա. հանքակուտակների տիպի հանքավայրերը (3-5 մետրից մինչև 10-20 մ հզորությամբ հանքամարմիններով)՝ տեղակայված միոգեոսինկլինալների ցամաքածին-կարբոնատային և (կամ) ավազաքարաթերթաքարային ստվարաշերտերում (Ռուսաստանի Նատալկինի և Ուզբեկստանի Կոկպատասի հանքավայրեր).

բ. հանքերակային տիպի հանքավայրերը (պարփակող ապարների հետ հստակ երկրաբանական հպումներով հանքերակներ՝ 1-3 մ հզորությամբ)՝ տեղակայված միոգեոսինկլինալների ցամաքածին-կարբոնատային ստվարաշերտերում (Տոկուր՝ Ռուսաստան), էվգեո-սինկլինալների հրաբխածին-նստվածքային ստվարաշերտերում և ներժայթքային ապարներում (Կոչկար, Բերիկուլ՝ Ռուսաստան, Ակբակայ՝ Ուզբեկստան):

4) 3-րդ խմբին են վերագրվում շատ բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված միջին (հարյուրավոր մետրից մինչև հազար մետր երկարությամբ) և խոշոր միներալացված ու հանքերակային գոտիներով, հանքակուտակներով (մի քանի հարյուր մետր տարածման և անկման ուղղություններով, 1-2 մ հզորությամբ), բարդ կառուցվածքի հանքերակներով (մի քանի սանտիմետրից մինչև 3 մ փոփոխական հզորությամբ):

ա. 3-րդ խմբի մեջ մտնող հանքավայրերի համար բնութագրական է տարբեր կարգի խզումնային խախտումներով պայմանավորված «բլոկային» կառուցվածքը, ինչն էականորեն դժվարացնում է հետախուզահատումների և խիստ տարատիպ երկրաբանական կտրվածքների համադրումն ու պայմանական դարձնում դրանց միջև հանքամարմինների եզրագծերի կապակցումը:

բ. Հանքամարմինների ներքին կառուցվածքը շատ բարդ է, ձևաչափական պարամետրերը և օգտակար բաղադրիչների բաշխումը՝ խիստ փոփոխական ու անհավասարաչափ:

գ. Օգտակար հանածոյի երկրաբանատեխնոլոգիական տիպերի (տեսակների) առանձնացումը պայմանական բնույթ ունի:

դ. Օգտակար հանածոյի պաշարները տարակենտրոնացված են շատ հանքամարմիններում, որոնց ձևաբանությունը և չափերը բազմազան են:

ե. Առավել փոփոխուն հաշվարկային պարամետրի (օգտակար բաղադրիչի կամ պայմանական օգտակար բաղադրիչի պարունակություն) փոփոխականության գործակիցը 100-160 տոկոս է:

5) Բարդության 3-րդ խմբին են վերագրվում.

ա. միներալացված գոտիների (3-5 մետրից մինչև 10-20 մ հզորությամբ) տիպի հանքավայրերը՝ տեղակայված վերադրված հրաբխախորքային գոտիների ապարներում (Զուն-Խոլբին՝ Ռուսաստան, Մակմալ՝ Ղրղզստան, Չորե՝ Տաջիկստան);

բ. Միներալացված գոտիների երկրաբանական սահմանները հստակ են, սակայն դրանցում արդյունաբերական նշանակության հանքամարմինների սահմանագծումն իրականացվում է եզրագծային պարունակության կիրառմամբ.

գ. հանքերակային գոտիների (1-3 մ և ավելի հզորությամբ) տիպի հանքավայրերը՝ տեղակայված էվգեոսինկլինալների հրաբխածին-նստվածքային ստվարաշերտերում և ներժայթքային ապարներում (Հայաստանի Սոթքի (առկա են նաև 3-5 մետրից մինչև 10-20 մ հզորությամբ միներալացված գոտիներ), Շահումյանի, Լիճքվազի, Արմանիսի հանքավայրեր, ինչպես նաև Մեղրաձորի հանքավայրի առանձին հանքամարմիններ), վերադրված հրաբխախորքային գոտիների ապարներում (Մնոգովերշիննի, Կուբակինի, Պոկրովի հանքավայրերը՝ Ռուսաստանում):

6) Բարդության 3-րդ խմբին են վերագրվող հանքավայրերում արդյունաբերական նշանակության հանքամարմինների երկրաչափացումը կատարվում է եզրագծային պարունակության կիրառմամբ.

ա. հանքակուտակների տիպի հանքավայրերը (1-3 մ և ավելի հզորությամբ հանքամարմիններով)՝ տեղակայված տեկտոնամագմայական ակտիվացման մարզերի ապարներում (Կուրանախի, Լեբեդինի, Ռյաբինովի՝ Ռուսաստան, Դաուգիզտաու՝ Ուզբեկստան).

բ. հանքերակային տիպի հանքավայրերը՝ մինչև 1 կմ ու ավելի ձգվածությամբ և մինչև 1 մ հզորությամբ հանքերակներով (Դարասուն՝ Ռուսաստան), ինչպես նաև մինչև մի քանի հարյուր մետր երկարությամբ և փոփոխական հզորությամբ (մի քանի տասնյակ սանտիմետրից մինչև 2-3 մ) հանքերակներով (Շահումյան, Մեղրաձոր, Ազատեկ, Տերտերասար, Մարջան՝ Հայաստան, Կարամկեն, Կարալվեեմ, Ագին, Ռոդնիկովո՝ Ռուսաստան).

գ. հանքային սյուների (Զերույ՝ Ղրղզստան) և հանքայնացված դայկաների (Բերեզովո՝ Ռուսաստան) տիպերի հանքավայրերը:

7) 4-րդ խմբին են վերագրվում չափազանց բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը: Դրանց թվին են դասվում փոքր չափերով (մի քանի տասնյակ մետր ձգվածությամբ) հատուկենտ կամ մերձեցված` շատ փոքր հզորությամբ (մինչև 0.3-0.4 մ) հանքերակները, ոսպնյակները, ոչ մեծ (մինչև 100 մ երկարությամբ) հանքերակները, ոսպնյակները, միներալացված գոտիները, հանքակուտակները՝ խիստ փոփոխական հզորությամբ կամ ինտենսիվ խախտված տեղադրմամբ և հանքայնացման չափազանց բարդ ընդհատունությամբ ու բնաձև բաշխվածությամբ բնութագրվող հանքամարմինները:

ա. Բնութագրական հանքավայրերը. Կոմունարյան (Ռուսաստան), Կոչբուլաղ (Ուզբեկստան):

11. Բարդության այս կամ այն խմբին հանքավայրի պատկանելիությունը սահմանվում է՝ ելնելով դրա հաշվեկշռային պաշարների 70%-ից ոչ պակասը ներառող հիմնական հանքամարմինների երկրաբանական կառուցվածքի բարդության աստիճանից:

 

3. Հանքավայրերի երկրաբանական կառուցվածքի և հանքաքարերի նյութական կազմի ուսումնասիրմանը ներկայացվող պահանջներ

 

12. Հետախուզված հանքավայրերի վերաբերյալ անհրաժեշտ է ունենալ տեղագրական հիմք, որի մասշտաբը պետք է համապատասխանի դրանց չափերին ու երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին և տեղանքի ռելիեֆին: Ոսկու հանքավայրերի տեղագրական քարտեզները և հատակագծերը սովորաբար կազմվում են 1:1000–1:5000 մասշտաբով և պարտադիր պետք է ունենան աշխարհագրական կոորդինատների ցանց: Բոլոր հետախուզական և շահագործական փորվածքները (հետախուզաառուները, հետախուզահորերը, հանքուղիները (բովանցքները, շտոլնյաները) հանքահորերը (հանքափողերը), հորատանցքերը), երկրաֆիզիկական մանրակրկիտ դիտարկումների պրոֆիլները, ինչպես նաև հանքամարմինների և հանքայնացված գոտիների բնական մերկացումները պետք է ունենան գործիքային տեղակապում: Ստորգետնյա լեռնային փորվածքները և հորատանցքերը տեղադրվում են հատակագծի վրա մարկշեյդերական հանույթի տվյալներով: Լեռնային աշխատանքների հորիզոնների մարկշեյդերական հատակագծերը (պլանները) սովորաբար կազմվում են 1:200 մասշտաբով, ամփոփ հատակագծերը` 1:1000-ից ոչ փոքր մասշտաբով: Պետք է հաշվարկվեն հորատանցքերով հանքամարմնի առաստաղի ու հատակի հատումների կետերի կոորդինատները և հատակագծերի ու կտրվածքների հարթությունների վրա կառուցվեն դրանց փողերի անցակետերը:

13. Հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը պետք է մանրամասնորեն ուսումնասիրվի և արտապատկերվի 1:1000– 1:5000 մասշտաբի (կախված հանքավայրի չափերից և բարդությունից) երկրաբանական քարտեզի, երկրաբանական կտրվածքների, հատակագծերի, պրոյեկցիաների վրա, իսկ անհրաժեշտության դեպքում` նաև բլոկ-դիագրամների ու նմուշօրինակի (մոդելի) վրա: Հանքավայրի երկրաբանական և երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների նյութերը՝ պաշարների հաշվարկի հիմնավորման համար անհրաժեշտ և բավարար աստիճանի մանրամասնությամբ, պետք է պատկերացում տան հանքամարմինների չափերի ու ձևի, դրանց տեղադրման պայմանների, ներքին կառուցվածքի ու անընդհատության, սեպացման և դրանցում ոսկու բաշխման բնույթի, պարփակող ապարների փոփոխվածության առանձնահատկությունների, վերջիններիս և ծալքավոր կառուցվածքների ու տեկտոնական խախտումների հետ հանքամարմինների փոխհարաբերությունների վերաբերյալ: Անհրաժեշտ է նաև հիմնավորել հանքավայրի երկրաբանական սահմանները և հեռանկարային տեղամասերի տեղադիրքը որոշող որոնողական չափանիշները:

1) Հանքավայրի շրջանի և հանքային դաշտի վերաբերյալ անհրաժեշտ է ներկայացնել աշխարհագրական կոորդինատների ցանցով 1:10000-1:25000 մասշտաբի երկրաբանական և ոսկեբերության քարտեզներ` համապատասխան կտրվածքներով: Նշված նյութերը պետք է արտացոլեն հանքավերահսկիչ կառուցվածքների և հանքատեղակալող ապարների, շրջանի ոսկու հանքավայրերի և հանքերևակումների, ինչպես նաև ոսկու կանխատեսումային ռեսուրսների գնահատված տեղամասերի տեղաբաշխումը:

2) Հանքավայրի շրջանում կատարված երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքները պետք է հաշվի առնվեն շրջանի երկրաբանական քարտեզում ու դրա կտրվածքներում և վերջինիս մասշտաբին համապատասխան արտացոլվեն երկրաֆիզիկական խոտորումների (անոմալիաների) մեկնաբանությունների ամփոփ հատակագծերում:

14. Ոսկեբեր մարմինների և միներալացված գոտիների ելքերը դեպի մակերևույթ և մերձմակերևութային տեղամասեր առաջարկվում է ուսումնասիրել հետախուզաառուներով, հետախուզահորերով և վերջիններից անցած կողափորվածքներով (ռասսեչկաներ), խրամներով (մաքրվածքներով)՝ անցած հանքամարմինների տարածման ուղղությամբ և ոչ խորը հորատանցքերով` երկրաֆիզիկական և երկրաքիմիական մեթոդների կիրառմամբ և նմուշարկել այնպիսի մանրամասնությամբ, որը թույլ կտա որոշել հանքամարմինների ձևաբանությունը և տեղադրման պայմանները, օքսիդացման և երկրորդային սուլֆիդային հարստացման գոտու զարգացման (տարածվածության) խորությունն ու կառուցվածքը և ոսկով դրանց հարստացման աստիճանը, հանքաքարերի նյութական կազմի, տեխնոլոգիական հատկությունների փոփոխության առանձնահատկությունները, և կատարել առաջնային, խառը և օքսիդացված հանքաքարերի պաշարների տարանջատ հաշվարկ՝ ըստ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի:

15. Ոսկու հանքավայրերի հետախուզությունը խորքում իրականացվում է լեռնային փորվածքներով և հորատանցքերով՝ հետազոտության երկրաֆիզիկական մեթոդների (վերերկրյա, հորատանցքերում և լեռնային փորվածքներում) կիրառմամբ:

1) Հետախուզման մեթոդիկան` լեռնային աշխատանքների և հորատման ծավալների հարաբերակցությունը, լեռնային փորվածքների տեսակները և հորատման եղանակները, հետախուզական ցանցի երկրաչափությունն ու խտությունը, նմուշարկման մեթոդներն ու եղանակները, որոշվում են` ելնելով հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկություններից, հաշվի առնելով հետախուզման լեռնային, հորատման և երկրաֆիզիկական միջոցների հնարավորությունները, ինչպես նաև նմանատիպ հանքավայրերի հետախուզման և շահագործման փորձը:

2) Լեռնային փորվածքները հանդիսանում են հանքամարմինների տեղադրման պայմանների, ձևաբանության և ներքին կառուցվածքի, դրանց անընդհատության, հանքաքարերի նյութական կազմի, դրանցում ոսկու բաշխվածության բնույթի մանրամասն ուսումնասիրության, ինչպես նաև հորատման, երկրաֆիզիկական հետազոտությունների և տեխնոլոգիական նմուշարկման տվյալների վերստուգման հիմնական միջոցները:

3) Հանքամարմինների անընդհատությունը և տարածման ու անկման ուղղություններով դրանց հզորությունների և ոսկու պարունակությունների փոփոխականության բնույթը պետք է բավարար չափով ուսումնասիրված լինեն բնութագրական տեղամասերում: Ըստ այդմ, հանքերակային տիպի փոքր հզորությամբ հանքային մարմիններն անընդմեջ հետամտվում են շտրեկներով ու վերընթաց լեռնային փորվածքներով (կրճատ՝ վերընթացներով), իսկ միներալացված և շտոկվերկային տիպի մեծ հզորությամբ հանքային մարմինները՝ օրտերի, քվերշլագների և ստորգետնյա հորիզոնական հորատանցքերի ցանցի խտացմամբ:

4) Լեռնային փորվածքները նպատակահարմար է անցնել հանքավայրի մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերում, ինչպես նաև առաջնահերթ շահագործման համար նախատեսված տեղամասերում և հորիզոններում:

5) Սյունակային հորատման հորատանցքերում պետք է ստացվի լավ պահպանված հորատահանուկի հնարավոր առավելագույն ելք, որը թույլ կտա պարզել հանքամարմինների և պարփակող ապարների տեղադրման առանձնահատկությունները, դրանց հզորությունը, հանքային մարմինների ներքին կառուցվածքը, մերձհանքային փոփոխությունների բնույթը, հանքաքարերի բնական տարատեսակների տեղաբաշխվածությունը, դրանց մակատեսքը (տեքստուրան) և ներկառուցվածքը (ստրուկտուրան) և ապահովել նմուշարկման ենթակա նյութի բնութագրականությունը: Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների գործելակերպով (պրակտիկայով) հաստատված է, որ հանքամարմնից ստացված հորատահանուկի ելքը ըստ հորատման յուրաքանչյուր երթի (հորատաերթ) 70%-ից պակաս չպետք է լինի: Հորատահանուկի գծային ելքի ճշտությունն անհրաժեշտ է շարունակաբար վերստուգել այլ եղանակներով (կշռային, ծավալային):

6) Հանքայնացված միջակայքերում ոսկու պարունակության և հանքամարմնի հզորության որոշման համար հորատահանուկի բնութագրական լինելը պետք է հաստատվի դրա հնարավոր ընտրողական մաշելիության ուսումնասիրությունների տվյալներով: Դրա համար անհրաժեշտ է ըստ հանքաքարերի հիմնական տիպերի համադրել հորատահանուկի և ապարախյուսի (շլամի) նմուշարկման տվյալները (ըստ միջակայքերի դրանց տարբեր ելքերով) լեռնային փորվածքների, հարվածային, պնևմահարվածային, բնալայնիչ (շարոշկա) հորատանցքերի, ինչպես նաև հանովի հանուկընդունիչների կիրառմամբ հորատված սյունակային հորատանցքերի նմուշարկման տվյալների հետ: Նմուշարկման տվյալները զգալիորեն խեղաթյուրող՝ հորատման հանուկի ցածր ելքի կամ դրա ընտրողական մաշելիության առկայության դեպքում, անհրաժեշտ է կիրառել հետախուզման այլ տեխնիկական միջոցներ:

7) Հորատման արժանահավատության և տեղեկատվականության բարձրացման համար անհրաժեշտ է հորատանցքերում իրականացնել երկրաֆիզիկական հետազոտություններ, որոնց ռացիոնալ համալիրը որոշվում է, ելնելով առաջադրված խնդիրներից, հանքավայրերի երկրաբանական-երկրաֆիզիկական կոնկրետ պայմաններից և երկրաֆիզիկական մեթոդների ժամանակակից հնարավորություններից: Հանքային միջակայքերի առանձնացման, դրանց պարամետրերի որոշման համար արդյունավետ կարոտաժի համալիրը պետք է իրականացվի հանքավայրում հորատված բոլոր հորատանցքերում:

8) Հարյուր և ավելի մետր խորությամբ ուղղաձիգ և բոլոր թեք ուղղությամբ հորատվող, ներառյալ նաև ստորգետնյա, հորատանցքերի առանցքների ազիմուտային և զենիթային անկյունները պետք է որոշվեն, այնուհետև վերստուգիչ չափումներով հաստատվեն ոչ հաճախ, քան յուրաքանչյուր 20 մետրը մեկ անգամ: Այդ չափումների արդյունքներն անհրաժեշտ է հաշվի առնել երկրաբանական կտրվածքներ և ըստ հորիզոնների հատակագծեր կազմելիս, հանքային միջակայքերի հզորությունները չափելիս: Լեռնային փորվածքներով հորատանցքերի առանցքը հատելու դեպքերում չափումների արդյունքներն ստուգվում են մարկշեյդերական հանույթի տվյալներով:

9) Զառիթափ հանքամարմինները մեծ անկյան տակ հատելու համար նպատակահարմար է կատարել հորատանցքի արհեստական թեքում: Հորատմամբ հետախուզության արդյունավետության բարձրացման նպատակով առաջարկվում է հորատել բազմախորշ և ստորգետնյա հովհարաձև հորատանցքեր: Հանքայնացված միջակայքը նպատակահարմար է հորատել նույն տրամագծով:

10) Բոլոր հետախուզական փորվածքները, և հանքամարմինների կամ հանքային գոտիների ելքերը երկրի մակերևույթ պետք է փաստագրվեն: Նմուշարկման արդյունքները տեղադրվում են առաջնային փաստագրման մատյաններում և համեմատվում երկրաբանական նկարագրությունների հետ:

11) Առաջնային փաստագրման լիակատարությունն ու որակը, հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկություններին փաստագրման համապատասխանությունը, կառուցվածքային տարրերի տարածական դիրքի որոշման և փաստագրման տվյալները լուսաբանող գծանկարների ու դրանց նկարագրության արժանահավատությունը Հայաստանի Հանրապետության ընդերքի մասին օրենսգրքի 7-րդ հոդվածի 6.5-րդ մասի համաձայն պետք է փաստվի բնապահպանության և ընդերքի ոլորտում վերահսկողություն իրականացնող տեսչական մարմնի կողմից՝ առաջնային երկրաբանական փաստագրման նյութերի և փաստացի իրականացված աշխատանքների հետ համեմատմամբ: Ստուգման արդյունքները ձևակերպվում են ակտերով և համապատասխան գրությամբ ներկայացվում՝ Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարություն:

(15-րդ կետը խմբ. 25.10.22 N 17-Ն)

16. Հետախուզական փորվածքների դիրքը և միմյանց միջև եղած հեռավորությունները պետք է որոշվեն հանքամարմինների յուրաքանչյուր կառուցվածքային-ձևաբանական տիպի համար՝ առանձին, հաշվի առնելով դրանց չափերը, հզորությունը, ներքին կառուցվածքը, դրանցում ոսկու մասնիկների խոշորությունը և բաշխվածության բնույթը, ըստ որում, պետք է նկատի ունենալ ոսկով հարստացված տեղամասերի հնարավոր սյունաձև տեղակայվածությունը:

1) Աղյուսակ 1-ով սահմանված Հայաստանի Հանրապետության ոսկու հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հետախուզական փորվածքների խտությանը ներկայացվող պահանջները կարող են հաշվի առնվել երկրաբանահետախուզական աշխատանքների նախագծման համար, սակայն դրանք չի կարելի դիտարկել որպես պարտադիր նախապայման: Յուրաքանչյուր հանքավայրի համար մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունների ուսումնասիրության և տվյալ կամ նմանատիպ այլ հանքավայրերի վերաբերյալ եղած բոլոր երկրաբանական, երկրաֆիզիկական և շահագործական նյութերի մանրազնին վերլուծության արդյունքներով հիմնավորվում է հետախուզական փորվածքների ցանցի առավել ռացիոնալ երկրաչափությունը և խտությունը:

17. Հետախուզված հանքավայրերի հաշվարկված պաշարների հավաստիության հաստատման համար դրանց որոշ տեղամասեր պետք է հետախուզված լինեն առավել մանրամասն: Այդ տեղամասերն անհրաժեշտ է ուսումնասիրել և նմուշարկել հանքավայրի մնացած տեղամասերի համեմատությամբ առավել խիտ հետախուզական ցանցով: Հետախուզված հանքավայրերի այդ տեղամասերում կամ հորիզոններում պետք է հաշվարկված լինեն B կարգի պաշարներ` 2-րդ խմբի հանքավայրերի և C1 կարգի պաշարներ` 3-րդ և 4-րդ խմբերի հանքավայրերի համար: Երրորդ խմբին պատկանող հետախուզված հանքավայրերում հետախուզական փորվածքների ցանցը մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերում նպատակահարմար է խտացնել, որպես կանոն, ոչ պակաս, քան 2 անգամ` C1 կարգի պաշարների համար ընդունվածի համեմատությամբ:

1) Պաշարների հաշվարկի ժամանակ միջարկման (ինտերպոլյացիա) մեթոդների (երկրավիճակագրություն (գեոստատիստիկա), հակադարձ հեռավորությունների մեթոդ և այլն) օգտագործման դեպքում մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերում անհրաժեշտ է ապահովել միջարկման օպտիմալ բանաձևերի հիմնավորման համար հետախուզահատումների բավարար խտություն:

2) Մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերը պետք է արտացոլեն հանքավայրի հիմնական պաշարները, ինչպես նաև հանքաքարերի գերակշռող որակը ներառող (պարփակող) հանքամարմինների տեղադրման պայմանների և ձևերի առանձնահատկությունները: Հնարավորինս դրանք տեղակայվում են առաջնահերթ շահագործման ենթակա պաշարների սահմաններում: Այն դեպքերում, երբ առաջնահերթ շահագործման համար նախատեսված տեղամասերը երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններով, հանքաքարի որակով և լեռնաերկրաբանական պայմաններով բնորոշ չեն ամբողջ հանքավայրի համար, մանրամասն պետք է ուսումնասիրվեն նաև այդ պահանջներին բավարարող տեղամասերը: Հետախուզված հանքավայրերում մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերի քանակն ու չափերը յուրաքանչյուր առանձին դեպքում որոշում է ընդերքօգտագործողը:

3) Մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերում ստացված երկրաբանական տեղեկատվությունն օգտագործվում է հանքավայրի բարդության խմբի հաստատման, դրա երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին հետախուզման ընդունված մեթոդների և ընտրված տեխնիկական միջոցների համապատասխանության որոշման, նմուշարկման արդյունքների և հանքավայրի մնացած մասի պաշարների հաշվարկի ժամանակ ընդունված հաշվարկային պարամետրերի հավաստիության գնահատման, ինչպես նաև ամբողջ հանքավայրի շահագործման պայմանների գնահատման համար:

 

Աղյուսակ 1

 

Հայաստանի Հանրապետության ոսկու հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հետախուզական փորվածքների խտությանը ներկայացվող

 

ՊԱՀԱՆՋՆԵՐ

 

Հանքավայրերի բարդության խումբը	Հանքամարմինների բնութագիրը	Հանքամարմինների ձևը	Փորվածքի տեսակը	Հանքամարմինների հետախուզահատումների միջև հեռավորությունները փորվածքներով (մ) ըստ պաշարների կարգերի
				B		C1 1)		C2 2)
				ըստ տարածման	ըստ անկման	ըստ տարածման	ըստ անկման	ըստ տարածման	ըստ անկման
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
2-րդ	Խոշոր միներալացված և հանք-երակային գոտիներ, շտոկվերկներ,նշանակալի չափերի հանքակուտակներ, երկարատարած հանքերակներ	Հանքերակներ	Շտրեկներ	Անընդմեջ հետամտում	40-60	Անընդմեջ հետամտում	60-80 80-120 3)	Անընդմեջ հետամտում	80-120
			Վերընթացներ	80-120	Անընդմեջ հետամտում	120-140	Անընդմեջ հետամտում	-	-
			Կողափորվածքներ	10-20	40-60	20-40	60-80 80-120 3)	-	-
			Հորատանցքեր	-	-	20-40	60-80	40-80	80-120
		Միներալացված և հանքերակային գոտիներ	Շտրեկներ	Անընդմեջ հետամտում	40-60	Անընդմեջ հետամտում	60-80 80-120 3)	Անընդմեջ հետամտում	80-120
			Վերընթացներ	80-120	Անընդմեջ հետամտում	120-140 4)	Անընդմեջ հետամտում	-	-
			Կողափորվածքներ, հորիզոնական հորատանցքեր	30-40	40-60	40-60	60-80 80-120 3)	-	-
			Հորատանցքեր	30-40	40-60	40-60	60-80	60-100	80-120
2-րդ	Խոշոր միներալացված և հանքերակային գոտիներ, շտոկվերկներ, նշանակալի չափերի հանքակուտակներ, երկարատարած հանքերակներ	Շտոկվերկներ	Շտրեկներ	Անընդմեջ հետամտում	40-60	Անընդմեջ հետամտում	80-120	-	-
			Օրտեր, կողափորվածքներ, հորիզոնական հորատանցքեր	40-60	40-60	60-80	80-120	-	-
			Հորատանցքեր	40-60	40-60	60-80	80-120	80-120	80-120
		Հանքակուտակներ	Շտրեկներ	Անընդմեջ հետամտում	40-60	Անընդմեջ հետամտում	80-120	-	-
			Վերընթացներ	80-120	Անընդմեջ հետամտում	120-140	Անընդմեջ հետամտում	-	-
			Օրտեր, կողափորվածքներ, հորիզոնական հորատանցքեր	40-60	40-60	60-80	80-120	-	-
			Հորատանցքեր	40-60	40-60	60-80	80-120	80-120	80-120
3-րդ	Միջին և խոշոր չափի բարդ կառուցվածքով միներալացված և հանքերակային գոտիներ, հանքակուտակներ, բարդ կառուցվածքով հանքերակներ	Հանքերակներ	Շտրեկներ	-	-	Անընդմեջ հետամտում	40-60	Անընդմեջ հետամտում	60-80
			Վերընթացներ	-	-	80-120	Անընդմեջ հետամտում	-	-
			Կողափորվածքներ	-	-	10-20	40-60	-	-
			Հորատանցքեր	-	-	10-20	40-60	20-40	60-80
		Միներալացված և հանքերակային գոտիներ	Շտրեկներ	-	-	Անընդմեջ հետամտում	40-60	Անընդմեջ հետամտում	60-100
			Վերընթացներ	-	-	80-120	Անընդմեջ հետամտում	-	-
			Կողափորվածքներ, հորիզոնական հորատանցքեր	-	-	30-40	40-60	-	-
			Հորատանցքեր	-	-	30-40	40-60	40-60	60-80
3-րդ	Միջին և խոշոր չափի բարդ կառուցվածքով միներալացված և հանքերակային գոտիներ, հանքակուտակներ, բարդ կառուցվածքով հանքերակներ	Հանքակուտակներ	Շտրեկներ	-	-	Անընդմեջ հետամտում	40-60	Անընդմեջ հետամտում	80-120
			Վերընթացներ	-	-	80-120	Անընդմեջ հետամտում	120-140	Անընդմեջ հետամտում
			Օրտեր, կողափորվածքներ, հորիզոնական հորատանցքեր	-	-	40-60	40-60	-	-
			Հորատանցքեր	-	-	40-60	40-60	60-80	80-120
4-րդ5)	Փոքր հանքամարմիններ` չափազանց բարդ, ընդհատուն, բնանման հանքայնացմամբ		Շտրեկներ	-	-	Անընդմեջ հետամտում	40	-	-
			Վերընթացներ	-	-	յուրաքանչյուր հանքամարմնի համար մեկից ոչ պակաս		-	-
			Օրտեր, հորիզոնական հորատանցքեր	-	-	10	40	-	-
			Հորատանցքեր	-	-	10	40	20	40-60

ա. Հորատանցքերով C1 կարգի պաշարների հետախուզման առավելագույն թույլատրելի խորությունը հետախուզական վերջին լեռնային հորիզոնից ներքև որոշելիս, անհրաժեշտ է օգտագործել համանման հանքավայրերի հետախուզման ընթացքում վերջին տարիներն կիրառված և գործնականում արդարացված տվյալները:

բ. C2 կարգի պաշարների հետախուզման նպատակով առաջարկվող հետախուզացանցի խտության համար հիմք են հանդիսացել Դասակարգման 44-րդ հոդվածի 2-րդ կետում շարադրված մոտեցումներն ու տվյալները (աղյուսակ 2):

գ. Ըստ այդմ, առաջարկվում է օգտակար բաղադրիչի (բաղադրիչների) կորզվող մեծ արժողությամբ՝ 3-րդ և 4-րդ խմբերի հանքավայրերում զգալիորեն մեծացնել հետախուզվող C2 կարգի պաշարների տեսակարար կշիռը, իսկ տնտեսական մեծ ներուժ ունեցող՝ 2-րդ խմբի հանքավայրերում հիմնավորել C2 կարգի պաշարների հետախուզման նպատակահարմարությունը:

4) Միջանկյալ հորիզոնների հորատանցքերով հետախուզման դեպքերում.

ա. Վերընթացները անհրաժեշտության դեպքում կարող են փոխարինվել հորատանցքերի հովհարի հորատմամբ,

բ. 4-րդ խմբի հանքավայրերի համար օգտագործվել են չափազանց բարդ կառուցվածքով և օգտակար բաղադրիչի ընդհատուն բաշխմամբ բնութագրվող ոչ մեծ հանքային մարմինների հետախուզացանցի վերաբերյալ տվյալները:

5) Շահագործվող հանքավայրերում այդ նպատակի համար օգտագործվում են շահագործական հետախուզության և շահագործման տվյալները:

6) Ընդհատուն հանքայնացմամբ հանքավայրերում, որոնց պաշարների գնահատումն իրականացվում է առանց կոնկրետ հանքամարմինների եզրագծման` հանքաբերության գործակցի կիրառմամբ, ընդհանրացված սահմաններում, կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի տարածական դիրքի բնորոշ ձևերի և չափերի որոշման հիման վրա պետք է գնահատվի դրանց ընտրովի (անջատ) արդյունահանման հնարավորությունը և նպատակահարմարությունը:

18. Օգտակար հանածոյի որակի ուսումնասիրության, հանքամարմինների եզրագծման և պաշարների հաշվարկի համար հետախուզական փորվածքներով հատված կամ բնական մերկացումներով բացված հանքային միջակայքերը ենթակա են նմուշարկման: Նմուշարկման մեթոդների ու եղանակների ընտրությունը կատարվում է, ելնելով հանքավայրի կոնկրետ երկրաբանական առանձնահատկություններից: Հանքավայրում ընդունված նմուշարկման բավարար արտադրողական և խնայողական մեթոդն ու եղանակը պետք է ապահովեն սպասվող արդյունքների առավել հավաստիություն: Նմուշարկման մի քանի մեթոդների և եղանակների կիրառման դեպքում անհրաժեշտ է դրանց համադրումը՝ ըստ ստացված արդյունքների ճշտության և հավաստիության:

Նմուշարկման երկրաբանական, երկրաֆիզիկական մեթոդների և ակոսային, հորատահանուկային, քերծման ու այլ եղանակների ընտրության, նմուշներ վերցնելու ու դրանց մշակման որակի որոշման և նմուշարկման արդյունքների հավաստիության գնահատման համար անհրաժեշտ է կիրառել երկրաբանահետախուզական աշխատանքների գործընթացներով հավաստված ու արդարացված մեթոդներն ու եղանակները:

19. Հետախուզական հատումների նմուշարկումն անհրաժեշտ է իրականացնել հետևյալ պայմանների պահպանմամբ.

1) մեծ հզորությամբ հանքային մարմինները բացելու և հատելու համար նախատեսվող լեռնային փորվածքները (օրտեր, քվերշլագներ) պետք է կողմնորոշել հանքայնացման առավելագույն փոփոխականությանն ուղղահայաց ուղղությամբ: Փոքր հզորությամբ հանքային մարմինները հետամտելու համար նախատեսվող և հանքամարմինների հզորությունն ամբողջությամբ ընդգրկող փորվածքները (շտրեկներ, վերընթացներ) պետք է ուղղորդել դրանց տարածման ուղղությամբ, իսկ հորատանցքերը պետք է հատեն հանքային մարմինները ոչ պակաս քան 30⁰ անկյան տակ,

2) նմուշարկման ցանցը պետք է լինի կայուն, իսկ դրա խտությունը որոշվում է հանքավայրի ուսումնասիրվող տեղամասերի երկրաբանական առանձնահատկություններով: Նմուշները պետք է վերցնել հանքայնացման առավելագույն փոփոխականության ուղղությամբ: Հանքամարմինները հետախուզական փորվածքներով (հատկապես հորատանցքերով) հանքայնացման առավելագույն փոփոխականության ուղղության նկատմամբ սուր անկյան տակ հատելու դեպքում, եթե ըստ այդմ կասկածներ են առաջանում նմուշարկման բնութագրականության լինելու հարցում, վերստուգիչ աշխատանքներով կամ համեմատությամբ պետք է ապացուցվի այդ հատումների նմուշարկման արդյունքները պաշարների հաշվարկում օգտագործելու հնարավորությունը,

3) նմուշարկումը պետք է կատարվի անընդմեջ, հանքային մարմնի ամբողջ հզորությամբ, ընդգրկելով նաև պարփակող ապարները՝ կոնդիցիաների պահանջներին համապատասխան արդյունաբերական սահմաններում ներառվող դատարկ կամ ոչ կոնդիցիոն միջակայքերի թույլատրելի հզորությունը գերազանցող չափով: Ըստ որում, չնշմարվող երկրաբանական սահմաններով հանքամարմինների համար` բոլոր հետախուզական հատումներում, իսկ հստակ երկրաբանական սահմաններով հանքային մարմինների համար` փորվածքների նոսրացված ցանցով: Հետախուզաառուներում, հետախուզահորերում, խրամներում հանքաքարերի արմատական ելքերից բացի պետք է նմուշարկվեն նաև դրանց հողմահարման արգասիքները,

4) հանքամարմինների կողերում հանքաքարերի ու հանքայնացված ապարների բնական տարատեսակները պետք է նմուշարկվեն առանձին՝ սեկցիաներով (հատվածամասերով): Յուրաքանչյուր սեկցիայի (շարքային նմուշի) երկարությունը որոշվում է հանքամարմնի ներքին կառուցվածքով, նյութական կազմի փոփոխականությամբ, մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկություններով, հանքաքարերի ֆիզիկամեխանիկական և այլ հատկություններով, իսկ հորատանցքերում` նաև հորատաերթի երկարությամբ, ըստ որում հորատահանուկի տարբեր ելքերով միջակայքերը նմուշարկվում են առանձին-առանձին: Հորատահանուկի ընտրողական մաշելիության առկայության դեպքում նմուշարկվում է ինչպես հորատահանուկը, այնպես էլ հորատման մանրատված արգասիքները (ապարախյուս, փոշի և այլն): Վերջիններից կազմվում է ինքնուրույն նմուշ` հորատահանուկի նմուշի նույն միջակայքից, որոնք մշակվում և ենթարկվում են անալիզների առանձին-առանձին:

ա. Հանքամարմինն ամբողջ հզորությամբ հատող լեռնային փորվածքներում, այդ թվում նաև վերընթացներում, նմուշները վերցվում են փորվածքի երկու պատերից, իսկ հանքամարմնի տարածման ուղղությամբ անցած փորվածքներում` հանքախորշից: Հանքամարմնի տարածման ուղղությամբ անցած փորվածքներից վերցված նմուշների միջև եղած հեռավորությունը չպետք է գերազանցի 1-4 մետրը (նմուշարկման ռացիոնալ միջակայքը պետք է հաստատվի փորձարարական տվյալներով): Հորիզոնական փորվածքներում, հանքամարմինների զառիթափ տեղադրման դեպքում, նմուշները տեղակայվում են հաստատուն՝ նախօրոք որոշված բարձրության վրա: Նմուշների ընտրված պարամետրերը պետք է հիմնավորվեն փորձարարական աշխատանքներով:

բ. Հանքամարմինների ամբողջ հզորությունը չհատող շտրեկների և վերընթացների նմուշարկման արդյունքները պաշարների հաշվարկման ժամանակ չպետք է օգտագործվեն: Հանքամարմիններն ամբողջ հզորությամբ հատող վերընթացների նմուշարկման տվյալները պաշարների հաշվարկում օգտագործելու հնարավորությունը յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում պետք է հիմնավորվի, ելնելով ոսկով հարստացված տեղամասերի (հանքային սյուների) բաշխման առանձնահատկություններից:

20. Նմուշարկման որակը, ըստ յուրաքանչյուր ընդունված եղանակի և հանքաքարերի հիմնական տարատեսակների, անհրաժեշտ է շարունակաբար վերստուգել` տալով ստացված արդյունքների ճշտության և արժանահավատության գնահատականը: Անհրաժեշտ է ժամանակին ստուգել նմուշների դիրքը երկրաբանական կառուցվածքի տարրերի նկատմամբ, հանքամարմիններն ըստ հզորության եզրագծելու հուսալիությունը, նմուշների ընդունված պարամետրերի հաստատունությունը, դրանց փաստացի զանգվածի համապատասխանությունը հաշվարկայինին` ելնելով նմուշի ակոսի ընդունված հատույթից կամ հորատահանուկի փաստացի տրամագծից ու ելքից (շեղումը չպետք է գերազանցի ± 10-20%-ը` նկատի ունենալով հանքաքարերի խտության փոփոխականությունը): Ակոսային նմուշարկման ճշտությունն անհրաժեշտ է ստուգել` նույն հատույթով կցորդված ակոսային նմուշների վերցմամբ, իսկ հորատահանուկային նմուշարկման ճշտությունը` հորատահանուկի երկրորդ կեսից վերցված նմուշով: Նմուշարկման ճշտության վրա ազդող թերությունների բացահայտման դեպքում անհրաժեշտ է վերանմուշարկել հանքային միջակայքը:

1) Նմուշարկման ընդունված մեթոդների և եղանակների արժանահավատությունը վերահսկվում է առավել բնութագրական եղանակով, որպես կանոն` համախառն կամ քերծման եղանակով: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է նաև օգտագործել տեխնոլոգիական նմուշների, բնամասերում ապարների խտությունը որոշելու նպատակով վերցված համախառն նմուշների տվյալները և հանքամարմինների առանձին տեղամասերի շահագործման ժամանակ ստացված արդյունքները: Վերստուգիչ նմուշարկման ծավալները պետք է բավարար լինեն դրանց արդյունքների վիճակագրական մշակման և սիստեմատիկ սխալների առկայության կամ բացակայության մասին հիմնավորված հետևությունների համար, իսկ անհրաժեշտության դեպքում` նաև ուղղիչ գործակիցներ մտցնելու համար:

21. Նմուշների մշակումը (նախապատրաստումը հետազոտության) կատարվում է յուրաքանչյուր հանքավայրի համար մշակված սխեմայով, հաշվի առնելով ոսկու բաշխման բնույթը, դրա հատիկների խոշորությունն ու ձևերը: Հիմնական և վերստուգիչ նմուշների մշակումն իրականացվում է միևնույն սխեմայով: Նմուշների մշակման որակը պետք է շարունակաբար վերահսկվի՝ «K» գործակցի հիմնավորվածության և մշակման սխեմայի պահպանման հետ կապված բոլոր գործողություններով:

1) Նմուշների մշակման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել մանրատված (աղացած) նյութերում ոսկու գրավիտացիոն նստեցման, ինչպես նաև չմշակված մակերևույթների անհարթությունների ծուղակներում ոսկու մասնիկների թափանցման հնարավորությունը: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է կանոնավորապես վերահսկել ջարդիչ (մանրատող) սարքավորումների մաշող մակերևույթների մաքրությունը:

2) Խոշորածավալ վերստուգիչ նմուշների մշակումը կատարվում է հատուկ կազմված ծրագրերով, որոնք ներառում են նաև անալիզների համար վերցվող կշռուկների նվազագույն զանգվածի և քանակի որոշման փորձարարական աշխատանքներ:

22. Հանքաքարերի քիմիական կազմը պետք է ուսումնասիրվի ոսկու պարունակության ու հարգի որոշման, ուղեկից բաղադրամասերի առկայության ու դրանց արդյունաբերական նշանակության հաստատումն, ինչպես նաև վնասակար բաղադրիչների հայտնաբերումն ապահովող լիարժեքությամբ: Հանքաքարերում դրանց պարունակությունը որոշվում է համապատասխան ստանդարտներով սահմանված նմուշների քիմիական, հարգային, սպեկտրային, ֆիզիկական, երկրաֆիզիկական անալիզների մեթոդներով:

1) Ոսկու արդյունահանման օտարերկրյա ընկերությունների պրակտիկայում պաշարների հաշվարկի նյութերի հիմնավորման և ներդրումային ծրագրերի մշակման ժամանակ («Բանկային» տեխնիկատնտեսական հիմնավորում) առավել հուսալի և գերադասելի են համարվում հարգային անալիզի արդյունքները:

2) Բոլոր շարքային նմուշներում, որպես կանոն, որոշվում է ոսկու, արծաթի, ինչպես նաև ուղեկից բաղադրիչների (պղինձ, ցինկ, կապար, ծծումբ, բիսմուտ և այլն) պարունակությունները, որոնք հաշվի են առնվում հանքամարմիններն ըստ հզորության եզրագծելու ժամանակ: Ուրիշ օգտակար բաղադրիչների (այդ թվում` թթու հալանյութերի (ֆլյուսների) ստացման համար օգտագործվող սիլիկահող) և վնասակար խառնուրդների (մկնդեղ, ածխածին, կավահող, ծարիր և այլն) պարունակությունները որոշվում են խմբային նմուշներում: Շարքային նմուշները խմբային նմուշներում միավորելու կարգը, դրանց տեղաբաշխումը և ընդհանուր քանակը պետք է ապահովեն հանքաքարերի հիմնական տարատեսակների հավասարաչափ նմուշարկումը՝ ուղեկից բաղադրիչների և վնասակար խառնուրդների պարունակությունների որոշմամբ և այդ պարունակությունների փոփոխությունների պարզաբանումը հանքամարմինների տարածման և անկման ուղղություններով:

3) Առաջնային հանքաքարերի օքսիդացման աստիճանը բացահայտելու և օքսիդացման գոտու սահմանը որոշելու նպատակով պետք է կատարվեն ֆազային անալիզներ:

23. Նմուշների անալիզների որակը պետք է հետևողականորեն ստուգել, իսկ վերստուգման արդյունքները ժամանակին մշակել՝ գոյություն ունեցող մեթոդական մոտեցումներին համապատասխան: Անալիզների երկրաբանական վերստուգումն անհրաժեշտ է իրականացնել լաբորատոր վերստուգումից անկախ՝ հանքավայրի հետախուզման ամբողջ ժամանակաշրջանում: Վերստուգման ենթակա են բոլոր հիմնական և ուղեկից բաղադրամասերի և վնասակար խառնուրդների անալիզների արդյունքները:

24. Նմուշներում օգտակար և վնասակար բաղադրիչների պարունակությունների որոշման ժամանակ թույլ տրվող պատահական սխալանքների հայտնաբերման համար անհրաժեշտ է իրականացնել անալիզների ներքին վերստուգում` ծածկագրված վերստուգվող նմուշների անալիզների միջոցով՝ վերցված հիմնական անալիզները կատարող նույն լաբորատորիայի անալիտիկ նմուշների կրկնօրինակներից:

1) Շարքային նմուշների անալիզների արդյունքում հնարավոր սիստեմատիկ սխալանքների հայտնաբերման և գնահատման համար պետք է իրականացվի անալիզների արտաքին վերստուգում` վերստուգիչ կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում: Արտաքին վերստուգման են ուղարկվում հիմնական լաբորատորիայում պահպանվող և ներքին վերստուգման ենթարկված անալիտիկ նմուշների կրկնօրինակները: Հետազոտվող նմուշներին համանման կազմի ստանդարտ նմուշների (Стандартные Образцы Состава – СОС, այսուհետ՝ ՀԿՍՆ) առկայության դեպքում արտաքին վերստուգումը պետք է իրականացնել՝ այդ նմուշները ծածկագրված տեսքով մտցնելով հիմնական լաբորատորիա վերստուգման ուղարկվող նմուշների խմբաքանակի մեջ:

2) Ներքին և արտաքին վերստուգման ուղարկվող նմուշները պետք է բնորոշեն հանքավայրի հանքաքարերի բոլոր տարատեսակները և պարունակությունների դասերը: Պարտադիր կարգով ներքին վերստուգման են ուղարկվում հետազոտվող բաղադրիչների արտակարգ բարձր պարունակություն ցույց տված բոլոր նմուշները:

25. Ներքին և արտաքին վերստուգման քանակը պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի և հետախուզման ժամանակահատվածի համար պետք է ապահովի ընտրանքի (ընտրաքանակի կամ ընտրված նմուշների խմբաքանակի) բնութագրականությունը: Պարունակությունների դասերի առանձնացման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել պաշարների հաշվարկի համար կոնդիցիաների պահանջներն ըստ ոսկու պարունակությունների: Անալիզների ենթակա նմուշների մեծ քանակի (տարեկան 2000 և ավելի) դեպքում վերստուգիչ անալիզների են ուղարկվում դրանց ընդհանուր քանակի 5%-ը: Շարքային նմուշների փոքր քանակի դեպքում պարունակությունների յուրաքանչյուր առանձնացված դասի համար վերստուգվող ժամանակահատվածում պետք է կատարվեն 30-ից ոչ պակաս վերստուգիչ անալիզներ:

(25-րդ կետը փոփ. 25.10.22 N 17-Ն)

26. Ներքին և արտաքին վերստուգումների տվյալների մշակումը պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի համար կատարվում է ըստ ժամանակաշրջանների (կիսամյակ, տարի)՝ անալիզների յուրաքանչյուր մեթոդի և հիմնական անալիզները կատարող լաբորատորիայի համար առանձին: Սիստեմատիկ շեղումների գնահատականը՝ ՀԿՍՆ անալիզի տվյալների արդյունքներով, կատարվում է ըստ անալիտիկ տվյալների վիճակագրական մշակման:

1) Ներքին վերստուգման արդյունքներով որոշված հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը չպետք է գերազանցի աղյուսակ 2-ով սահմանված՝ Ըստ պարունակությունների դասերի անալիզների առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքների (%)ցուցանիշները: Հակառակ դեպքում պարունակությունների տվյալ դասի և լաբորատորիայի աշխատանքի ժամանակաշրջանի հիմնական անալիզների արդյունքները խոտանվում են, և բոլոր նմուշները ենթարկվում են կրկնակի անալիզների՝ ներքին երկրաբանական վերստուգիչ հետազոտության կատարմամբ: Միաժամանակ հիմնական լաբորատորիան պետք է պարզաբանի խոտանի պատճառները և միջոցներ ձեռնարկի դրանք վերացնելու համար:

 

Աղյուսակ 2

 

Ըստ պարունակությունների դասերի անալիզների առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին

քառակուսային սխալանքները (%)

 

Պարունակությունների դասերը*), գ/տ	Հանքաքարերի բնութագիրը ըստ ոսկու մասնիկների մեծության
	մինչև 0.1 մմ	մինչև 0.6 մմ	խոշոր, հաճախ տեսանելի ոսկով
>128	4.0	7.5	10
64-128	4.5	8.5	12
16-64	10	13	18
4-16	18	25	25
1-4	25	30	30
0.5-1	30	30	30
0.5	30	30	30

2) Եթե հանքավայրում առանձնացված պարունակությունների դասերը տարբերվում են աղյուսակ 2-ում նշվածներից, ապա առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքները որոշվում են միջարկմամբ:

27. Արտաքին վերստուգման տվյալներով հիմնական և վերստուգող լաբորատորիաների անալիզների արդյունքների միջև սիստեմատիկ շեղումների բացահայտման դեպքում կատարվում է արբիտրաժային վերստուգում՝ արբիտրաժի կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում: Արբիտրաժ վերահսկողության են ուղարկվում լաբորատորիայում պահպանվող շարքային նմուշների անալիտիկ կրկնօրինակները (ծայրահեղ դեպքերում` անալիտիկ նմուշների մնացուկները), որոնք ունեն շարքային և արտաքին անալիզների արդյունքներ: Վերստուգման ենթակա են 30-40 նմուշ՝ պարունակության յուրաքանչյուր դասի համար, որտեղ հայտնաբերվել են սիստեմատիկ տարամիտություններ: Անալիզի ենթարկվող նմուշներին ՀԿՍՆ-ի առկայության դեպքում դրանք նույնպես ծածկագրված տեսքով անհրաժեշտ է մտցնել արբիտրաժ ուղարկվող նմուշների խմբաքանակում: Յուրաքանչյուր ՀԿՍՆ-ի համար պետք է ստացվեն 10-15 վերստուգիչ անալիզների արդյունքներ:

1) Արբիտրաժ անալիզների արդյունքում սիստեմատիկ տարամիտությունների հաստատման դեպքում անհրաժեշտ է պարզել դրանց պատճառները և միջոցառումներ մշակել հիմնական լաբորատորիայի աշխատանքի թերությունների վերացման համար, ինչպես նաև որոշել պարունակությունների տվյալ դասի և լաբորատորիայի աշխատանքի տվյալ ժամանակահատվածի բոլոր նմուշների անալիզները կրկնելու կամ հիմնական անալիզների արդյունքում համապատասխան ուղղիչ գործակից մտցնելու անհրաժեշտության հարցը: Առանց արբիտրաժ անալիզների կատարման ուղղիչ գործակցի կիրառությունն անթույլատրելի է:

28. Նմուշարկման իրականացված վերստուգման արդյունքներով (նմուշների վերցնում, մշակում և անալիզների կատարում) պետք է գնահատվի հանքային միջակայքերի եզրագծման և դրանց պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլ տրված հնարավոր սխալանքը:

29. Ոսկու հանքավայրերի հետախուզությամբ և շահագործմամբ զբաղվող օտարերկրյա որոշ ընկերությունների պրակտիկայում օգտագործվում է նմուշներ վերցնելու, դրանք նախապատրաստելու և անալիզների ենթարկելու գործընթացների որակը վերստուգելու ավելի պարզ, բայց բավականաչափ արդյունավետ ընթացակարգ՝ հիմնված լաբորատորիա ուղարկվող շարքային քսան նմուշներից կազմված յուրաքանչյուր խմբաքանակի մեջ շարունակաբար մեկական դատարկ, կրկնօրինակ և ստուգանմուշային կամ չափանմուշային (էտալոնային) նմուշ ներառելու հետ, ձևավորելով դրանք հետևյալ կարգով:

1) Դատարկ նմուշները վերցվում են հանքավայրի հետախուզման սկզբնական փուլում նախապատրաստված համասեռված (հոմոգենացված) համախառն նմուշից (քսան կիլոգրամից ոչ պակաս զանգվածով)՝ ըստ կազմության համանման հանքավայրի ոսկու հանքայնացումը տեղակալող (պարփակող) ապարներին: Համախառն նմուշի համար նյութ են ծառայում չհանքայնացված հորատահանուկը կամ մերկացման անհանք ապարները: Ոսկու նշանակալի քանակի բացակայությունը համախառն նմուշում հաստատվում է ոչ պակաս քան երկու տարբեր լաբորատորիաներում կատարված բազմաթիվ անալիզներով: Դատարկ նմուշն ընդգրկվում է նմուշների նախապատրաստման հոսքում և մյուս նմուշների հետ ունենում է հաջորդական համար:

2) Որպես կրկնօրինակ ծառայող նմուշները վերցվում են դաշտային պայմաններում, կամայականորեն: Հորատման ապարախյուսի նմուշարկման ժամանակ դրանք պատրաստվում են վերջինիս կիսման եղանակով: Հորատահանուկի նմուշարկման ժամանակ դրա կիսումը կատարվում է մանրացման սկզբնական փուլից հետո:

3) Չափանմուշային (էտալոնային) նմուշները, որոնցում ոսկու պարունակությունը հայտնի է ընդունելի մակարդակի ճշտությամբ, որքան հնարավոր է, պետք է մոտ լինեն հանքավայրի ոսկու հանքայնացման քարաբանական և միներալային կազմին: Դրանցում ոսկու պարունակությունը պետք է համապատասխանի հանքավայրում առանձնացվող պարունակությունների երեք հիմնական դասերին, որոնք մոտ են տնտեսապես հիմնավորված եզրագծային, միջին և բարձր պարունակություններին: Չափանմուշային նմուշները վերցվում են նախօրոք պատրաստված, 20 կգ-ից ոչ պակաս զանգվածով համախառն նմուշներից՝ կազմված նախկինում անալիզի ենթարկված հորատահանուկի կամ հորատման ապարախյուսի նմուշներից մնացած խոշորահատիկ նյութից: Համախառն նմուշների աղացած և համասեռված նյութը պետք է անալիզի ենթարկվի մի քանի անկախ լաբորատորիաներում: Չափանմուշային նմուշները համարակալվում են շարքային նմուշների հերթական համարներով, որոնք չպետք է հայտնի լինեն անալիզ իրականացնող աշխատակիցներին:

4) Դատարկ, կրկնօրինակ և չափանմուշային նմուշների օգտագործումն ապահովում է կանոնավոր և բավականին արդյունավետ վերստուգում՝ շարքային նմուշների նախապատրաստման և անալիզների կատարման (սիստեմատիկ սխալանքների հայտնաբերում և պատահական սխալանքների մեծության որոշում) որակի նկատմամբ՝ հանքավայրի հետախուզման ամբողջ ժամանակամիջոցում, հիմնականում սեփական լաբորատորիայի միջոցներով:

30. Հանքաքարերի բնական տարատեսակների և արդյունաբերական տիպերի միներալային կազմը, դրանց մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկությունները և ֆիզիկական հատկությունները պետք է ուսումնասիրվեն միներալաբանական (հանքաբանական), ապարագրական, ֆիզիկական, քիմիական և այլ անալիզներով: Ըստ որում, առանձին միներալների նկարագրության հետ միասին, տրվում է նաև դրանց տարածվածության քանակական գնահատականը:

1) Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվի ոսկու, ոսկի պարունակող հանքային և երակային միներալների, միմյանց և ուրիշ միներալների հետ դրանց փոխհարաբերությունների ուսումնասիրմանը: Որոշման են ենթակա ոսկու գոյաձևերը, գոյացումների չափերը, դրանց բաշխումն ըստ խոշորության դասերի, քիմիական կազմը, հարգը, ոսկու մասնիկների մակերևույթի բնույթն ու վիճակը, սերտաճվածքների առկայությունը, դրանց չափերը և սերտաճման տեսակները:

2) Միներալաբանական հետազոտությունների գործընթացում պետք է ուսումնասիրվի հիմնական և ուղեկից բաղադրամասերի ու վնասակար խառնուրդների բաշխումը և կազմվի դրանց հաշվեկշիռն ըստ միներալային միացությունների ձևերի:

31. Ծավալային զանգվածի և խոնավության որոշումը անհրաժեշտ է կատարել հանքաքարերի յուրաքանչյուր առանձնացված բնական տարատեսակի և միջհանքային ոչ կոնդիցիոն նրբաշերտերի համար:

1) Խիտ (հոծ) հանքաքարերի ծավալային զանգվածը գլխավորապես որոշվում է պարաֆինապատված բնութագրիչ նմուշներով և վերստուգվում է բնամասերում դրա որոշման արդյունքներով: Փխրուն, խիստ ճեղքավորված և խոռոչավոր հանքաքարերի ծավալային զանգվածը, որպես կանոն, որոշվում է բնամասերում: Ծավալային զանգվածը կարող է որոշվել նաև ցրված գամմա-ճառագայթման կլանման մեթոդով` անհրաժեշտ ծավալի ստուգափորձական (հավաստող) աշխատանքների առկայության դեպքում: Ծավալային զանգվածի որոշման հետ միաժամանակ որոշվում է նաև հանքաքարի խոնավությունը: Ծավալային զանգվածի և խոնավության որոշման համար նախատեսված ապարանմուշներն ու նմուշները պետք է բնութագրված լինեն միներալային կազմով և հիմնական բաղադրամասերի պարունակությամբ:

 

4. Հանքաքարերի տեխնոլոգիական հատկությունների ուսումնասիրմանը ներկայացվող պահանջներ

 

32. Ոսկու հանքաքարերի տեխնոլոգիական հատկություններն աչքի են ընկնում մեծ բազմազանությամբ: Առավել մեծ նշանակություն ունեն ոսկի պարունակող հանքային հումքի վերամշակման տեխնոլոգիան որոշող հետևյալ հատկանիշները.

1) հանքաքարում պարունակվող ոսկու բնութագիրը (խոշորությունը, գոյաձևը, հանքային և ոչ հանքային միներալների հետ զուգորդման բնույթը, մասնիկների մակերևույթի վիճակը),

2) հանքաքարերի համալիրությունը. հանքաքարում ոսկու հետ միասին արդյունաբերական նշանակություն ունեցող ուրիշ օգտակար բաղադրամասերի պարունակությունը,

3) հանքաքարերի օքսիդացվածության աստիճանը. օքսիդացված և սուլֆիդային միներալների տոկոսային հարաբերակցությունը,

4) հանքաքարերում վերամշակման տեխնոլոգիան էականորեն բարդացնող բաղադրամասերի առկայությունը:

33. Ըստ մասնիկների խոշորության, ոսկին դասակարգվում է` խոշոր (0.07 մմ-ից ավելի), մանր (0.001-ից մինչև 0.07 մմ) և նրբադիսպերս (0.001 մմ-ից փոքր) տեսակների:

1) Խոշորահատիկ ոսկին սովորաբար հեշտությամբ ազատվում է մանրացնելիս և կորզվում է գրավիտացիոն մեթոդներով, բայց դժվարությամբ է հարստացվում և դանդաղորեն լուծվում` ցիանավորման դեպքում: Մանրահատիկ ոսկին (ազատ և սուլֆիդների հետ սերտաճած) լավ է հարստացվում և արագ լուծվում է ցիանավորման ժամանակ, բայց միայն մասամբ է կորզվում գրավիտացիայով: Նրբադիսպերս ոսկին վատ է անջատվում հանքաքարերը մանրացնելիս և այսպես կոչվող` կրող միներալների (սուլֆիդների) հետ միասին կորզվում է գրավիտացիոն և հարստացման խտանյութեր: Սուլֆիդներից այդ ոսկին կորզվում է հրամետալուրգիայով կամ ցիանավորմամբ` օքսիդացնող թրծմամբ: Եթե ոսկին զուգորդվում (ասոցվում) է երկաթի հիդրօքսիդների և այլ վերնածին (հիպերգեն) միներալների հետ, այն կարող է կորզվել ցիանավորմամբ: Քվարցից նրբադիսպերս ոսկին կարող է կորզվել միայն հալման դեպքում:

34. Ոսկի պարունակող հանքաքարերը որոշ դեպքերում պարունակում են նաև ուրիշ օգտակար բաղադրամասեր, որոնք նույնպես կարող են արդյունաբերական նշանակություն ունենալ: Դրանց թվին են պատկանում` արծաթը, պղինձը, ծարիրը, կապարը, ցինկը, վոլֆրամը, ուրանը, սնդիկը, բիսմութը, թալիումը, սելենը, տելուրը, սիլիկահողը, ծծումբը (սուլֆիդային ձևով), բարիտը, ֆլյուորիտը և այլն: Համապատասխանաբար առանձնացվում են` ոսկի-պիրիտային, ոսկի-մկնդեղային, ոսկի-արծաթային, ոսկի-պղնձային, ոսկի-ծարիրային, ոսկի-ուրանային, ոսկի-բարիտային, ոսկի-բազմամետաղային և ոսկի-քվարցային հանքաքարեր: Ավելի քան 60% սիլիկահող, 13%-ից պակաս կավահող, 0.8% մկնդեղ և 0.3% ծարիր պարունակող ոսկի-քվարցային հանքաքարերը կարող են օգտագործվել մետալուրգիական գործարաններում որպես հալանյութ (ֆլյուս):

35. Ըստ սուլֆիդների օքսիդացման աստիճանի հանքաքարերը ստորաբաժանվում են` առաջնային (սուլֆիդային), մասամբ օքսիդացված (խառը) և օքսիդացված տեսակների: Մասամբ օքսիդացված են համարվում 30%-ից ոչ ավելի, իսկ օքսիդացված` 30% և ավելի օքսիդացված միներալներ պարունակող հանքաքարերը:

36. Հանքաքարերում վնասակար խառնուրդները գնահատելիս, առաջին հերթին հաշվի են առնվում այնպիսիները, որոնք կարող են բացասական ազդեցություն ունենալ ցիանավորման` ոսկու կորզման հիմնական գործընթացի վրա: Վնասակար խառնուրդներին են վերագրվում`

1) պղնձի (օքսիդներ, կարբոնատներ, երկրորդային սուլֆիդներ, սուլֆատներ), ծարիրի (անտիմոնիտ), երկաթի (պիրոտին), մկնդեղի (ռեալգար, աուրիպիգմենտ) որոշ միներալներ, որոնց ներկայությամբ կտրուկ նվազում է ոսկու լուծման արագությունը և ավելանում է ցիանիդների ծախսը,

2) կլանման (սորբցիոն) բարձր ակտիվությամբ օժտված ածխաջրածնային նյութի որոշ տարատեսակներ,

3) ցիանային խյուսի (պուլպա) ջրազրկման և լուծված ոսկու լվացազատման գործընթացները խոչընդոտող` ապարախյուս (շլամ) առաջացնող փայլարակավային միներալներ: Այդ միներալների առկայությունը զգալի դժվարություններ է առաջացնում հանքաքարերի տեղափոխման, զետեղարանի մեջ լցման, ինչպես նաև դրանց գրավիտացիոն հարստացման գործընթացների ժամանակ,

4) մկնդեղի միներալներ (արսենոպիրիտ, մկնդեղային սուլֆոաղեր և այլն), որոնք դժվարացնում են ոսկի պարունակող խտանյութերի հրամետալուրգիական վերամշակումը և անհրաժեշտություն են առաջացնում շրջակա միջավայրի պահպանման համար իրականացնել հատուկ թանկարժեք միջոցառումներ:

37. Մեծամասամբ ոսկու հանքավայրերի հանքային հումքի վերամշակման հիմնական տեխնոլոգիական սխեմաներն են հարստացման և հրահիդրոմետալուրգիայի գործընթացների համակցությունը, որոնք ընդգրկում են` հանքաքարի տեսակավորումը, ջարդումը, մանրացումը, գրավիտացիոն և ֆլոտացիոն հարստացումը (համատեղ կամ ընտրովի), ամալգամացումը, ցիանավորումը (զտման կամ կլանման տեխնոլոգիայով) կամ հանքաքարերի և խտանյութերի հրամետալուրգիական վերամշակումը (թրծում, հալում): Եզրափակիչ գործընթացը ոսկու զտումն է (աֆինաժ):

1) Նոր տեխնոլոգիական պրոցեսներից են ճառագայթաչափական (ռադիոչափական) տեսակավորումը, փրփուրային զատումը (անջատումը), կուտակային լուծազատումը, կենսալուծազատումը, քլորիդացնդեցումը և այլն, ինչպես նաև ոսկու արդյունահանման երկրատեխնոլոգիական եղանակները (լուծազատման հանքահորային և հորատանցքային համակարգերը):

38. Ոսկի արդյունահանող ընկերությունների պրակտիկայում առավել լայն կիրառություն են ստացել ոսկու ցիանիդային լուծազատման վրա հիմնված գործընթացները: Ըստ որում, հանքաքարերի ցիանիդային լուծազատման ավանդական մեթոդների կիրառման հետ մեկտեղ (ցինկի վրա լուծույթներից ոսկու հետագա նստեցմամբ), յոթանասունական թվականների վերջում – ութսունականների սկզբում մեծ տարածում ստացան կուտակային լուծազատման գործընթացների վրա հիմնված նոր և տնտեսապես առավել արդյունավետ տեխնոլոգիաներ: Այդ գործընթացն էժան է և ճկուն, նպատակահարմար՝ ինչպես փոքրածավալ (օրական մինչև 200 տ), այնպես էլ մեծածավալ (օրական 50000 տ) արտադրությունների համար, և թույլ է տալիս շահագործման մեջ ընդգրկել ոսկու շատ ցածր (մինչև 0.5 գ/տ) պարունակությամբ հանքաքարեր:

1) Հանքաքարերի թափանցելիությունից կախված` հնարավոր են դրա վերամշակման ինչպես մանրացման, այնպես էլ առանց մանրացնելու տարբերակները: Ոսկին և արծաթը պետք է գտնվեն ազատ վիճակում: Դժվար վերամշակվող, այսպես կոչված, «համառ» հանքաքարերը և ցիանիդը ինտենսիվ կապող բաղադրիչներ (օրինակ ցինկի, պղնձի, երկաթի, մկնդեղի, ծարիրի օքսիդացված սուլֆիդներ և օրգանական նյութեր) պարունակող հանքաքարերը պիտանի չեն կուտակային լուծազատման եղանակի համար` կուտակի ներսում քիմիական գործընթացների անկառավարելիության պատճառով և նախնական մշակման կարիք ունեն (լուծազատում ճնշման տակ, մանրէական (բակտերիական) լուծազատում և թրծում եռացող շերտում):

2) Կույտային լուծազատման այս կամ այն սխեմայի կիրառման հնարավորությունը յուրաքանչյուր կոնկրետ օբյեկտի համար պետք է որոշվի տեխնոլոգիական փորձարկումների և տեխնիկատնտեսական տարբերակների համադրման հիման վրա: Կույտային լուծազատման արդյունավետության որոշիչ տեխնիկատնտեսական ցուցանիշներն են ոսկու կորզումը, ազդանյութերի ծախսը և արժեքը, գործընթացի ինտենսիվությունը (տևողությունը):

3) Կույտային լուծազատման ժամանակ արդյունաբերական մասշտաբով կիրառվող հիմնական ազդանյութը նատրիումի ցիանիդն է: Որպես ցիանիդի փոխարինիչ կարող են ծառայել թիոմիզանյութի և թիոսուլֆատային լուծույթների թթու լուծույթները, հումինային թթուները` օքսիդիչների ավելացմամբ, քլորային նատրիումի հավելմամբ սուլֆատ-քլորային լուծույթների հիման վրա կազմված բաղադրությունները (կոմպոզիցիաներ):

4) Կույտային լուծազատման ժամանակ հանքաքարի կարևոր ցուցանիշ է համարվում դրա թափանցելիությունը դարսվածքում: Հանքաքարում 50 միկրոմիկրոն խոշորությամբ ապարախյուսի առկայությունը հանգեցնում է դարսվածքի ներսում նյութի խտացմանը, անբարենպաստ պայմաններ ստեղծելով լուծույթների շրջանառության համար: Դրանով մեծանում է լուծազատման ցիկլի տևողությունը և փոքրանում է մետաղի կորզումը: Այդ առնչությամբ, ոսկի պարունակող կավային հանքաքարերի և ապարախյուսի բարձր ելքով հանքաքարերի տեխնոլոգիական հետազոտությունների դեպքում դրանց մանրացման ժամանակ պետք է սահմանել հանքաքարերի գնդավորման օպտիմալ պայմաններ` անհրաժեշտ ամրությամբ և ծակոտկենությամբ ագրեգատներ ստանալու համար:

5) Կույտային լուծազատման վերաբերյալ տեխնոլոգիական հետազոտություններն առաջարկվում է եզրափակել փորձնաարդյունաբերական փորձարկումներով` հանքավայրի իրական պայմաններում, քանի որ լաբորատոր պայմաններում հնարավոր չէ հաշվի առնել տվյալ տեխնոլոգիայի արդյունավետության վրա ազդող բոլոր գործոնները (շրջակա միջավայրի ջերմաստիճանը, դարսվածքի բարձրությունն ու ձևավորման կարգը և այլն): Տեխնոլոգիական սխեմայի բոլոր գործողությունների օպտիմալ ռեժիմների և պարամետրերի փորձնաարդյունաբերական մշակման ժամանակ հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվի էկոլոգիայի հարցերին և հիդրոտեխնիկական կառույցների համալիրի հուսալիության պրակտիկ գնահատականին` կրիտիկական իրավիճակների ծագման դեպքում ցիանային լուծույթների հնարավոր ֆիլտրացիայի պայմաններում:

39. Ներկայումս ոսկու համաշխարհային արտադրության ավելի քան 70%-ը իրականացվում է ածխային աբսորբցիայի օգտագործմամբ տեխնոլոգիական գործընթացների հիման վրա. «Ածուխը խյուսում» (Cool In Pulp, այսուհետ՝ CIP) գործընթաց և դրա ածանցյալները` «ածուխը լուծույթում» (Cool In Leaching, այսուհետ՝ CIL), «ածուխը սյունակաթսայում» (Cool In Columns, այսուհետ՝ CIC): CIP և CIL մեթոդներն օգտագործվում են 50-60% պինդ բաղադրամասեր պարունակող կախույթահեղուկից ոսկու ուղղակի կորզման համար, իսկ CIC-ը` լուծույթներից ոսկու կորզման համար (սովորաբար կույտային լուծազատման ժամանակ): CIP գործընթացը, ինչպես ցույց է տալիս պրակտիկան, ավելի պակաս զգայուն է, քան ոսկու նստեցումը ցինկով` ծծմբով, ծարիրով, մկնդեղով աղտոտված լուծույթից և ավելի կայուն է վերամշակվող հումքի բնույթի նկատմամբ: Այն բարձրացնում է ոսկու կորզումը ավանդական մեթոդների համեմատությամբ և տնտեսապես ավելի արդյունավետ է: Արտասահմանում (Հյուսիսային Ամերիկա, Ավստրալիա, Հարավ Աֆրիկյան Հանրապետություն) գործում են տվյալ տեխնոլոգիայի հիման վրա գործող կոմբինատներ, որոնք վերամշակում են տարբեր տեսակի հանքային հումք` սկսած ցածրորակ հանքաքարերից մինչև հարստացման խտանյութերը, հարստապոչանքները և կենսաբանական օքսիդացման պոչանքները:

1) ԱՊՀ-ի երկրներում ոսկու կորզման ժամանակ ավելի լայնորեն և հաջողությամբ են կիրառվում իոնափոխանակման տեխնոլոգիաները («խեժը կախույթահեղուկում» և «խեժը լուծազատող լուծույթում» գործընթացներ)՝ հիմնված սորբցիոն գործընթացներում օգտագործվող պինդ պոլիստրացված գնդիկների տեսքով թողարկվող հատուկ իոնափոխանակման խեժերով: Այս մեթոդներն ունեն որոշակի առավելություններ CIP մեթոդի նկատմամբ և ենթադրվում է, որ իոնափոխանակման խեժերը հեռանկարում ոսկու արդյունահանման մեջ ավելի նշանակալի դեր կունենան:

40. Սկզբունքորեն ապացուցված է ոսկու արդյունահանման համար ստորգետնյա լուծազատման եղանակի կիրառման հնարավորությունը՝ հողմահարման կեղևի ոսկի պարունակող նստվածքներում: Այս մեթոդի կիրառման համար առավել բարենպաստ են համարվում ոչ խորը տեղադրված, փխրուն կամ խիստ ճեղքավորված քայքայված ջրաթափանց, մասամբ ջրակալված նստվածքները (ջրամերժ հորիզոններով սահմանազատված), որոնցում ոսկին գտնվում է լուծազատման համար նպաստավոր վիճակում:

1) Յուրաքանչյուր կոնկրետ օբյեկտում ստորգետնյա լուծազատման եղանակի կիրառման հնարավորությունը որոշելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել լաբորատոր և բնօրինակային համալիր երկրատեխնոլոգիական ուսումնասիրություններ:

2) Հանքաքարերի առանձին տիպերի կամ ամբողջ հանքավայրի՝ երկրատեխնոլոգիական հատկություններով բնութագրական համարվող տեղանքներում փորձնաարդյունաբերական լուծազատման իրականացման նպատակահարմարության մասին վճիռն ընդունվում է՝ կախված նախընթաց հետազոտությունների լրիվությունից և հավաստիությունից:

3) Հետազոտությունների արդյունքում անհրաժեշտ է որոշել`

ա. ոսկու գոյաձևը և լուծված վիճակ դրա (ոսկու) փոխադրման սկզբունքային հնարավորությունը.

բ. ընդերքից ոսկու կորզման գործակիցները և կորզման արագությունը, իսկ նստվածքների անիզոտրոպության և դրանց վրա տարբեր երկրատեխնոլոգիական ռեժիմների օգտագործման հնարավորության դեպքում՝ առանձնացնել տեխնոլոգիական տիպերը.

գ. հարստացված լուծույթում ոսկու պարունակության աճի կինետիկան և դրան հաջորդող աստիճանական իջեցումը, դրա մնացորդային պարունակությունները և ընդերքում մնացորդային պաշարները փորձնական շահագործման եզրագծում՝ հաստատված վերստուգիչ հորատանցքերի տվյալներով.

դ. լուծազատող լուծույթի ներմղման և հարստացված լուծույթի արտամղման ռեժիմը, ազդանյութերի ծախսի ցուցանիշները՝ քանակական և դրամական արտահայտությամբ.

ե. հարստացված լուծույթներից և ոսկի պարունակող խտանյութերից ոսկու կորզման տեխնոլոգիան և ցուցանիշները.

զ. տարածքի աղտոտման հնարավորությունը ըստ մակերեսի ու խորության (վնասակար տարրերի տարաշարժը (միգրացիան) կողային և ուղղաձիգ ուղղություններով, աշխատանքային գոտուց դրանց արտահոսքը` ֆոնային մեծությունների հաշվառմամբ), և շահագործման ավարտից հետո շրջակա միջավայրի վերականգնման տեխնոլոգիան:

41. Ոսկի պարունակող խտանյութերի որակը յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում կանոնակարգվում է մատակարարի (հանքի) և մետալուրգիական կազմակերպության միջև կնքվող պայմանագրով:

1) Պրակտիկայում ընդունված է, որ`

ա. ոսկի պարունակող գրավիտացիոն խտանյութը պետք է համապատասխանի 3-րդ աղյուսակով սահմանված՝ Գրավիտացիոն խտանյութում ոսկու և խառնուրդների պարունակությունների նորմերին.

 

Աղյուսակ 3

 

Գրավիտացիոն խտանյութում ոսկու և խառնուրդների պարունակությունների նորմերը

 

Խտանյութի անվանումը	Պարունակություն				Խոնավու-թյուն,	ոչ ավելի, % խոշորու-թյուն,
	Ոսկու, ոչ պակաս, գ/տ	խառնուրդների, ոչ ավելի, %
		մկնդեղի	ծարիրի	կավահողի
Գրավիտացիոն խտանյութ	50	0.7	0.3	10	4	3

բ. ոսկի պարունակող հարստացման (ֆլոտացիոն) խտանյութը պետք է համապատասխանի 4-րդ աղյուսակով սահմանված՝ Հարստացման (ֆլոտացիոն) խտանյութում ոսկու և խառնուրդների պարունակությունների նորմերին.

 

Աղյուսակ 4

 

Հարստացման (ֆլոտացիոն) խտանյութում ոսկու և խառնուրդների պարունակությունների նորմերը

 

Խտանյութի անվանումը	Պարունակություն				Խոնավություն, ոչ ավելի, %
	Ոսկու, Ոսկու,	ոչ պակաս, գ/տ խառնուրդների, ոչ ավելի, %
		ոչ պակաս, գ/տ խառնուրդների, ոչ ավելի, %	մկնդեղի ծարիրի կավահողի
Ոսկի պարունակող հարստացման (ֆլոտացիոն) խտանյութ	20	2	0.3	10	6
Ոսկի պարունակող թրծված խտանյութ (թերայրուկ)	30	1	0.3	10	-

գ. պղնձաձուլական գործարաններում որպես հալանյութ (ֆլյուս) օգտագործվող ոսկի պարունակող քվարցային հանքաքարը (Հալանյութային (ֆլյուսային) հանքաքարերի դասակարգումը բերված է աղյուսակ 5-ում) պետք է համապատասխանի 6-րդ աղյուսակով սահմանված՝ Հալանյութային հանքաքարերի քիմիական կազմին, դասերի և տեսակների խոշորությանը ներկայացվող պահանջներին:

 

Աղյուսակ 5

 

Հալանյութային (ֆլյուսային) հանքաքարերի դասակարգումը

 

Հանքաքարի դասը	Օգտագործման բնագավառը
Անդրադարձիչ (արտացոլիչ)	Պղինձ պարունակող հումքի անդրադարձիչ հալման ժամանակ
Կոնվերտորային	Երկրորդային հումքից պղնձի շտեյների (բովվածքի) և թերապատրաստ (սև) պղնձի բեսեմերման ժամանակ
Հանքահորային	Պղինձ պարունակող և պղնձածծմբային հումքի հանքահորային հալման ժամանակ

Աղյուսակ 6

 

Հալանյութային հանքաքարերի քիմիական կազմին, դասերի և տեսակների խոշորությանը ներկայացվող պահանջները

 

Դասեր և տեսակներ	Պարունակություն, %				Խոշորություն, մմ
	Ընդհանուր սիլիկահողի,	ոչ պակաս կավահողի,	ոչ ավելի մկնդեղի,	ոչ ավելի ծարիրի,
Անդրադարձիչ I տեսակ	70	8	0.8	0.3	0-10
II տեսակ	65	10	0.8	0.3
III տեսակ	60	13	0.8	0.3
Կոնվերտորային I տեսակ	70	8	0.8	0.3	10-50
II տեսակ	65	10	0.8	0.3	10-50
III տեսակ	62	12	0.8	0.3
Հանքահորային
I տեսակ	90	6	0.8	0.3	50-120
II տեսակ	75	8	0.8	0.3	50-120
Դասեր և տեսակներ	68	9	0.8	0.3

42. Հանքաքարերի քիմիական և միներալային կազմի, մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկությունների և ֆիզիկական հատկությունների ուսումնասիրության արդյունքում որոշվում են դրանց բնական տարատեսակները և կանխապես, մոտավոր ճշտությամբ, նախանշվում վերջիններիս ընտրովի արդյունահանում և առանձին վերամշակում պահանջող արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը:

1) Հանքաքարերի վերջնական ստորաբաժանումն ըստ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի և տեսակների կատարվում է հանքավայրում հայտնաբերված բնական տարատեսակների տեխնոլոգիական հետազոտությունների արդյունքներով:

43. Հանքաքարերի տեխնոլոգիական հատկությունները, որպես կանոն, ուսումնասիրվում են լաբորատոր և կիսաարդյունաբերական պայմաններում` միներալատեխնոլոգիական, փոքր տեխնոլոգիական, լաբորատոր, խոշորալաբորատոր և կիսաարդյունաբերական նմուշներով: Արդյունաբերական վերամշակման փորձից ելնելով, հեշտ հարստացվող հանքաքարերի համար թույլատրվում է լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքներով հաստատված համանմանության (անալոգիայի) տվյալների օգտագործումը: Դժվար հարստացվող կամ նոր տիպի հանքաքարերի համար, որոնց վերամշակման փորձը բացակայում է, հանքաքարերի և դրանց վերամշակման արգասիքների տեխնոլոգիական հետազոտությունները, տեխնիկական պայմաններին դրանց չհամապատասխանելու դեպքում, պետք է իրականացվեն շահագրգիռ կազմակերպությունների հետ համաձայնեցված հատուկ ծրագրով:

1) Վնասակար բաղադրամասերի (մկնդեղ, ծարիր և այլն) սահմանային պարունակությամբ արդյունաբերության պահանջները չբավարարող ոսկու խտանյութերի, ինչպես նաև սուլֆիդների (պիրիտ, արսենոպիրիտ) հետ սերտ կապված և ուղղակի ցիանավորմամբ չկորզվող նրբադիսպերս ոսկի պարունակող դժվար վերամշակվող («շատ համառ») խտանյութերի համար անհրաժեշտ է գնահատել մանրէական (բակտերիական) լուծազատման եղանակներով դրանց վերամշակման արդյունավետությունը:

2) Տեխնոլոգիական փորձարկումների ժամանակ անհրաժեշտ է ընտրել արդյունավետ մշակամանրէներ, խտանյութի (հանքաքարի) մանրացման աստիճանը, որոշել խյուսի (պուլպա) խտությունը, դրա խառնման և օդավորման (աերացիա) ակտիվությունը, լուծազատման գործընթացի համար օպտիմալ PH-ը, ջերմաստիճանը, խյուսի 1 մլ-ում բջիջների պարունակությունը, սուլֆիդների օքսիդացման արագությունը, հետագա ցիանավորման դեպքում ոսկու կորզման մեծությունը, ցիանավորման և օգտագործված լուծույթների վնասազերծման ժամանակ ազդանյութերի ծախսը:

3) Հանքաքարերի տեխնոլոգիական հետազոտությունների ժամանակ առաջարկվում է ճառագայթաչափական (լուսաչափական, ռենտգենա-ճառագայթաչափական, նեյտրոնաակտիվացված և այլն) մեթոդներով ուսումնասիրել տրանսպորտային տարողություններում հանքաքարերի չափաբաժնային տեսակավորման կամ նախքան մանրացումը դրանց կտորավոր նյութերի ընտրության հնարավորությունը: Հանքային հումքի ճառագայթաչափական հարստացման ուսումնասիրության ժամանակ պետք է որոշվեն դրա ֆիզիկական հատկանիշները, որոնք կարող են օգտագործվել հանքային զանգվածի տարանջատման (զատման) համար: Այդ հատկանիշներով կարող են որոշվել հանքային զանգվածի տարբեր ծավալների կամ կտորների չափերի նկատմամբ հանքաքարի ցայտունության (կոնտրաստություն) կիրառելիությունը, գնահատվել ճառագայթաչափական հարստացման (տեսակավորում, զատում) ցուցանիշները` հանքային բաղադրամասերի սահմանային պարունակությունների տարբեր մեծությունների համար: Դրական արդյունքների դեպքում անհրաժեշտ է ճշտել ընտրովի հանույթ պահանջող հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը կամ հաստատել հանքային զանգվածի համախառն հանույթի հնարավորությունը, ինչպես նաև որոշել ճառագայթաչափական հարստացման օպտիմալ սխեման: Հանքաքարերի վերամշակման եղանակների հետագա փորձարկումներն իրականացվում են դրանց ճառագայթաչափական տեսակավորման և (կամ) զատման մեթոդը հանքաքարերի հարստացման ընդհանուր տեխնոլոգիական սխեմայի մեջ ընդգրկելու հնարավորությունների և տնտեսական արդյունավետության հաշվառմամբ:

(43-րդ կետը փոփ. 25.10.22 N 17-Ն)

44. Որոշակի խտության ցանցով վերցված միներալոգոտեխնոլոգիական և փոքր տեխնոլոգիական նմուշներով պետք է բնորոշվեն հանքավայրում հայտնաբերված հանքաքարերի բնական բոլոր տարատեսակները: Դրանց փորձարկման արդյունքներով կատարվում է հանքավայրի հանքաքարերի տեխնոլոգիական տիպայնացում՝ առանձնացնելով հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերն ու տեսակները, ուսումնասիրվում է դրանց նյութական կազմի, ֆիզիկամեխանիկական և տեխնոլոգիական հատկությունների տարածական փոփոխականությունն առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի սահմաններում և կազմվում են երկրաբանատեխնոլոգիական քարտեզներ, հատակագծեր ու կտրվածքներ:

1) Լաբորատոր նմուշներով ուսումնասիրվում են հանքաքարերի առանձնացված բոլոր արդյունաբերական տիպերի տեխնոլոգիական հատկությունները` դրանց վերամշակման օպտիմալ տեխնոլոգիական սխեմայի ընտրության և հարստացման հիմնական տեխնոլոգիական ցուցանիշների որոշման համար անհրաժեշտ աստիճանով:

2) Կիսաարդյունաբերական տեխնոլոգիական նմուշները ծառայում են լաբորատոր նմուշների արդյունքներով մշակված տեխնոլոգիական սխեմաների ստուգման և հանքաքարերի հարստացման ցուցանիշների ճշտման համար:

45. Խոշորալաբորատոր և կիսաարդյունաբերական տեխնոլոգիական նմուշները պետք է լինեն բնութագրական, այսինքն` քիմիական և միներալային կազմով, ներկառուցվածքային-մակատեսքային առանձնահատկություններով, ֆիզիկական և ուրիշ հատկություններով պետք է համապատասխանեն տվյալ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպի հանքաքարերի միջին կազմին՝ հնարավոր աղքատացման հաշվառմամբ:

46. Կատարված հետազոտությունների արդյունքում պետք է՝

1) որոշվի ելակետային հանքաքարի ու հարստացման արգասիքների միներալային ու քիմիական կազմը.

2) ներկայացվեն տվյալներ հանքաքարի ջարդելիության, մանրելիության, նյութի մանրացման անհրաժեշտ աստիճանի և ելակետային հանքաքարի ու հարստացման արգասիքների մաղային անալիզների մասին.

3) տրվեն տեղեկություններ ելակետային հանքաքարի և հարստացման արգասիքների խտության, լիրքային զանգվածի և խոնավության մասին.

4) բերվեն վերամշակման գործընթացների տեխնոլոգիական ցուցանիշները.

ա. ճառագայթաչափական հարստացման համար՝ հարստապոչերի և խտանյութերի ելքը, դրանցում ոսկու կորզումը և պարունակությունը, հարստացման գործակիցը, տրանսպորտային տարողությունների, հանքաքարերի չափաբաժինների ու կտորների չափերը, որոնցով ենթադրվում է իրականացնել հանքաքարերի տեսակավորումը և (կամ) զատումը,

բ. ցիանավորման գործընթացի համար՝ ոսկու կորզման մեծությունը,

գ. հարստացման (ֆլոտացիայի) և գրավիտացիոն հարստացման գործընթացների համար՝ խտանյութի ելքը, դրա որակը (ոսկու, ուրիշ օգտակար բաղադրիչների և վնասակար խառնուրդների պարունակությունը), խտանյութի վերամշակման մեթոդը, ոսկու և այլ օգտակար բաղադրիչների կորզումը տարբեր գործողություններում և միջանցիկ կորզումը, ազդանյութերի ծախսը, արդյունաբերական կեղտաջրերի վնասազերծման անհրաժեշտությունը.

5) որոշվի մետալուրգիական արտադրության մեջ իբրև թթու հալանյութ առանձին տիպերի հանքաքարերի օգտագործման նպատակահարմարությունը, ապահովվի վերամշակման արգասիքների որակի համապատասխանությունը գոյություն ունեցող ստանդարտներին և տեխնիկական պայմաններին.

6) պարզաբանվեն ուղեկից բաղադրիչների գոյաձևերը և հարստացման ու խտանյութերի լրացուցիչ վերամշակման արտադրանքներում դրանց բաշխման հաշվեկշիռը, ինչպես նաև որոշվեն ուղեկից բաղադրիչների կորզման հնարավորությունը և տնտեսական նպատակահարմարությունը.

7) ուսումնասիրվի հանքային հումքի վերամշակման տեխնոլոգիական սխեմայով ստացվող շրջանառու ջրերի ու թափոնների օգտագործման հնարավորությունը, և տրվեն առաջարկություններ արդյունաբերական կեղտաջրերի մաքրման վերաբերյալ:

 

5. Հանքավայրերի հիդրոերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական, լեռնաերկրաբանական և ուրիշ բնական պայմանների ուսումնասիրմանը ներկայացվող պահանջներ

 

47. Հիդրոերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն հիմնական ջրատար հորիզոնները, որոնք կարող են մասնակցել հանքավայրի ջրակալմանը, հայտնաբերվել են առավել ջրակալված տեղամասերն ու գոտիները և որոշվեն հանքարանային ջրերի օգտագործման կամ հեռացման հարցերը: Անհրաժեշտ է որոշել յուրաքանչյուր ջրատար հորիզոնի հզորությունը, քարաբանական կազմը, ամբարիչների (կոլեկտորների) տիպերը, սնուցման պայմանները, փոխադարձ կապն ուրիշ ջրատար հորիզոնների և մակերևութային ջրերի հետ, ստորերկրյա ջրերի մակարդակների դիրքը և այլ պարամետրեր: Պետք է որոշել հնարավոր ջրաներհոսները դեպի շահագործական լեռնային փորվածքներ, որոնց անցումը նախատեսված է կոնդիցիաների տեխնիկատնտեսական հիմնավորման մեջ և մշակել առաջարկներ փորվածքները ստորերկրյա ջրերից պաշտպանելու համար: Անհրաժեշտ է ուսումնասիրել հանքավայրի ջրակալմանը մասնակցող ջրերի քիմիական կազմը և մանրէաբանական (բակտերիաբանական) վիճակը, դրանց ագրեսիվությունը բետոնի, մետաղների, պոլիմերների նկատմամբ, դրանցում օգտակար և վնասակար խառնուրդների պարունակությունը, գնահատել այդ ջրերի օգտագործման հնարավորությունը ջրամատակարարման կամ դրանցից օգտակար բաղադրամասերի կորզման համար, ինչպես նաև դրանց ցամաքուրդի (դրենաժի) հնարավոր ազդեցությունը հանքավայրի շրջանում գործող ստորերկրյա ջրհանների վրա: Պետք է առաջարկություններ ներկայացնել առաջիկայում անհրաժեշտ հատուկ հետազննական (որոնողական) աշխատանքներ իրականացնելու համար, գնահատել հանքարանային ջրերի բացթողման ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա:

48. Ինժեներաերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն` հանքաքարերի, հանքատեղակալող (հանքապարփակող) ապարների և ծածկող նստվածքների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, որոնք բնորոշում են դրանց ամրությունը բնական և ջրահագեցած վիճակներում, հանքավայրի ապարների զանգվածի ինժեներաերկրաբանական առանձնահատկությունները և դրանց անիզոտրոպիան, ապարների կազմը, դրանց ճեղքավորվածությունը, տեկտոնական խախտվածությունը, մակատեսքային առանձնահատկությունները, կարստայնությունը, քայքայվածությունը հողմահարման գոտում, ժամանակակից երկրաբանական պայմանները, որոնք կարող են բարդացնել հանքավայրի շահագործումը:

1) Ինժեներաերկրաբանական ուսումնասիրությունների արդյունքում պետք է ստացվեն տվյալներ՝ լեռնային փորվածքների կայունության և բացհանքի հիմնական պարամետրերի հաշվարկի կանխատեսումային գնահատման համար:

2) Հանքավայրի շրջանում համանման հիդրոերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական պայմաններում գտնվող` գործող հանքահորերի կամ բացհանքերի առկայության դեպքում, հետախուզվող տարածքի բնութագրման համար անհրաժեշտ է օգտագործել այդ հանքահորերի և բացհանքերի տվյալները վերջիններիս ջրակալման աստիճանի և ինժեներաերկրաբանական պայմանների մասին:

49. Պետք է տրվի օգտակար հանածոների արդյունահանման և հանքային հումքի վերամշակման ապագա կազմակերպությունների պահանջմունքներն ապահովող խմելու և տեխնիկական ջրամատակարարման հնարավոր աղբյուրների գնահատականը:

50. Նոր հայտնաբերված հանքավայրերի շրջանում անհրաժեշտ է պարզել օգտակար հանածոների հանքակուտակներից զերծ մակերեսների տեղադրությունը, որտեղ կարող են տեղաբաշխվել արտադրական և բնակելի քաղաքացիական նշանակման օբյեկտներ, դատարկ ապարների թափոնակույտեր: Հողամասերի վերականգնման (ռեկուլտիվացիա) հետ կապված հարցերի լուծման համար անհրաժեշտ է որոշել հողածածկույթի հզորությունը և իրականացնել փխրուն ապարների ագրոքիմիական հետազոտություններ, ինչպես նաև պարզել մակաբացման ապարների թունավորության (տոքսիկություն) աստիճանը և դրանց վրա բուսածածկույթի առաջացման հնարավորությունը:

51. Հանքապարփակող ապարներում ինքնուրույն հանքակուտակներ առաջացնող մյուս օգտակար հանածոները պետք է ուսումնասիրվեն դրանց արդյունաբերական արժողությունը և կիրառման հնարավոր բնագավառները որոշելու մանրամասնությամբ:

52. Էկոլոգիական ուսումնասիրություններով պետք է սահմանվեն շրջակա միջավայրի վիճակը բնորոշող ֆոնային պարամետրերը (ճառագայթման աստիճանը, մակերևութային ու ստորերկրյա ջրերի և օդի որակը, հողածածկույթի բուսական և կենդանական աշխարհի բնութագիրը և այլն), որոշվեն շինարարության համար նախատեսվող հանքարդյունաբերական կազմակերպության ֆիզիկական և քիմիական հնարավոր ներգործությունը շրջակա բնական միջավայրի վրա (հարակից տարածքների փոշոտվելը, մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի ու հողերի աղտոտումը հանքարանային ջրերով և արդյունաբերական կեղտաջրերով, օդի կեղտոտվելը մթնոլորտ արտանետվող նյութերով և այլն), ինչպես նաև բնաշրջանառությունից հանված և արտադրական նպատակներով հատկացված բնական ռեսուրսների (անտառային զանգվածների, տեխնիկական ջրերի և հողերի) ծավալները, գնահատվեն աղտոտման աղբյուրների գործունեության տևողությունն ու փոփոխությունը և դրանց ազդեցության գոտիների սահմանները:

53. Առանձնահատուկ մասնագիտական աշխատանքներ պահանջող` շահագործման խիստ բարդ հիդրոերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական և այլ բնական պայմանների դեպքում, հետազոտությունների իրականացման ծավալները, կատարման ժամկետներն ու կարգը համաձայնեցվում են ընդերքօգտագործողների և նախագծային կազմակերպությունների հետ:

 

6. Պաշարների հաշվարկին ներկայացվող պահանջներ

 

54. Ոսկու հանքավայրերի պաշարների հաշվարկը և որակավորումը ըստ հետախուզվածության աստիճանի կատարվում է Դասակարգման պահանջներին համապատասխան:

(54-րդ կետը խմբ. 25.10.22 N 17-Ն)

55. Պաշարները հաշվարկվում են հաշվարկային բլոկներով, որոնցում ընդգրկված հանքամարմինների առանձին մասերը պետք է բնորոշվեն՝

1) հետախուզվածության և պաշարների քանակն ու որակը որոշող պարամետրերի ուսումնասիրվածության միատեսակ աստիճանով.

2) երկրաբանական կառուցվածքի համասեռությամբ կամ հանքամարմինների հզորության, ներքին կառուցվածքի, հանքաքարերի նյութական կազմի, որակի հիմնական ցուցանիշների և տեխնոլոգիական հատկությունների փոփոխականության մոտավորապես միատեսակ աստիճանով.

3) հանքային մարմինների տեղադրման պայմանների կայունությամբ, միասնական կառուցվածքային տարրի (ծալքի թև, փականային մաս, խզումնային խախտումներով սահմանափակված տեկտոնական բլոկ) նկատմամբ հաշվարկային բլոկի որոշակի տեղադրվածությամբ.

4) շահագործման լեռնատեխնիկական պայմանների ընդհանրությամբ:

56. Պաշարների հաշվարկի ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն նաև ոսկու հանքավայրերի առանձնահատկություններն արտացոլող հետևյալ լրացուցիչ պայմանները:

1) A կարգի պաշարները հաշվարկվում են միայն ոսկու շահագործվող հանքավայրերում՝ շահագործական հետախուզման և լեռնանախապատրաստական փորվածքների տվյալներով: Դրանց են վերագրվում հետախուզվածության աստիճանով Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող պահանջները բավարարող պաշարները:

2) B կարգի պաշարները հետախուզման ժամանակ հաշվարկվում է միայն 2-րդ խմբի հանքավայրերում: Դրանց են վերագրվում մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերում հաշվարկված պաշարները, որոնց հետախուզվածության աստիճանը համապատասխանում է այդ կարգի պաշարներին Դասակարգման 18-րդ կետով ներկայացվող պահանջներին:

ա. B կարգի պաշարների եզրագիծը պետք է անցկացվի գլխավորապես լեռնային փորվածքներով, իսկ խոշոր միներալացված գոտիների, շտոկվերկների և նշանակալի չափերի հանքակուտակների համար՝ նաև հորատանցքերով, առանց արտարկման: Հանքամարմինների հիմնական երկրաբանական բնութագրերը և հանքաքարերի նյութական կազմն ու որակը այդ եզրագծի սահմաններում պետք է որոշվեն բավարար ծավալի հատկանշական տվյալներով, որոնց ստացումն ապահովվում է սույն հրահանգի 17-րդ կետում բերված (աղյուսակ 1) հետախուզական ցանցի խտությամբ և հրահանգի 3-5 գլուխներով հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի, հանքաքարերի նյութական կազմի ու որակական հատկությունների ուսումնասիրությանը ներկայացվող պահանջներով:

բ. Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակում բերված՝ առանձին կարգերի պաշարների հաշվարկային նորմատիվները (ըստ ծառայման-օգտագործման տարիների) փոփոխական մեծություններ են ոչ միայն հանքավայրերի տարբեր խմբերի համար, այլև յուրաքանչյուր խմբի շրջանակներում և կախված են օգտակար հանածոյի արժողության գործակցից (Գա՝ միավոր հանքաքարի կորզվող արժողության հարաբերությունը դրա արդյունահանման ու վերամշակման բերված ծախսերին) և բոլոր կարգերի հետախուզված ու նախնական գնահատված պաշարներով հանքարդյունաբերական կազմակերպության ապահովվածության ժամկետներից: Դիտարկվող 2-րդ խմբի ոսկու հանքավայրերի համար՝ միագումար պաշարներով կազմակերպության 10-ից 25 տարի և ավելի ապահովվածության դեպքում, B կարգի պաշարներ չեն պահանջվում (երբ Գա≥1.5), իսկ Գա=1-1.2-ի դեպքում (նորմատիվ շահույթի ապահովում) B կարգի պաշարների նորմատիվ քանակը կլինի 20-25%-ից (պաշարներով 25 տարով և ավելի ապահովվածության դեպքում) մինչև 40% (10 տարով ապահովվածության դեպքում):

գ. Դասակարգման դրույթների կիրառումն ապահովում է երկրաբանահետախուզական աշխատանքների արդյունավետության բարձրացում, հետախուզման տևողության կրճատում և ռիսկի ցածր աստիճան (B կարգի պաշարների քանակի էական կրճատում):

դ. Այն հանքավայրերում, որտեղ հանքաքարերի քանակը որոշվում է հանքաբերության գործակցի կիրառմամբ, B կարգին կարող են վերագրվել այն բլոկները, որոնց սահմաններում հանքաբերության գործակցի մեծությունը բարձր է հանքավայրի համար այդ գործակցի միջին մեծությունից, հաստատվել են հանքաբերության փոփոխականության բնույթը հատակագծում և խորքում, պարզաբանվել են կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի տարածական դիրքի օրինաչափությունները, դրանց տիպական ձևերն ու բնորոշ չափերը՝ վերջիններիս ընտրովի արդյունահանման հնարավորության գնահատման համար անհրաժեշտ աստիճանով:

ե. Շահագործվող հանքավայրերում B կարգի պաշարներ հաշվարկվում են լրահետախուզման, շահագործական հետախուզման և լեռնանախապատրաստական փորվածքների տվյալներով:

զ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±10-ից մինչև ±25 տոկոս է:

(56-րդ կետը խմբ., փոփ. 25.10.22 N 17-Ն)

57. C1 կարգի պաշարներին են վերագրվում հանքավայրերի այն տեղամասերի պաշարները, որոնց սահմաններում անցած լեռնային փորվածքների և հորատանցքերի միջև եղած հեռավորությունները համապատասխանում են այդ կարգի համար ընդունված հետախուզացանցին, իսկ ստացված տեղեկատվության հավաստիությունը հաստատվել է մանրամասն հետախուզման համար առանձնացված տեղամասերի արդյունքներով կամ մշակվող հանքավայրերի շահագործման տվյալներով:

1) Շտոկվերկային տիպի հանքավայրերում հանքամարմնի ներքին կառուցվածքի հիմնական առանձնահատկությունների ուսումնասիրվածությունը պետք է ապահովի կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի հանքայնացման բնույթի և դրանց տեղաբաշխման օրինաչափությունների պարզաբանումը:

2) C1 կարգի պաշարների եզրագծերը որոշվում են հետախուզական փորվածքներով, իսկ առավել կայուն և խոշոր հանքամարմինների համար` երկրաբանական տվյալներով հիմնավորված սահմանափակ արտարկմամբ:

3) Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի համաձայն, հետախուզված և նախնական գնահատված պաշարներով կազմակերպության 25 տարով ու ավելի ապահովվածության և շահութաբերության ընդունելի մակարդակի (Գա=1) դեպքում, 3-րդ խմբի ոսկու հանքավայրում հետախուզման ենթակա C1 կարգի պաշարների պահանջվող (նորմատիվ) քանակությունը 30% է, իսկ 4-րդ խմբի հանքավայրերում՝ 25%: Նախկինում գործող դասակարգման համեմատությամբ էականորեն նվազում է այդ կարգի պաշարների քանակին ներկայացվող պահանջը (ի հաշիվ C2 կարգի պաշարների աճի՝ հավաստիության ընդունելի աստիճանի ապահովման պայմաններում), ինչը նպատակաուղղված է ոսկու հանքավայրերի հետախուզման գործընթացների արդյունավետության բարձրացմանը:

4) Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±25-ից մինչև ±40 տոկոս է:

58. C2 կարգի պաշարները հաշվարկվում են կոնկրետ հանքամարմիններում, որոնց եզրագծերը որոշված են երկրաբանական ու երկրաֆիզիկական տվյալներով և հավաստված են կոնդիցիոն հանքաքարեր հատող հատուկենտ հորատանցքերով կամ լեռնային փորվածքներով, կամ ավելի բարձր կարգի հետախուզված պաշարների տարածման և անկման ուղղություններով արտարկման միջոցով՝ վերջինս հավաստող առանձին հանքային հետախուզահատումների, երկրաֆիզիկական աշխատանքների արդյունքների, երկրաբանական-կառուցվածքային տվյալների և հանքամարմինների հզորությունների ու ոսկու պարունակությունների փոփոխությունների օրինաչափությունների առկայության դեպքում:

1) Հանքարդյունաբերական կազմակերպության ընդունելի (նորմատիվ) շահութաբերության պայմաններում (Գա=1), C2 կարգի պաշարների պահանջվող նորմատիվ քանակությունը 3-րդ խմբի հանքավայրերում կկազմի 30%-ից (10 տարով ընդհանուր պաշարներով ապահովվածության դեպքում) մինչև 70% (25 և ավելի տարով պաշարներով ապահովվածության դեպքում), իսկ 4-րդ խմբի հանքավայրերում՝ համապատասխանաբար 60%-ից մինչև 75%:

2) Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±40-ից մինչև ±60 տոկոս է:

59. Պաշարները հաշվարկվում են առանձին` ըստ դրանց հետախուզվածության աստիճանի, շահագործման և բացման եղանակների, հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի ու տեսակների և տնտեսական նշանակության (հաշվեկշռային, արտահաշվեկշռային):

1) Արդյունաբերական տարբեր տիպերի և տեսակների հանքաքարերի եզրագծման անհնարինության դեպքում դրանց հարաբերակցությունը որոշվում է վիճակագրական եղանակով:

2) Հանքաքարի պաշարները հաշվարկվում են առանց հաշվի առնելու դրանց խոնավությունը (չոր հանքաքար)՝ նշելով թաց հանքաքարի բնական խոնավության մեծությունը: Խոնավատար ծակոտկեն հանքաքարերի դեպքում կատարվում է նաև թաց հանքաքարի պաշարների հաշվարկ:

3) Արտահաշվեկշռային պաշարները հաշվարկվում և հաշվառվում են այն դեպքում, երբ կոնդիցիաների տեխնիկատնտեսական հիմնավորման մեջ ապացուցված է հետագա կորզման համար ընդերքում դրանց պահպանելու հնարավորությունը կամ ապագայում օգտագործելու համար այդ պաշարների զուգընթաց կորզման, պահեստավորման ու պահպանման նպատակահարմարությունը:

4) Դասակարգման 30-րդ կետի 1-ին աղյուսակի համաձայն՝ կախված արժողության գործակցից և հաշվեկշռայինի վերածման սպասվող ժամանակից (t, տարի), արտահաշվեկշռային պաշարներն ըստ օգտագործման հեռանկարայնության ստորաբաժանվում են երեք ենթախմբի՝ առանձնակի հեռանկարային (t<15 տարի), հեռանակարային (t=15-30 տարի) և քիչ հեռանկարային (t=30-50 տարի):

60. Պաշարները հաշվարկելիս պետք է բացահայտվեն ոսկու և այլ օգտակար բաղադրամասերի արտակարգ բարձր («մրրկային») պարունակությամբ նմուշները, պարզաբանվի դրանց ազդեցությունը հետախուզական հատումներում և հաշվարկային բլոկներում միջին պարունակության մեծության վրա և անհրաժեշտության դեպքում սահմանափակվի դրանց չհիմնավորված ազդեցությունը: Հանքամարմինների՝ բարձր պարունակությամբ և մեծ հզորությամբ մասերը պետք է առանձնացվեն ինքնուրույն հաշվարկային բլոկների և հետախուզվեն ավելի մանրամասն:

1) Միջին պարունակությունների վրա «մրրկային» նմուշների ազդեցության նվազեցման համար առաջարկվում է հաշվարկային բլոկների մեջ ընդգրկել հանքամարմինների համեմատաբար համասեռ բաշխված պարունակությամբ և մոտ հզորությամբ մասերը:

2) Շահագործվող հանքավայրերում «մրրկային» պարունակության մեծությունների մակարդակի և դրանց փոխարինման մեթոդների որոշման համար անհրաժեշտ է օգտագործել հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրման արդյունքները (այդ թվում` հետախուզական ցանցի խտացմանը զուգընթաց` ըստ ոսկու պարունակության դասերի նմուշների բաշխման փոփոխությունների առանձնահատկությունները):

61. Շահագործվող հանքավայրերում բացված, նախապատրաստված և հանելու պատրաստ, ինչպես նաև լեռնակապիտալ և լեռնանախապատրաստական փորվածքների ապահովիչ բնամասերում գտնվող հանքաքարերի պաշարները հաշվարկվում են առանձին` ուսումնասիրվածության աստիճանին համապատասխան կարգերի ստորաբաժանմամբ:

62. Բնակավայրերի, կապիտալ կառույցների, գյուղատնտեսական օբյեկտների, արգելոցների, բնության, պատմության և մշակույթի հուշարձանների, խոշոր ջրամբարների և ջրահոսքերի ապահովիչ բնամասերում և Հայաստանի Հանրապետության սահմանային վիճելի տարածքներում գտնվող հանքաքարերի պաշարները վերագրվում են հաշվեկշռայինի կամ արտահաշվեկշռայինի՝ հաստատված կոնդիցիաների պարամետրերի հիման վրա, որոնց տեխնիկատնտեսական հիմնավորման ժամանակ հաշվի են առնվել կառույցների տեղափոխման ծախսերը կամ պաշարների մշակման հատուկ եղանակները:

(62-րդ կետը լրաց. 25.10.22 N 17-Ն)

63. Շահագործվող հանքավայրերում նախկինում հաստատված պաշարների լիարժեք մշակման վերահսկողության և նոր հաշվարկված պաշարների արժանահավատության հիմնավորման համար անհրաժեշտ է համադրել հետախուզման և շահագործման տվյալներն ըստ պաշարների քանակի ու որակի, հանքամարմինների տեղադրման պայմանների, ձևաբանության, հզորության, ներքին կառուցվածքի, օգտակար բաղադրամասերի պարունակության:

1) Համադրման նյութերում պետք է բերվեն.

ա. պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմնի կողմից նախկինում հաստատված և մարված (այդ թվում` արդյունահանված և բնամասերում թողնված) ու իբրև չհավաստված դուրս գրված պաշարների եզրագծերը,

բ. պաշարների հավելաճի մակերեսների եզրագծերը, ինչպես նաև տեղեկություններ Պետական հաշվեկշռում հաշվառված պաշարների (այդ թվում` նախկինում հաստատված պաշարների մնացորդի) մասին,

գ. պաշարների շարժը լուսաբանող աղյուսակներ (ըստ պաշարների կարգերի, հանքամարմինների և ամբողջ հանքավայրի),

դ. մարված պաշարների եզրագծում հանքաքարի և մետաղի հաշվեկշիռը՝ լրահետախուզման ժամանակ նախկինում հաստատված պաշարների փոփոխությունը, հանքաքարերի արդյունահանման, տեղափոխման ու վերամշակման գործընթացներում դրանց կորուստները, ինչպես նաև վերամշակման ժամանակ ապրանքային արտադրանքի ելքը արտացոլող տվյալները: Համադրման արդյունքները լուսաբանվում են հանքավայրի լեռնաերկրաբանական պայմանների վերաբերյալ պատկերացումների փոփոխություններն արտացոլող գծագրական նյութերով:

ե. Եթե հետախուզման արդյունքներն ամբողջությամբ հավաստվում են շահագործման տվյալներով կամ եղած աննշան տարբերությունները չեն ազդում հանքարդյունահանող կազմակերպության տեխնիկատնտեսական ցուցանիշների վրա, ապա հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրման համար կարող են օգտագործվել երկրաբանական-մարկշեյդերական հաշվառման արդյունքները:

զ. Այն հանքավայրերում, որտեղ ընդերքօգտագործողի կարծիքով պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմնի կողմից հաստատված պաշարները կամ հանքաքարերի որակը չեն հավաստվում շահագործման ժամանակ, կամ անհրաժեշտ է ուղղիչ գործակիցներ մտցնել նախկինում հաստատված պարամետրերում կամ պաշարներում, պարտադիր է համարվում իրականացնել պաշարների հատուկ հաշվարկ՝ լրահետախուզման և շահագործական հետախուզման տվյալներով և տալ այդ աշխատանքների կատարման ժամանակ ստացված արդյունքների արժանահավատության գնահատականը:

է. Համադրման արդյունքների վերլուծության ընթացքում անհրաժեշտ է որոշել պաշարների շահագործման և լրահետախուզման ժամանակ նախկինում հաստատված հաշվարկային պարամետրերի (հանքամարմինների հզորություններ, հանքաբերության գործակիցներ, օգտակար բաղադրիչների պարունակություններ, հաշվարկային մակերեսներ, ծավալային զանգվածներ և այլն), պաշարների քանակի և հանքաքարերի որակի փոփոխությունների մեծությունները, ինչպես նաև պարզել այդ փոփոխությունների պատճառները:

64. Վերջին տարիներին, համակարգչային տեխնիկայի զարգացման շնորհիվ, արտասահմանյան պրակտիկայում ոսկու հանքավայրերի պաշարների հաշվարկի ժամանակ լայն կիրառություն է ստացել երկրավիճակագրական մոդելավորման մեթոդը, որը հնարավորություն է տալիս օգտագործել կրայգինգի ընթացակարգը` ուսումնասիրվող հայտանիշների (օգտակար բաղադրամասի պարունակություններ, հանքային հատումների հզորություններ, գծային պարունակություններ և այլն) տարածական տեղաբաշխման օրինաչափությունների հետազոտման և դրանց գնահատման համար՝ հնարավոր սխալների ամպլիտուդի որոշմամբ:

1) Կրայգինգի կիրառման արդյունավետությունը նշանակալիորեն պայմանավորված է ելակետային հետախուզական տեղեկատվության քանակով ու որակով, հետախուզվող հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին համապատասխանող՝ առաջնային տվյալների և մոդելավորման վերլուծության մեթոդաբանությամբ (հաշվարկային պարամետրերի տեղաբաշխման օրենքներ, տրենդի և անիզոտրոպիայի բնույթ, կառուցվածքային սահմանների ազդեցություն, փորձարարական վարիոգրամների կառուցվածք ու որակ և այլն): Կրայգինգի ընթացակարգի օգտագործման ժամանակ հետախուզական հատումների քանակն ու խտությունը պետք է բավարար լինի օպտիմալ միջարկման բանաձևերի հիմնավորման համար (երկչափ մոդելավորման համար` մի քանի տասնյակ հետախուզահատումներից ոչ պակաս, եռաչափի համար` մի քանի հարյուր նմուշից ոչ պակաս): Տարածական փոփոխականների հատկությունների ուսումնասիրությունն առաջարկվում է կատարել մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերում:

2) Համարվում է, որ պաշարների հաշվարկի երկրավիճակագրական եղանակը հնարավորություն է տալիս առավելագույն ճշտությամբ որոշել ոսկու միջին պարունակությունները շահագործական բլոկներում, հանքամարմիններում և ամբողջ հանքավայրում` առանց արտակարգ բարձր պարունակությամբ նմուշների ազդեցության իջեցման համար հատուկ եղանակներ կիրառելու: Այն հնարավորություն է տալիս նաև նվազեցնել շատ բարդ ձևաբանություն և ներքին կառուցվածք ունեցող հանքամարմինների եզրագծման ժամանակ թույլ տրվող սխալները և օպտիմալացնել հանքավայրի մշակման տեխնոլոգիան: Միաժամանակ, պաշարների հաշվարկի երկրավիճակագրական մեթոդների կիրառումը պետք է խիստ վերահսկելի լինի և ենթարկվի հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններով թելադրվող պայմաններին: Բոլոր դեպքերում երկրավիճակագրական մոդելավորման և գնահատման արդյունքները պետք է ստուգվեն (համեմատվեն) պաշարների հաշվարկի ավանդական մեթոդների արդյունքներով:

3) Համակարգիչների օգնությամբ ավանդական մեթոդներով պաշարների հաշվարկի ժամանակ առաջարկվում է օգտագործել ծրագրային համալիրներ, որոնք հնարավորություն են տալիս դիտարկել, ստուգել և ճշտել ելակետային տվյալները (հետախուզական փորվածքների կոորդինատները, թեքումաչափության կամ հորատանցքերի ուղղության շեղման տվյալները, քարաբանական-շերտագրական սահմանների նիշերը, նմուշարկման արդյունքները, նմուշարկման հատակագծերը, կոնդիցիաների պարամետրերը և այլն), միջանկյալ հաշվարկների արդյունքները (կոնդիցիաների պահանջներին համապատասխան առանձնացված հանքային հետախուզահատումների անվանացուցակը (կատալոգը), երկրաբանական կտրվածքները կամ հատակագծերը՝ արդյունաբերական հանքայնացման սահմաններով, հանքամարմինների պրոյեկցիաները հորիզոնական կամ ուղղաձիգ հարթությունների վրա, հաշվարկային պարամետրերի անվանացուցակն ըստ հաշվարկային բլոկների, հանքաստիճանների ու կտրվածքների) և պաշարների հաշվարկի ամփոփ արդյունքները: Ելքային փաստաթղթերը և մեքենայական գծագրերը ըստ կազմի, կառուցվածքի ու ձևի պետք է համապատասխանեն այդ փաստաթղթերին ներկայացվող պահանջներին:

64.1. Հիմնական բաղադրիչների պաշարների հաշվարկմանը զուգընթաց հաշվարկվում են նաև ուղեկից օգտակար հանածոների և բաղադրիչների պաշարները:

(64.1-ին կետը լրաց. 25.10.22 N 17-Ն)

 

7. Արդյունաբերական յուրացման համար հետախուզված (վերագնահատված) հանքավայրերի նախապատրաստվածությանը ներկայացվող պահանջներ

 

65. Արդյունաբերական յուրացման համար ոսկու հետախուզված (վերագնահատված) հանքավայրերի նախապատրաստվածությունը որոշվում է Դասակարգման VIII բաժնի պահանջներին համապատասխան:

66. 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ խմբերի հանքավայրերում տարբեր կարգերի հաշվեկշռային պաշարների նորմատիվ հարաբերակցությունը սահմանվում է Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի տվյալների համաձայն, ըստ որում, 2-րդ խմբի հանքավայրերում (տեղամասերում)՝ B կարգով, իսկ 3-րդ և 4-րդ խմբերի հանքավայրերում (տեղամասերում)՝ C1 կարգով Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի միջոցների (կամ ապագա բյուջետային մուտքերի) հաշվին հետախուզված պաշարների քանակների գերազանցումը Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակում նշվածների համեմատությամբ, առանց բավարար հիմնավորման, չի թույլատրվում:

1) 2-րդ խմբի նոր հետախուզված և (կամ) շահագործվող հանքավայրերում (տեղամասերում) կարող են հաստատվել (վերահաստատվել) նաև C2 կարգի պաշարներ, որոնց լրիվ կամ մասնակի օգտագործման հնարավորությունը սահմանում է պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմինը:

2) Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի տվյալների համեմատությամբ հետախուզվածության ավելի ցածր աստիճանի դեպքում ոսկու 2-4-րդ խմբերի նոր հետախուզված և (կամ) շահագործվող հանքավայրերի (տեղամասերի) արդյունաբերական յուրացման հնարավորությունը՝ պաշարների հաշվարկի նյութերի փորձաքննության հիման վրա, սահմանում է պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմինը՝ պաշարների հաստատման (վերահաստատման) ժամանակ, հաշվի առնելով Դասակարգման 44-րդ կետի 4-10-րդ ենթակետերում շարադրված պահանջները:

(հավելվածը խմբ., փոփ., լրաց. 25.10.22 N 17-Ն)

 

Հավելված N 2 ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի օգոստոսի 11-ի N 06-Ն հրամանի

 

ՀՐԱՀԱՆԳ

 

ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԵՎ ԵՐԵՍԱՊԱՏՄԱՆ ՔԱՐԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ

 

1. Ընդհանուր տեղեկություններ

 

1. Շինարարական և երեսապատման քարեր ստանալու համար օգտագործվում են հրաժայթքային (հրային) կամ մագմայական (ներժայթքային և արտավիժումային), կերպափոխային (մետամորֆային) և նստվածքային լեռնային ապարներ: Որպես շինարարական և երեսապատման քարեր կիրառման համար լեռնային ապարների պիտանիությունը որոշվում է դրանց ֆիզիկամեխանիկական հատկություններով: Քարերի արդյունաբերական օգտագործման առանձին ուղղությունների համար էական նշանակություն ունեն ապարների միներալային ու քիմիական կազմը, ինչպես նաև ներկառուցվածքը (ստրուկտուրա) և մակատեքստը (տեքստուրա):

2. Բնական քարային շինանյութեր թողարկվող հանքարդյունահանող կազմակերպությունների արտադրանքը ստորաբաժանվում է հատքարի և ճեղքած քարի:

1) Հատքարերը բնական քարից պոկմամբ, տաշմամբ և սղոցմամբ ստացվող կանոնավոր ձևի քարարտադրատեսակներ են (երեսապատման քար, պատքար կամ որմնաքար, եզրաքար, երեսապատման քարասալ, էլեկտրավահանակ, չորսվակասալ, կոճղիկ, սալարկաքար, սալաքար և խամբար), ինչպես նաև ձևավոր ու արդյունաբերական կիրառման քարային իրեր են (կլորաձև քար, հեսանաքար, հղկաքար, ողորկաքար, վիմագրաքար, աղացաքար, ջրաղացաքար և այլն):

2) Ճեղքած քարերը ապարների անկանոն տեսքի կտորներ են, որոնք ստացվում են ապարազանգվածի պայթեցման կամ ջարդման արդյունքում, ինչպես նաև քարաբլոկների արդյունահանման և վերջիններիս ու երեսապատման քարասալերի մշակման թափոններ են:

3) Ճեղքված քարերին են վերագրվում ցանկացած տեսքի խամքարը և խիճը:

4) Շինարարական քարանյութերի նկատմամբ արդյունաբերական պահանջները սահմանվում են` կախված դրանց կիրառման ոլորտից և կանոնակարգվում են ստանդարտներով և տեխնիկական պայմաններով:

3. Երեսապատման քարերն օգտագործվում են բլոկների տեսքով` կոթողների, քանդակների և ճարտարապետաշինարարական մանրամասների (սյուներ, հարթաքանդակներ, զարդաքանդակներ) պատրաստման համար կամ մակերևույթի տարբեր մակատեսքերով քարասալերի տեսքով` շենքերի ու կառույցների պատերի արտաքին ու ներքին երեսապատման, հատակների սալարկման համար և որպես էլեկտրավահանակներ:

1) Երեսապատման քարեր ստանալու համար օգտագործվում են այնպիսի լեռնային ապարներ, որոնք ունեն գեղազարդային հատկություններ:

2) Պինդ, ամուր և ցրտադիմացկուն ապարներից (գրանիտ, սիենիտ, դիորիտ, լաբրադորիտ, գաբրո, բազալտ, քվարցիտ և այլն) ստանում են այնպիսի քարանյութեր, որոնք կիրառելի են շենքերի արտաքին երեսապատման, աստիճանների, հարթակների ու քիվապատերի կառուցման և մարդկանց ինտենսիվ շարժահոսքերով շինություններում հատակների սալարկման համար: Միջին ամրության և փափուկ, ոչ ցրտադիմացկուն ապարներից (մարմար, մարմարանման կրաքար, կրաքար, տրավերտին, դոլոմիտ, գիպս և այլն) հիմնականում պատրաստում են շենքերի ներքին երեսապատման, ներքին աստիճանների և հարթակների կառուցապատման և մարդկանց թույլ շարժահոսքերով շինություններում հատակների սալարկման համար օգտագործվող քարանյութեր:

3) Երեսապատման քարերի համար պարտադիր պահանջ է անհրաժեշտ չափերով, ձևով և մակերևույթի բնույթով քարաբլոկների ստացման հնարավորությունը, որոնցից կարելի է պատրաստել ստանդարտ քարասալեր:

4) Երեսապատման քարաբլոկները, որոնք ստացվում են վերը նշված ապարներից, պետք է համապատասխանեն 9479-2014 ԳՈՍՏ-ի, իսկ այդ քարաբլոկներից սղոցմամբ պատրաստվող երեսապատման քարասալերը` 9480-89 ԳՈՍՏ-ի պահանջներին:

5) Համաձայն 9479-2014 ԳՈՍՏ-ի պահանջների, որպես երեսապատման նյութ քարի գնահատման ժամանակ սահմանվում են` սեղմման դեպքում ամրության սահմանը, ցրտադիմացկունությունը և փափկացման գործակիցը: Կախված կիրառման բնագավառից` լրացուցիչ որոշվում է քերամաշելիությունը: Որակի ցուցանիշների որոշումը կատարվում է ստանդարտներով նախատեսված մեթոդներով:

6) Սեղմման նկատմամբ ամրության որոշման դեպքում ապարն ուսումնասիրվում է երեք վիճակով չոր, ջրհագեցած և սառեցումից հետո:

7) Քերամաշելիությունը որոշվում է այն դեպքում, երբ քարը նախատեսվում է օգտագործել հատակների և աստիճանների սալարկման համար: Քերամաշելիության ցուցանիշները (տարբեր ապարների համար), երեսապատման քարի բլոկների չափերը, ծավալը, դրանց ձևը և մակերևույթի բնույթը` կախված լեռնային ապարի տեսակից, կանոնակարգվում են 9479-2014 ԳՈՍՏ-ի պահանջներով:

8) Ներքին երեսապատման համար նախատեսվող լեռնային ապարների նկատմամբ ցրտադիմացկունության որոշման պահանջ չի ներկայացվում:

9) Մարմարների հանքավայրերի հետախուզման դեպքում, որպես երեսապատման նյութ դրանց պիտանիության գնահատման հետ մեկտեղ, որոշվում է նաև զոդման նյութերի արտադրության համար մարմարի օգտագործման հնարավորությունը: Զոդման նյութերի արտադրության համար մարմարի նկատմամբ պահանջները կանոնակարգվում են 4416-94 ԳՈՍՏ-ով:

10) Գեղազարդային հատկություններով օժտված քարերի հանքավայրերի համար առաջին հերթին գնահատվում է երեսապատման համար այդ քարերի օգտագործման պիտանիությունը, հաշվի առնելով դրանց սահմանափակ տարածումը և երեսապատման քարերի հանքավայրերի յուրացման տնտեսական բարձր արդյունավետությունը:

11) Պատքարը ստորաբաժանվում է սղոցաքարի և կոպտակոտրած (կոպտահատ, կոպտատաշ) հատքարի: Լեռնային ապարների (կրաքարեր, տուֆեր, տրավերտիններ, ավազաքարեր և այլն) զանգվածից կամ քարաբլոկ նախապատրաստվածքներից սղոցմամբ ստացվող սղոցաքարը (սղոցած քար) նախատեսվում է շենքերի և կառույցների արտաքին ու ներքին պատերի և այլ մասերի շարվածքի համար:

12) Սղոցած պատքարի պատրաստման համար օգտագործվող լեռնային ապարների որակի նկատմամբ պահանջները սահմանված են 4001-2013 ԳՈՍՏ-ով: Այդ ստանդարտով սահմանվում են ծավալային զանգվածը, ջրակլանումը, փափկացման գործակիցը, ցրտադիմացկունությունը, սեղմման դեպքում ամրությունը, միակտոր (մեկ) քարի զանգվածը, արտաքին տեսքի ցուցանիշներն ու չափերը: Պատքարերը չպետք է ունենան կավի ու մերգելի նրբաշերտեր, ինչպես նաև տեսանելի ճեղքեր ու շերտատում:

13) Կոպտահատ (կոպտատաշ) քարի որակի նկատմամբ միասնական պահանջներ չկան: Մշակվող առանձին հանքավայրերի համար սահմանված են տեղական ստանդարտներ և ճյուղային տեխնիկական պայմաններ:

14) Չորսվակասալերը և կոճղիկները պատրաստվում են հիմնականում հողմահարման չենթարկված մագմայական (հրաժայթքային), հազվադեպ նաև` կերպափոխպված և նստվածքային ապարներից: Պիրիտի և լիմոնիտի խառնուրդներ պարունակող ապարները պիտանի չեն այս շինաքարերի պատրաստման համար:

15) Կոճղիկների պատրաստման համար օգտագործվող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները պետք է համապատասխանեն 9480-89 ԳՈՍՏ-ին:

16) Եզրաքարը պատրաստվում է հողմահարման չենթարկված մագմայական և խիտ (հոծ) նստվածքային ապարներից: Եզրաքարերի պատրաստման համար կիրառվող լեռնային ապարների գնահատումը կատարվում է 6666-81 ԳՈՍՏ-ին համապատասխան, որով սահմանվում են սեղմման նկատմամբ ամրության և ցրտադիմացկունության ցուցանիշները, ինչպես նաև քարի չափերը: Եզրաքարերի ստացման համար օգտագործվող ապարները չպետք է պարունակեն պիրիտի հատիկներ:

17) Խամքարը պատրաստվում է հողմահարման չենթարկած խիտ (հոծ) լեռնային ապարներից, որոնց ծավալային զանգվածը 1800 կգ/մ3-ից ոչ պակաս է և նախատեսվում է օգտագործել պատերի հիմքերի շարվածքի, շենքերի շուրջը սալվածքի կառուցման, հողային թեքությունների ամրացման, ճանապարհաշինության համար և որպես լցանյութ` քարային բետոնում:

18) Արդյունաբերական քարե իրերը (լիսեռ, աղացաքար և այլն) պատրաստվում են հիմնականում մագմայական ապարներից (սովորաբար գրանիտից): Դրանց գնահատումը (ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, ձևը և չափերը) կատարվում է իրը պատրաստողի տեխնիկական պայմաններով:

19) Շինարարական աշխատանքների համար խիճը պատրաստվում է մագմայական, կերպափոխային և նստվածքային ապարներից` դրանց ջարդման (մանրացման) ճանապարհով և նախատեսվում է շինարարական աշխատանքների բոլոր տեսակների (խիճ` տարբեր բետոնների, երկաթուղու վերնալիր (բալաստային) շերտի, ավտոճանապարհների շինարարության և այլն) համար:

20) Խճի ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները և ապարագրական (պետրոգրաֆիական) կազմը պետք է բավարարեն 8267-95 ՀՍՏ ԳՈՍՏ-ի պահանջները, համաձայն որոնց ըստ խոշորության խիճը ստորաբաժանվում է հետևյալ չափամասերի (ֆրակցիաների) 5(3)-ից մինչև 10 մմ, 10-ից մինչև 20 մմ, 20-ից մինչև 40 մմ և 40 մմ-ից մինչև 70 մմ: Արտադրող և սպառող կազմակերպությունների համաձայնությամբ խիճը կարող է առաքվել այդ չափամասերի խառնուրդի տեսքով և 70 մմ-ից ավելի չափամասով: Խճի որակական հատկությունների գնահատման համար 8267-95 ՀՍՏ ԳՈՍՏ-ի պահանջները ներառում են հետևյալ ցուցանիշները ամրություն, ցրտադիմացկունություն, փոշենման, կավային, տիղմային մասնիկների, աղբոտող (աղտոտող) խառնուրդների, թիթեղաձև, ասեղնաձև և թույլ ապարների հատիկների պարունակություններ:

21) Բացի 8267-95 ՀՍՏ ԳՈՍՏ-ով նախատեսվող ընդհանուր պահանջներից, կոնկրետ կիրառման համար խճի որակի գնահատման ժամանակ անհրաժեշտ է ղեկավարվել համապատասխան ստանդարտներով կամ տեխնիկական պայմաններով:

22) Արհեստական երեսապատման սալերի արտադրության համար լայնորեն կիրառվում է գեղեցիկ գունավորմամբ ապարներից ստացվող գեղազարդային խիճը: Դրա նկատմամբ պահանջները տրվում են 22856-89 ԳՈՍՏ-ով:

23) Երկաթուղու վերնալիր շերտում օգտագործվելիս` խճին ներկայացվող տեխնիկական պահանջները որոշվում են ըստ 7392-85 ԳՈՍՏ-ի: Խճի` իբրև թեթև բետոնների ծակոտկեն ոչ օրգանական լցանյութ օգտագործման դեպքում դրա որակին ներկայացվում են պահանջներ` նախատեսված 9757-83 և 22263-76 ԳՈՍՏ-երով, իսկ որպես գեղազարդային բետոնների լցանյութ օգտագործելիս` ԳՈՍՏ 22856-89 պահանջները:

24) Շինարարական աշխատանքների համար խճի արտադրության նպատակով մակաբացման ապարների և հարստացման թափոնների օգտագործման հնարավորության գնահատման դեպքում պետք է ղեկավարվել 8267-95 ՀՍՏ ԳՈՍՏ-ի պահանջներով:

25) Մարմարի փշրանքի (մանրուքի) կիրառման կարևոր ոլորտ է համարվում էլեկտրաարդյունաբերությունը, ուր այն օգտագործվում է լույսի աղբյուրների կոթառների և էլեկտրոնային սարքերի լամպակոթային մածիկի լցանյութ պատրաստելու համար: Էլեկտրատեխնիկական մարմարի փշրանքը (մանրուքը) ըստ քիմիական և հատիկային կազմի պետք է համապատասխանի 16426-81 ԳՈՍՏ-ի պահանջներին:

26) Բնական շինարարական և երեսապատման քարերի ու դրանցից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների անվանացանկը բերվում է սույն հրահանգի Աղյուսակ 2-ում :

4. Քարի արդյունահանման և վերամշակման կիրառվող եղանակները պետք է ապահովեն.

1) պահանջվող որակի ու տեսականու ապրանքային քարի արտադրությունը,

2) լեռնային զանգվածից քարի հնարավոր առավելագույն ելքը,

3) արդյունահանման ժամանակ քարի բնական հատկությունների (բլոկայնություն, գեղազարդություն) պահպանվածությունը,

4) հումքի հնարավոր համալիր օգտագործումը:

5. Քարի հանքավայրի մշակման ռացիոնալ համակարգի ընտրությունը կատարվում է մշակման համակարգերի և հումքի վերամշակման տեխնոլոգիական սխեմաների տարբերակների տեխնիկատնտեսական վերլուծության արդյունքներով: Անթույլատրելի է հատքարի փշրվող պայթուցիկ նյութերի օգտագործումը: Հանքավայրի ապարների անհամասեռ կազմի դեպքում առանձնացվում են տարբեր կազմի ապարներով ներկայացված տեղամասեր` դրանց առանձին մշակման համար:

6. Խճի ստացման համար լեռնային ապարների (հատկապես կարբոնատային) վերամշակման դեպքում հաճախ կատարում են խճի լվացում, փոշեզերծում և չորացում: Մեծ ամրության խճի ստացման համար կիրառում են հարստացման տարբեր եղանակներ:

7. Հանքաբեր շրջաններում գտնվող հանքավայրերում շինարարական և երեսապատման քարի ստացման համար պիտանի որոշ ապարներ երբեմն պարունակում են ազնիվ (ոսկի, պլատին) և հազվագյուտ մետաղների արդյունաբերական հետաքրքրություն ներակայացնող քանակ, ինչը կարող է պայմանավորել այդ ապարների օգտագործման նպատակահարմարությունը` նշված մետաղների կորզման համար:

 

2. ՀԵՏԱԽՈՒԶՄԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԻ ԽՄԲԱՎՈՐՈՒՄՆ ԸՍՏ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԲԱՐԴՈՒԹՅԱՆ

 

8. Ըստ երկրաբանական կառուցվածքի բարդության շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերը համապատասխանում են «Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի պաշարների և կանխատեսումային պաշարների դասակարգման» (Երևան, 2012 թ. այսուհետ` Դասակարգում) 1-ին և 2-րդ խմբերին:

1) 1-ին խմբում ներառվող երեք ենթախմբերին (1ա, 1բ, 1գ) են վերագրվում.

2) 1ա) համասեռ կազմով, կայուն ֆիզիկամեխանիկական հատկություններով և չխախտված կամ թույլ խախտված տեղադիրքով ներժայթքային (խորքային) մագմայական ապարների զանգվածաձև հանքակուտակներով ներկայացված հանքավայրերը (Սյունիքի մարզի մեղրու և Կոտայքի մարզի Աղավնաձորի գրանիտների, Լոռու մարզի Փամբակի մոնցոնիտների և ԼԵրմոնտովայի գաբրոների և այլ հանքավայրեր),

3) 1բ) հորիզոնական կամ սակավաթեք տեղադրմամբ, տեկտոնական գործընթացներով չխախտված կամ թույլ խախտված շերտաձև մարմիններով ներկայացված հանքավայրերը: Դրանք ներկայացված են մակերեսային լայն տարածում ունեցող նստվածքային, արտավիժումային և կերպափոխային ապարներով: Այս ենթախմբի մեջ են մտնում` կրաքարերի, տրավերտինների (Արարատի մարզի Արտավազդի ու Արարատի Գորավան տեղամասի) ավազաքարերի, տուֆաավազաքարերի (Լոռու մարզի Լալվարի), կոնգլոմերատների ու կոնգլոբրեկչիաների (Արարատի մարզի Արտավազդի ու Տավուշի մարզի Աչաջրի), մարմարների (Կոտայքի մարզի Արզականի ու Մայմեխի), մարմարացված կարքարերի (Սյունիքի մարզի Դավիթ-Բեկի ու Գեղանուշի), ինչպես նաև հրաբխային տուֆերի (Շիրակի մարզի Արթիկի, Արագածոտնի մարզի Կարմրաշեն-Մաստարայի ու Բյուրականի), բազալտների ու անդեզիտաբազալտների (Կոտայքի մարզի Արամուսի ու Գեղարդի, Սյունիքի մարզի Շաքիի, Լոռու մարզի Հարթավանի) հանքավայրերը:

4) 1գ) թույլ արտահայտված խզվածքային տեկտոնիկայով, օգտակար հանածոյի մարմինների` կառուցվածքով ու հաստությամբ և հումքի որակով կայուն, միաթեք տեղադրված, զառիթափ կամ ծալքավորված շերտերով ու շերտաձև մարմիններով ներկայացված հանքավայրերը:

5) Այս խմբի հանքավայրերի համար առավել փոփոխուն հաշվարկային երկրաբանական պարամետրերի (հումքի որակ, հանքակուտակի հաստություն) փոփոխականության գործակիցը մինչև 40 տոկոս է:

6) 2-րդ խմբին են վերագրվում ինտենսիվ խզվածքային տեկտոնիկայով (կամ կարստառաջացման գործընթացներով), հումքի ոչ կայուն որակական ցուցանիշներով ոսպնյակաձև և շերտաձև հանքակուտակներով, շտոկներով, դայկաներով և հանքերակներով ներկայացված հանքավայրերը: Այս խմբին վերագրվող հանքավայրերից են` Սուրենավանի, Սովետաշենի հանքավայրերը:

7) Առավել փոփոխուն հաշվարկային երկրաբանական պարամետրի փոփոխականության գործակիցը 40-100 տոկոս է:

9. Դասակարգման 3-րդ խմբին պատկանող շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերը Հայաստանի պայմաններում գործնական նշանակություն չունեն:

10. Դասակարգման այս կամ այն խմբին (ենթախմբին) հանքավայրի պատկանելիությունը սահմանվում է` ելնելով դրա պաշարների գերակշիռ մասը (70%-ից ոչ պակաս) ներառող օգտակար հանածոյի հիմնական մարմինների երկրաբանական կառուցվածքի բարդության աստիճանից:

 

3. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՎԱԾՈՒԹՅԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

11. Շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերի երկրաբանական ուսումնասիրությունը, որոնց արդյունքներով տրվում է ուսումնասիրվող հանքավայրի երկրաբանատնտեսական գնահատումը:

1) Շինարարական և երեսապատման քարերի առկա և նոր հայտնաբերված հանքերևակումներում, միափուլ երկրաբանական ուսումնասիրությունների շրջանակներում, անհրաժեշտ է համատեղել և նպատակադրված հաջորդականությամբ իրականացնել որոնողագնահատման ու մանրազնին հետախուզման աշխատանքներ, այն հաշվով, որպեսզի որոնողագնահատման ենթափուլի աշխատանքների արդյունքներով բավարար հուսալիությամբ հավաստվեն այդ միներալային օբյեկտների արդյունաբերական յուրացման տնտեսական նպատակահարմարությունն ապահովող` հումքի առավել կարևոր որակական ցուցանիշները, մասնավորապես, օգտակար հանածոյի զանգվածից հատքարերի և վերջիններից երեսապատման քարասալերի ելքերի մեծությունները:

2) Հանքավայրերի առավել արդյունավետ ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ է հստակ կատարել Դասակարգմամբ և սույն հրահանգով երկրաբանահետախուզական աշխատանքների լրիվությանն ու որակին ներկայացվող պահանջները, իրականացնել հետախուզման մեթոդների և տեխնիկական միջոցների ռացիոնալ համալրումը (կոմպլեքսավորումը):

3) Հանքաբեր շրջաններում տեղաբաշխված շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերի ապարներում պետք է որոշվի ազնիվ և հազվագյուտ մետաղների առկայությունը: Վերջիններիս (հատկապես ոսկու և պլատինի) արդյունաբերական նշանակության պարունակությունների դեպքում, այդ ապարները պետք է դիտարկվեն իբրև նշված մետաղների հանքաքարեր:

4) Հանքավայրի ուսումնասիրվածությունը պետք է ապահովի դրա համալիր յուրացման հնարավորությունը, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի պահպանության հարցերի լուծումը:

12. Շինարարական և երեսապատման քարերի մանրազնին հետախուզված հանքավայրերի տեղագրական քարտեզները կազմում են 1:500-1:10000 մասշտաբներով` հանքավայրերի չափերին, երկրաբանական առանձնահատկություններին և մակերևույթների ռելիեֆին համապատասխան, և պարտադիր պետք է ունենան աշխարհագրական կոորդինատների ցանց: Տեղագրական հիմքի վրա գործիքային տեղակապմամբ գծանշվում են բոլոր հետախուզական և շահագործական փորվածքները (հորատանցքեր, հետախուզաառուներ, հետախուզահորեր, հետախուզախրամներ, մաքրվածքներ, բացհանքեր և այլն), ինչպես նաև բնական մերկացումները: Հորատանցքերի և մակերևութային մյուս փորվածքների փաստագրման գծապատկերները կազմվում են 1:100-1:200 մասշտաբներով:

13. Հանքավայրի հարակից տարածքների (շրջանի) համար անհրաժեշտ է ներկայացնել աշխարհագրական կոորդինատների ցանցով 1:10000-1:25000 մասշտաբի երկրաբանական քարտեզ (համապատասխան կտրվածքներով), որի վրա պետք է ցույց տրվեն առկա հանքավայրերը` հաստատված և (կամ) հաշվարկված պաշարների եզրագծերով, հանքերևակումները, ինչպես նաև նոր հանքավայրերի հայտնաբերման համար հեռանկարային մակերեսները:

1) Հանքավայրի շրջանում անցկացված երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքները պետք է հաշվի առնվեն շրջանի երկրաբանական քարտեզում և դրա կտրվածքներում և վերջինիս մասշտաբին համապատասխան արտացոլվեն երկրաֆիզիկական խոտորումների (անոմալիաներ) մեկնաբանությունների հատակագծերում:

14. Հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը պետք է մանրամասն ուսումնասիրվի և արտացոլվի 1:500-1:10000 մասշտաբի երկրաբանական քարտեզի, դրա կտրվածքների, ինչպես նաև հորիզոնական հատակագծերի և պրոյեկցիաների վրա:

1) Հանքավայրի երկրաբանական և երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների նյութերը` պաշարների հաշվարկման հիմնավորման համար անհրաժեշտ և բավարար մանրամասնությամբ, պետք է պատկերացում տան օգտակար հանածոյի մարմինների ձևի, տեղադրման պայմանների, չափերի, ներքին կառուցվածքի, սեպացման բնույթի, կարստացման, ճեղքավորվածության, տեկտոնական խախտվածության մասին, պարփակող ապարների քարաբանական (լիթոլոգիական) ապարագրական տարատեսակների և խզման խախտումների հետ դրանց փոխհարաբերությունների վերաբերյալ:

15. Հանքավայրի մերձմակերևութային մասերը պետք է ուսումնասիրվեն այնպիսի մանրամասնությամբ, որպեսզի հնարավորություն տան որոշելու ծածկութային նստվածքների հաստությունը և կազմը, դեպի մակերևույթ օգտակար հանածոյի մարմինների ելքերի դիրքը, չհողմահարված ապարների վերին սահմանը, տեկտոնական խախտումների դիրքը և բնույթը, ինչպես նաև եզրագծելու խոշոր կարստային խոռոչները: Այդ նպատակով, բնական մերկացումների ուսումնասիրության հետ մեկտեղ, օգտագործվում են հետախուզաառուները, մաքրվածքները, հետախուզահորերը և կարճամետրաժ հորատանցքերը:

16. Շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերի հետախուզումը խորքում կատարվում է սյունակային հորատման հորատանցքերով:

1) Լեռնահետախուզական փորվածքները անցկացվում են հանքավայրի մերձմակերևութային մասերի ուսումնասիրման, ապրանքային քարի ելքի որոշման, տեխնոլոգիական նմուշների վերացման և հորատման տվյալների վերստուգման համար:

2) Հորատանցքերը հորատվում են օգտակար հանքակուտակի (հաստվածքի) ամբողջ հաստությամբ կամ մինչև նախապես սահմանված հանքավայրի մշակման հորիզոնը: Վերջին դեպքում պետք է անցկացվեն հատուկենտ կառուցվածքային հորատանցքեր` օգտակար հանածոյի մարմինների տարածվածությունը (առկայությունը), ինչպես նաև դրանց բաց եղանակով մշակման հնարավոր խորությունը հաստատելու նպատակով:

3) Օգտակար հաստվածքի թեք կամ զառիթափ անկման և մեծ հաստության դեպքում հորատանցքերի խորությունը, թեքության անկյունները և միմյանցից ունեցած հեռավորությունները պետք է ապահովեն հետախուզագծերով համատարած (անընդհատ) վերածածկած կտրվածքների ստացումը:

Զառիթափ անկմամբ մարմինների հետախուզման դեպքում, դրանց հետախուզահատույթները հնարավորինս մեծ անկյուններով ստանալու համար, պետք է կիրառել թեք հորատանցքեր:

17. Հետախուզափորվածքների դասավորությունը և դրանց միջև հեռավորությունները պետք է որոշվեն հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկությունների, օգտակար հանածոյի մարմինների տեղադրման պայմանների, ձևաբանության, չափերի և տեղաբաշխման բնույթի, դրանց հարստության, նյութական կազմի ու որակի կայունության հաշվառմամբ:

1) Աղյուսակում շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ կիրառված հետախուզափորվածքների ցանցերի խտության մասին բերված ընդհանրացված տվյալները կարող են օգտագործվել այդ հանքավայրերի հետախուզման և գնահատման դեպքում:

2) Սակայն յուրաքանչյուր հանքավայրի հետախուզափորվածքների ռացիոնալ ցանցը հիմնավորվում է բոլոր առկա երկրաբանահետախուզական նյութերի և այդ ու նմանակ հանքավայրերի մշակման տվյալների (օգտակար հանածոյի մարմինների տեղադրման պայմաններ, ձևաբանություն, չափեր, ներքին կառուցվածք, հումքի որակի փոփոխականության ենթադրվող աստիճանի) մանրամասն վերլուծության արդյունքներով:

18. Մանրազնին հետախուզման արդյունքներով տեխնիկատնտեսական հիմնավորման ժամանակ նախանշված` հանքավայրի առաջնահերթ մշակման ենթակա տեղամասերը և հորիզոնները պետք է հետախուզված լինեն տվյալ խմբի համար առավել բարձր կարգերով, նախատեսվում է Դասակարգման 44-րդ հոդվածի 2-րդ կետով (աղյուսակ 2) 1-ին և 2-րդ խմբերի հանքավայրերի համար:

1) Այն դեպքում, երբ առաջնահերթ մշակման տեղամասերը երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններով, օգտակար հանածոյի որակով և լեռնաերկրաբանական պայմաններով բնութագրական չեն ամբողջ հանքավայրի համար, պետք է մանրազնին ուսումնասիրվեն նաև հանքավայրին հատկանշական տեղամասերը: Մանրամասն ուսումնասիրված տեղամասերի վերաբերյալ ստացված տեղեկատվությունը օգտագործվում է հանքավայրի մնացած մասի պաշարների հաշվարկման ժամանակ ընդունված հաշվարկային պարամետրերի և ամբողջ հանքավայրի մշակման պայմանների հավաստիության գնահատման համար:

19. Հորատման կիրառվող տեխնոլոգիան պետք է ապահովի հորատահանուկի 80 տոկոսից ոչ պակաս գծային ելք (երեսապատման և պատքարի հետախուզման դեպքում` ըստ յուրաքանչյուր հորատաերթի (ռեյս), շինաքարի հետախուզման դեպքում` ըստ յուրաքանչյուր տարատեսակի հատույթի): Հորատահանուկի չխախտված սյունիկների, որոնցից ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների համար պատրաստում են ապարանմուշներ, գումարային երկարությունը պետք է կազմի շինաքարի յուրաքանչյուր տարատեսակի ընդհանուր հաստության ոչ պակաս քան 25 տոկոսը, իսկ երեսապատման և պատքարերի համար` ոչ պակաս քան 50 տոկոսը:

1) Գիպսի և կարբոնատային ապարների հետախուզման ժամանակ պետք է ուսումնասիրել կարստառաջացման գործընթացների ազդեցությունը հորատահանուկի ելքի վրա:

2) Աղյուսակ 1-ով սահմանված՝ Հայաստանի Հանրապետության շինարարական և երեսաապատման քարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հետախուզափորվածքների ցանցերի խտության նկատմամբ ներկայացվող պահանջները կարող են հաշվի առնվել երկրաբանահետախուզական աշխատանքների նախագծման համար, սակայն դրանք չի կարելի դիտարկել որպես պարտադիր նախապայման: Յուրաքանչյուր հանքավայրի համար մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունների ուսումնասիրության և տվյալ կամ նմանատիպ այլ հանքավայրերի վերաբերյալ եղած բոլոր երկրաբանական, երկրաֆիզիկական և շահագործական նյութերի մանրազնին վերլուծության արդյունքներով հիմնավորվում է հետախուզական փորվածքների ցանցի առավել ռացիոնալ երկրաչափությունը և խտությունը:

 

Աղյուսակ 1

 

Հայաստանի Հանրապետության շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հետախուզափորվածքների ցանցերի խտության նկատմամբ ներկայացվող պահանջները

 

Հանքավայրերը				Փորվածքների միջև հեռավորությունները (մ)` պաշարների կարգերի ստորաբաժանման համար
Խմբեր		Ենթախմբերը	Երկրաբանական կառուցվածքի հայտանիշները
				A	B	C1
1	1ա		Մագմայական ապարների զանգվածաձև հանքակուտակներ` համասեռ կազմով, կայուն ֆիզիկամեխանիկական հատկություններով, չխախտված կամ թույլ խախտված տեղադիրքով	200-300	300-400	400-600
	1բ		Հորիզոնական կամ սակավաթեք տեղադրմամբ շերտաձև մարմիններ` տեկտոնական գործընթացներով չխախտված կամ թույլ խախտված	100-200	200-300	300-400
	1գ		Միաթեք տեղադրված, զառիթափ կամ ծալքավորված շերտեր և շերտաձև մարմիններ` կառուցվածքով, հզորությամբ և հումքի որակով կայուն, թույլ արտահայտված խզվածքային տեկտոնիկայով	Ըստ տարածման
				50-100	100-200	200-300
2	-		Ոսպնյակաձև և շերտաձև հանքակուտակներ, շտոկներ, դայկաներ, հանքերակներ` հումքի ոչ կայուն որակական ցուցանիշներով և ինտենսիվ խզվածքային տեկտոնիկայով կամ կարստառաջացման գործընթացներով	-	50-100	100-200

2) Ըստ անկման փորվածքների միջև հեռավորությունների որոշման դեպքում պետք է ելնել յուրաքանչյուր կտրվածքում օգտակար հանածոյի մարմնի` ոչ պակաս 2 հատույթ ստանալու անհրաժեշտությունից:

20. Երկրաբանական կտրվածքի քարաբանական (լիթոլոգիական) տարազատման, մակաբացման ապարների հաստության և կազմության որոշման, օգտակար ստվարաշերտի (հաստվածքի) մակերևույթի ռելիեֆի ուսումնասիրման, խոշոր տեկտոնական խախտումների և կարստային խոռոչների բացահայտման, ինչպես նաև խորքում ապարների ճեղքավորվածության ուսումնասիրման համար նպատակահարմար է օգտագործել հետախուզման երկրաֆիզիկական մեթոդները:

1) Երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների ռացիոնալ համալիրը սահմանվում է` ելնելով հանքավայրի կոնկրետ երկրաբանական առանձնահատկություններից: Երկրաֆիզիկական տվյալների հավաստիությունը պետք է հաստատվի հորատանցքերով կամ լեռնային փորվածքներով:

21. Բոլոր հետախուզական և շահագործական փորվածքները և մերկացումները փաստագրվում են ըստ տիպային ձևերի:

1) Փորվածքների փաստագրման ժամանակ անհրաժեշտ է ամրագրել (արձանագրել, ֆիքսել) ապարագրական կազմը, ներկառուցվածքը և մակատեսքը, դրանց ճեղքավորվածությունը և անջատելիությունը, հողմահարման աստիճանը, չփոփոխված, մասամբ հողմահարված և հողմահարված ապարների միջև եղած սահմանները: Կարբոնատային ապարների շերտավոր հաստվածները պետք է տարազատվեն (տարանջատվեն) քարաբանական կազմով, ֆիզիկամեխանիկական հատկություններով և ճեղքավորվածության աստիճանով միմյանցից տարբերվող շերտերի ու դարսաշերտերի: Առանձին հետախուզափորվածքներով հատված (ամրագրված) շերտերն ու դարսաշերտերը պետք է միմյանց կապակցել օգտակար հաստվածքի տարածման ու անկման ուղղություններով կառուցված կտրվածքներում: Շերտավոր հաստվածքները պետք է ստորաբաժանվեն ֆացիալ-քարաբանական մակատեսքային տարատեսակների:

2) Փաստագրման ժամանակ անհրաժեշտ է նշել.

ա. օգտակար հաստվածքի ապարների փոփոխությունները` պարփակող ապարների և օգտակար հաստվածքի ներսում առկա երակների ու դայկաների հպման գոտիներում,

բ. սիլիկատացման, երկրորդային կալցիտացման ու դոլոմիտացման, ներառուկների և խոռոչներ, քայքայված ապարների, տեկտոնական խախտումներ և ջարդման (փշրման) գոտիների առկայությունը,

գ. ապարների ճեղքավորվածությունը, անջատելիության ձևն ու չափերը, կարստագոյացման և հողմահարման բնույթն ու ինտենսիվությունը:

3) Թարմ, մասամբ հողմահարված ապարների գոտիների միջև սահմանները պետք է որոշվեն 0.25 մ միջակայքերով վերցված ապարանմուշների ապարագրական ուսումնասիրություններով:

4) Ապարների ճեղքավորվածությունը և անջատելիությունը հատկապես բծախնդրորեն պետք է ուսումնասիրել երեսապատման քարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ: Բոլոր փորվածքներն ու մերկացումները փաստագրելիս անհրաժեշտ է արձանագրել (ամրագրել) բոլոր հանդիպող ճեղքերը, նշել դրանց բնույթը (անջատման, կոտրման, տեխնածին և այլն), ուղղությունը և անկմամ անկյունը, ճեղքերի լցման բնույթը (դատարկ կամ որևէ միներալային նյութով լցած), ճեղքերի միջև հեռավորությունները և դրանց քանակը` փորվածքի հանքախորշի յուրաքանչյուր 10 մետրի վրա:

5) Հորատանցքերում պետք է կատարվեն ստանդարտներով տարբեր խմբերի քարաբլոկների նվազագույն կողմի նախատեսված երկարությանը համապատասխանող` հորատահանուկի չխախտված սյունակների համարժեք կամ գերազանցող երկարությունների չափումներ:

6) Առաջնային փաստագրման լրիվությունը և որակը, հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկություններին փաստագրման համապատասխանությունը, լեռնային փորվածքների գծանկարների կազմման և հորատահանուկի նկարագրության ճշտությունը, բնապայմանների հետ համեմատումը, ամփոփ երկրաբանական նյութերի համապատասխանությունը առաջնային փաստագրմանը` սահմանված կարգով լիազոր մարմնի կողմից կանոնավորապես վերահսկվում է բնութագրական ծավալի նյութերով և ձևակերպվում ակտով:

22. Օգտակար հանքակուտակը բացող բոլոր հետախուզական և շահագործական փորվածքները, ինչպես նաև բնութագրական մերկացումները պետք է նմուշարկվեն:

1) Վերցված ապարանմուշներով կատարվում են`

ա. ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումներ,

բ. միներալոգիական-ապարագրական կազմի և գեղազարդային հատկությունների հետազոտություններ,

գ. քիմիական կազմի որոշում:

2) Որոշ բնագավառներում շինաքարի օգտագործման համար ապարանմուշները վերցվում են հատուկ տեսակի փորձարկումների (օրինակ, բետոններում խճի և այլն) համար:

3) Նմուշարկման եղանակը, նմուշարկվող միջակայքերի հատույքը և երկարությունը, վերցվող ապարանմուշների սկզբնական զանգվածը (կշիռը) և քանակը կախված են փորձարկումների բնույթից, ինչպես նաև երեսապատման կամ շինարարական քարերի հանքակուտակների չափերից, դրանց տեղադրման պայմաններից, ձևաբանությունից և ներքին կառուցվածքից, ապարների կառուցվածքային-քարաբանական և ապարագրական տարատեսակների տեղաբաշխումից:

ա. Երեսապատման և շինարարական քարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հիմնականում կիրառվում է ապարակտորային (շտուֆային) նմուշարկումը: Հորատանցքերից ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների համար վերցվում են 7-8 սմ երկարությամբ հորատահանուկի սյունիկների փորձանմուշներ այնպիսի ընդհանուր երկարությամբ, որը բավականաչափ լինի փորձարկումների լրիվ և կրճատ ծրագրերով համապատասխանաբար 15 և 5 ապարանմուշների պատրաստման համար:

բ. Քայքայված (փշրված) հորատահանուկի ներկայացված միջակայքերում քարի ամրության բնութագրման համար պետք է վերցվեն փորձանմուշներ` գլանում դրանց սեղմման փորձարկումներով ըստ փշրելիության ցուցանիշների քարի ամրությունը որոշելու համար:

գ. Լրիվ և կրճատ ծրագրերով փորձարկումների համար լեռնային փորվածքներից վերցված ապարակտորների չափերը համապատասխանաբար պետք է լինեն` 20x20x20 սմ և 5x5x8 սմ:

դ. Կրճատ ծրագրով ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների (ծավալային զանգված, ծակոտկենություն, խտություն, ջրակլանելիություն, բնական խոնավություն) որոշման համար փորձարկվելիք նմուշների պետք է վերցվեն բոլոր փորվածքներից:

ե. Հանքավայրի ամբողջ երկրաբանական կտրվածքը բնութագրող 3-4 հետախուզա-հատումներում լրիվ ծրագրով ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների համար պետք է վերցվեն նմուշներ և լրացուցիչ որոշվեն հետևյալ ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները` ամրությունը. սեղմման դեպքում, երեք վիճակով (չոր, ջրահագեցված, սառեցումից հետո) և ճկման (ծռման) դեպքում, ջրհագեցումը, ցրտադիմացկունությունը, փափկացման և ցրտադիմացկունության գործակիցները, քերամաշելիությունը, հարվածի նկատմամբ դիմադրությունը, իսկ երեսապատման քարի համար նաև` գեղազարդությունը, գույնի կայունությունը, մշակելիությունը (այդ թվում` ողորկելիությունը):

զ. Ապարների յուրաքանչյուր առանձնացված տարատեսակ պետք է բնութագրվի ոչ պակաս, քան 3 ապարանմուշով և ոչ նոսր ցանցով, քան 5-7 մետրը մեկ` օգտակար հանքակուտակի հոծ (խիտ) կազմության դեպքում և 3-4 մետրը մեկ` վերջինիս շերտավոր կազմության դեպքում:

4) Լրիվ ծրագրով փորձարկումների համար լեռնային փորվածքներից և մեծ տրամագծով հորատանցքերի հորատահանուկից վերցված ապարակտորներից հարկավոր է կտրել միատեսակ ձևի ու չափերի անհրաժեշտ քանակի ապարանմուշներ: Վերջիններիս պատրաստման ժամանակ պետք է ապահովել դրանց երկրաչափական ձևերի ճշտությունը (կանոնավորությունը) և նիստերի մակերևույթների լավ կցահղկումը, քանի որ այդ պայմանների չպահպանումը կարող է հանգեցնել քարի ամրության ցուցանիշների չհիմնավորված իջեցմանը:

5) Քարի միներալոգիական-ապարագրական հետազոտությունները և գեղազարդային հատկությունների նախնական ուսումնասիրությունը պետք է կատարել ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների համար փորձանմուշների հետ միաժամանակ վերցվող ապարակտորների, միաձույլ քարերի (մոնոլիտներ) կամ հորատահանուկի սյունիկների հիման վրա:

6) Ապարների քիմիական կազմի որոշման համար լեռնային փորվածքներից նմուշների վերցնումը կատարվում է հիմնականում ակոսային նմուշարկման եղանակով, իսկ հորատանցքերից վերցված նմուշները կազմվում են հորատահանուկների կեսերից:

7) Խճի արտադրության համար նախատեսվող շինարարական քարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ` կախված խճի օգտագործման բնագավառից, տարբեր փորձարկումների կատարման համար պետք է վերցվեն համախառն նմուշներ: Դրանց զանգվածը` կախված քարի ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների կայունության աստիճանից և հետազոտությունների բնույթից, տատանվում է 10կգ-ից մինչև 250 կգ:

23. Լրիվ ծրագրով ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների քանակի սահմանափակման նպատակով նպատակահարմար է ապարների յուրաքանչյուր կառուցվածքային-քարաբանական տարատեսակների համար օգտագործել մեխանիկական ամրության, ծավալային զանգվածի, խտության և ջրակլանման միջև առկա հարաբերակցական (կոռելյացիոն) կախվածությունները: Եթե հորատահանուկի չխախտված սյունիկների փորձարկումների տվյալներով քարի մեխանիկական ամրության և վերը թվարկված հատկությունների միջև հաստատվում է հարաբերակցական կախվածություն, ապա մեխանիկական ամրությունը կարող է որոշվել ըստ նշված ցուցանիշների փոխկապվածության գրաֆիկի: Այդպիսի հարաբերակցական կախվածության բացակայության դեպքում քարի որակը պետք է գնահատել լրիվ ծրագրով կատարված ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների արդյունքներով:

24. Շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրում պետք է 2-3 ապարանմուշով որոշել լեռնային ապարների յուրաքանչյուր քարաբանական տարատեսակի քիմիական կազմը: Ապարանմուշներում պետք է որոշել հետևյալ միացությունների` SiO2, Fe2O3, Al2O3, SO3, CaO, MgO պարունակությունները և շիկացման դեպքում կորուստները:

25. Իբրև շինաքար և երեսապատման քար հետախուզվող լեռնային ապարներին պետք է տրվի ճառագայթահիգիենիկ գնահատում` ըստ ՆՌԲ-96 կամ ՆՌԲ-99 «Ճառագայթային անվտանգության նորմերի»:

26. Կատարված ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների և քիմիական անալիզների որակը վերահսկվում է վերստուգիչ անալիզների իրականացմամբ:

1) Պատքարի և երեսապատման քարի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ 5-ական փորձանմուշներով պետք է վերստուգվեն (ներքին և արտաքին վերստուգումներ) ծավալային զանգվածի և ջրակլանման տվյալների տարբերությունը (տարամիտությունը) ծավալային զանգվածի որոշման դեպքում պետք է գերազանցի 0.02 գ/սմ3, իսկ ջրակլանման փորձարկումների դեպքում` 0.5 %-ը: Իբրև խիճ (բետոնի, ճանապարհի և վերնալիրի) քարի գնահատման դեպքում 5 փորձանմուշով վերստուգվում է թույլ ապարների հատիկների պարունակությունը:

2) Քիմիական անալիզների վերստուգումը կատարվում է միայն այն բաղադրիչների համար, որոնք սահմանավորվում են ստանդարտներով, տեխնիկական պայմաններով կամ կոնդիցիաներով: Նմուշների փոքրաթիվության դեպքում բոլոր վերցված նմուշները ենթարկվում են ներքին ու արտաքին վերստուգման:

27. Ապարների հողմահարվածության աստիճանի որոշման համար անհրաժեշտ է վերցնել ապարանմուշներ` ապարագրական ուսումնասիրությունների համար: Դրանք վերցվում են օգտակար հանքակուտակի մերձմակերևութային մասում (մինչև հողմահարման գոտու ստորին սահմանագիծը) և խզումնային խախտումների մոտակայքում` 0.25 մ միջակայքով, իսկ հանքակուտակի մյուս մասերում` 2-3 մ միջակայքով` հանքավայրի մակերեսում առկա փորվածքներով բացված ապարների բոլոր տարատեսակներից:

1) Ապարանմուշների ապարագրական ուսումնասիրություններով արձանագրվում է հողմահարման գործընթացներով ապարի փոփոխության աստիճանը, մասնավորապես մագմայական (հրաժայթքային) ապարներում որոշվում է դաշտային սպաթների հողմահարության վիճակը, երկրորդային միներալների առկայությունը:

2) Խճի արտադրության համար քարի պիտանիության հետազոտությունների ժամանակ որոշվում է ապարում ազատ ակտիվ սիլիկաթթվի` արևակնի (օպալ) և (կամ) քաղկեդոնի (խալցեդոն) առկայությունը և պարունակությունը: Հիդրոտեխնիկական և ճանապարհային կառույցներում խճի կիրառման հնարավորության լուծման համար պետք է որոշել սիլիկաթթվի ակտիվությունը:

28. Շինաքարի և երեսապատման քարի տեխնոլոգիական հատկությունները (սղոցման արագություն, հղկում, եզրակտրում (ֆրեզում), ողորկություն, խճի չափամասային (ֆրակցիոն) կազմ, բետոնում վերջինիս դրսևորում):

1) Հումքի նոր տեսակների, ինչպես նաև մակաբացման ապարների և արտադրության թափոնների` արդյունաբերական վերամշակման փորձի բացակայության դեպքում, տեխնոլոգիական հետազոտությունները պետք է կատարվեն հատուկ ծրագրերով:

2) Շինարարական և երեսապատման քարերի արդյունաբերական օգտագործման նախատեսվող ուղղությանը համապատասխան` որոշվում է տեխնոլոգիական փորձարկումների բնույթը. ուսումնասիրվում է ապարների տեխնոլոգիական հատկությունների համապատասխանությունը տվյալ նշանակման հումքի նկատմամբ արդյունաբերության պահանջներին, որոշվում է նաև ապրանքային արտադրանքի ելքը:

3) Ելակետային ապարի և խճի որակական ցուցանիշների որոշումը կատարվում է 8269.0-97 և 8269.1-97 ԳՕՍՏ-երով նախատեսվող մեթոդիկայով` ապարների բոլոր տարատեսակները բնութագրող ապարանմուշներով` վերցված հանքավայրի մակերեսում հավասարաչափ դասավորված փորվածքներից: Ըստ ցրտադիմացկունության ապարի յուրաքանչյուր տարատեսակ պետք է բնութագրվի ոչ պակաս, քան 9 ապարանմուշով:

ա. Խճի մեջ թիթեղաձև հատիկների բարձր պարունակության դեպքում անհրաժեշտ է կատարել հետազոտություններ` մինչև ստանդարտով նախատեսված սահմանները դրանց պարունակության հնարավոր իջեցման ուղղությամբ:

4) Քարի նպատակային օգտագործմանը համապատասխան անհրաժեշտ է վերացնել հատուկ ապարանմուշներ` որոշելու համար ապարի մաշվածքը, հարվածի նկատմամբ դրա քայքայման դիմադրությունը, բիտումային կապակցանյութում և բետոնում ապարի դրսևորման բնույթը, բնական խոնավությունը և այլն:

ա. Հատուկ նշանակման ապարանմուշները վերցվում են տարբեր թարմության և ճեղքավորվածության ապարատարատեսակների` հանքավայրի համար տիպական հարաբերակցությամբ տեղերից: Նմուշարկման կետերի քանակը տարբեր է և կախված է հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկություններից ու ապարների օգտագործման նպատակից: Դատարկ թմբուկում փորձարկումների համար փորվածքների մեծ մասից վերցվում են 45-50 կիլոգրամից ոչ պակաս նմուշներ:

բ. Բետոնում խճի փորձարկումների համար տարբեր ապարատեսակներից վերցվում են 100-150 կգ զանգվածով նմուշներ:

5) Երեսապատման քարերի նոր հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ քարի գեղազարդությունը, հարատևությունը (երկարակեցությունը), ողորկություն ընդունելու և պահպանելու ունակությունը պետք է ուսումնասիրվեն այդ նպատակով վերցված ապարանմուշներով` մասնագիտացված լաբորատորիաներում և կազմակերպություններում:

6) Հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ պետք է որոշվեն քարի մշակման տեխնոլոգիայի և էկոնոմիկայի տվյալները. սղոցման, կտրման (ֆրեզման) և ողորկման արագությունն ու էլեկտրաէներգիայի ծախսը: Այդ ցուցանիշները որոշվում են քարաբլոկներից երեսապատման քարասալեր կտրող քարամշակման կազմակերպություններում:

7) Պատքարի և երեսապատման քարի հանքավայրերի երկրաբանատնտեսական հավաստի գնահատման համար անհրաժեշտ է որոշել ընդերքի քարազանգվածից առանձին ապրանքային քարարտադրատեսակների ելքերը: Դրանք որոշվում են հողնահարման գոտուց զերծ լեռնահետախուզական փորվածքներում, իսկ շահագործական փորվածքների առկայության դեպքում` ըստ մշակման տվյալների:

ա. Երեսապատման քարերի հանքավայրերում երեսապատման քարաբլոկների ելքի որոշման համար պետք է անցկացնել փորձնական բացհանք` 50-150 մ3 չփոփոխված (թարմ) ապարների արդյունահանման համար:

բ. Երեսապատման քարաբլոկների արդյունահանման տեղանքը ապարների կազմով, ճեղքավորվածության աստիճանով ու բնույթով պետք է բնութագրական լինի ամբողջ հանքավայրի համար: Հանքավայրի տարբեր մասերում այդ ցուցանիշների էական տարբերության դեպքում, դրանցից յուրաքանչյուրում պետք է անցկացվեն փորձնական բացհանքեր:

գ. Պատքարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ պատքարի ելքը ընդերքի քարազանգվածից նույնպես պետք է որոշել փորձնական բացհանքից 50-100 մ3 չփոփոխված ապարների արդյունահանման տվյալներով:

դ. Խճի ստացման համար շինաքարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ ապրանքային քարի ելքի որոշման համար, որպես կանոն, փորձնական հանույթի չի կատարում: Ապրանքային խճի հնարավոր ելքը գնահատվում է ապարում թույլ տարատեսակների պարունակությամբ (որոնք ջարդման գործընթացում մանրատվում-մաշվում և վերածվում են ապարախյուսի) կամ ապարների կազմով ու որակով նմանակ հանքավայրերի շահագործման փորձի հաշվառմամբ:

ե. Ապրանքային խճի ելքը անհրաժեշտ է որոշել առանձին` ըստ ստանդարտներով և տեխնիկական պայմաններով սահմանված չափամասերի, նշելով խճի մակնիշներն ըստ սեղմման ամրության, մաշելիության կամ հարվածի նկատմամբ դիմադրության:

8) Երեսապատման քարերի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ պետք է որոշվի երեսապատման քարաբլոկներից երեսապատման քարասալերի ելքը:

ա. Վերջիններիս ելքը որոշվում է հանքավայրերի ապարների բոլոր տեսակներից վերցված քարաբլոկների սղոցման արդյունքներով: Սղոցման ենթակա են ստանդարտով սահմանված բոլոր խմբերի քարաբլոկները` անկախ դրանց նկատմամբ եղած պահանջարկից: Քարասալերի ելքը որոշվում է առանձին` անմիջապես սղոցումից հետո և քարասալերի պատրաստման յուրաքանչյուր գործողությունից հետո:

9) Կիսաարդյունաբերական և արդյունաբերական տեխնոլոգիական փորձարկումների ուղղությունը, բնույթը և ծավալը սահմանվում են ընդերքօգտագործողների և տեխնոլոգիական հետազոտություններ կատարող կազմակերպության կողմից համատեղ մշակված ծրագրով ու տեխնիկական առաջադրանքով` պայմանադիր կողմերի միջև կնքված պայմանագրի հիման վրա:

10) Շինարարական և երեսապատման քարերի տեխնոլոգիական հատկությունները պետք է ուսումնասիրվեն քարի առավել լրիվ, ռացիոնալ և համալիր մշակման տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար բավարար ելակետային տվյալների ստացումն ապահովող մանրամասնությամբ:

ա. Բացի հիմնական նշանակմամբ քարի կիրառման հնարավորության ուսումնասիրությունից, անհրաժեշտ է իրականացնել հումքի համալիր անալիզներ և փորձարկումներ` այլ ուղղություններով դրա օգտագործման հնարավորության սկզբունքային գնահատման համար: Այն դեպքում, երբ նման հետազոտություններով հաստատվում է օգտակար հանածոյի պիտանիությունը առավել արժեքավոր վերջնարտադրանքների ստացման համար (օրինակ, կրաքարերի օգտագործումը կալցինացված սոդայի, կոնվերտորային կրի և այլնի արտադրության համար), ապա հանքավայրի ապարների առավել արդյունավետ օգտագործման հարցը պահանջում է շուկայավարման (մարքետինգային) ուսումնասիրությունների իրականացում` արտադրանքի նկատմամբ պահանջարկի բացահայտման և վաճառահանման հնարավոր շուկաների որոնման համար:

բ. Շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերի գնահատման կարևոր հարցերից է քարի արդյունահանման թափոնների հնարավոր օգտագործման ուսումնասիրությունը, քանի որ դրանց օգտահանումը (ուտիլացումը) էականորեն կբարձրացնի հանքավայրի մշակման տնտեսական ցուցանիշները:

29. Հիդրոերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն հիմնական ջրատար հորիզոնները, որոնք կարող են մասնակցել շահագործական լեռնային փորվածքների ջրահեղմանը (ջրակալմանը):

1) Պետք է որոշվեն յուրաքանչյուր ջրատար հորիզոնի հաստությունը, քարաբանական կազմը, ջրամբարիչների (կոլեկտորների) տիպերը, սնուցման պայմանները, մյուս ջրատար հորիզոնների և մակերևութային ջրերի հետ փոխադարձ կապը, ստորերկրյա ջրերի մակարդակների դիրքը և մյուս պարամետրերը, որոնք անհրաժեշտ են լեռնային փորվածքներ հնարավոր ջրաներհոսի հաշվարկման և ջրիջեցման ու ցամաքուրդային միջոցառումների մշակման համար: Պետք է ուսումնասիրվեն հանքավայրի ջրահեղմանը (ջրակլանմանը) մասնակցող ջրերի քիմիական կազմը և մանրէաբանական (բակտերիաբանական) վիճակը, մետաղի բետոնի և պոլիմերների նկատմամբ դրանց ագրեսիվությունը, գնահատվեն ջրամատակարարման համար այդ ջրերի օգտագործման հնարավորությունը, ինչպես նաև հանքավայրի շրջանի գործող ջրառների վրա դրանց ցամաքուրդի հնարավոր ազդեցությունը:

30. Ինժեներաերկրաբանական հետազոտություններով պետք է որոշվեն հանքավայրի պարփակող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, տրվի բնական (չոր) և ջրհագեցած վիճակներում դրանց ամրության բնութագիրը, ուսումնասիրվեն ապարների քարաբանական և միներալային կազմը, դրանց ճեղքավորվածությունը, շերտավորությունը և թերթավորությունը, հողմահարման գոտում ապարների ֆիզիկական հատկությունները, պարզաբանվի սողանքների, սելավների, ձնահյուսերի և ուրիշ ֆիզիկաերկրաբանական երևույթների առաջացման հնարավորությունը, որոնք կարող են բարդացնել հանքավայրերի մշակումը:

1) Առավել մանրամասն են ուսումնասիրվում բացհանքերի կողերի կայունությունը բնորոշող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, ինչպես նաև ապարների կազմի ազդեցությունը մարդու առողջության վրա: Այդ հետազոտությունների ծավալը և մեթոդիկան որոշվում են հանքավայրի կոնկրետ երկրաբանական առանձնահատկություններով:

31. Հետախուզվող հանքավայրի հարակից տարածքներում համանման հիդրոերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական պայմաններում տեղադրված շահագործվող հանքավայրերի առկայության դեպքում, հետախուզվող մակերեսի բնութագրման համար պետք է օգտագործել շահագործվող հանքավայրերի տվյալները ջրակալման աստիճանի և լեռնային աշխատանքների ինժեներաերկրաբանական պայմանների, ինչպես նաև ջրակալված մասերի չորացման համար կիրառվող միջոցառումների մասին:

32. Հանքավայրի հիդրոերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական, լեռնաերկրաբանական և մյուս բնական պայմանները պետք է ուսումնասիրվեն դրա մշակման նախագծի կազմման համար անհրաժեշտ ելակետային տվյալների ստացումն ապահովող մանրամասնությամբ: Պետք է տալ օգտակար հանածոյի արդյունահանման և վերամշակման համար նախատեսվող ապագա հանքարդյունաբերական կազմակերպության պահանջմունքները ապահովող խմելու և տեխնիկական ջրամատակարարման հնարավոր աղբյուրների գնահատումը, ինչպես նաև հետագայում անհրաժեշտ ծավալի հատուկ հետազննական (որոնողական) աշխատանքներ կատարելու առաջարկություններ:

33. Պետք է պարզել օգտակար հանածոների հանքակուտակներից զերծ մակերեսների տեղադրությունը, որտեղ կարող են տեղաբաշխվել արտադրական և բնակելի-քաղաքական նշանակման օբյեկտները, դատարկ ապարների թափոնակույտերը: Անհրաժեշտ է տալ ընդերքի պահպանության, շրջակա միջավայրի աղտոտման կանխման և հողերի վերականգնման (ռեկուլտիվացիա) վերաբերյալ միջոցառումների մշակման առաջարկություններ: Հողերի վերականգնման հետ կապված հարցերի լուծման համար, անհրաժեշտ է որոշել հողաբուսական շերտի հաստությունը, բերել տվյալներ ագրոքիմիական հետազոտությունների, մակաբացման ապարների թունավորության և դրանց վրա բուսական ծածկույթի առաջացման հնարավորության վերաբերյալ:

34. Հանքավայրը պարփակող ապարներում ինքնուրույն հանքակուտակներ առաջացնող մյուս օգտակար հանածոները պետք է ուսումնասիրվեն այնպիսի աստիճանով, որը թույլ տա որոշելու դրանց արդյունաբերական արժողությունը և օգտագործման հնարավոր բնագավառները:

 

4. ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿՄԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

35. Շինարարական և երեսապատման քարերի պաշարների հաշվարկը կատարվում է Դասակարգման պահանջներին համապատասխան:

36. Պաշարների հաշվարկման ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերի առանձնահատկությունները բնութագրող հետևյալ լրացուցիչ պայմանները:

37. A կարգի պաշարները նոր հետախուզվող 1-ին խմբի հանքավայրերում հաշվարկվում են հետախուզափորվածքների եզրագծերում, իսկ 2-րդ խմբի հանքավայրերում` լեռնագործական աշխատանքների և շահագործական հետախուզման հորատանցքերի եզրագծերում, որոնց տվյալներով` բավականաչափ թվով հետախուզաշահագործական հատույթներով և ապարանմուշների փորձարկումներով, հուսալիորեն որոշված են հանքակուտակների հարստությունները և շինարարական ու երեսապատման քարերի որակը:

1) Ապարների առանձնացված տարատեսակների, ներքին կոնդիցիոն նրբաշերտերի, կարստային երևույթների տարածական դիրքը, հողմահարված, մասամբ հողմահարված և չհողմահարված ապարների, խզման խախտումների և փշրված ու ճեղքավորված ապարների գոտիների սահմանները պետք է ուսումնասիրված լինեն եզրագծման ուրիշ տարբերակներ բացառող աստիճանով:

2) Ապրանքային քարի և քարաբլոկների ելքը և եզրաչափքայնությունը որոշվում են շահագործման կամ փորձնական արդյունահանման տվյալներով, իսկ երեսապատման քարասալերի ելքը` գործող քարամշակման կազմակերպության կամ փորձնական սղոցման տվյալներով: Խճի ելքը որոշվում է գործող կազմակերպության տվյալներով, իսկ 1-ին խմբի հանքավայրերում` հաշվարկային եղանակով` ապարի թույլ և ամուր հատիկների հարաբերակցությամբ:

38. B կարգի պաշարները 1-ին և 2-րդ խմբերի հանքավայրերում հաշվարկվում են հետախուզափորվածքների եզրագծերում, իսկ 1-ին խմբի հանքավայրերում` նաև երկրաբանորեն հիմնավորված արտարկման գոտում, որի լայնությունն ըստ անկման ու տարածման չպետք է գերազանցի B կարգի համար ընդունված հեռավորությունները:

1) Ապարների առանձնացված տարատեսակների, տեկտոնական խախտումների և կարստային երևույթների տարածական դիրքը պետք է ուսումնասիրված լինեն այնպիսի աստիճանով, որը եզրագծման զանազան տարբերակների հնարավորություն է ընձեռում, որոնք, սակայն, էականորեն չեն ազդում հանքամարմինների տեղադրման պայմանների և կառուցվածքի մասին պատկերացումների վրա: Ներքին ոչ կոնդիցիոն տեղամասերը, կարստային երևույթները և օգտակար հանքակուտակի բարդ կառուցվածքի դեպքում դրանք որոշվում են վիճակագրորեն: Հողմահարված, մասամբ հողմահարված և չհողմահարված ապարների գոտիների միջև սահմանները կարող են որոշվել մոտավոր: Որոշվում են ապարի անջատությունը պայմանավորող ճեղքերի հիմնական համակարգերը, և ճեղքավորվածության դրսևորման հնարավոր աստիճանը:

2) Ապրանքային քարի ելքը և եզրաչափքայնությունը 1-ին խմբի հանքավայրերում կարող են որոշվել ապարների ճեղքավորվածության և հորատահանուկի սյունիկների ելքերի վերլուծության տվյալներով, իսկ 2-րդ խմբի հանքավայրերում` շահագործման կամ փորձնական արդյունահանման տվյալներով: Պատքարի և երեսապատման քարերի բլոկների, ինչպես նաև երեսապատման քարասալերի ելքերը ընդունվում են հանքավայրի` A կարգի պաշարներով ներկայացված շահագործական կամ հետախուզված մասի համանմանությամբ: 2-րդ խմբի նոր հետախուզվող հանքավայրերում նշված քարարտադրանքների ելքերը որոշվում են փորձնական արդյունահանմամբ և փորձնական սղոցմամբ:

39. C1 կարգի պաշարները հաշվարկվում են հետախուզափորվածքների եզրագծերում, ներառելով նաև երկրաբանորեն հիմնավորված արտարկման գոտին, որի լայնությունն ըստ անկման ու տարածման չպետք է գերազանցի C1 կարգի համար ընդունված հեռավորությունները:

1) Ապրանքային քարի ելքը ընդունվում է տվյալ կամ ուրիշ նմանակ հանքավայրերի առավել հետախուզված տեղամասերի համանմանությամբ:

40. Պաշարները բոլոր կարգերի համար արտարկման գոտու լայնությունը յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում պետք է հիմնավորվի փաստացի տվյալներով: Արտարկում չի թույլատրվում հանքավայրի այնպիսի տեղամասերում (գոտիներում), ուր առկա են տեկտոնական խախտումներ, ապարների խիստ ճեղքավորվածության և հզորությունների փոքրացում, շերտերի սեպացում և տրոհում, շինարարական և երեսապատման քարի որակի և դրանց շահագործման լեռնաերկրաբանական պայմանների վատթարացում:

41. Շինարարական և երեսապատման քարերի արդյունաբերական օգտագործման յուրաքանչյուր բնագավառի համար պաշարները հաշվարկվում են առանձին` ըստ հետախուզման ժամանակ որոշված եզրագծում դրանց առանձնացված տարատեսակների: Եզրագծման անհնարինության դեպքում պաշարները որոշվում են վիճակագրորեն:

1) Ստորերկրյա ջրերի հորիզոնից վերև կամ ներքև տեղադրված պաշարները հաշվարկվում են առանձին:

2) Շահագործվող հանքավայրերում բացված, նախապատրաստված և հանելու պատրաստ, ինչպես նաև լեռնակապիտալ և լեռնանախապատրաստական փորվածքների պահպանական բնամասերում գտնվող օգտակար հանածոների պաշարները հաշվարկվում են առանձին` ուսումնասիրվածության աստիճանին համապատասխան կարգերի ստորաբաժանմամբ:

42. Արտահաշվեկշռային պաշարները հաշվարկվում և հաշվառվում են այն դեպքում, եթե հիմնավորված է հետագա կորզման համար ընդերքում դրանց պահպանվածության հնարավորությունը:

43. Կապիտալ կառույցների, գյուղատնտեսական օբյեկտների, խոշոր ջրամբարների, արգելոցների, բնության, պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանական բնամասերում գտնվող շինարարական և երեսապատման քարերի պաշարները չեն հաշվարկվում:

44. Հատուկ նշանակության հողերում (ընդերքի մասում) տեղակայված շինարարական և երեսապատման քարերի պաշարները չեն հաշվարկվում:

45. Շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերում երկրաբանական սահմաններում ընդհանուր պաշարների գնահատում կարող է չկատարվել: Այդ դեպքում, բացի կոնկրետ պահանջարկով հետախուզված պաշարներից, նախապես գնահատվում են հետախուզված պաշարների քանակը երկու անգամից ոչ ավելի գերազանցող պաշարները:

1) Դիտարկվող քարերի հանքավայրերում P1 կարգի կանխատեսումային ռեսուրսների գնահատում չի կատարվում:

46. Շահագործվող հանքավայրերում պաշարների հաշվարկման և այս կամ այն կարգին դրանց վերագրման դեպքում պետք է հաշվի առնվեն շինարարական և երեսապատման քարերի առանձին տարատեսակների ձևաբանության, տեղադրման պայմանների, օգտակար հանածոյի մարմինների հաստության և որակի մասին հանքավայրի մշակման ընթացքում ստացված փաստացի տվյալները: Անհրաժեշտ է համադրել հետախուզման և շահագործման տվյալներն ըստ պաշարների, հաշվարկային պարամետրերի, քարերի տարատեսակների որակի և հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունների: Համադրման նյութերում պետք է բերվեն հաստատված և մարված պաշարների, հավելաճած մակերեսների եզրագծերը, մարված պաշարների (այդ թվում` արդյունահանված), ինչպես նաև պետական հաշվեկշռում առկա պաշարների (այդ թվում` հաստատված պաշարների մնացորդի) տվյալները, կազմվեն պաշարների շարժի աղյուսակներ ըստ հանքակուտակների և հանքավայրի: Համադրման արդյունքները պետք է լուսաբանվեն հանքակուտակի տեղադրման պայմանների և ներքին կառուցվածքի վերաբերյալ պատկերացումների փոփոխություններն արտացոլող գրաֆիկով:

1) Համադրման արդյունքների վերլուծության ժամանակ պետք է գնահատել շահագործման տվյալների հավաստիությունը, որոշել պաշարների հաշվարկային պարամետրերի (հաշվարկային մակերեսները, հանքակուտակների և ապարների առանձին տարատեսակների հզորությունները, որակական հատկությունները, ծավալային զանգվածը

 և այլն) փոփոխությունները, դիտարկել մանրազնին հետախուզման և պաշարների հաշվարկման ընդունված մեթոդիկայի համապատասխանությունը հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի կոնկրետ առանձնահատկություններին և դրա ազդեցությունը հումքի որակի և առանձին հաշվարկային պարամետրերի որոշման արժանահավատության վրա:

2) Այն հանքավայրերում, ուր առկա են օգտակար հանածոյի որակի և պաշարների քանակի չարդարացման դեպքեր, հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրումը, ինչպես նաև անհամապատասխանության պատճառների վերլուծությունը համատեղ պետք է կատարեն հանքավայրը հետախուզող և շահագործող կազմակերպությունների ներկայացուցիչները:

47. Շինարարական և երեսապատման քարերի հանքավայրերում առկայության դեպքում գնահատվում են ուղեկից օգտակար հանածոների պաշարներ:

48. Պաշարների հաշվարկման նյութերի ձևավորումը կատարվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի մայիսի 3-ի թիվ 04-Ն հրամանով հաստատված հավելված 1-ի համաձայն:

 

5. ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ՅՈՒՐԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՀԵՏԱԽՈՒԶՎԱԾ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

 

49. Արդյունաբերական յուրացման համար շինարարական և երեսապատման քարերի հետախուզված հանքավայրերի նախապատրաստվածությունը որոշվում է Դասակարգման VIII բաժնի պահանջներին համապատասխան:

50. Շինարարական և երեսապատման քարերի 1-ին և 2-րդ խմբերի հանքավայրերում տարբեր կարգերի հաշվեկշռային պաշարների նորմատիվ հարաբերակցությունը սահմանվում է Դասակարգման 2-րդ աղյուսակի տվյալների համաձայն, ըստ որում, A և B կարգերով Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի միջոցների հաշվին հետախուզված պաշարների քանակների գերազանցում Դասակարգման 2-րդ աղյուսակում նշվածների համեմատությամբ, առանց բավարար հիմնավորման, չի թույլատրվում:

1) 1-ին և 2-րդ խմբերի նոր հետախուզված և (կամ) շահագործվող հանքավայրերում (տեղամասերում) կարող են հաստատվել (վերահաստատվել) նաև C2 կարգի պաշարներ, որոնց լրիվ կամ մասնակի օգտագործման հնարավորությունը սահմանում է լիազոր մարմինը:

2) Շինարարական և երեսապատման քարերի P1 կարգի կանխատեսումային ռեսուրսների գնահատում և փորձաքննություն չի կատարվում:

3) Դասակարգման 2-րդ աղյուսակի տվյալների համեմատությամբ հետախուզվածության ավելի ցածր աստիճանի դեպքում 1-ին և 2-րդ խմբերի նոր հետախուզված և (կամ) շահագործվող հանքավայրերի (տեղամասերի) արդյունաբերական յուրացման հնարավորությունը, պաշարների հաշվարկային նյութերի փորձաքննության հիման վրա, սահմանում է լիազոր մարմինը` պաշարների հաստատման (վերահաստատման) ժամանակ, հաշվի առնելով Դասակարգման 44-րդ կետի 4-8-րդ ենթակետերի պահանջները:

 

6. ԲՆԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԵՎ ԵՐԵՍԱՊԱՏՄԱՆ ՔԱՐԵՐԻ ՈՒ ԴՐԱՆՑԻՑ ՍՏԱՑՎՈՂ ԻՐԵՐԻ ԵՎ ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՈՐԱԿԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

51. Բնական շինարարական և երեսապատման քարերի ու դրանցից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմանների անվանացանկը բերված է աղյուսակ 2-ում.

 

 

Աղյուսակ 2

 

Բնական շինարարական և երեսապատման քարերի ու դրանցից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմանների անվանացանկ

 

Որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմանները սահմանող փաստաթղթի
Համարը	Անվանումը
ԳՈՍՏ 9479-2011	Բլոկներ լեռնային ապարներից՝ երեսապատման, ճարտարապետաշինարարական, մեմորիալ և այլ իրերի արտադրության համար։ Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 9480-89	Բնական քարերից սղոցված երեսապատման սալեր։ Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 4001-2013	Պատքարեր լեռնային ապարներից: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 6666-81	Եզրաքարեր լեռնային ապարներից: Տեխնիկական պայմաններ
ՀՍՏ ԳՈՍՏ 8267-95	Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 8269.0-97	Խիճ և կոպիճ խիտ լեռնային ապարներից և արդյունաբերական արտադրության թափոններից` շինարարական աշխատանքների համար: Ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումների մեթոդներ
ԳՈՍՏ 8269.1-97	Խիճ և կոպիճ խիտ լեռնային ապարներից և արդյունաբերական արտադրության թափոններից` շինարարական աշխատանքների համար: Քիմիական անալիզի մեթոդներ
ԳՈՍՏ 9757-83	Լցանյութերի ծակոտկեն անօրգանական թեթև բետոնների համար: Դասակարգում և ընդհանուր տեխնիկական պահանջներ
ԳՈՍՏ 22263-76	Խիճ և ավազ ծակոտկեն լեռնային ապարներից
ԳՈՍՏ 9758-86	Լցանյութեր ծակոտկեն անօրգանական` շինարարական աշխատանքների համար: Փորձարկման մեթոդներ
ԳՈՍՏ 7392-85	Խիճ բնական քարից` երկաթգծի վերնալիր շերտի համար: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 22856-89	Խիճ և ավազ գեղազարդային բնական քարից: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 10180-90	Բետոններ: Վերստուգիչ նմուշներով ամրության որոշման մեթոդներ
ԳՈՍՏ 16426-81	Փշրանք (մանրախիճ) մարմարի` էլեկտրատեխնիկական: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 23259-78	Մարմար: Ընդունման կանոններ: Փորձարկումների համար նմուշների վերացման և նախապատրաստման մեթոդներ
ԳՈՍՏ 23260.0-78	Մարմար: Ընդհանուր պահանջներ անալիզի մեթոդների նկատմամբ
ԳՈՍՏ 23260.1-78	Մարմար: Ածխաթթվային կալցիումի պարունակության որոշման մեթոդ
ԳՈՍՏ 23260.2-78	Մարմար: Մագնեզիումի օքսիդի և ածխաթթվային մագնեզիումի պարունակությունների որոշման մեթոդներ
ԳՈՍՏ 23260.3-78	Մարմար: Ջրում լուծված կալցիումի և մագնեզիումի օքսիդների գումարային պարունակության որոշման մեթոդ
ԳՈՍՏ 23260.4-78	Մարմար: Սիլիցիումի երկօքսիդի և ալյումինի ու երկաթի օքսիդների գումարի պարունակության որոշման մեթոդ
ԳՈՍՏ 6433.1-71	Նյութեր էլեկտրամեկուսիչ պինդ: Շրջակա միջավայրի պայմանները` ապարանմուշները փորձարկման նախապատրաստելու դեպքում
ԳՈՍՏ 6433.2-71	Նյութեր էլեկտրամեկուսիչ պինդ: Հաստատուն լարվածության դեպքում էլեկտրական դիմադրությունների որոշման մեթոդներ
ԳՈՍՏ 6433.3-71	Նյութեր էլեկտրամեկուսիչ պինդ: Փոփոխական (50 Հերց հաճախականություն) և հաստատուն լարվածության դեպքում էլեկտրական ամրության որոշման մեթոդներ
ԳՈՍՏ 6433.4-71	Նյութեր էլեկտրամեկուսիչ պինդ: 50 Հերց հաճախականության դեպքում դիէլեկտրական կորուստների և դիէլեկտրական թափանցելիության անկյան տանգենսի որոշման մեթոդներ
ԳՈՍՏ 4416-94	Մարմար` զոդման նյութերի համար: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 310.5-88	Ցեմենտներ: Ջերմանջատման որոշման մեթոդներ
ՀՍՏ 100-95	Շինարարական քարեր տուֆերից, բազալտներից և տրավերտիններից: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 8736-2014	Ավազ շինարարական աշխատանքների համար: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 25137.82	Նյութեր ոչ հանքային շինարարական, խիճ և ավազ խիտ` արդյունաբերության թափոններից, լցանյութեր ծակոտկեն բետոնի համար: Դասակարգում
ՀՍՏ 136-96	Շինվածքներ ճարտարապետաշինարարական բնական քարերից: Ընդհանուր տեխնիկական պայմաններ
ՀՍՏ 151-96	Խիճ և ավազ գեղազարդային ծակոտկեն հրաբխածին ապարներից: Տեխնիկական պայմաններ
ՀՍՏ 152-96	Բնական ծակոտկեն լցիչներ բետոնների համար: Քիմիական (հիդրավլիկ) ակտիվության որոշման մեթոդ
ՀՍՏ 119-95	Ծածկասալեր բազալտներից: Տեխնիկական պայմաններ
ՀՍՏ 43-94	Հայաստանի Հանրապետության հրաբխային ապարներից բնական ծակոտկեն լցիչներ` բետոնների համար:
ՀՍՏ ԳՈՍՏ 8267-95	Խիճ և կոպիճ խիտ լեռնային ապարներից՝ շինարարական աշխատանքների համար։ Տեխնիկական պայմաններ

(աղյուսակը փոփ. 28.09.21 N 07-Ն, փոփ., լրաց. 04.08.22 N 11-Ն)

(51-րդ կետը փոփ. 28.09.21 N 07-Ն, փոփ., լրաց. 04.08.22 N 11-Ն)

(հավելվածը փոփ. 28.09.21 N 07-Ն, փոփ., լրաց. 04.08.22 N 11-Ն)

 

Հավելված N 3 ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի օգոստոսի 11-ի N 06-Ն հրամանի

 

ՀՐԱՀԱՆԳ

 

ԱՎԱԶԻ ԵՎ ԱՎԱԶԱԿՈՊՃԱՅԻՆ ԽԱՌՆՈՒՐԴԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ

 

1. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

 

1. Ավազը և կոպիճը փխրուն ապարներ են, որոնք ներկայացված են տարբեր աստիճանի հղկված հատիկներով` միներալների և լեռնային ապարների բեկորներով: Եթե ապարների ընդհանուր զանգվածում ավազային մասնիկների չափերը (5 մմ) գերազանցող բեկորների քանակը կազմում է 7-15%, ապա այն կոչվում է կոպճային ավազ, 15%-ից բարձրի դեպքում` կոպճավազային խառնուրդ, 30%-ից բարձրի դեպքում` ավազակոպճային խառնուրդ: Առանձին չափամասերի (ֆրակցիաների) նույն կամ գրեթե նույն պարունակությամբ ավազները կոչվում են տարհատիկային: 70 մմ-ից մեծ չափերով լեռնային ապարների հղկված բեկորները վերագրվում են գլաքարերին:

1) Ավազներն ըստ նյութական կազմի լինում են. միամիներալային (բեկորային նյութը կազմված է առավելապես մեկ միներալի հատիկներից), տարամիներալային (կազմված է երկու-երեք միներալից` դրանցից մեկի գերակշռությամբ) և բազմամիներալային (կազմված է տարբեր կազմի լեռնային ապարների բեկորներից ու միներալներից): Ավազներում գերակշռում են քվարցը և դաշտային սպաթը: Որպես խառնուրդներ սովորաբար հանդես են գալիս փայլարը, կարբոնատները, գիպսը, մագնետիտը, իլմենիտը, ցիրկոնը, մոնացիտը, հազվադեպ` այլ միներալներ:

2) Կոպիճը կազմված է հիմնականում ամուր ապարների (գրանիտ, գնեյս, դիաբազ, քվարցիտ) և պինդ միներալների (քվարց և այլն) բեկորներից: Հաճախ խոշոր չափամասերի կազմում առկա են առավել թույլ ապարների (թերթաքարեր, կրաքարեր, դոլոմիտներ և այլն) բեկորներ:

3) Ավազի և կոպճի հատիկները ըստ ձևի լինում են կլոր, կլոր-անկյունավոր և անկյունավոր, ըստ հղկման աստիճանի` հղկված, կիսահղկված և սրանկյուն, ըստ մակերևույթի բնույթի` հարթ, անհարթ և խորդուբորդ:

4) Ավազների և կոպիճների միներալաբանական-ապարագրական ու քիմիական կազմը, ըստ խոշորության տարբեր չափամասերի հարաբերակցությունը, ալևրիտային, պեռլիտային, օրգանական և այլ խառնուրդների պարունակությունը, ֆիզիկամեխանիկական և այլ հատկությունները կանխորոշում են դրանց օգտագործման հնարավորությունը և ռացիոնալ ուղղությունները տնտեսության մեջ` բնական կամ հարստացված (լվացված, չափադասված, չափազատված) վիճակում:

2. Ավազի հանքավայրերը լայնորեն տարածված են, իսկ բուն կոպճի հանքավայրեր գրեթե չեն հանդիպում: Կոպիճը սովորաբար ավազի հետ միասին առաջացնում է ավազակոպճային խառնուրդ, որը բնական վիճակով հազվադեպ է օգտագործվում` դրանում կավային նյութի և գլաքարերի առկայության պատճառով: Սովորաբար պահանջվում է կոպճի և ավազի տեսակավորում, ինչպես նաև դրանց լվացում (վնասակար խառնուրդների (կավային նյութ և այլն) հեռացման համար) ու գլաքարերի հեռացում:

3. Ավազի և կոպճի հանքավայրերն ըստ ծագման լինում են ալյուվիալ, սառցադաշտային, ծովային, լճային, էլյուվիալ, դելյուվիալ, պրոլյուվիալ և էոլյան:

1) Առավել տարածված են ալյուվիալ հանքավայրերը: Դրանց համար բնութագրական են երկարաձգված-ոսպնյակաձև հանքակուտակները, որոնց երկարությունը հասնում է մի քանի կիլոմետրի, իսկ հզորությունը` մետրի մասերից մինչև տասնյակ մետրերի: Կոպճավազային նյութի հատիկային և միներալային կազմը հանքակուտակի հատակագծում ու կտրվածքում փոփոխական է: Բեկորային նյութի տեսակավորման աստիճանը տարբեր է. նվազագույնը` գետերի լեռնային մասերում և առավելագույնը` հարթավայրային մասերում ու գետաբերաններում: Լեռնային գետերի գետաբերուկները (ալյուվի) ներկայացված են առավելապես խոշորաբեկոր նյութով, նախալեռնային գետերինը` կոպճաճալաքարային նյութով, հարթավայրային գետերինը և գետաբերաններինը` ավազներով ու կոպճավազային խառնուրդներով: Ժամանակակից գետահուներում և ողողահուներում առաջացող ավազի և ավազակոպճային խառնուրդների հանքակուտակները հաճախ ունեն ժամանակավոր բնույթ, դրանք տեղաշարժվում են տարածության մեջ` փոխելով իրենց ձևը և չափերը:

2) Էլյուվիալ և դելյուվիալ հանքավայրերը սովորաբար ներկայացված են անկանոն ձևի և ոչ հաստատուն հզորությամբ հանքակուտակներով` կազմված չտեսակավորված և չհղկված նյութից` կավային մասնիկների զգալի պարունակությամբ:

3) Պրոլյուվիալ հանքավայրերը, որոնց տարածումը սահմանափակվում է լեռնային շրջաններով, նույնպես կազմված են չտեսակավորված և չհղկված նյութից: Այդ հանքակուտակները զբաղեցնում են մեծ մակերեսներ, իսկ հզորությունները հասնում են մի քանի տասնյակ մետրերի:

4) Էոլյան ծագմամբ հանքավայրերը ներկայացված են ավազաբլուրներով (դյուներ) և ավազաթմբերով (բարխաններ), հազվադեպ` ոսպնյակաձև հանքակուտակներով, որոնք կազմված են ավազներից, սովորաբար մանրահատիկ (0.25-0.05 մմ), հազվադեպ միջնահատիկ` համեմատաբար հավասարաչափ հատիկային կազմով, կավային նյութի զգալի խառնուրդով: Էոլյան ավազները առանձնանում են նյութի առավել տեսակավորմամբ: Դրանցում գրեթե ամբողջովին բացակայում են խոշոր հատիկները:

4. Ավազային և ավազակոպճային հանքավայրերի մշակումը իրականացվում է բացհանքերով` մինչև գրունտային ջրերի մակարդակը էքսկավացիայով, այդ մակարդակից 15 մ ներքև` դրագլայններով, և մինչև 30 մ-ը` լողացող հողածուծ մեքենաներով:

5. Ավազը և կոպիճը վերագրվում են բազմանպատակ նշանակության օգտակար հանածոներին և տարեկան օգտագործվում են միլիարդավոր տոննաներով:

1) Ավազը և կոպիճը հիմնականում օգտագործվում են որպես բետոնների, շինարարական շաղախների, ասֆալտբետոնային և բիտումամիներալային խառնուրդների լցանյութ` ճանապարհների շինարարության համար: Ավազի և կոպճի մեծ քանակներ օգտագործվում են երկաթուղիների վերնալիր (բալաստային) շերտերի կառուցման ժամանակ: Ավազները զգալի քանակով կիրառվում են ապակու արտադրության մեջ, ձուլման աշխատանքներում (կաղապարման ավազներ), ցեմենտի, սիլիկատային աղյուսների և ավտոկլավային բետոններից իրերի արտադրությունում: Համեմատաբար փոքր ծավալներով ավազները օգտագործվում են նուրբ և շինարարական խեցեղենի (կերամիկա), hրահեստ նյութերի, հղկանյութերի արտադրության և ջրմուղային ջրերի զտման համար, որպես լցավորման նյութ` խախտված հողերի վերականգնման (ռեկուլտիվացիա) դեպքում և այլ նպատակներով:

6. Ավազի և կոպճի որակի նկատմամբ պահանջները` դրանց օգտագործման տարբեր ուղղությունների համար, որոշվում են պետական և ճյուղային ստանդարտներով կամ տեխնիկական պայմաններով:

7. Գետաողողատային տիպի հանքավայրերում ավազի (ավազակոպճային, ավազակոպճագլաքարային խառնուրդների) վերականգնվող պաշարների հետախուզման, գնահատման և հաշվարկման հարցերը (աղյուսակ 1-ի «1-2» հանքավայրերի խումբ) կարգավորվում են սույն հրահանգի 5-րդ գլխում սահմանված պահանջներով:

 

2. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ԽՄԲԱՎՈՐՈՒՄՆ ԸՍՏ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԲԱՐԴՈՒԹՅԱՆ

 

8. Ավազի և կոպճի հանքավայրերն ըստ երկրաբանական կառուցվածքի բարդության վերագրվում են «Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի պաշարների և կանխատեսումային պաշարների դասակարգման» (այսուհետ՝ Դասակարգում) 1-ին և 2-րդ խմբերին:

1) 1-ին խմբին են վերագրվում ավազի և ավազակոպճային խառնուրդի խոշոր և միջին շերտային ու շերտաձև հանքավայրերը, որոնց օգտակար ստվարաշերտը բնութագրվում է կայուն կառուցվածքով, հզորությամբ ու որակով: Դրանք ներկայացված են առավելապես ծովային, լճային կամ էոլյան ծագմամբ հանքավայրերով (Հայաստանում այսպիսի հանքավայրեր չկան), ինչպես նաև ալյուվիալ հանքավայրերով:

2) 2-րդ խմբին են վերագրվում խոշոր և միջին շերտային ու շերտաձև հանքավայրերը` օգտակար ստվարաշերտի փոփոխական կառուցվածքով և հզորությամբ, ոչ կոնդիցիոն ապարների նրբաշերտերով, հաճախ ավազի և ավազակոպճային հումքի ոչ կայուն որակով, ինչպես նաև ոչ մեծ ոսպնյակաձև կամ անկանոն ձևի հանքավայրերը` հանքակուտակի փոփոխական կառուցվածքով և խիստ փոփոխական հզորությամբ կամ ավազի ու ավազակոպճային հումքի ոչ հաստատուն որակով:

3) 1-2-րդ խմբին են վերագրվում ավազի և ավազակոպճային ապարների ժամանակակից գետահունային, գետաողողատային և դարավանդային հանքավայրերը, որոնց օգտակար ստվարաշերտը տարածական տեղադիրքի, ձևի, չափերի և որակի փոփոխմամբ տարեկան կամ բազմամյա ցիկլում վերականգնվում է որոշակի ինտենսիվությամբ:

(8-րդ կետը լրաց. 04.08.22 N 11-Ն)

9. Հանքավայրի (տեղամասի) վերագրումը այս կամ այն խմբին իրականացվում է, ելնելով օգտակար հանածոյի հիմնական մարմինների երկրաբանական կառուցվածքի բարդությունից, որոնցում ներառված պաշարները կազմում են հանքավայրի ընդհանուր պաշարների ավելի քան 70%-ը: Այս պայմանի չկատարման դեպքում խմբի որոշումն իրականցվում է հանքավայրի յուրաքանչյուր տեղամասի համար առանձին:

 

3. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՎԱԾՈՒԹՅԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

10. Հանքավայրի ուսումնասիրվածության աստիճանը պետք է ապահովի դրա համալիր յուրացման հնարավորությունը, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի պահպանության հարցերի լուծումը:

11. Ավազի և ավազակոպճային նստվածքների պաշարների հաշվարկումն իրականացվում է C1 և C2 կարգերով, իսկ ուղեկից օգտակար հանածոների և բաղադրիչների պաշարների հաշվարկումը` դրանց ուսումնասիրվածության աստիճանին համապատասխան: Ապակու հումքի և կաղապարման ավազների հանքավայրերում, հետախուզված մասերի եզրագծերից դուրս գնահատվում են P1 կարգի կանխատեսումային ռեսուրսները:

1) Որոնողագնահատման և նախնական հետախուզման փուլերում պետք է բացահայտված լինի ավազներում ազնիվ, հազվագյուտ և այլ մետաղների առկայությունը: Եթե ավազներն ըստ ոսկու պարունակության կարող են հետագայում ունենալ արդյունաբերական նշանակություն, ապա դրանք պետք է դիտարկվեն որպես ոսկեպարունակ:

12. Մանրազնին հետախուզված հանքավայրի համար անհրաժեշտ է ունենալ տեղագրական հիմք, որի մասշտաբը պետք է համապատասխանի դրա չափերին, երկրաբանական առանձնահատկություններին և տեղանքի ռելիեֆին: Ավազի և կոպճավազային ապարների տեղագրական քարտեզներն ու հատակագծերը սովորաբար կազմվում են 1:1000-1:2000 մասշտաբներով: Հանգիստ ռելիեֆով հանքավայրերի համար, որոնց երկարությունը գերազանցում է 3 կմ-ը, թույլատրվում է ունենալ 1:5000 մասշտաբի տեղագրական հիմք: Բոլոր հետախուզական և շահագործական փորվածքները (հորատանցքեր, հետախուզաառուներ, հետախուզահորեր, խրամներ, բացահանքեր և այլն), փաստագրված և նմուշարկված բնական մերկացումները պետք է ունենան գործիքային տեղակապում:

13. Հանքավայրի շրջանի համար անհրաժեշտ է ունենալ 1:25000-1:50000 մասշտաբի երկրաբանական քարտեզներ` կտրվածքներով և շերտագրական սյունակներով, այդ մասշտաբի քարտեզների նկատմամբ հրահանգների պահանջներին համապատասխան: Քարտեզները և կտրվածքները պետք է արտացոլեն շրջանի երկրաբանական կառուցվածքը, հիմնական երկրաբանական կառուցվածքների (ստրուկտուրաների) և ապարների քարաբանական-ապարագրական համալիրների, ինչպես նաև նոր հանքավայրերի բացահայտման համար հեռանկարային մակերեսների տեղադիրքը:

1) Շրջանում կատարված երկրաֆիզիկական հետազոտությունների արդյունքները հարկավոր է օգտագործել երկրաբանական քարտեզների ու կտրվածքների կազմման ժամանակ և ամփոփ հատակագծերում արտացոլել երկրաֆիզիկական խոտորումների (անոմալիաներ) մեկնաբանությունները` ներկայացվող երկրաբանական քարտեզների մասշտաբով:

14. Հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը պետք է մանրազնին ուսումնասիրված լինի և արտացոլվի 1:1000-1:2000 մասշտաբի (կախված հանքավայրի չափերից ու բարդությունից) երկրաբանական քարտեզում ու մանրազնին երկրաբանական կտրվածքներում:

1) Հանքավայրի երկրաբանական և երկրաֆիզիկական նյութերը պետք է պատկերացում տան օգտակար հանածոյի մարմինների ձևի, տեղադրման պայմանների, չափերի, ներքին կառուցվածքի, ֆացիալ փոփոխականության բնույթի և սեպացման վերաբերյալ այն չափով, որն անհրաժեշտ է ու բավարար` պաշարների հաշվարկումը հիմնավորելու համար:

2) Ապակու և կաղապարման ավազների խոշոր հանքավայրերի համար այդ նյութերը պետք է պարունակեն հանքավայրերի երկրաբանական սահմանների հիմնավորումը և այն տեղամասերի տեղադիրքը, որոնց համար գնահատվել են P1 կարգի կանխատեսումային ռեսուրսները:

15. Ավազների և գլաքարեր չպարունակող կոպճավազային նստվածքների հանքավայրերի հետախուզումը իրականացվում է հորատանցքերով: Լեռնային փորվածքները (հետախուզահորեր և բոլորահորեր` դուդկաներ) անցկացվում են հորատման տվյալների ստուգման, ծավալային զանգվածի որոշման և խոշորածավալ տեխնոլոգիական նմուշների վերցման համար: Գլաքարա-կոպճային-ավազային նստվածքների հանքավայրերը ուսումնասիրում են հետախուզահորերով կամ բոլորահորերով` պատերի կարկասաօղակային ամրակապմամբ, կամ մեծ տրամագծի հորատանցքերով:

1) Լեռնային փորվածքների անցկացման անհրաժեշտությունը, դրանց տեսակները և ծավալները, նշանակությունն ու հորատանցքերի հետ հարաբերակցությունը որոշվում է յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում, ելնելով հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններից: Կապված այն հանգամանքի հետ, որ ավազակոպճային նստվածքների հետախուզման ժամանակ հետախուզական փորվածքների (hորատանցքեր, հետախուզահորեր, բոլորահորեր) կիրառվող տեսակները և հորատանցքերի տրամագիծը որոշվում են` կախված կոպճի խոշորությունից ու գլաքարերի առկայությունից, այդ նստվածքների հատիկային բնութագիրը պետք է հայտնի լինի արդեն որոնողագնահատման փուլում:

2) Հիմնական հետախուզական փորվածքները հարկավոր է անցկացնել օգտակար ստվարաշերտի ամբողջ հզորությամբ կամ մինչև հանքավայրի նախօրոք սահմանված մշակման հորիզոնը: Վերջին դեպքում անհրաժեշտ է անցնել հատուկենտ փորվածքներ` ըստ խորության օգտակար հանածոյի տարածումը որոշելու նպատակով (մինչև բաց եղանակով հանքավայրի հնարավոր մշակման խորությունը):

16. Հորատանցքերի հորատման հետ միաժամանակ պետք է իրականացվեն դրանց ամրակապման (օբսադկա) աշխատանքները: Ամրակապող խողովակները հանքախորշից պետք է առաջ ընկած լինեն 15-20 սմ-ով: Սյունակային հորատման հորատանցքերը անցկացվում են առանց կավային լուծույթի կիրառման և ջրային լվացման սահմանափակմամբ: Ավազներում նպատակահարմար է իրականացնել չոր հորատում:

17. Հետախուզական փորվածքների տեսակները, դրանց հարաբերակցությունը, տեղադիրքը և հեռավորությունները միմյանց միջև որոշվում են հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի բարդության` օգտակար հանածոյի մարմինների տեղադրման պայմանների, ձևի, չափերի և տեղաբաշխման բնույթի, ինչպես նաև մշակման ենթադրվող եղանակի հաշվառմամբ:

1) Աղյուսակ 1-ում բերված` ավազի և կոպճի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ կիրառվող հետախուզական փորվածքների ցանցի խտությանը ներկայացվող պահանջները պարտադիր են, իսկ դրանից շեղումները պետք է երկրաբանորեն հիմնավորված լինեն:

 

Աղյուսակ 1

 

Ավազի և ավազակոպճային հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ կիրառվող հետախուզական փորվածքների ցանցի խտությանը ներկայացվող պահանջները

 

Հանքավայրի խումբը	Հանքավայրի տիպը	Փորվածքների միջև հեռավորությունն ըստ պաշարների կարգերի, մ
		A	B	C1
1-ին	Ավազի և ավազակոպճագլաքարային ապարների ալյուվիալ հանքավայրեր՝ օգտակար ստվարաշերտի կայուն կառուցվածքով, հզորությամբ և որակով	100-200	200-300	300-400
2-րդ	Բոլոր ծագումնաբանական տիպերի խոշոր և միջին շերտային ու շերտաձև հանքավայրեր` օգտակար ստվարաշերտի ոչ կայուն կառուցվածքով (ոչ կոնդիցիոն ապարների նրբաշերտերով) և հզորությամբ կամ ավազի ու կոպճի փոփոխական որակով (տարբեր տեսակներն ու մակնիշները տարածականորեն չեն երկրաչափացվում)	-	100-200	200-300
	Բոլոր ծագումնաբանական տիպերի ոչ մեծ ոսպնյակաձև կամ ոչ կանոնավոր տեսքի հանքավայրեր` օգտակար ստվարաշերտի ոչ կայուն կառուցվածքով և փոփոխական հզորությամբ կամ ավազի ու կոպճի փոփոխական որակով	-	50-100	100-200
1-2	Ավազի և ավազակոպճային ապարների ժամանակակից գետահունային, գետաողողատային և դարավանդային հանքակուտակներ` տարեկան կամ բազմամյա ցիկլում տարածական տեղադիրքի, ձևի և չափերի փոփոխմամբ	-	-	100-200

(աղյուսակը փոփ. 04.08.22 N 11-Ն)

(17-րդ կետը փոփ. 04.08.22 N 11-Ն)

18. Հանքավայրի տեղամասերը և հորիզոնները, որոնք տեխնիկատնտեսական հիմնավորման ժամանակ նախանշվել են առաջնահերթ յուրացման համար, պետք է հետախուզվեն առավել մանրակրկիտ: Այդպիսի տեղամասերի և հորիզոնների պաշարները 1-ին և 2-րդ խմբի հանքավայրերի համար համապատասխանաբար պետք է հետախուզվեն առավելապես A+B և B կարգերով: Այն դեպքերում, երբ առաջնահերթ մշակման տեղամասերը երկրաբանական կառուցվածքով, օգտակար հանածոյի որակով և լեռնաերկրաբանական պայմաններով բնութագրական չեն ամբողջ հանքավայրի համար, պետք է մանրակրկիտ ուսումնասիրվեն նաև այդ պահանջներին բավարարող տեղամասերը:

1) Մանրակրկիտ ուսումնասիրված տեղամասերից ստացված տեղեկատվությունը օգտագործվում է հանքավայրի մնացած մասի պաշարների հաշվարկման ժամանակ ընդունված հաշվարկային պարամետրերի հավաստիության գնահատման համար:

19. Բոլոր հետախուզական, ինչպես նաև շահագործական փորվածքներն ու երկրի մակերևույթ օգտակար հանածոյի մարմինների ելքերը փաստագրվում են ըստ տիպային ձևերի:

20. Բոլոր հետախուզական և շահագործական փորվածքները, որոնք բացել են օգտակար հանածոն, ինչպես նաև բնութագրական բնական մերկացումները պետք է նմուշարկվեն ավազների ու ավազակոպճային հումքի քիմիական և հատիկային կազմի որոշման համար: Նմուշարկումն անհրաժեշտ է իրականացնել օգտակար ստվարաշերտի կառուցվածքի առանձնահատկությունների և հանքավայրի մշակման նախատեսվող եղանակի հաշվառմամբ:

1) Նմուշարկման եղանակը և մեթոդիկան որոշվում են ավազի և ավազակոպճային նստվածքների հանքակուտակի ձևաբանության և ներքին կառուցվածքի, որակի փոփոխականության աստիճանի, նյութական կազմի և հումքի առանձին տարատեսակների ու տիպերի բաշխվածության, ինչպես նաև հետազոտությունների նպատակային ուղղվածության և դրանց արտադրության եղանակի հաշվառմամբ:

2) Նմուշարկումն իրականացվում է ըստ շերտերի, իսկ շերտի մեծ հզորության, ոչ հստակ դրսևորված շերտավորության կամ փոքր հզորության շերտերի հաճախակի հերթագայման դեպքում` 2-3 մ երկարությամբ հատվածամասերով (սեկցիաներով): Նմուշարկման օպտիմալ միջակայքի (նմուշի երկարության) ընտրության ժամանակ հարկավոր է հաշվի առնել օգտակար հանածոյի և ոչ կոնդիցիոն նրբաշերտերի` կոնդիցիաներով սահմանված հզորությունները: Ոչ կոնդիցիոն և դատարկ ապարների նրբաշերտերը, որոնց անջատ հանույթն անհնար է, ներառվում են նմուշի մեջ: Անջատ հանույթի ենթակա ոչ կոնդիցիոն ապարների նվազագույն հզորությունը սովորաբար ընդունվում է մեկ-երկու մետր և ճշտվում է կոնդիցիաների հիմնավորման ժամանակ:

3) Մանրազնին հետախուզման և մշակվող հանքավայրերի լրահետախուզման ժամանակ, երբ օգտակար հաստվածքի կառուցվածքն ու կազմը բավարար չափով արդեն հայտնի են, հատվածամասի չափերը` դրա համասեռ կառուցվածքի դեպքում, կարող են մեծացվել մինչև շահագործական հանքաստիճանի նախատեսվող կամ ընդունված բարձրությունը, իսկ ոչ համասեռ կառուցվածքի դեպքում` նմուշները վերցվում են շերտերից, որոնք կարող են մշակվել առանձին:

21. Ավազի և ավազակոպճային հումքի նմուշները հորատանցքերում վերցվում են յուրաքանչյուր շերտից կամ հատվածամասից: Կոպիճ չպարունակող ավազների նմուշները կրճատվում են մինչև պահանջվող զանգվածը` քառորդացման միջոցով: Ավազակոպճային նստվածքների նմուշարկման ժամանակ նմուշի կոպճային մասը առանձնացվում և ցրվում է ըստ չափամասերի, իսկ ավազային մասը` քառորդացման միջոցով կրճատվում է մինչև պահանջվող զանգվածը:

22. Հետախուզական լեռնային փորվածքներում նմուշները վերցվում են տարբեր եղանակներով` կախված բեկորային նյութի կայունությունից: Գլաքար չպարունակող կայուն բեկորային նյութի դեպքում նմուշարկումը կատարվում է ակոսի միջոցով: Ավազի հանքավայրի հետախուզման ժամանակ ակոսի հատույթն ընդունվում է 5x10 կամ 10x10 սմ չափերով` կախված ավազի հատիկների խոշորությունից: Ավազակոպճային հանքավայրի հետախուզման ժամանակ ակոսի հատույթն ընդունվում է 40x40 սմ չափերով, իսկ երբեմն ավելի մեծ` կախված խոշոր չափամասերի պարունակությունից:

1) Բեկորային նյութի անկայուն լինելու կամ օգտակար հաստվածքում գլաքարերի առկայության դեպքում նմուշարկումն իրականացվում է բազմապատիկ կոնքի եղանակով, հազվադեպ` համախառն եղանակով:

2) Համախառն եղանակի դեպքում հումքը յուրաքանչյուր շերտից կամ հատվածամասից թափվում է առանձին լցակույտ, այնտեղ խառնվում ու քառորդացվում է, այնուհետև վերցվում է պահանջվող զանգվածով նմուշ:

3) Գլաքար պարունակող կոպճավազային ապարների նմուշարկման ժամանակ, կոպճավազային նյութի նմուշը վերցվում է բազմապատիկ կոնքի եղանակով, իսկ գլաքարերը (չափամաս 70 մմ) վերցվում են հետախուզական փորվածքից հանված կոպճավազային ապարների ամբողջ զանգվածից:

4) Աստիճանային կամ համախառն մշակման դեպքում շերտային կամ հատվածամասային նմուշներից կազմվում են միասնական նմուշներ, որոնցում շերտային կամ հատվածամասային նմուշների նյութի քանակը վերցվում է նմուշարկման միջակայքին համեմատական:

23. Շահագործական լեռնային փորվածքներում և բնական մերկացումներում իրականացվում է շերտային կամ հատվածամասային նմուշարկում ակոսի եղանակով` առավել բնութագրական տեղամասերից, ինչի համար անցնում են մաքրափորվածքներ: Մաքրափորվածքների թիվը սահմանվում է, ելնելով մերկացման կամ բացահանքի հանքախորշի տարածման երկարությունից ու օգտակար հաստվածքի կառուցվածքի համասեռությունից: Եթե ակոսային նմուշարկումն անհնար է, ապա բեկորային նյութը վերցվում է յուրաքանչյուր շերտից կամ հատվածամասից և պահեստավորվում է առանձին: Այդ նյութից նմուշները վերցվում են համախառն եղանակով:

24. Նմուշների վերցման ժամանակ պետք է ձեռք առնել նախազգուշական միջոցներ` մանր չափամասերի կորուստներից, ինչպես նաև կիրառվող գործիքներից և սարքավորումներից առաջացող երկաթային մանրուքով ու բուսական շերտի օրգանական և այլ նյութերով` օգտակար հանածոն աղտոտելուց խուսափելու համար:

25. Ընդունված նմուշարկման եղանակի հավաստիությունը պետք է ստուգվի այլ` առավել ներկայացուցչական եղանակներով: Ակոսային նմուշարկումը ստուգվում է համախառն եղանակով: Ստուգման համար անհրաժեշտ է օգտագործել տեխնոլոգիական նմուշների, ինչպես նաև ծավալային զանգվածի որոշման համար բնամասերից վերցված համախառն նմուշների տվյալները, օգտակար հանածոյի արդյունահանման արդյունքները: Հանուկային նմուշարկումը ստուգաչափվում է հետախուզահորերի անցկացմամբ և նմուշարկմամբ, իսկ շահագործվող հանքավայրերում` շահագործական հետախուզման և օգտակար հանածոյի մշակման տվյալների համեմատմամբ:

26. Օգտակար հանածոյի քիմիական կազմի ուսումնասիրման համար վերցված նմուշների մշակումը և կրճատումը իրականացվում է յուրաքանչյուր հանքավայրի համար մշակված սխեմայով: Ընդ որում K գործակցի մեծությունը սովորաբար ընդունվում է հավասար 0.04: Նմուշների մշակման ընդունված մեթոդի ճիշտ լինելը և K գործակցի մեծությունը պետք է հաստատվեն նմանակ հանքավայրերի ստուգված տվյալներով կամ փորձարարական աշխատանքներով:

27. Ավազի և կոպճի որակի ուսումնասիրումը անհրաժեշտ է կատարել դրանց համալիր գնահատման, հումքի օգտագործման բոլոր հնարավոր և առավել ռացիոնալ կիրառման ուղղությունների հաշվառմամբ: Ավազների որակի ուսումնասիրման հիմնական խնդիրներից մեկը համարվում է առավել պատասխանատու ուղղության` ապակու, կաղապարման խառնուրդների, եռակցման նյութերի, սիլիցիումային կարբիդի և այլ նյութերի արտադրության համար դրանց պիտանիության սահմանումը` բարձրորակ ավազների օգտագործումը շինարարության մեջ բացառելու նպատակով:

1) Հումքի որակը գնահատվում է դրա քիմիական, հատիկային և միներալային կազմի, ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների ուսումնասիրման հիման վրա և տեխնոլոգիական հետազոտությունների արդյունքներով:

2) Համալիր ուսումնասիրությունը պետք է սկսվի առավել պարզ և էժան հետազոտություններից, ինչպիսիք են միներալային և հատիկային կազմը, հատիկների ձևը, աղտոտող խառնուրդների (փոշենման և կավային մասնիկներ) պարունակությունը, իսկ կոպճի համար լրացուցիչ` ջարդելիության նկատմամբ դիմադրությունը և թույլ ապարների հատիկների պարունակությունը: Լրացուցիչ փորձարկումներն իրականացվում են այս կամ այն օգտագործման ուղղությանը` ավազի և կոպճի պիտանի լինելը ճշգրտելու համար: Չարդարացված ծախսերից խուսափելու համար այդ հետազոտությունները նպատակահարմար է իրականացնել հերթականությամբ` դրանց բարդության, արժեքի և աշխատատարության ավելացման կարգով, կատարելով հաջորդ փորձարկումները միայն նախորդների դրական արդյունքների դեպքում:

3) Կախված աշխատանքների փուլից և օգտակար ստվարաշերտի կառուցվածքի առանձնահատկություններից, փորձարկումներն իրականացվում են լրիվ կամ կրճատ ծրագրով: Հետազոտությունների կրճատ ծրագիրը կարող է ներառել միայն հատիկային և քարաբանական կազմի որոշումը: Սակայն, եթե հումքի օգտագործման հնարավորությունը կախված է նաև այլ գործոնից, որը կիրառման կոնկրետ ոլորտում ունի առաջնային նշանակություն, ապա փորձարկումների ծրագրում պետք է ընդգրկել նաև այդ գործոնի որոշումը (օրինակ, ավտոճանապարհների սառցադիմացկուն և զտիչ շերտերի կառուցման համար նախատեսվող ավազների ֆիլտրացիայի գործակցի որոշումը):

4) Փորձարկումների լրիվ ծրագիրը, որպես կրճատ ծրագրին լրացում, ներառում է այն բոլոր հետազոտությունները, որոնք անհրաժեշտ են ավազի և կոպճի լրիվ գնահատականի համար ու ըստ արդյունաբերության պահանջների` ընդունելի են:

28. Ավազների քիմիական կազմը պետք է ուսումնասիրվի բոլոր հնարավոր օգտագործման ուղղությունների համար հումքի գնահատականն ապահովող լրիվությամբ:

1) Բաղադրիչների ցանկը, որոնց համար պետք է անալիզի ենթարկվեն նմուշները, սահմանվում է, ելնելով հետախուզվող հումքի օգտագործման ուղղությունից և լիմիտավորվում են կոնդիցիաներով, Աղյուսակ 2-ով սահմանված՝ Ավազից և կոպճից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմաններով:

 

Աղյուսակ 2

 

Ավազից և կոպճից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտները և տեխնիկական պայմանները

 

Որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմանները սահմանող փաստաթղթի
Համարը	Անվանումը
Բետոնի և շինարարական լուծույթների լցանյութ
ԳՈՍՏ 8736-2014	Ավազ շինարարական աշխատանքների համար: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 8735-75	Ավազ շինարարական աշխատանքների համար: Փորձարկումների մեթոդներ
ԳՈՍՏ 8268-82	Խիճ շինարարական աշխատանքների համար:
ԳՈՍՏ 10268-80	Ծանր բետոն: Լցանյութերին ներկայացվող տեխնիկական պահանջներ
ԳՈՍՏ 10260-82	Խիճ կոպճից շինարարական աշխատանքների համար
ԳՈՍՏ 8269-76	Խիճ բնական քարից, կոպիճ և խիճ կոպճից շինարարական աշխատանքների համար: Փորձարկումների մեթոդներ
ԳՈՍՏ 9128-76	Ասֆալտաբետոնե խառնուրդներ՝ ճանապարհների, թռիչքուղիների համար և ասֆալտաբետոն: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 23558-94	Անօրգանական կապակցող նյութերով մշակված ավազա-կոպճա-խճային խառնուրդներ և գրունտներ ճանապարհների և թռիչքուղիների շինարարության համար: Տեխնիկական պահանջներ
ԳՈՍՏ 13015-2012	Երկաթբետոնե և բետոնե իրեր: Ընդհանուր տեխնիկական պահանջներ
ԳՈՍՏ 23845-86	Խիճ լեռնային ապարներից շինարարական աշխատանքների համար: Տեխնիկական պահանջներ և փորձարկման մեթոդներ
ԳՈՍՏ 23254-78	Լեռնահարստացուցիչ ձեռնարկության թափոններից և ուղեկից արդյունահանվող ապարներից ստացվող խիճ շինարարական աշխատանքների համար: Տեխնիկական պայմաններ
ՀՍՏ ԳՈՍՏ 8267-95	Խիճ և կոպիճ խիտ լեռնային ապարներից՝ շինարարական աշխատանքների համար։ Տեխնիկական պայմաններ
Ցեմենտի արտադրություն
ԳՈՍՏ 6139-78	Նորմալ ավազ ցեմենտի փորձարկումների համար: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 379-96	Աղյուսներ և սիլիկատային քարեր: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 11118-2009	Շինությունների արտաքին պատերի խոշորաէլեմենտային երկաթբետոնային սալեր: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 21520-89	Շինությունների արտաքին պատերի մանրաէլեմենտային երկաթբետոնային սալեր: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 5742-76	Երկաթբետոնային ջերմամեկուսիչ սալեր
ՕՍՏ 21-1-80	Ավազ ավտոկլավային ամրացման սիլիկատային իրերի արտադրության համար
Ապակու արտադրություն
ԳՈՍՏ 22551-77	Քվարցային ավազ, աղացած ավազաքար, քվարցիտ և երակային քվարց ապակու արտադրության համար: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 10923-82	Ռուբերոիդ: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 10999-76	Տանիքների ծածկերի բիտումե գլանափաթեթների համար
ԳՈՍՏ 15879-70	Ապակեռուբերոիդ
Ձուլման արտադրություն
ԳՈՍՏ 2138-91	Կաղապարային ավազներ
ՏՊ 2-036-743-78	Քվարցային կաղապարային ավազ: Սիլիցիումային կարբիդի արտադրություն
Հրակայուն նյութերի արտադրություն
ՏՊ 14-8-223-77	Քվարցային ավազ խծուծանման զանգված ստանալու համար
Հղկանյութերի արտադրություն
ԳՈՍՏ 3647-80	Հղկանյութեր: Դասակարգում: Հատիկայնություն և հատիկային կազմ: Ստուգման մեթոդներ
Արդյունաբերության այլ ճյուղեր
ԳՈՍՏ 7031-75	Քվարցային ավազներ նուրբ կերամիկայի համար
ԳՈՍՏ 4417-75	Քվարցային ավազներ եռակցման նյութերի համար
ԳՈՍՏ 7394-85	Կոպճային և կոպճաավազային բալաստային նյութ երկաթգծային ճանապարհների համար: Տեխնիկական պայմաններ
ԳՈՍՏ 7392-85	Խիճ բնական քարերից երկաթգծային ճանապարհների բալաստային շերտի համար: Տեխնիկական պայմաններ
ՏՊ 16-509.018-75	Քվարցային ավազ ապահովիչների համար
ՏՊ 2-036-836-80	Հատուկ քվարցային ավազ
ՏՊ 2-036-837-80	Հարստացված քվարցային ավազ
ՏՊ 2-036-838-80	Նորմալ ավազ
ՏՊ 34.48-17605-70	Խիճ հիդրոթերմալ կառույցների ֆիլտրերի համար
ԳՈՍՏ 17.5.1.03-86	Բնության պահպանություն: Մակաբացման և կողային ապարների դասակարգում հողերի կենսաբանական ռեկուլտիվացիայի համար

(աղյուսակը լրաց. 04.08.22 N 11-Ն)

(28-րդ կետը լրաց. 04.08.22 N 11-Ն)

29. Մանրազնին հետախուզման փուլում լրիվ քիմիական անալիզների են ենթարկվում միավորված (խմբային) նմուշները և շերտային, հատվածամասային (շարքային) նմուշների մի մասը այնպես, որպեսզի այդ նմուշներով լուսաբանվի օգտակար ստվարաշերտի ամբողջ հզորությունը և հետախուզված տեղամասում առկա` օգտակար հանածոյի բոլոր տարատեսակները (ամբողջ հանքավայրի համար` նոսր ցանցով): Նմուշների հիմնական զանգվածը ենթարկվում է կրճատ անալիզների:

30. Խմբային նմուշները կազմվում են միևնույն մանրացվածության աստիճանն ունեցող շարքային նմուշների կրկնօրինակների կշռուկներից և պետք է հավասարաչափ բնութագրեն օգտակար հանածոյի առանձին արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) կամ բնական տարատեսակները նոսր ցանցով` լեռնային փորվածքներով կամ հորատանցքերով դրանց ամբողջովին հատման դեպքում: Ավազի կամ ավազակոպճային հումքի համասեռ շերտերի մեծ հզորության դեպքում առանձին խմբային նմուշով բնութագրվող միջակայքերի երկարությունները հարկավոր է սահմանափակել հանքաստիճանի բարձրությամբ:

1) Շարքային նմուշների կրկնօրինակների կշռուկների զանգվածները պետք է համեմատական լինեն դրանց երկարություններին: Խմբային նմուշների թիվը, դրանց կազմման կարգը, ինչպես նաև դրանցում որոշվող բաղադրիչների ցանկը հիմնավորվում են` ելնելով հանքավայրի կոնկրետ առանձնահատկություններից և արդյունաբերության պահանջներից:

31. Վերլուծական (անալիտիկ) աշխատանքների որակը անհրաժեշտ է պարբերաբար ստուգել երկրաբանական վերստուգումների (ներքին, արտաքին, արբիտրաժային) միջոցով:

32. Ներքին վերստուգումը կատարվում է պատահական սխալանքների մեծությունների որոշման համար` շարքային նմուշների ծածկագրված կրկնօրինակների անալիզների միջոցով, նույն լաբորատորիայում, որտեղ անց են կացվել հիմնական անալիզները:

1) Արտաքին վերստուգումն իրականացվում է վերստուգիչ կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում` շարքային նմուշների անալիզների արդյունքում հնարավոր սիստեմատիկ տարամիտության հայտնաբերման և գնահատման համար: Արտաքին վերստուգման են ուղարկվում հիմնական լաբորատորիայում պահպանվող և ներքին վերստուգում անցած նմուշների կրկնօրինակները: Ներքին և արտաքին վերստուգման ենթարկվող նմուշները պետք է բնութագրեն օգտակար հանածոյի բոլոր տարատեսակները և պարունակությունների դասերը:

33. Ներքին և արտաքին վերստուգման ծավալը պետք է ապահովի ընտրաքանակի բնութագրականությունը` ըստ պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի և հետախուզման փուլի:

1) Դասերի առանձնացման ժամանակ պետք է հաշվի առնել պաշարների հաշվարկման համար հիմնավորված կոնդիցիաների և պետական ստանդարտների պահանջները: Անալիզի ենթարկվող նմուշների մեծ քանակների (տարեկան 2000 և ավելի) դեպքում վերստուգիչ անալիզների են ուղարկվում դրանց ընդհանուր քանակի 5%-ը: Նմուշների ավելի քիչ քանակների դեպքում, պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի համար վերստուգիչ փուլում անալիզների ենթարկվող նմուշների թիվը պետք է լինի 30-ից ոչ պակաս: Պարտադիր կերպով ներքին վերստուգում են անցնում բոլոր այն նմուշները, որոնք ցույց են տվել որոշվող բաղադրիչների արտակարգ բարձր պարունակություններ:

34. Ներքին և արտաքին վերստուգումների արդյունքների մշակումն` ըստ պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի, կատարվում է փուլերով (եռամսյակ, կիսամյակ, տարի), որոնց համար վերստուգիչ անալիզների թիվը համարվում է բավարար` հուսալի եզրահանգումներ կատարելու առումով: Երբ հիմնական անալիզներն իրականացվում են տարբեր լաբորատորիաներում, արդյունքների մշակումը կատարվում է առանձին:

35. Արբիտրաժային վերստուգումն իրականացվում է միայն այն դեպքում, երբ արտաքին վերստուգմամբ հիմնական և վերստուգիչ լաբորատորիաների անալիզների արդյունքների միջև բացահայտվում է սիստեմատիկ տարամիտություն, որն անհրաժեշտություն է առաջացնում մտցնել ուղղիչ գործակիցներ կամ ազդում է օգտակար հանածոյի մարմինների ու առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տեսակների (տիպերի) եզրագծման վրա: Այս վերստուգումն իրականացվում է արբիտրաժի կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում: Արբիտրաժային վերստուգման են ուղարկվում արտաքին վերստուգում անցած շարքային նմուշների կրկնօրինակները (բացառիկ դեպքերում` անալիտիկ նմուշների մնացորդները):

1) Վերստուգման են ենթարկվում պարունակության յուրաքանչյուր դասի 30-40 նմուշ, որոնց համար բացահայտվել են սիստեմատիկ տարամիտություններ:

2) Արբիտրաժային անալիզներով սիստեմատիկ տարամիտությունների բացահայտման դեպքում պետք է պարզել դրանց պատճառները, մշակել միջոցառումներ` դրանք վերացնելու համար, ինչպես նաև որոշել այդ դասի ու հիմնական լաբորատորիայի աշխատանքային տվյալ ժամանակաշրջանի բոլոր նմուշների կրկնական անալիզների անցկացման կամ հիմնական անալիզների արդյունքներում ուղղիչ գործակիցներ մտցնելու հարցը: Առանց արբիտրաժային անալիզների անցկացման չի թույլատրվում մտցնել ուղղիչ գործակիցներ:

36. Կոպճավազային հանքավայրերի գնահատման ժամանակ պարտադիր գործողություն է համարվում օգտակար հանածոյի հատիկային կազմի հաշվարկը` կոպճի և ավազի յուրաքանչյուր չափամասի ելքի որոշմամբ, ինչն անհրաժեշտ է օգտագործման ուղղության հիմնավորման և ջարդիչ-տեսակավորող գործարանի տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար:

37. Կոպճավազային ապարներում գլաքարերի, կոպճի և ավազի պարունակությունները որոշվում են բոլոր փորվածքներով` երկրաբանահետախուզական աշխատանքների բոլոր փուլերում: Համապատասխան ստանդարտներով կամ տեխնիկական պայմաններով նախատեսված մաղումն ըստ չափամասերի իրականացվում է դաշտային պայմաններում. Նախնական հետախուզման փուլում` բոլոր փորվածքների համար, մանրազնին փուլում` անցկացված փորվածքների 50%-ի համար, որոնք հավասարաչափ են տեղաբաշխված հետախուզված մակերեսում: Դաշտային մեթոդներին է վերագրվում նաև կոպճի քարաբանական դասդասումը և դրանում թույլ ապարների հատիկների, ինչպես նաև սալավոր և ասեղնավոր հատիկների պարունակության որոշումը: Նախնական հետախուզման փուլում այդ մաղումը կարող է կատարվել հատիկային կազմի որոշման համար` հետախուզվող տարածքում հավասարաչափ տեղաբաշխված փորվածքներից վերցված նմուշներով: Մանրազնին հետախուզման փուլում մաղման համար նախատեսվող նմուշների քանակը որոշվում է` կախված նյութի համասեռության աստիճանից:

1) Սովորաբար կոպճի մաղումը կատարվում է ըստ անցկացված փորվածքների 20%-ի: Ավազներում որոշվում է կոպճային հատիկների պարունակությունը, դրանց հղկվածությունը և մոտավոր միներալային կազմը: Մյուս, ոչ պակաս կարևոր ցուցանիշ է կավային և փոշենման մասնիկների պարունակությունը, որոնք կարող են լինել կոշտուկների, հատիկների վրայի թաղանթի և փոշիացած տեսքով: Կավային և փոշենման մասնիկների, ինչպես նաև օրգանական նյութի պարունակությունների որոշումը նպատակահարմար է իրականացնել բոլոր փորվածքների համար: Նմուշների սահմանափակ քանակությամբ սահմանվում է մանր մասնիկների պարունակությունն` ըստ չափամասերի:

38. Կոպճավազային հումքի մաղումը չափամասերի պետք է ենթարկվի պարտադիր վերստուգման, ինչի համար իրականացվում է վերստուգիչ մաղում` ծածկագրված նմուշների ընդհանուր քանակի 5-10%-ի համար: Դա կատարվում է այն լաբորատորիայում, որտեղ անց են կացվել հատիկային անալիզները: Արդյունքների տարամիտությունները չպետք է գերազանցեն վերցված կշռուկի ±1%-ը:

39. Քվարցային և չափազանց մանրահատիկ (тощий) կաղապարման ավազների համար որոշվում է գազանցիկությունը, իսկ կիսապարարտ և պարարտ (жирный) ավազների համար` ամրությունը խոնավ վիճակում: Այս ցուցանիշները պետք է որոշվեն ինչպես շարքային նմուշներով` ամբողջ օգտակար ստվարաշերտի մակնիշային կազմի որոշման համար, այնպես էլ միավորված (խմբային) նմուշներով, որոնք բնութագրում են ավազները հանութային հզորությամբ:

40. Ավազների միներալային կազմը չի նորմավորվում ստանդարտներով և հատուկ տեխնիկական պայմաններով, սակայն ունի մեծ նշանակություն` հումքի որակական բնութագրի և պիտանիության գնահատման համար` ըստ օգտագործման առանձին ուղղությունների (հատկապես ապակու արտադրության համար):

1) Միներալաբանական հետազոտությունների արդյունքում որոշվում է ավազների միներալային կազմը ամբողջությամբ և ըստ չափամասերի ու տրվում է առանձին միներալների բաշխվածության քանակական գնահատականը:

2) Կաղապարման ավազների համար ուսումնասիրվում են քվարցի հատիների ձևը, դրանց հղկվածությունը, անկյունավորությունը: Հատուկ ուշադրություն է պետք դարձնել վնասակար խառնուրդների միներալային ձևերի սահմանմանը և դրանց բաշխվածության բնույթին (հատիկների վրայի թաղանթի տեսքով, առանձին հատիկների կամ դրանց կույտերի տեսքով և այլն):

41. Գլաքարերի ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումներն իրականացվում են միայն այն չափամասերի համար, որոնց արդյունահանումը և վերամշակումը որպես խիճ` տնտեսապես նպատակահարմար է: Սովորաբար դրանք լինում են 400-500 մմ չափամասերը: Գլաքարերի նմուշները այդ փորձարկումների համար վերցվում են նույն փորվածքներից, որոնցից վերցվել էին ավազի և կոպճի նմուշները: Նմուշարկվում են ապարների բոլոր հիմնական տեսակները, ինչպես նաև այն ապարները, որոնք ամրության տեսակետից կասկածելի են: Ճանապարհաշինարարության նպատակներով գլաքարակոպճային հանքավայրի հումքի օգտագործման դեպքում, ինչպես նաև դրա (հումքի) համալիր գնահատման համար, լրացուցիչ փորձարկվում է նաև կոպճի և գլաքարի` 50-150 մմ խոշորությամբ ստացված խիճը:

42. Ավազի և կոպճի քիմիական, միներալային, հատիկային կազմերի և ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների ուսումնասիրման արդյունքում պետք է առանձնացվեն հանքավայրի հումքի բնական տարատեսակները, նշվեն օգտակար հանածոյի հնարավոր արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը և որոշվի դրանց հարստացման անհրաժեշտությունը: Հումքի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի և տեսակների վերջնական առանձնացումն իրականացվում է տեխնոլոգիական ուսումնասիրությունների արդյունքում:

43. Ավազի և կոպճի տեխնոլոգիական հատկությունները ուսումնասիրվում են լաբորատոր և կիսաարդյունաբերական պայմաններում: Արդյունաբերական պայմաններում հումքի վերամշակման առկա փորձի դեպքում թույլատրվում է լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքներով հաստատված նմանակման օգտագործումը:

1) Բացի լրիվ և կրճատ հետազոտություններից, հնարավոր են նաև հատուկ փորձարկումներ, օրինակ, կոպիճը բետոնում, որը, որպես կանոն, փորձարկվում է նույն հանքավայրի ավազի հետ համատեղ:

44. Ուսումնասիրվող հումքի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի լաբորատոր կամ խոշորալաբորատոր փորձարկումներն իրականացվում են այն նմուշներով, որոնք կազմվում են համապատասխան բնական տարատեսակներից` հանքավայրի (տեղամասի) միջինին համեմատական հարաբերակցությամբ: Այդ նմուշները վերցվում են առանձին` նստվածքի կոպճային և ավազային մասերից: Կոպճի նմուշները կազմվում են յուրաքանչյուր չափամասից նյութի վերցման միջոցով այնպիսի քանակներով, որոնք համեմատական են ավազակոպճային ապարների զանգվածում այդ չափամասերի պարունակություններին և ապահովում են պահանջվող զանգվածով նմուշի ստացումը:

1) Լաբորատոր տեխնոլոգիական փորձարկումների համար հումքի յուրաքանչյուր արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպից վերցվում են մեկ-երկու, երբեմն ավելի նմուշներ: Տեխնոլոգիական նմուշների զանգվածը համաձայնեցվում է փորձարկումներ իրականացնող լաբորատորիայի հետ:

45. Տեխնոլոգիական փորձարկումները կիսաարդյունաբերական պայմաններում կատարվում են. ավազներից սիլիկատային աղյուսի պատրաստման համար, փոշենման և նրբադիսպերս ավազներից ավազակրաքարային բլոկների արտադրության համար, ապակու արտադրության համար կիրառվող` երկաթի բարձր պարունակությամբ ավազների գնահատման դեպքում (դրանց հարստացման հնարավորությունը պարզելու նպատակով) և նոր հետախուզվող ցածր որակի կաղապարման ավազների հանքավայրերի գնահատման ժամանակ:

1) Կիսաարդյունաբերական փորձարկումների համար նմուշները վերցվում են հետախուզահորերից կամ բոլորահորերից, իսկ օգտակար ստվարաշերտի նշանակալի հզորության կամ տեղադրման խորության դեպքում` հորատանցքերի (երեք-հինգ հատ) փնջից` համախառն եղանակով, հաշվի առնելով մշակման հորիզոնները: Համախառն նմուշի զանգվածը որոշվում է փորձարկումներ իրականացնող կազմակերպության համաձայնությամբ: Կիսաարդյունաբերական փորձարկումների համար նախատեսվող նմուշների քանակը որոշվում է` կախված օգտակար ստվարաշերտի նյութական կազմի հաստատունությունից և հանքավայրի չափերից:

46. Տեխնոլոգիական նմուշները պետք է լինեն բնութագրական, այսինքն` քիմիական, հատիկային կազմերով, ֆիզիկական և այլ հատկություններով համապատասխանեն կոպճավազային և ավազային հումքի տվյալ տեխնոլոգիական տիպի միջին կազմին:

1) Ոչ կոնդիցիոն նրբաշերտերը, ինչպես նաև այլ ապարների նրբաշերտերն ու տարբեր ներառուկները, որոնք չեն կարող առանձնացվել հանույթի ժամանակ, պետք է ընդգրկվեն տեխնոլոգիական նմուշի կազմի մեջ:

2) Նմուշների վերցման ժամանակ պետք է հաշվի առնվի հումքի որակի փոփոխականությունն ըստ տարածման և խորության այնպես, որպեսզի օգտակար հանածոյի տարածման ամբողջ մակերեսում ապահովվի օգտակար հանածոյի տեխնոլոգիական հատկությունների բնութագրի լրիվությունը:

47. Օգտակար հանածոյի նյութական կազմը և տեխնոլոգիական հատկությունները պետք է ուսումնասիրվեն արդյունաբերական նշանակություն ունեցող բաղադրիչների համալիր կորզմամբ դրա վերամշակման տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար բավարար ելակետային տվյալների ստացումն ապահովող մանրամասնությամբ:

48. Ծավալային զանգվածը պետք է որոշել օգտակար հանածոյի յուրաքանչյուր տիպի ու տեսակի համար: Ավազների և կոպճավազային ապարների ծավալային զանգվածը որոշվում է բնամասերում: Բնամասերի չափերը կախված են օգտակար ստվարաշերտի կառուցվածքից և, սովորաբար, տատանվում են 1-3 մ3-ի սահմաններում: Ծավալային զանգվածի հետ միաժամանակ նույն նյութի համար որոշվում են փխրեցման գործակիցը և ապարների բնական խոնավությունը, ինչպես նաև ավազի և կոպճի առանձին չափամասերի ծավալային զանգվածները` փխրեցված վիճակում: Այդ պարամետրերը պետք է որոշվեն ոչ միայն հումքի տարբեր տիպերի, այլ նաև հանքավայրի տարբեր տեղամասերի և հորիզոնների համար: Ծավալային զանգվածի, խոնավության և փխրեցման գործակցի որոշման համար վերցված նմուշները պետք է բնութագրվեն նաև միներալաբանական տեսակետից:

1) Ծավալային զանգվածի որոշման հավաստիությունը պետք է պարբերաբար ստուգվի ըստ բոլոր գործողությունների (վերցնում, չափում, կշռում և հաշվարկներ):

2) Կոպճի և ավազի մի քանի չափամասերի առանձնացմամբ մշակվող կոպճավազային հանքավայրերի համար որոշվում է նաև յուրաքանչյուր չափամասի ելքը (ծավալը) փխրեցված վիճակում, որը կարող է ստացվել 1 մ3 խիտ լեռնային զանգվածի արդյունահանման ժամանակ:

49. Ջրաերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն հիմնական ջրատար հորիզոնները, որոնք կարող են մասնակցել հանքավայրի ջրակալմանը, բացահայտվեն առավել ջրահեղված տեղամասերն ու գոտիները: Յուրաքանչյուր ջրատար հորիզոնի համար հարկավոր է սահմանել դրա հզորությունը, քարաբանական կազմը, ջրհավաքի տիպերը, սնման պայմանները, կապը` այլ ջրատար հորիզոնների և մակերևութային ջրերի հետ, ստորգետնյա ջրերի մակարդակը և այլ պարամետրեր, որոնք անհրաժեշտ են լեռնային փորվածքներ հնարավոր ջրհոսքերի հաշվարկման ու ջրիջեցման և ցամաքուրդային միջոցառումների մշակման համար: Պետք է ուսումնասիրվեն հանքավայրի ջրահեղմանը մասնակցող ջրերի քիմիական կազմը, մանրէաբանական վիճակը, դրանց ագրեսիվությունը` բետոնի, մետաղների և պոլիմերների նկատմամբ, դրանցում օգտակար բաղադրիչների և վնասակար խառնուրդների պարունակությունը, գնահատվեն ջրամատակարարման համար այդ ջրերի օգտագործման կամ դրանցից թանկարժեք բաղադրիչների կորզման հնարավորությունը, ինչպես նաև դրանց ցամաքուրդի ազդեցությունը` հանքավայրի շրջանում գործող ջրհանների վրա, տրվեն առաջարկություններ` հետագայում անհրաժեշտ հատուկ որոնողական (հետազոտական) աշխատանքների վերաբերյալ:

50. Ինժեներաերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն. Ավազի և կոպճի, պարփակող ու ծածկող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, որոնք բնութագրում են դրանց ամրությունը բնական և ջրահագեցած վիճակում, ապարների քարաբանական և միներալային կազմը, դրանց շերտավորությունը և այլ առանձնահատկություններ, ինչպես նաև սողանքների, սելավների, ձնահյուսերի և այլ ֆիզիկաերկրաբանական երևույթների առաջացման հնարավորությունը, որոնք կարող են բարդացնել հանքավայրի մշակումը:

 1) Առավել մանրամասնորեն հարկավոր է ուսումնասիրել բացհանքերի կողերի կայունությունը որոշող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները և մարդու առողջության վրա` ապարների կազմի ազդեցությունը: Այդ հետազոտությունների ծավալները և մեթոդիկան որոշվում են հանքավայրի կոնկրետ երկրաբանական և լեռնաերկրաբանական առանձնահատկություններով: Շրջանում նմանատիպ ջրաերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական պայմաններով շահագործվող հանքավայրերի առկայության դեպքում` հետախուզվող տարածքի բնութագրման համար հարկավոր է օգտագործել լեռնային փորվածքների ջրակալման աստիճանի և ինժեներաերկրաբանական պայմանների, ինչպես նաև դրանց չորացման համար իրականացվող միջոցառումների վերաբերյալ տվյալները:

51. Ջրաերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական, լեռնաերկրաբանական, և այլ բնական պայմանները պետք է ուսումնասիրվեն հանքավայրի մշակման նախագծի կազմման համար անհրաժեշտ ելակետային տվյալների ստացումն ապահովող մանրամասնությամբ:

52. Պետք է տրվի օգտակար հանածոյի արդյունահանման և վերամշակման ապագա ձեռնարկության պահանջմունքները բավարարող տնտեսական, խմելու և տեխնիկական ջրամատակարարման հնարավոր աղբյուրների գնահատականը:

53. Պետք է տրվի ավազի և կոպճի ճառագայթահիգիենիկ գնահատականը: Ապարների բարձր ճառագայթային հատկությունների հաստատման դեպքում անհրաժեշտ է «Ճառագայթային անվտանգության նորմեր»-ին (ՆՌԲ-96 կամ ՆՌԲ-99) համապատասխան կատարել դրանց բաժանումը դասերի` ըստ ճառագայթաակտիվ նուկլիդների խտության:

54. Պետք է ցույց տրվեն այն տարածքների տեղադիրքը, որտեղ չկան օգտակար հանածոների հանքակուտակներ և, որտեղ պետք է տեղադրվեն արտադրական, բնակարանային-քաղաքացիական նշանակության օբյեկտները, դատարկ ապարների լցակույտերը: Ընդերքաբանական փորձաքննության ներկայացվող նյութերում պետք է տրվեն առաջարկություններ` ընդերքի պահպանման միջոցառումների մշակման, շրջակա միջավայրի աղտոտումը կանխելու, և հողերի վերականգնման (ռեկուլտիվացիայի) վերաբերյալ: Հողերի վերականգնման հետ կապված հարցերի լուծման համար հարկավոր է որոշել հողային ծածկույթի հզորությունը, տվյալներ բերել ագրոքիմիական հետազոտությունների, մակաբացման ապարների թունավորության և դրանց վրա բուսական ծածկույթի ձևավորման հնարավորության վերաբերյալ:

55. Պարփակող և ծածկող ապարներում ինքնուրույն հանքակուտակներով հանդես եկող այլ օգտակար հանածոները պետք է ուսումնասիրվեն այնպիսի մանրամասնությամբ, որպեսզի հնարավոր լինի որոշել դրանց արդյունաբերական արժեքը և օգտագործման հնարավոր ոլորտները:

 

4. ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿՄԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

56. Ավազի և կոպճի պաշարների հաշվարկն իրականացվում է Դասակարգման պահանջներին համապատասխան:

57. Պաշարների հաշվարկման ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն ավազի և կոպճի հանքավայրերին հատուկ հետևյալ լրացուցիչ պայմանները:

1) A կարգի պաշարները հաշվարկվում են նոր հետախուզված 1-ին խմբին վերագրվող հանքավայրերում` հետախուզական փորվածքների եզրագծերում, 2-րդ խմբին վերագրվող հանքավայրերում` լեռնաշահագործական աշխատանքների ու հորատանցքերի եզրագծերում, որոնց տվյալներով` հետախուզահատույթների և անալիզների բավարար քանակով, հուսալիորեն որոշված են հանքակուտակների հզորություններն ու ավազի և ավազակոպճային ապարների որակը: Ավազի ու ավազակոպճային ապարների առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի, տեսակների ու մակնիշների տարածական տեղադիրքը պետք է սահմանված լինի այնպես, որպեսզի բացառվեն դրանց եզրագծման ուրիշ տարբերակներ, կոպճի և գլաքարերի նախատեսվող ուղղությամբ կիրառման դեպքում որոշված է դրանց պարունակությունը, ելքը և չափայնությունը:

2) B կարգի պաշարները հաշվարկվում են նոր հետախուզված 1-ին և 2-րդ խմբերին վերագրվող հանքավայրերում` հետախուզական փորվածքների եզրագծերում, իսկ 1-ին խմբին վերագրվող հանքավայրերում` նաև երկրաբանորեն հիմնավորված արտարկման գոտում, որի լայնությունն ըստ անկման և տարածման չպետք է գերազանցի փորվածքների միջև եղած` B կարգի պաշարների համար ընդունված հեռավորությունը: Ավազի ու ավազակոպճային ապարների առանձնացված արդյունաբերական տիպերի տարածական տեղադիրքը պետք է ուսումնասիրված լինի այնպես, որպեսզի հնարավոր լինեն դրանց տեղադրման պայմանների և հանքավայրի (տեղամասի) կառուցվածքի վերաբերյալ պատկերացումների վրա էականորեն չազդող եզրագծման ուրիշ տարբերակներ:

ա. Առանձին մակնիշների, տեսակների և դասերի ավազների ելքը` ապակու և կաղապարման հումքի հանքավայրերի համար կարող է գնահատվել վիճակագրորեն: Կոպճի և գլաքարերի պարունակությունը, դրանց ելքը և չափայնությունը 2-րդ խմբի հանքավայրերում որոշվում է ավազակոպճային խառնուրդի մաղման տվյալներով, իսկ 1-ին խմբի հանքավայրերում ընդունվում է նմանակմամբ` ըստ հանքավայրի A կարգով հետախուզված պաշարների:

3) C1 կարգի պաշարները հաշվարկվում են հետախուզական փորվածքների եզրագծերում` ներառելով երկրաբանորեն հիմնավորված արտարկման գոտին, որի լայնությունն ըստ անկման և տարածման չպետք է գերազանցի փորվածքների միջև եղած` C1 կարգի պաշարների համար ընդունված հեռավորությունը: Ավազի և ավազակոպճային ապարների առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի պաշարների հարաբերակցությունը, ինչպես նաև տարբեր տեսակների, մակնիշների ու դասերի ավազների ելքը որոշվում է վիճակագրորեն: Կոպճի և գլաքարերի նախատեսվող ուղղությամբ օգտագործման դեպքում, դրանց պարունակությունը, ելքը և չափայնությունը որոշվում է նմանակմամբ` ըստ հանքավայրի ավելի լավ հետախուզված մասերի:

57. Յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում արտարկման գոտու լայնությունը բոլոր կարգերի պաշարների համար պետք է հիմնավորված լինի փաստացի նյութերով: Չի թույլատրվում կատարել արտարկում` շերտերի սեպացման և տրոհման, ավազակոպճային ապարների որակի ու մշակման լեռնաերկրաբանական պայմանների վատթարացման ուղղությամբ:

58. Ապակու հումքի, խեցեգործական և կաղապարման ավազների, ինչպես նաև սիլիցիումի կարբիդի արտադրության համար օգտագործվող ավազների հանքավայրերում իրականացվում է ընդհանուր պաշարների գնահատում` հանքավայրի երկրաբանական սահմաններում: Ավազի և կոպճի հանքավայրերում, որոնցում չի նախատեսվում վերը նշված ուղղություններով դրանց օգտագործում, այդպիսի գնահատում կարելի է չիրականացնել: P1 կարգի կանխատեսումային ռեսուրսների քանակական գնահատումն իրականացվում է միայն ապակու հումքի, խեցեգործական և կաղապարման ավազների, ինչպես նաև սիլիցիումի կարբիդի արտադրության համար օգտագործվող ավազների հանքավայրերում:

59. Շահագործվող հանքավայրերում պաշարների հաշվարկման և դրանք այս կամ այն կարգին վերագրման, արտարկման գոտու լայնության հիմնավորման ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն մշակման ընթացքում` օգտակար հանածոյի ձևաբանության, տեղադրման պայմանների, հզորության և որակի վերաբերյալ ստացված փաստացի տվյալները: Անհրաժեշտ է կատարել պաշարների հաշվարկային պարամետրերի և հանքավայրի կառուցվածքի երկրաբանական առանձնահատկությունների վերաբերյալ փաստացի ու հետախուզական տվյալների համադրում: Վերջինիս արդյունքների վերլուծության ժամանակ անհրաժեշտ է գնահատել շահագործման տվյալների հավաստիությունը, սահմանել առանձին հաշվարկային պարամետրերի (պաշարների հաշվարկման մակերեսներ, մարմինների հզորություններ, որակական ցուցանիշներ, ծավալային զանգվածներ և այլն) փոփոխությունները, դիտարկել մանրազնին հետախուզման և պաշարների հաշվարկման ընդունված մեթոդիկայի համապատասխանությունը` հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին ու դրա (մեթոդիկայի) ազդեցությունը հաշվարկային պարամետրերի որոշման հավաստիության վրա:

1) Այն հանքավայրում, որտեղ չեն հավաստվել օգտակար հանածոյի պաշարները կամ որակը, հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրումը, ինչպես նաև տարամիտության պատճառների վերլուծությունը պետք է կատարվի հանքավայրը հետախուզած և շահագործող կազմակերպությունների հետ համատեղ:

 

5. ԳԵՏԱՈՂՈՂԱՏԱՅԻՆ ՏԻՊԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐՈՒՄ ԱՎԱԶԻ (ԱՎԱԶԱԿՈՊՃԱՅԻՆ, ԱՎԱԶԱԿՈՊՃԱԳԼԱՔԱՐԱՅԻՆ ԽԱՌՆՈՒՐԴՆԵՐԻ) ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՎՈՂ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԵՏԱԽՈՒԶՄԱՆ, ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԵՎ ՀԱՇՎԱՐԿՄԱՆ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

60. Սույն գլխի դրույթները տարածվում է գետերի ողողատներում գտնվող հանքավայրերի (ողողատային տիպի հանքավայրեր) վրա, որոնց պաշարները պարբերաբար ընթացող վարարումների արդյունքում այս կամ այն չափով վերականգնվում են:

61. Ողողատային տիպի հանքավայրերի վերականգնվող պաշարները, դասվում են C1 կարգի և, որպես կանոն, գնահատվում ու հաստատվում են երկու փուլով՝ երկրաբանահետախուզական աշխատանքների և արդյունահանման գործընթացն ուղեկցող դիտարկումների արդյունքներով:

62. Ողողատային տիպի հանքավայրերում երկրաբանահետախուզական աշխատանքներն իրականացվում են ստատիկ պաշարներով բնութագրվող դարավանդային հանքավայրերի հետախուզման համար կիրառվող մեթոդներով ու միջոցներով՝ բացառությամբ սույն հավելվածի 17-րդ կետի աղյուսակ 1-ի «1-2» հանքավայրի խմբի համար սահմանված հետախուզական ցանցի խտության:

(62-րդ կետը լրաց. 04.08.22 N 11-Ն)

63. Ողողատային տիպի հանքավայրերի վերականգնվող պաշարների գնահատականը տրվում է դրանց ընդհանուր և տեսակարար ստատիկ պաշարների (համապատասխանաբար Qս, հազ.մ3 և qս, հազ.մ3/հա) ու վերջիններիս վերականգնման գործակցի (Kվ անգամ/տարի) արտադրյալով՝ Qվ = Qս x Kվ հազ.մ3/տարի, qվ = qս x Kվ, հազ.մ3/հա x տարի:

64. Տեսակարար ստատիկ պաշարները որոշվում են ընդհանուր ստատիկ պաշարների և հանքավայրի մակերեսի (S, հա) հարաբերությամբ՝ qս= Qս:S, հազ.մ3/հա:

65. Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների արդյունքներով վերականգնվող պաշարների գնահատման (1-ին փուլ) համար դրանց վերականգնման գործակիցն ընդունվում է տվյալ գետում տարվա ընթացքում տեղի ունեցող վարարումների թվին հավասար, ինչը համապատասխանում է պաշարների վերականգնման առավելագույն հնարավոր ինտենսիվությանը: Նշված ձևով գնահատված պաշարները դասվում են C1 կարգի:

66. Ողողատային տիպի հանքավայրերի պաշարների հաշվարկման նյութերը պետք է պարունակեն նաև պաշարների վերականգնման դինամիկայի գնահատականին նվիրված բաժին:

67. Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների արդյունքներով հաստատված վերականգնվող պաշարները, ընդերքօգտագործողի ցանկությամբ ու նախաձեռնությամբ, կարող են վերահաշվարկվել և վերահաստատվել (2-րդ փուլ):

68. Պաշարների վերահաշվարկն ու վերահաստատումն իրականացվում են առնվազն երեք տարվա ընթացքում պետական երկրաբանամարկշեյդերական վերահսկողության ներքո կատարված դիտարկումների արդյունքում՝ պաշարների վերականգնման ճշգրտված գործակցի կիրառմամբ:

69. Պաշարների վերահաստատման փուլում ընդերքաբանական փորձաքննության ներկայացվող նյութերը պետք է պարունակեն 1-ին փուլում ներկայացված նյութերի համառոտագիրը և համալրվեն պաշարների վերականգնման գործակցի ճշգրտված մեծությունը հիմնավորող առաջնային երկրաբանամարկշեյդերական փաստագրման նյութերի կրկնօրինակներով ու վերականգնվող պաշարների ճշգրտված հաշվարկով:

1) Այս նյութերը հավելվում են հանքավայրի պաշարների վերահաստատման վերաբերյալ լիազոր մարմնի կողմից ընդունված որոշմանը:

 

6. ՀԵՏԱԽՈՒԶՎԱԾ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ՅՈՒՐԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ

 

70. Ավազի և կոպճի հետախուզված հանքավայրերի նախապատրաստվածությունը արդյունաբերական յուրացման համար որոշվում է Դասակարգման 44-րդ կետին համապատասխան:

 

 7. ԱՎԱԶԻՑ ԵՎ ԿՈՊՃԻՑ ՍՏԱՑՎՈՂ ԻՐԵՐԻ ԵՎ ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՈՐԱԿԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

71. Ավազից և կոպճից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմանների անվանացանկը բերված է աղյուսակ 2-ում:

(հավելվածը լրաց., փոփ. 04.08.22 N 11-Ն)

 

Հավելված N 4 ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի օգոստոսի 11-ի N 06-Ն հրամանի

 

ՀՐԱՀԱՆԳ

ՊՂՆՁԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ

 

1. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

 

1. Պղնձի հանքավայրերի պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգով (այսուհետ՝ Հրահանգ) կանոնակարգվում են պղնձի հանքավայրերի (տեղամասերի, հանքերևակումների) երկրաբանահետախուզական համալիր աշխատանքները:

2. Հրահանգով սահմանվում են պղնձի հանքավայրերի ուսումնասիրմանը ներկայացվող հիմնական պահանջները, որոնց իրականացումը կապահովի երկրաբանահետախուզական աշխատանքների տարբեր փուլերում (որոնողագնահատանքային աշխատանքներ, նախնական ու մանրազնին հետախուզում) և հանքավայրերի շահագործման ժամանակ (լրահետախուզում և շահագործական հետախուզում) կատարվող աշխատանքների բնույթին համարժեք այնպիսի երկրաբանական տեղեկատվության ստացումը, որը հնարավորություն կտա այդ աշխատանքների արդյունքներով իրականացնել հանքավայրերի (տեղամասերի, հանքերևակումների) արդյունաբերական գնահատում և վճիռ ընդունել հետախուզման հաջորդ փուլերին անցնելու, մանրազնին հետախուզված հանքավայրերը արդյունաբերական յուրացման նախապատրաստելու և շահագործվող հանքավայրերը վերագնահատելու համար:

3. Մանրազնին հետախուզված և վերագնահատված շահագործվող հանքավայրերի ուսումնասիրվածության աստիճանը որոշվում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2013 թ. մարտի 14-ի N 274-Ն որոշմամբ հաստատված «Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի պաշարների և կանխատեսումային պաշարների դասակարգման» (այսուհետև` Դասակարգում) պահանջներին համապատասխան։

4. Ընդերքաբանական փորձաքննության ներկայացվող նյութերի բովանդակությանը ներկայացվող պահանջները սահմանված են Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2021 թվականի մայիսի 3-ի թիվ 04-Ն հրամանով:

5. Որոնողագնահատանքային և նախնական հետախուզման աշխատանքների փուլերում հանքավայրերի ուսումնասիրվածության աստիճանը որոշվում է Դասակարգման հիմնական դրույթներին և կոնդիցիաների հիմնավորման պահանջներին համապատասխան՝ այդ աշխատանքների արդյունքներով համապատասխանաբար գնահատանքային կոնդիցիաների հիմնավորմամբ տեխնիկատնտեսական նկատառումների (ՏՏՆ) և նախնական կոնդիցիաների հիմնավորմամբ տեխնիկատնտեսական զեկույցների (ՏՏԶ) կազմմամբ:

6. Անկախ սեփականության ձևերից և երկրաբանահետախուզական ու շահագործական աշխատանքների ֆինանսավորման աղբյուրներից, պարտադիր կարգով պետական ընդերքաբանական փորձաքննության են ներկայացվում մանրազնին և շահագործական կոնդիցիաների ՏՏՀ-ներն ու պաշարների հաշվարկման նյութերը, ինչպես նաև պետական բյուջեի միջոցների հաշվին ուսումնասիրված օբյեկտների ՏՏՆ-երը և ՏՏԶ-ները:

7. Ընդերքօգտագործողների միջոցների հաշվին հանքավայրում երկրաբանահետախուզական աշխատանքների իրականացման դեպքում ՏՏՆ-երը՝ գնահատանքային և ՏՏԶ-ները՝ նախնական կոնդիցիաներով կարող են մշակվել ներդրողի ցանկությամբ ու միջոցներով՝ ռիսկի աստիճանի նվազեցման նպատակով և ընդերքօգտագործողի ներկայացմամբ քննարկվել պետական փորձաքննություն իրականացնող մարմնի կողմից:

8. Պղինձը դեղնակարմրավուն, 8.94 գ/սմ3 խտությամբ (կախված մետաղի մաքրությունից բնորոշ է խտության փոփոխությունը), բարձր էլեկտրա և ջերմահաղորդականությամբ ու հակակոռոզիոն դիմադրողականությամբ օժտված, ճնշման ներքո տաք և սառը վիճակում հեշտ մշակվող, ցինկի, ալյումինի, նիկելի, երկաթի, մանգանի, կապարի, բերիլիումի, սիլիցիումի և այլ տարրերի հետ արժեքավոր հատկություններ ունեցող համաձուլվածքներ (իր համաձուլվածքների հետ լայնորեն օգտագործվում է արդյունաբերության կարևորագույն ոլորտներում՝ էլեկտրոտեխնիկայի, մեքենաշինության, շինարարության մեջ, ռազմական գործում, բժշկական և կենցաղային սարքերի ու սարքավորումների, գեղարվեստական իրերի և դրամի պատրաստման համար) կազմող, խալկոֆիլային տարրերի խմբին պատկանող, երկրակեղևում 0.0047% պարունակությամբ, արդյունաբերական նշանակությամբ հանքավայրերում մեծամասամբ սուլֆիդային միացությունների տեսքով հանդիպող տարր է, որի համաշխարհային պաշարների և արդյունահանման մոտ 90%-ը բաժին է ընկնում 4 սուլֆիդային միներալների (խալկոպիրիտ, բորնիտ, խալկոզին և կուբանիտ), և որը արտադրության ու սպառման մակարդակով երկաթից ու ալյումինից հետո աշխարհում գրավում է 3-րդ տեղը և պարունակվում է 200-ից ավելի պղնձի միներալներում, որոնցից միայն 15-ն ունեն արդյունաբերական նշանակություն (աղյուսակ 1):

 

Աղյուսակ 1

 

Արդյունաբերական նշանակություն ունեցող պղնձի միներալները

 

Միներալների անվանումները	Քիմիական կազմը (բանաձևը)	Պղնձի պարունակություն, %	Խտություն, գ/սմ3
Խալկոպիրիտ	CuFeS2	34,5	4,1-4,3
Բորնիտ	Cu5FeS4	52-65	4,9-5,21
Խալկոզին	Cu2S	79,8	5,5-5,8
Կուբանիտ	CuFe2S3	22-24	4,0-4,2
Խունացած հանքաքարեր	3Cu2S3(Sb, As)2S3	22-53	4,0-5,1
Էնարգիտ	Cu3AsS4	48,3	4,4-4,5
Կովելլին	CuS	66,5	4,6-4,7
Մալախիտ	CuCO3 ∙ Cu(OH)2	57,4	3,9-4,1
Ազուրիտ	2CuCO3 ∙ Cu(OH)2	55,3	3,7-3,9
Քրիզոկոլլա	CuSiO3 ∙ 2H20	32,8-40,3	2,0-2,3
Բրոշանտիտ	CuSO4 ∙ 3Cu(OH)2	56,2	3,8-3,9
Ատակամիտ	CuCl3 ∙ 3Cu(OH)2	59,5	3,7-3,8
Կուպրիտ	Cu2O	88,8	5,8-6,1
Տենորիտ	CuO	79,9	5,8-6,4
Բնածին պղինձ	Cu	88-100	8,5-8,9

9․ Արտադրվող պղնձի մինչև 50%-ը օգտագործվում է էլէկտրատեխնիկական արդյունաբերության մեջ՝ հաղորդալարերի, ջերմահաղորդիչների, սառնարանների դետալների, վակուումային սարքավորումների արտադրության համար։ Սակայն պղնձի 40%-ը ծախսվում է ցինկի, անագի, ալյումինի, նիկելի, երկաթի, մանգանի, բերիլիումի, սիլիցիումի և այլ էլեմենտների հետ համաձուլվածքներում։ Պղնձի, ցինկի հետ ամենահայտնի համաձուլվածքն է արույրը, անագի, ալյումինի, սիլիցիումի և բերիլիումի հետ՝ բրոնզը, նիկելի և ցինկի հետ՝ կուպրոնիկել (մելքիոր), նիկելի և մանգանի հետ՝ նիկելին, կոնստանտան և մանգանին։ Նշված համաձուլվածքները լայնորեն օգտագործվում են էլեկտրատեխնիկայում, մեքենաշինության մեջ, ավիացիայի, նավաշինարարության և սարքաշինության ոլորտներում, վիրաբուժական գործիքների, տնտեսական առարկաների, գեղազարդային իրերի, ինչպես նաև դրամահատման համար։ Պղնձի աղերը կիրառվում են որպես միկրոպարարտանյութ բույսերի վնասատուների և հիվանդությունների դեմ պայքարի համար, ինչպես նաև կաշվե և տեկստիլ արդյունաբերությանում։

10. Պղնձի հանքաքարերը, հիմնականում, համալիր են (պղնձի միներալների հետ մեկտեղ սովորաբար առկա են երկաթի, ցինկի, կապարի, մոլիբդենի, հաճախ մկնդեղի (արսենիումի) և ծարիրի (անտիմոնիտի) միներալները), պարունակում են վերամշակման ժամանակ որոշ չափով կորզվող ոսկի, արծաթ, սելեն, թելուր, որոշ դեպքերում նաև ռենիում, կադմիում, գերմանիում, ինդիում, թալլիում, կոբալտ և այլ տարրեր: Կորզվող ուղեկից բաղադրիչների (ծծումբ, ցինկ, մոլիբդեն, կապար, ազնիվ և հազվագյուտ մետաղները) արժողությունը պետք է հաշվի առնել պղնձի հետ մեկտեղ՝ հանքավայրի երկրաբանատնտեսագիտական գնահատման և կոնդիցիաների պարամետրերի հաշվարկման ժամանակ:

11․ Այն հանքավայրերը, որոնք ներկայացված են համալիր հանքաքարերով, ընդ որում հիմնական արդյունաբերական նշանակություն ունեցող նիկելի, կապարի, ցինկի, մոլիբդենի, երկաթի, անագի, վոլֆրամի, ոսկու, բիսմութի հետ մեկտեղ պղինձը հաճախ հանդիսանում է կարևոր ուղեկից կորզվող բաղադրիչ, երկրաբանահետախուզական համալիր աշխատանքները կանոնակարգվում են համալիր հանքաքարերում առկա հիմնական մետաղի հանքավայրերի պաշարների դասակարգման կիրառման հրահանգներով:

12. Պղնձի հանքաքարերն ըստ որակի պայմանականորեն ստորաբաժանվում են․ չափազանց հարուստ՝ պղնձի 3-5% և ավելի պարունակությամբ, հարուստ՝ պղնձի 2%-ից մինչև 3% պարունակությամբ (պղնձապորֆիրային հանքավայրերի հանքաքարերի համար 1%-ից ավելի), միջին որակի (շարքային)՝ պղնձի 1%-ից մինչև 2% պարունակությամբ (պղնձապորֆիրային հանքավայրերի հանքաքարերի համար 0․2-0.4%-ից 1%), աղքատ՝ պղնձի 0.7%-ից մինչև 1% (պղնձապորֆիրային հանքավայրերի հանքաքարերի համար 0.2%-ից ցածր): Ըստ օքսիդացման աստիճանի պղնձի հանքաքարերը լինում են սուլֆիդային, խառը և օքսիդացած: Հանքաքարի տեսակը որոշվում է դրանում օքսիդացված պղնձի տոկոսային պարունակությունից․ սուլֆիդայինին են վերագրվում այն հանքաքարերը որոնցում օքսիդացված պղինձը կազմում է մինչև 10%, խառը հանքաքարերին են վերագրվում 11-ից 50% օքսիդացած պղնձի պարունակությամբ հանքաքարերը, օքսիդացածներին են վերագրվում 50%-ից ավելի օքսիդացած պղնձի պարունակությամբ հանքաքարերը։ Ընդ որում յուրաքանչյուր հանքավայրի համար այդ ցուցանիշը ճշգրտվում է տեխնոլոգիական հետազոտությունների գործընթացում (օրինակ՝ Ուդոկանի հանքավայրի համար մշակվել են այլ սահմաններ․ սուլֆիդային են այն հանքաքարերը, որոնք պարունակում են մինչև 30% պղնձի օքսիդացած միներալներ, 31-70%՝ խառը և 70%-ից ավելի՝ օքսիդացած):

 

2. ՊՂՆՁԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ

 

13. Պղնձի հանքավայրերը ստորաբաժանվում են բնածին (երկրակեղևում համալիր գործընթացների հետևանքով) և տեխնածին (հանքային հումքի արդյունահանման ու վերամշակման տեխնոլոգիական գործունեության արդյունքում ձևավորված) հանքավայրերի։

14․ Ըստ առաջացման պայմանների պղնձի բնածին հանքավայրերը վերագրվում են թվով վեց հիմնական արդյունաբերական տիպերի (աղյուսակ 2).

 

Աղյուսակ 2

 

Պղնձի հանքավայրերի հիմնական արդյունաբերական տիպերը

 

Հանքավայրի արդյունա-բերական տիպերը	Հանքային մարմինների կառուցվածքա-ձևաբանական տեսակները	Հանքաքարի առաջատար կազմվածքը	Հիմնական հանքային միներալները	Առավել բնորոշ ուղեկից բաղադրիչները	Հանքա-քարի որակը	Հանքավայրերի օրինակները
1	2	3	4	5	6	7
Պղինձնիկելային	ներդաշնակ շերտաձև հանքակուտակներ, ոսպնյակաձև և երակաձև հանքային մարմիններ	բնացանավոր, զանգվածային, փշրաքարային	պիրոտին, պենտլանդիտ, խալկոպիրիտ, կուբանիտ	Co, պլատինոիդ S, Au	հարուստ, միջին, աղքատ	Նորիլսկի և Պեչենգանսկու խմբեր (ՌԴ), Սեդբերի, Թոմսոնի շրջանի հանքավայրեր (Կանադա), Բուշվելդա, Կարրու (ՀԱՀ), Քամբալդա (Ավստրալիա)
Պղնձային ավազաքարեր և թերթաքարեր	շերտային, շերտաձև և ժապավենաձև հանքակուտակներ	նրբերակացանավոր, ցանավոր	խալկոպիրիտ, բորնիտ, խալկոզին	Ag, Re, Se, Te, Pb, Zn, Co, S	միջին, հարուստ	Ուդոկանի (ՌԴ), Ջեզկազգանի (ՂՀ), Մանսֆելդ (Գերմանիա), Լյուբլին-Սերոշովիցի (Լեհաստան), Հայնակ (Աֆղանստան), Զամբիայի և Զաիրի պղնձային գոտիները
Պղինձ-հրաքարային (կոլչեդանային)	Շերտաձև, ոսպնյակաձև հանքակուտակներ, երակներ	զանգվածային, զոլավոր, ցանավոր	պիրիտ, խալկոպիրիտ, սֆալերիտ, երբեմն պիրրոտին	Au, Ag, Zn, S, Pb, Se, Cd, Co, In, Te, Ge	միջին, հարուստ	Շամլուղի, Ալավերդու, (ՀՀ), Կրասնաուրալսկու, Ուչալինսկու, Գայսկու, Պոդոլսկու, Ուրուպսկու, Կիզիլ-Դերե (ՌԴ), Օուտոկումպու (Ֆինլանդիա), Ռիոտինտո (Իսպանիա), Մաունտ-Այզա (Ավստրալիա)
Պղինձ-պորֆիրային	շտոկվերկներ	նրբերակացանավոր, ցանավոր	խալկոպիրիտ, խալկոզին, մոլիբդենիտ, պիրիտ	Mo, Re, Au, Ag, Se, Te	աղքատ	Քաջարանի, Թեղուտի, Ագարակի, Այգեձորի (ՀՀ), Միխեևսկու (ՌԴ), Կալմակիրսկու, Դալնիի (Ուզբեկստան), Կոունրադի, Բոշեկուլի (ՂՀ), Էրդենտուին-Օբո (Մոնղոլիա), Կանադայի, ԱՄՆ-ի, Մեքսիկայի, Պանամայի, Պերուի, Չիլիի, Պապուա-Նոր Գվինեա, Իրանի հանքավայրերը
Սկառնային	շերտա և սյունաձև, բարդ ձևի հանքակուտակներ	զանգվածային, բնային, ցանավոր, նրբերակային	խալկոպիրիտ, մագնետիտ, բորնիտ, պիրրոտին, պիրիտ	Au, Ag, Fe, Co, Mo, Se, Te, S	միջին	Թուրինսկու խումբ (ՌԴ) Սայակսկու խումբ (ՂՀ), Մալկո-Տիրիովո (Բուլղարիա), Արևմտյան Բանատ, Ռեչկ (Հունգարիա), Էրնսբրե (Ինդոնեզիա), Բիսբի (ԱՄՆ)
Կվարց-սուլֆիդային (երակային)	հանքերակներ, երակային գոտիներ, երբեմն զուգակցված մետասոմատիտային հանքակուտակներով	զանգվածային, բնային, փշրաքարային, ցանավոր և նրբերակացանավոր	Խալկոպիրիտ, սֆալերիտ, պիրիտ	Au, Ag, Pb, Zn, Cd, Te, Se, Bi, Sb, Mo	միջին	Կապանի (ՀՀ), Չատիրկուլսկու (ՂՀ), Ռոսսեն (Բուլղարիա), Ռուդնյակի, Սլավինկի (Չեխիա), Բյուտ (ԱՄՆ)

15․ Պղինձ-նիկելային հանքավայրերը տեղադրված են հնագույն վահանների և պլատֆորմների պատյանների ակտիվացված շրջաններում, դրանք տարածականորեն և ծագումնաբանորեն կապված են մագնեզիումով հարստացված ներժայթքային ֆորմացիայի բազալտոիդային տարբերակված զանգվածների հետ, որոնք ունեն բնորոշ շերտային կառուցվածք: Ներժայթքման վերին ոչ հանքատար շերտը կազմված է կոնտամինացված (նստվածքային և մետամորֆային ապարներով աղտոտված մագմա) լեյկոկրատային գաբրոդոլերիտներից և գաբրոդիորիտներից, իսկ ստորին հանքատար շերտը՝ պիկրիտային, հաճախ տաքսիտային գաբրոդոլերիտներից։ Հանքատար ներժայթքումները բնութագրվում են սակավաթեք տեղադրմամբ և ունեն սուր հատող հպումներ պարփակող հրաբխանստվածքային ապարների շերտավորման հետ։ Պղինձ-նիկելային հանքայնացումները տեղադրվում են ներժայթքումների մերձհատակային մասում, երբեմն դրանց սահմաններից դուրս գալով հանքայնացնում են պարփակող ապարները․ ներկայացված են ինչպես համատարած սուլֆիդային հանքակուտակներով, այնպես էլ ցանավոր հանքաքարով, որոնք կապված են իրար հետ անցումներով: Գերակշռում են ցանավոր հանքաքարերի ներդաշնակ շերտաձև հանքակուտակները, որոնցում հոծ հանքայնացումները տեղադրված են լինում առանձին մագմատիկ շերտերով, երակներով, բներով և ոսպնյակներով։ Որոշ հանքավայրեր ունեն բացառիկ չափեր, որոնց բնորոշ են պղնձի և նիկելի պարունակություններով խիստ հարուստ, համալիր կազմով և բարձր կորզվող արժողությամբ հանքաքարերը։

16․ Պղնձային ավազաքարերի և թերթաքարերի հանքավայրերը կապված են բազմերանգ ֆորմացիաների հետ, հարում են դրանց արտաքին գոտիներին և տեղադրված են ծալքավոր շրջանների վերադրված գոգվածքներում (մուլդա) և նմանատիպ այլ կառուցվածքներում։ Օգտակար հաստվածքի հզորությունները փոփոխվում են լայն սահմաններում: Հանքային մարմինները սովորաբար տեղադրվում են մոխրագույն ցամաքածին ծովալճակադելտային, հազվադեպ կարբոնատային նստվածքների մի քանի հորիզոններում (մինչև 10, երբեմն՝ ավելի): Խոշոր հանքավայրերում հանքակուտակների ընդհանուր քանակը շատ մեծ է՝ մինչև մի քանի հարյուր, դրանց չափերը տարբեր են, պարփակող ապարների հետ սահմանները հստակ չեն և որոշվում են նմուշարկմամբ: Բնութագրական են շերտային, ինչպես նաև ոսպնյականման և ժապավենակերպ հանքակուտակների ձևերը։ Ներքին կառուցվածքի համար բնորոշ են օգտակար բաղադրիչների համեմատական հավասարաչափ բաշխվածությունը․ գերակշռում են միջին որակի ցանավոր հանքաքարերը, որոնցում հանդիպում են առավել հարուստ նրբաշերտեր, ոսպնյակներ և բներ։ Սուլֆիդային հանքաքարերը հարստացման ժամանակ լավ ֆլոտացվում են և ստացվում են բարձր որակի պղնձի խտանյութեր։

17․ Պղինձ-հրաքարային (կոլչեդանային) (պղնձային և պղինձ-ցինկային) հանքավայրերը հիմնականում կապված են բազալտ-լիպարիտային (սպիլիտակերատոֆիրային) և բազալտ-անդեզիտ-դացիտ-լիպարիտային խմբի բազալտոիդային մագմայականության տարբերակված ֆորմացիաների հետ: Հանքավայրերը հարում են էվերկրագոգածալքի (էվգեոսիլկլինալ) ճկվածքների սահմաններում շարժուն գոտիներին։ Հրաբխային համալիրներում հրաքարային հանքաքարերը գերազանցապես տեղայնացված են թթվային կազմի ապարներում՝ հաճախ առաջացնելով մի քանի հորիզոններ: Հրաքարային հանքակուտակները մեծամասամբ կապված են դրական կառուցվածքների հետ, որոնք սովորաբար ներկայացնում են կենտրոնական տեսակի դեֆորմացված հրաբխային կառույցներ:

1) Պղինձ-հրաքարային հանքավայրերի հանքային մարմինների ձևերի բոլոր տարատեսակներն որոշվում են ելնելով հինգ գլխավոր կառուցվածքաձևաբանական տիպերից, որոնցից մի քանիսը կոնկրետ հանքային դաշտերի համար կարող են լինել գերակշռող․

ա․ շերտաձև հանքային մարմիններ․ տեղադրված են հանքապարփակող ապարների շերտավորմանը ներդաշնակ․

բ․ համակցված ձևի հանքային մարմիններ․ վերևին մասը ներդաշնակ է շերտավորմանը, իսկ պառկած կողի, չափերով դրանց համադրելի, ապոֆիզները (ճյուղավորումները) մեծ անկյան տակ հատում են շերտավորումները․

գ․ զառիթափ, ոսպնյակաձև, հազվադեպ երակաձև հանքային մարմիններ․ զբաղեցնում են ակնհայտ հատող դիրք շերտավորման նկատմամբ․

դ․ զառիթափ ոսպնյակաձև հանքային մարմինների ու համակցված ձևի հանքակուտակների միջև փոխադարձ անցումներով հանքակուտակներ․

ե․ սնդուկային ձևի հանքակուտակներ, որոնք լայնական հատույթում ունեն անկյունաձև ուրվագծեր և բնութագրվում են զառիթափ ու սակավաթեք բաղկացուցիչների փոփոխական զուգակցմամբ:

2) Առավել մեծ պաշար ունեցող հանքավայրերը բնութագրվում են բարդ սնդուկային և համակցված ձևերի հանքային մարմինների առկայությամբ:

3) Պղինձ-հրաքարային հանքային մարմինների ներքին կառուցվածքը բնութագրում է զանգվածային (հաճախ զոլավոր) և ցանավոր մակատեսքերի (տեքստուրայի) զուգակցմամբ: Զանգվածային հանքաքարով ներկայացված հանքային մարմինները սովորաբար ունեն հստակ երկրաբանական սահմաններ․ ցանավոր հանքաքարերով ներկայացված հանքամարմիններում հանքայնացումը բնութագրվում է դեպի թույլ հանքայնացված պարփակող ապարներ աստիճանաբար անցմամբ:

4) Պղինձ-հրաքարային հանքավայրերի հանքաքարերը համալիր են և կախված պղնձի և ցինկի պարունակությունից ստորաբաժանվում են հետևյալ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի (աղյուսակ 3).

 

Աղյուսակ 3

 

Պղնձի հանքավայրերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը

 

Տեխնոլոգիական տիպը	Cu, %	Zn, %
Պղնձի	> 0.5-0.7	< 0.8-1.0
Պղինձ-ցինկային	> 0.5-0.7	> 0.8-1.0
Ծծմբահրաքարային(կոլչեդանային) (35%-ից ավելի ծծումբ)	< 0.5-0.7	< 0.8-1.0

5) Պղնձի և պղինձ-ցինկային տիպի հանքաքարերում սուլֆիդների քանակից (ծծմբի պարունակությունից) կախված առանձնացվում են արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տեսակներ. համատարած (ծծումբ՝ 35%-ից ավելի) և ցանավոր (ծծումբ՝ մինչև 35%):

6) Հանքավայրերի չափերը չափազանց տարբեր են, սակայն գերակշռում են միջին քանակի պաշարներով ներկայացված հանքավայրերը:

7) Պղինձ-հրաքարային հանքավայրերի մակերևույթամերձ հատվածներում բնութագրական է օքսիդացման գոտիների առկայությունը, որոնք հիմնականում ունեն երեք հարկեր (վերից-վար)․

ա․ «Երկաթային գլխարկ», որը իրենից ներկայացնում է գորշ երկաթաքար, որտեղ գլխավոր միներալները հանդիսանում են երկաթի հիդրօքսիդը և օքսիդը՝ որպես կանոն ոսկով և արծաթով հարստացած մալախիտի աննշան քանակությամբ․

բ․ օքսիդացած, այսպես կոչված անկոտրուն հանքաքարեր, որտեղ միներալների ավելի քան 50%-ը ներկայացված են օքսիդային միացություններով՝ մալաքիտով, ազուրիտով, քրիզոկոլայով և այլն․ այս հանքաքարերը դժվար հարստացվելի են․

գ․ երկրորդային սուլֆիդային հարստացման գոտի, որը ներկայացված է խալկոզինով, կուպրիտով և այլն․ այս հանքաքարերը որպես կանոն հարուստ են և հեշտ հարստացվելի։

8) Պղինձ-հրաքարային տիպին են վերագրվում նաև ցամաքածին համալիրների հրաքարային-պղնձային, պղինձ-ցինկային հանքավայրերի սակավաթիվ խմբեր, որոնք հարում են ապարների ինտենսիվ դինամոկերպափոխությամբ բնութագրվող էվերկրագոգածալքի և միոերկրագոգածալքի համակարգերի միակցության գոտիներին: Հանքային մարմինները հիմնականում ներդաշնակ են տեղադրված պարփակող ապարների հետ, որոնք ճմլված են խոշոր ծալքերում և խախտված են ջարդման ու թերթաքարացման գոտիներով:

9) Մերձհանքային փոփոխված ապարները ներկայացված են բիոտիտ-քլորիտային կամ քլորիտ-կարբոնատային կորդիերիտաանտոֆիլիտային մետոսոմատիտներով:

10) Ցամաքածին համալիրներում պղինձ-հրաքարային հանքավայրերը սակավ ուսումնասիրված են․ հայտնիները՝ ըստ մասշտաբի փոքրից մինչև միջին չափերի են:

18․ Պղինձ-պորֆիրային․

1) Հանքավայրերը տարածականորեն ու ծագումնաբանորեն կապված են չափավոր թթվային կազմի պորֆիրային ապարների փոքր ներժայթքումների և մերձհրաբխային մարմինների հետ և տեղայնացված են դրանց արտահպումներում և ներհպումներում (էկզո և էնդո կոնտակտներում)․

2) Հանքավայրերը ներկայացված են հարյուրավոր մետրերից մինչև կիլոմետրերի հասնող չափերով, մետաղի չափազանց զգալի պաշարներով խոշոր շտոկվերկներով, որոնք սովորաբար չունեն հստակ երկրաբանական սահմաններ, աստիճանաբար անցնում են թույլ հանքայնացված ապարների․

3) Հանքավայրերի ձևը հիմնականում կախված է հանքաբեր ներժայթքումների եզրագծերից, պարփակող ապարների հատկություններից, մինչհանքային և հետհանքային ճեղքավորվածության բնութագրից․

4) Հանքավայրերը ըստ հատակագծում հանքային մարմինների եզրագծերի բնույթի առանձնանում են բարդ օվալային կամ օղակաձև և երկարաձգված ձևի հանքավայրերի․

5) Հանքավայրերի ուղղաձիգ կտրվածքում արդյունաբերական պղինձ-պորֆիրային հանքաքարերը ձևավորում են հորիզոնական կամ սակավաթեք ոսպնյակաձև, թիկնոցաձև մեծ հզորությամբ հանքային մարմիններ կամ շտոկեր․ շատերի համար բնութագրական է թասի կամ շրջված կոնի ձևը․

6) Հանքավայրերի խիստ բնորոշ ընդհանուր հատկանիշներից է երկրորդային ուղղաձիգ գոտիականությունը, սովորաբար առանձնանում են մինչև հինգ գոտի (վերից վար)․ տարրալուծման, օքսիդացած հանքաքարերի, խառը հանքաքարերի, երկրորդային սուլֆիդային հարստացման և առաջնային հանքաքարերի, ընդ որում գոտիների հզորությունը տատանվում է լայն սահմաններում՝ մի քանի մետրից մինչև հարյուրավոր մետրեր․

7) Տիպի բոլոր հանքավայրերը ուղեկցվում են այս կամ այն չափով վառ արտահայտված հիդրոթերմալ փոփոխված ապարների գոտիներով:

19․ Պղնձի սկառնային տիպի հանքավայրերը ծագումնաբանորեն կապված են տարբերակված գաբրո-դիորիտ-գրանոդիորիտային և գրանոդիորիտ-սիենիտային կազմավորումների (ֆորմացիաների) հետ և տեղադրված են սկառնացման և լեռնաառաջացման գոտիներում, ընդ որում․

1) Ըստ տեղադրման պայմանների և ձևաբանական առանձնահատկությունների հպումամետասոմատիկ (հպումամիներալատեղակալված) հանքավայրերում առանձնանում են․ շերտաձև և անկանոն հանքակուտակներ՝ շերտային նստվածքահրաբխածին հաստվածքում, հանքային մարմիններ՝ կրաքարերի հետ ներժայթքումների անմիջական հպումներում, հանքակուտակներ՝ ներժայթքային զանգվածների առաստաղի ապարների քսենոլիթներում, ինչպես նաև հանքային մարմիններ՝ տեկտոնական գոտիներում։ Հանքային մարմինների չափերը մեծ չեն, դրանց ձևը տարատեսակ է։ Գերակշռում են տարատեսակ բարդացումներով՝ ապոֆիզների, փքվածքների, երակային գոտիների, սյուանձև կուտակների տեսքով, շերտաձև հանքային մարմինները․

2) Սկառնացած ապարներին վրադրված մերձհանքային բնութագրական փոփոխությունները ներկայացված են ակտինոլիթացմամբ, քլորիտացմամբ, քվարցացմամբ, սիդերիտացմամբ, բարիտացմամբ և դոլոմիտացմամբ։

20․ Կվարց-սուլֆիդային (երակային) հանքավայրերը ձևավորվել են ճեղքավորված կառուցվածքների լցման կամ պարփակող ապարների (գերազանցապես գրանիտոիդային և հրաբխածին) մետասոմատիկ տեղակալման արդյունքում, սովորաբար բնութագրվում են ոչ մեծ չափերով (ըստ տարածման և անկման մինչև մի քանի հարյուր մետր, ըստ անկման՝ 0․5-2․0 մ, երբեմն ավելի հզոր), հանքային մարմինների բարդ ձևաբանությամբ (մորֆոլոգիայով), փքվածքների ու նեղացումների, ճյուղավորումների ու ապոֆիզների առկայությամբ։ Հանքային երակները հաճախ ուղեկցվում են նրբերակացանավոր հանքայնացման գոտիներով, որոնց ներքին կառուցվածքը բնութագրվում է ցանազոլավոր, բնային և զանգվածային տեքստուրայով (մակատեսքով)։ Այս տիպի հանքավայրերը սովորաբար իրենց մեջ ընդգրկում են պղնձի համեմատաբար ոչ մեծ պաշարներ և դրանց գործնական նշանակությունը ներկայումս մեծ չէ․

21․ Բացի սույն հավելվածի 15-ից 20-րդ կետերում նկարագրված հանքավայրերի արդյունաբերական տիպերից հայտնի են նաև Վերին լճի շրջանի (ԱՄՆ) բնածին պղնձի հանքավայրերը, Պալաբորի (ՀԱՀ) կարբոնատիտային հանքավայրը, Վոլկովսկու (ՌԴ) Վանադիում-երկաթ-պղնձի հանքավայրը։

22․ Արդյունաբերական յուրացման համար կարող են նպատակահարմար լինել որոշ տեխնածին հանքավայրեր, որոնք հանքային հումքի արդյունահանման ու վերա-մշակման տեխնոլոգիական գործունեության արդյունքում ձևավորված օբյեկտներն են: Դրանց են վերագրվում պղնձի հանքավայրերի մշակման արդյունքում գոյացած արտահաշվեկշռային հանքաքարերի հատուկ լցակույտերը, սև, գունավոր, ազնիվ և այլ մետաղների հանքավայրերի համալիր հանքաքարերի հարստացման կամ պղինձ պարունակող կիսաարտադրանքների (թերայրուկներ, սորախցուկներ, մոխիրներ) վերամշակման գործընթացներում առաջացող պղինձ պարունակող թափոնները (հարստապոչեր, ապարախյուսեր՝ շլամներ): Այդ հանքավայրերի կառուցվածքի և տեխնածին ու հետագա վերնածին (հիպերգեն) ներգործությամբ ձևավորված պղինձ պարունակող նյութերի կազմի առանձնահատկությունները պահանջում են դրանց ուսումնասիրության և գնահատման յուրահատուկ մոտեցումներ, որոնք սույն հավելվածում չեն դիտարկվում և ենթակա են սահմանման համապատասխան իրավական ակտերով:

 

3. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ԽՄԲԱՎՈՐՈՒՄՆ ԸՍՏ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԲԱՐԴՈՒԹՅԱՆ

 

23. Հետախուզման գործընթացում պղնձի հանքավայրերի ուսումնասիրման մանրամասնության անհրաժեշտ և բավարար աստիճանը որոշվում է՝ կախված դրանց երկրաբանական կառուցվածքի բարդությունից։

24. Ըստ հանքային մարմինների չափերի և ձևի, դրանց հզորության ու ներքին կառուցվածքի փոփոխականության և պղնձի բաշխվածության առանձնահատկության պղնձի հանքավայրերը համապատասխանում են Դասակարգմամբ սահմանված բարդության 1-ին, 2-րդ և 3-րդ խմբերին։

1) 1-ին խմբին են վերագրվում.

ա. պարզ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված կայուն (հաստատուն) հզորությամբ և պղնձի համեմատաբար հավասարաչափ բաշխվածությամբ պարզ ձևի խոշոր շերտաձև հանքակուտակներով և սալաձև հանքային մարմիններով (Ջեզկազգանի հանքավայր, Ղազախստան), ինչպես նաև պղնձի համեմատաբար հավասարաչափ բաշխվածությամբ մինչև մի քանի քառակուսի կիլոմետր մակերեսով և մինչև մեկ կիլոմետր հզորությամբ (խորությամբ) պարզ ձևի, խոշոր շտոկվերկներով (Կոունրադսկու հանքավայր, Ղազախստան):

բ. 1-ին խմբի հանքավայրերի երկրաբանական կտրվածքները հիմնականում նույնատիպ են, հեշտությամբ իրականացվում է հետախուզական հատումների և կտրվածքների համադրումը։ Հանքամարմինների ներքին կառուցվածքը պարզ է, բնութագրական է օգտակար հաստվածքի կայուն կամ մինչև մեկ կմ հզորությունը և օգտակար բաղադրիչների համեմատաբար հավասարաչափ բաշխումը։

գ. Օգտակար հանածոյի երկրաբանատեխնոլոգիական տարբեր տիպերը (տեսակները) հիմնականում տարածականորեն տարազատված են (դրանց առկայության դեպքում) և հնարավոր է իրականացնել դրանց միանշանակ երկրաչափացում։

դ. Հանքաքարերի պաշարների գերակշիռ մասը պարփակված է պարզ եզրագծերով հանքամարմիններում։

ե. Առավել փոփոխուն հաշվարկային պարամետրերի (պարունակություն) փոփոխականության գործակիցը մինչև 40 տոկոս է։

2) 2-րդ խմբին են վերագրվում.

ա. բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված անհամասեռ կառուցվածքով, ոչ հաստատուն հզորությամբ կամ պղնձի հարաբերականորեն անհավասարաչափ բաշխվածությամբ, ըստ անկման և տարածման տասնյակ և հարյուրավոր մետրերից մինչև կիլոմետրեր չափերով, տասնյակ և հարյուրավոր մետր հզորությամբ, խոշոր և միջին շերտաձև, ոսպնյակաձև հանքակուտակներով և երակաձև հանքային մարմիններով (Գայսկու, Ուդոկանի, Նոր Ուչիլինսկու, Ուզելգինսկու, Պոդոլսկու և այլ հանքավայրեր՝ Ռուսաստան), ինչպես նաև անհամասեռ կառուցվածքով, պղնձի անհավասարաչափ բաշխվածությամբ, բարդ ձևի, հարյուրավոր քառակուսի կիլոմետրից մինչև մի քանի քառակուսի կիլոմետր մակերեսով, տասնյակ և հարյուրավոր մետր հզորությամբ, խոշոր և միջին շտոկվերկներով ու շտոկաձև հանքային մարմիններով (Քաջարանի, Թեղուտի, Ագարակի, Այգեձորի հանքավայրեր և այլն՝ Հայաստան, Կալմակիրսկու, Դալնիի հանքավայրեր՝ Ուզբեկստան)։

բ. 2-րդ խմբի հանքավայրերի երկրաբանական կտրվածքները տարատիպ են, հեշտությամբ իրականացվում է հետախուզական հատումների և կտրվածքների համադրումը։ Հանքամարմինների ներքին կառուցվածքը բարդ է հզորությունը և մյուս ձևաչափական պարամետրերը, ինչպես նաև հումքի որակը՝ փոփոխական, օգտակար բաղադրիչների բաշխումը՝ անհավասարաչափ։

գ. Օգտակար հանածոյի երկրաբանատեխնոլոգիական տարբեր տիպերը (տեսակները) տարածականորեն հստակ տարրազատված չեն, ինչը դժվարացնում է դրանց միանշանակ երկրաչափացումը։

դ. Հանքաքարերի պաշարների գերակշիռ մասը պարփակված է բարդացված եզրագծերով հանքամարմիններում։

ե. Առավել փոփոխուն հաշվարկային պարամետրերի (օգտակար բաղադրիչի կամ պայմանական օգտակար բաղադրիչի պարունակություն) փոփոխականության գործակիցը մինչև 40-100 տոկոս է։

3) 3-րդ խմբին են վերագրվում.

ա. շատ բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված փոփոխական հզորությամբ և պղնձի անհավասարաչափ բաշխվածությամբ, միջին և ոչ մեծ չափերի շերտաձև և երակաձև հանքակուտակներով (Կրասնոգվարդեյսկու, Օկտյաբրսկու, Տարներսկու, Չուսովսկու, Ալեքսանդրինսկու և այլն հանքավայրեր՝ Ռուսաստան) և շատ բարդ կառուցվածքով ոչ մեծ, սյունաձև, շտոկաձև հանքային մարմիններով, բարդ ճյուղավորված, ոսպնյականման մետասոմատիկ հանքակուտակներով ու պղնձի խիստ անհավասարաչափ բաշխվածությամբ հանքերակներով (Շամլուղի, Ալավերդու, Կապանի և այլն հանքավայրեր՝ Հայաստան, Ջուսինսկու, Վադիմո-Ալեկսանդրովսկու, Օզերնոյե, Բակր-Տաու, Տաշ-Տաու, հանքավայրեր՝ Ռուսաստան, Կոսմուրուն, Ակբաստաու հանքավայրեր և Սայակսկու հանքավայրի փոքր հանքային մարմինները՝ Ղազախստան)։

բ. 3-րդ խմբի մեջ մտնող հանքավայրերի համար բնութագրական է տարբեր կարգի խզումնային խախտումներով պայմանավորված «բլոկային» կառուցվածքը, ինչն էականորեն դժվարեցնում է հետախուզահատումների և խիստ տարատիպ երկրաբանական կտրվածքների համադրումն ու պայմանական դարձնում դրանց միջև հանքամարմինների եզրագծերի կապակցումը։

գ. Օգտակար հանածոյի երկրաբանատեխնոլոգիական տարբեր տիպերի (տեսակների) առանձնացումը հիմնականում կրում է պայմանական բնույթ։

դ. Հանքաքարերի պաշարները տարակենտրոնացված են շատ հանքամարմիններում, որոնց ձևաբանությունը և չափերը բազմազան են։

ե. Առավել փոփոխուն հաշվարկային պարամետրերի (օգտակար բաղադրիչի կամ պայմանական օգտակար բաղադրիչի պարունակություն) փոփոխականության գործակիցը մինչև 100-160 տոկոս է։

4) Դասակարգման 4-րդ խմբին վերագրվող չափազանց բարդ երկրաբանական կառուցվածքով հանքավայրերը (տեղամասերը)՝ ներկայացված են մանր հանքերակներով, հանքակուտակներով, ոսպնյակներով կամ չափազանց բարդ ընդհատվող, բնաձև հանքային կուտակումների բաշխվածությամբ և դրանք, որպես կանոն, ինքնուրույն արդյունաբերական նշանակություն չունեն:

25. Բարդության այս կամ այն խմբին հանքավայրի պատկանելիությունը սահմանվում է՝ ելնելով դրա հաշվեկշռային պաշարների 70%-ից ոչ պակասը ներառող հիմնական հանքամարմինների երկրաբանական կառուցվածքի բարդության աստիճանից, ինչպես նաև հանքավայրի բարդության այս կամ այն խմբին պատկանելիության որոշման ժամանակ, որոշ դեպքերում, կարող են կիրառվել հանքայնացման հիմնական հատկությունների փոփոխականության քանակական բնութագրիչները։

 

4. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԵՎ ՀԱՆՔԱՔԱՐԵՐԻ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԿԱԶՄԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

26. Մանրազնին հետախուզվող հանքավայրի համար անհրաժեշտ է ունենալ տեղագրական հիմք, որի մասշտաբը պետք է համապատասխանի դրանց չափերին ու երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին և տեղանքի ռելիեֆին: Պղնձի հանքաքարի հանքավայրերի տեղագրական քարտեզները և հատակագծերը սովորաբար կազմվում են 1:1000–1:10000 մասշտաբով և պարտադիր պետք է ունենան աշխարհագրական կոորդինատների ցանց: Բոլոր հետախուզական և շահագործական փորվածքները (հետախուզաառուները, հետախուզահորերը, հանքուղիները (բովանցքերը, շտոլնյաները), հանքահորերը (հանքափողերը), հորատանցքեր), երկրաֆիզիկական մանրակրկիտ դիտումների պրոֆիլները, ինչպես նաև հանքամարմինների և հանքայնացված գոտիների բնական մերկացումները պետք է ունենան գործիքային տեղակապում: Ստորգետնյա լեռնային փորվածքները և հորատանցքերը տեղադրվում են հատակագծի վրա մարկշեյդերական հանույթի տվյալներով: Լեռնային աշխատանքների հորիզոնների մարկշեյդերական հատակագծերը (պլանները) սովորաբար կազմում են 1:200 կամ 1:500 մասշտաբով, իսկ ամփոփ հատակագծերը՝ 1։1000-ից ոչ փոքր մասշտաբով: Պետք է հաշվարկվեն հորատանցքերով հանքամարմնի առաստաղի ու հատակի հատումների կետերի կոորդինատները և հատակագծերի ու կտրվածքների հարթությունների վրա կառուցվեն դրանց փողերի անցակետերը։

27. Հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը պետք է մանրամասն ուսումնասիրվի և արտապատկերվի 1:1000-1:10000 մասշտաբի երկրաբանական քարտեզի (կախված հանքավայրի չափերից և բարդությունից), երկրաբանական կտրվածքների, հատակագծերի, պրոյեկցիաների վրա, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ բլոկ-դիագրամների և նմուշօրինակի (մոդելի) վրա: Հանքավայրերի երկրաբանական և երկրաֆիզիկական նյութերը՝ պաշարների հաշվարկի հիմնավորման համար անհրաժեշտ և բավարար աստիճանի մանրամասնությամբ, պետք է պատկերացում տան հանքամարմինների չափերի ու ձևի, դրանց տեղադրման պայմանների, ներքին կառուցվածքի ու անընդհատության, սեպացման, պարփակող ապարների փոփոխվածության առանձնահատկությունների, վերջիններիս և ծալքավոր կառուցվածքների ու տեկտոնական խախտումների հետ հանքամարմինների փոխհարաբերությունների վերաբերյալ: Անհրաժեշտ է նաև հիմնավորել հանքավայրի երկրաբանական սահմանները և որոնողական չափանիշները․

1) Հանքավայրի շրջանի և հանքային դաշտի վերաբերյալ անհրաժեշտ է ներկայացնել աշխարհագրական կոորդինատների ցանցով 1:25000-1:50000 մասշտաբի երկրաբանական և օգտակար հանածոների քարտեզ՝ համապատասխան կտրվածքներով։ Նշված նյութերը պետք է արտացոլեն հանքավերահսկիչ կառուցվածքների և հանքատեղակալող ապարների, շրջանի պղնձի հանքավայրերի և հանքերևակումների, ինչպես նաև պղնձի կանխատեսումային ռեսուրսների գնահատված տեղամասերի տեղաբաշխումը:

2) Հանքավայրի շրջանում կատարված երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքները պետք է հաշվի առնվեն շրջանի երկրաբանական քարտեզում ու դրա կտրվածքներում և վերջինիս մասշտաբին համապատասխան արտացոլվեն երկրաֆիզիկական խոտորումների (անոմալիաների) մեկնաբանությունների ամփոփ հատակագծերում:

28. Հանքամարմինների կամ միներալացված գոտիների ելքերը դեպի մակերևույթ և մերձմակերևութային տեղամասերը առաջարկվում է ուսումնասիրել հետախուզաառուներով, հետախուզահորերով և վերջիններից անցած կողափորվածքներով (рассечка), խրամներով (մաքրվածքներով)՝ անցած հանքամարմինների տարածման ուղղությամբ և ոչ խորը հորատանցքերով՝ երկրաֆիզիկական և երկրաքիմիական մեթոդների կիրառմամբ և նմուշարկել այնպիսի մանրամասնությամբ, որը թույլ կտա որոշել հանքամարմինների ձևաբանությունը և տեղադրման պայմանները, օքսիդացման գոտու խորությունն ու կառուցվածքը, հանքաքարի օքսիդացման աստիճանը, հանքաքարերի նյութական կազմի, տեխնոլոգիական հատկությունների, պղնձի և ազնիվ մետաղների պարունակությունների փոփոխության առանձնահատկությունները, և կատարել օքսիդացած և խառը հանքաքարերի պաշարների տարանջատ հաշվարկ՝ ըստ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի:

29. Պղնձի պարզ երկրաբանական կառուցվածքի հանքավայրերի հետախուզությունը խորքում իրականացվում է հիմնականում հորատանցքերով (բարդ երկրաբանական կառուցվածքի հանքավայրերի դեպքում՝ հորատանցքերով լեռնային փորվածքների զուգակցմամբ)՝ հետազոտության երկրաֆիզիկական մեթոդների (վերերկրյա, հորատանցքերում և լեռնային փորվածքներում) կիրառմամբ:

Հետախուզման մեթոդիկան՝ լեռնային աշխատանքների և հորատման ծավալների հարաբերակցությունը, լեռնային փորվածքների տեսակները և հորատման եղանակները, հետախուզական ցանցի երկրաչափությունն ու խտությունը, նմուշարկման մեթոդներն ու եղանակները, որոշվում են՝ ելնելով հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններից (բարդության խմբից), հաշվի առնելով հետախուզման լեռնային, հորատման և երկրաֆիզիկական միջոցների հնարավորությունը, ինչպես նաև նմանատիպ հանքավայրերի հետախուզման ու շահագործման փորձը, և պետք է ապահովի Դասակարգմամբ սահմանված կարգերով և քանակներով պաշարների հաշվարկման հնարավորությունը։

30. Սյունակային հորատման հորատանցքերում պետք է ստացվի լավ պահպանված հորատահանուկի հնարավոր առավելագույն ելք, որը թույլ կտա պարզել հանքամարմինների և պարփակող ապարների տեղադրման առանձնահատկությունները, դրանց հզորությունը, հանքամարմինների ներքին կառուցվածքը, մերձհանքային փոփոխությունների բնույթը, հանքաքարերի բնական տարատեսակների տեղաբաշխվածությունը, դրանց մակատեսքը (տեքստուրան) և ներկառուցվածքը (ստրուկտուրան) և ապահովել նմուշարկման ենթակա նյութի բնութագրականությունը: Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների գործելակերպով (պրակտիկայով) հաստատված է, որ հանքամարմնից ստացված հորատահանուկի ելքը ըստ հորատման յուրաքանչյուր երթի (հորատաերթի) 70%-ից պակաս չպետք է լինի՝ հիմնականում լինելով 90% և ավելի (հատկապես սույն հավելվածի ընդունումից հետո անցած հորատանցքերի համար): Հորատահանուկի գծային ելքի ճշտությունն անհրաժեշտ է շարունակաբար վերստուգել այլ եղանակներով (կշռային, ծավալային):

1) Հանքայնացված միջակայքերում պղնձի պարունակության և հանքամարմնի հզորության որոշման համար հորատահանուկի բնութագրական լինելը պետք է հաստատվի դրա հնարավոր ընտրողական մաշելիության ուսումնասիրությունների տվյալներով: Դրա համար անհրաժեշտ է ըստ հանքաքարերի հիմնական տիպերի համադրել հորատահանուկի և ապարախյուսի (շլամի) նմուշարկման տվյալները (ըստ միջակայքերի դրանց տարբեր ելքերով) լեռնային փորվածքների, հարվածային, պնևմահարվածային, բնալայնիչ (шарошка) հորատանցքերի, ինչպես նաև հանովի հանուկընդունիչների կիրառմամբ հորատված սյունակային հորատանցքերի նմուշարկման տվյալների հետ: Նմուշարկման տվյալները զգալիորեն խեղաթյուրող՝ հորատման հանուկի ցածր ելքի կամ դրա ընտրողական մաշելիության առկայության դեպքում, անհրաժեշտ է կիրառել հետախուզման այլ տեխնիկական միջոցներ:

2) Հանքաքարերի փխրուն տարատեսակներին վրադրված (օքսիդացման գոտի)՝ հանքամարմինների մակերևութամերձ հատվածների հետախուզման ժամանակ անհրաժեշտ է կիրառել հորատահանուկի ելքի բարձրացմանը օժանդակող հորատման հատուկ տեխնոլոգիա (հորատում առանց լվացման, կարճացված երթով (հորատաերթով), լվացող հատուկ հեղուկների կիրառում և այլն)։

3) Հորատման արժանահավատության և տեղեկատվականության բարձրացման համար անհրաժեշտ է հորատանցքերում իրականացնել երկրաֆիզիկական հետազոտություններ, որոնց ռացիոնալ համալիրը որոշվում է, ելնելով առաջադրված խնդիրներից, հանքավայրերի երկրաբանական-երկրաֆիզիկական կոնկրետ պայմաններից և երկրաֆիզիկական մեթոդների ժամանակակից հնարավորություններից: Հանքային միջակայքերի առանձնացման, դրանց պարամետրերի որոշման համար արդյունավետ կարոտաժի համալիրը պետք է իրականացվի հանքավայրում հորատված բոլոր հորատանցքերում:

4) Հարյուր և ավելի մետր խորությամբ ուղղաձիգ և բոլոր թեք ուղղությամբ հորատվող, ներառյալ նաև ստորգետնյա, հորատանցքերի առանցքների ազիմուտային և զենիթային անկյունները պետք է որոշվեն, այնուհետև վերստուգիչ չափումներով հաստատվեն ոչ հաճախ, քան յուրաքանչյուր 20 մետրը մեկ անգամ: Այդ չափումների արդյունքներն անհրաժեշտ է հաշվի առնել երկրաբանական կտրվածքներ և ըստ հորիզոնների հատակագծեր կազմելիս, հանքային միջակայքերի հզորությունները չափելիս: Լեռնային փորվածքներով հորատանցքերի առանցքը հատելու դեպքերում չափումների արդյունքներն ստուգվում են մարկշեյդերական հանույթի տվյալներով:

5) Հորատանցքերով հետախուզման դեպքում դրանց և հանքամարմինների հատման անկյունները պետք է փոքր չլինեն 30°-ից։ Զառիթափ հանքամարմինները մեծ անկյան տակ հատելու համար նպատակահարմար է կատարել հորատանցքի արհեստական թեքում: Հորատմամբ հետախուզության արդյունավետության բարձրացման նպատակով առաջարկվում է հորատել բազմախորշ և ստորգետնյա հովհարաձև հորատանցքեր: Հանքայնացված միջակայքը նպատակահարմար է հորատել նույն տրամագծով:

31. Լեռնային փորվածքները հիմնականում անցկացվում են հորատման, երկրաֆիզիկական հետազոտությունների տվյալների հսկողության և տեխնոլոգիական նմուշների վերցման համար, իսկ բարդ երկրաբանական կառուցվածքի հանքավայրերում՝ հանքամարմինների տեղադրման պայմանների, ձևաբանության, ներքին կառուցվածքի, անընդհատության, հանքաքարերի նյութական կազմի ուսումնասիրության (հորատանցքերի հետ զուգակցված) համար։

1) Լեռնային փորվածքներով հետախուզվող հանքավայրերի բնութագրական տեղամասերում ըստ տարածման և անկման հանքայնացման անընդհատությունը և փոփոխականությունը պետք է ուսումնասիրվի բավարար ծավալով․ փոքր հզորության հանքամարմինների դեպքում՝ անընդհատ հետամտող շտրեկներով և վերընթացներով, իսկ հզոր հանքամարմինների և շտոկվերկների դեպքում՝ ըստ հզորության դրանք հատող քվերշլագներով, օրտերով, ստորգետնյա հորիզոնական հորատանցքերով:

2) Լեռնային փորվածքները անհրաժեշտ է անցկացնել հանքավայրի առաջնահերթ մշակման ենթակա տեղամասերում և հորիզոններում, որոնք ընտրվել են տեխնիկատնտեսական հաշվարկների արդյունքներով։

32. Հետախուզական փորվածքների դիրքը և միմյանց միջև եղած հեռավորությունները պետք է որոշվեն հանքամարմինների յուրաքանչյուր կառուցվածքային-ձևաբանական տիպի համար՝ առանձին, հաշվի առնելով դրանց չափերը, երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունները և հանքամարմինների եզրագծման ու անընդհատության ուսումնասիրության համար երկրաֆիզիկական մեթոդների (վերերկրյա, հորատանցքերում և լեռնային փորվածքներում) օգտագործման հնարավորությունը:

1) Աղյուսակ 4-ով սահմանվում են Հայաստանի Հանրապետության պղնձի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հետախուզական փորվածքների խտությանը ներկայացվող պահանջները, որոնք կարող են հաշվի առնվել երկրաբանահետախուզական աշխատանքների նախագծման համար, սակայն դրանք չի կարելի դիտարկել որպես պարտադիր նախապայման: Յուրաքանչյուր հանքավայրի համար մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունների ուսումնասիրության և տվյալ կամ նմանատիպ այլ հանքավայրերի վերաբերյալ եղած բոլոր երկրաբանական, երկրաֆիզիկական և շահագործական նյութերի մանրազնին վերլուծության արդյունքներով հիմնավորվում է հետախուզական փորվածքների ցանցի առավել ռացիոնալ երկրաչափությունը և խտությունը:

 

Աղյուսակ 4

 

Հայաստանի Հանրապետության պղնձի հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հետախուզական փորվածքների խտությանը ներկայացվող

 

ՊԱՀԱՆՋՆԵՐ

 

Հանքա-վայրի բարդու-թյան խումբը	Հանքային մարմինների բնութագիրը	Փորվածքի տեսակը	Հանքամարմինների հետախուզահատումների միջև հեռավորությունները փորվածքներով (մ)՝ ըստ պաշարների կարգերի
			A		B		C1		C2
			ըստ տարա-ծման	ըստ անկման	ըստ տարա-ծման	ըստ անկման	ըստ տարա-ծման	ըստ անկման	ըստ տարա-ծման	ըստ անկման
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
1-ին	Հաստատուն հզորությամբ և պղնձի համեմատաբար հավասարաչափ բաշխվածությամբ՝ պարզ ձևի խոշոր շերտաձև հանքակուտակներ և սալաձև հանքային մարմիններ	hորատանցքեր	75	75	150	150	300	300	500-600	500-600
	Պղնձի համեմատաբար հավասարաչափ բաշխվածությամբ պարզ ձևի խոշոր շտոկվերկներ		75	75	100	100	100	150	200	300
2-րդ	Անհամասեռ կառուցվածքով, ոչ հաստատուն հզորությամբ կամ պղնձի անհավասարաչափ բաշխվածությամբ խոշոր և միջին շերտաձև ու ոսպնյակաձև հանքակուտակներ և երակաձև հանքային մարմիններ	հորատանցքեր, լեռնային փորվածքներ	-	-	50	75	100	150	150	300
	Անհամասեռ կառուցվածքով, պղնձի անհավասարաչափ բաշխվածությամբ բարդ ձևի խոշոր և միջին չափերի շտոկվերկներ և շտոկաձև հանքային մարմիններ	հորատանցքեր, լեռնային փորվածքներ	-	-	50	100	100	200	200	400
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
3-րդ	Փոփոխական հզորությամբ, պղնձի անհավասարաչափ բաշխվածությամբ միջին և ոչ մեծ չափերի ոսպնյակաձև, շերտաձև և երակաձև հանքակուտակներ, պղնձի խիստ անհավասարաչափ բաշխվածությամբ ոչ մեծ, շատ բարդ կառուցվածքով սյունյաձև, շտոկաձև հանքային մարմիններ, բարդ ճյուղավորված ոսպնյակակերպ մետասոմատիկ հանքակուտակներ և պղնձի խիստ անհավասարաչափ բաշխվածությամբ հանքերակներ	հորատանցքեր, լեռնային փորվածքներ	-	-	-	-	50	50-75	100	150

33. Հանքավայրերի հաշվարկված պաշարների հավաստիության հաստատման համար դրանց որոշ տեղամասեր պետք է հետախուզված լինեն առավել մանրամասն։ Այդ տեղամասերն անհրաժեշտ է ուսումնասիրել և նմուշարկել հանքավայրերի մնացած տեղամասերի համեմատությամբ առավել խիտ հետախուզական ցանցով։ Ընդ որում.

1) հանքավայրի, մնացած մասի համար ընդունված հետախուզական ցանցից առավել խիտ հետախուզական ցանցով, մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասերի քանակը և չափերը որոշվում է Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի պահանջը բավարարելու տեսակետից․

ա. 1-ին խմբի հանքավայրերում Դասակարգմամբ սահմանված դեպքերում և քանակներով պետք է հաշվարկվեն նաև A, B և A+B կարգերի պաշարներ․

բ․ 2-րդ խմբի հանքավայրերում Դասակարգմամբ սահմանված դեպքերում և քանակներով պետք է հաշվարկվեն նաև B կարգի պաշարներ․

գ․ 3-րդ խմբի հանքավայրերում Դասակարգմամբ սահմանված քանակներով պետք է հաշվարկվեն C1 կարգի պաշարներ․ 3-րդ խմբի հանքավայրերի մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասերում նպատակահարմար է C1 կարգի համար ընդունված հետախուզման ցանցը խտացնել առնվազն երկու անգամ․

2) Առավել մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասերը պետք է ընտրվեն այնպես, որ դրանք բնութագրեն հանքավայրի հիմնական պաշարները ներառող հանքային մարմինների տեղադրման պայմանները և ձևաբանությունը, ինչպես նաև հանքաքարերի գերակշռող մասի որակը։ Հնարավորության դեպքում դրանք տեղակայվում են հանքավայրի առաջնային մշակման ենթակա պաշարների եզրագծերում․ եթե վերջիններս չեն բնութագրում հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը, հանքաքարի որակը, և լեռնաերկրաբանական պայմանները, ապա պետք է մանրամասն ուսումնասիրվեն նաև այդ պայմաններին բավարարող տեղամասերը։

3) Մանրամասն հետախուզման ենթակա տեղամասերում պաշարների հաշվարկման միջարկումների (ինտերպոլյացիա) մեթոդների (երկրավիճակագրական, հակադարձ հեռավորությունների մեթոդ և այլն) կիրառման դեպքում անհրաժեշտ է ապահովել օպտիմալ միջարկման բանաձևերի հիմնավորման համար բավարար հետախուզական հատումների խտությունը։

4) Ընդհատուն հանքայնացմամբ (շտոկվերկային) հանքավայրերում, որոնց պաշարների գնահատումն իրականացվում է առանց կոնկրետ հանքամարմինների եզրագծման՝ հանքաբերության գործակցի կիրառմամբ, ընդհանրացված սահմաններում, կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի տարածական դիրքի բնորոշ ձևերի և չափերի որոշման հիման վրա պետք է գնահատվի դրանց ընտրովի (անջատ) արդյունահանման հնարավորությունը և նպատակահարմարությունը:

5) Մանրամասն հետախուզման տեղամասերի վերաբերյալ ստացված տեղեկատվությունը օգտագործվում է հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի բարդության խմբի հիմնավորման, երկրաչափացման և հետախուզման ցանցի խտության, ինչպես նաև հետախուզման ընտրված տեխնիկական միջոցների հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին համապատասխանության սահմանման, նմուշարկման արդյունքների, հանքավայրի մնացած մասի պաշարների հաշվարկման համար ընդունված հաշվարկային պարամետրերի և ամբողջ հանքավայրի շահագործման պայմանների հավաստիության գնահատման նպատակով:

Շահագործվող հանքավայրերում այդ նպատակների համար կիրառվում են շահագործական հետախուզման և մշակման արդյունքները:

34. Բոլոր հետախուզական փորվածքները, և հանքամարմինների կամ հանքային գոտիների ելքերը երկրի մակերևույթ պետք է փաստագրվեն: Նմուշարկման արդյունքները տեղադրվում են առաջնային փաստագրման մատյաններում և համեմատվում երկրաբանական նկարագրությունների հետ:

Առաջնային փաստագրման լիակատարությունն ու որակը, հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկություններին փաստագրման համապատասխանությունը, կառուցվածքային տարրերի տարածական դիրքի որոշման և փաստագրման տվյալները լուսաբանող գծանկարների ու դրանց նկարագրության արժանահավատությունը Հայաստանի Հանրապետության ընդերքի մասին օրենսգրքի 7-րդ հոդվածի 6.5-րդ մասի համաձայն պետք է փաստվի բնապահպանության և ընդերքի ոլորտում վերահսկողություն իրականացնող տեսչական մարմնի կողմից՝ առաջնային երկրաբանական փաստագրման նյութերի և փաստացի իրականացված աշխատանքների հետ համեմատմամբ: Ստուգման արդյունքները ձևակերպվում են ակտերով և համապատասխան գրությամբ ներկայացվում՝ Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարություն:

35. Օգտակար հանածոյի որակի ուսումնասիրության, հանքամարմինների եզրագծման և պաշարների հաշվարկի համար հետախուզական փորվածքներով հատված կամ բնական մերկացումներով բացված հանքային միջակայքերը ենթակա են նմուշարկման:

36. Նմուշարկման մեթոդների ու եղանակների ընտրությունը կատարվում է ելնելով հանքավայրի կոնկրետ երկրաբանական առանձնահատկություններից: Հանքավայրում ընդունված նմուշարկման բավարար արտադրողական և խնայողական մեթոդն ու եղանակը պետք է ապահովեն սպասվող արդյունքների առավել հավաստիություն։ Նմուշարկման մի քանի մեթոդների և եղանակների կիրառման դեպքում անհրաժեշտ է դրանց համադրումը՝ ըստ ստացված արդյունքների ճշտության և հավաստիության:

Նմուշարկման երկրաբանական, երկրաֆիզիկական մեթոդների և ակոսային, հորատահանուկային, քերծման ու այլ եղանակների ընտրության, նմուշներ վերցնելու ու դրանց մշակման որակի որոշման և նմուշարկման արդյունքների հավաստիության գնահատման համար անհրաժեշտ է կիրառել երկրաբանահետախուզական աշխատանքների գործընթացներով հավաստված ու արդարացված մեթոդներն ու եղանակները:

37. Հետախուզական հատումների նմուշարկումն անհրաժեշտ է իրականացնել հետևյալ պայմանների պահպանմամբ.

1) մեծ հզորությամբ հանքային մարմինները բացելու և հատելու համար նախատեսվող լեռնային փորվածքները (օրտեր, քվերշլագներ) պետք է կողմնորոշել հանքայնացման առավելագույն փոփոխականությանն ուղղահայաց ուղղությամբ: Փոքր հզորությամբ հանքային մարմինները հետամտելու համար նախատեսվող և հանքամարմինների հզորությունն ամբողջությամբ ընդգրկող փորվածքները (շտրեկներ, վերընթացներ) պետք է ուղղորդել դրանց տարածման ուղղությամբ, իսկ հորատանցքերը պետք է հատեն հանքային մարմինները ոչ պակաս քան 30⁰ անկյան տակ,

2) նմուշարկման ցանցը պետք է լինի կայուն, իսկ դրա խտությունը որոշվում է հանքավայրի ուսումնասիրվող տեղամասերի երկրաբանական առանձնահատկություններով: Նմուշները պետք է վերցնել հանքայնացման առավելագույն փոփոխականության ուղղությամբ: Հանքամարմինները հետախուզական փորվածքներով (հատկապես հորատանցքերով) հանքայնացման առավելագույն փոփոխականության ուղղության նկատմամբ սուր անկյան տակ հատելու դեպքում, եթե ըստ այդմ կասկածներ են առաջանում նմուշարկման բնութագրականության լինելու հարցում, վերստուգիչ աշխատանքներով կամ համեմատությամբ պետք է ապացուցվի այդ հատումների նմուշարկման արդյունքները պաշարների հաշվարկում օգտագործելու հնարավորությունը,

3) նմուշարկումը պետք է կատարվի անընդմեջ, հանքային մարմնի ամբողջ հզորությամբ, ընդգրկելով նաև պարփակող ապարները՝ կոնդիցիաների պահանջներին համապատասխան արդյունաբերական սահմաններում ներառվող դատարկ կամ ոչ կոնդիցիոն միջակայքերի թույլատրելի հզորությունը գերազանցող չափով: Ըստ որում, չնշմարվող երկրաբանական սահմաններով հանքամարմինների համար` բոլոր հետախուզական հատումներում, իսկ հստակ երկրաբանական սահմաններով հանքային մարմինների համար` փորվածքների նոսրացված ցանցով: Հետախուզաառուներում, հետախուզահորերում, խրամներում հանքաքարերի արմատական ելքերից բացի պետք է նմուշարկվեն նաև դրանց հողմահարման արգասիքները,

4) հանքամարմինների կողերում հանքաքարերի ու հանքայնացված ապարների բնական տարատեսակները պետք է նմուշարկվեն առանձին՝ սեկցիաներով (հատվածամասերով): Յուրաքանչյուր սեկցիայի (շարքային նմուշի) երկարությունը որոշվում է հանքամարմնի ներքին կառուցվածքով, նյութական կազմի փոփոխականությամբ, մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկություններով, հանքաքարերի ֆիզիկամեխանիկական և այլ հատկություններով, իսկ հորատանցքերում` նաև հորատաերթի երկարությամբ, ըստ որում հորատահանուկի տարբեր ելքերով միջակայքերը նմուշարկվում են առանձին-առանձին: Հորատահանուկի ընտրողական մաշելիության առկայության դեպքում նմուշարկվում է ինչպես հորատահանուկը, այնպես էլ հորատման մանրատված արգասիքները (ապարախյուս, փոշի և այլն): Վերջիններից կազմվում է ինքնուրույն նմուշ` հորատահանուկի նմուշի նույն միջակայքից, որոնք մշակվում և ենթարկվում են անալիզների առանձին-առանձին:

5) Հանքամարմինն ամբողջ հզորությամբ հատող լեռնային փորվածքներում, այդ թվում նաև վերընթացներում, նմուշները վերցվում են փորվածքի երկու պատերից, իսկ հանքամարմնի տարածման ուղղությամբ անցած փորվածքներում` հանքախորշից: Հանքամարմնի տարածման ուղղությամբ անցած փորվածքներից վերցված նմուշների միջև եղած հեռավորությունը չպետք է գերազանցի 2-4 մետրը (նմուշարկման ռացիոնալ միջակայքը պետք է հաստատվի փորձարարական տվյալներով)։ Հորիզոնական լեռնային փորվածքներում, հանքամարմինների զառիթափ տեղադրման դեպքում, նմուշները տեղակայվում են հաստատուն՝ նախօրոք որոշված բարձրության վրա: Նմուշների ընդունված պարամետրերը պետք է հիմնավորվեն փորձարարական աշխատանքներով:

6) Հանքամարմինների ամբողջ հզորությունը չհատող շտրեկների և վերընթացների նմուշարկման արդյունքները պաշարների հաշվարկման ժամանակ չպետք է օգտագործվեն, հակառակ դեպքում պաշարների հաշվարկում դրանց օգտագործելու հնարավորությունը յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում պետք է հիմնավորվի:

7) Հանքայնացման անհամաչափության (հանքաքարերի հատվածային ցայտունության) ուսումնասիրության նպատակով երկրաֆիզիկական նմուշարկման միջակայքերի երկարությունը չպետք է գերազանցի 1 մետրը, մեծ հզորությունների և համաչափ հանքայնացման դեպքում՝ 2 մետրը։ Հանքակտորներում հանքաքարերի հատվածային ցայտունության ուսումնասիրման համար միջուկային երկրաֆիզիկական նմուշարկման արդյունքները պետք է միջարկվեն տարանջատ՝ 5-10 սանտիմետր միջակայքերով։

38. Նմուշարկման որակը, ըստ յուրաքանչյուր ընդունված մեթոդի ու եղանակի և հանքաքարի հիմնական տեսակների, անհրաժեշտ է շարունակաբար վերստուգել՝ տալով ստացված արդյունքների ճշգրտության ու արժանահավատության գնահատականը: Անհրաժեշտ է ժամանակին ստուգել նմուշների դիրքը երկրաբանական կառուցվածքի տարրերի նկատմամբ, հանքամարմիններն ըստ հզորության եզրագծելու հուսալիությունը, նմուշների ընդունված պարամետրերի հաստատունությունը և դրանց փաստացի զանգվածի համապատասխանությունը հաշվարկայինին՝ ելնելով նմուշի ակոսի ընդունված հատույթից կամ հորատահանուկի փաստացի տրամագծից ու ելքից (շեղումը չպետք է գերազանցի ±10-20%՝ նկատի ունենալով հանքաքարերի խտության փոփոխականությունը):

1) Հորատահանուկային նմուշարկման ճշգրտությունը անհրաժեշտ է ստուգել հորատահանուկի երկրորդ կեսից վերցված նմուշով, իսկ ակոսային նմուշարկման ճշտությունը՝ նույն հատույթով կցորդված ակոսային նմուշների վերցմամբ:

2) Բնական տեղադրման պայմաններում երկրաֆիզիկական նմուշարկման ժամանակ վերահսկվում է սարքավորումների աշխատանքի կայունությունը և մեթոդի վերարտադրողականությունը՝ շարքային և ստոգողական չափումների միևնույն պայմաններում: Կարոտաժի տվյալները պետք է հավաստվեն հորատահանուկի բարձր ելքով (90% և ավելի) հենակետային հորատանցքերից վերցված հորատանահանուկի նմուշարկման արդյունքներով։

3) Նմուշարկման ճշգրտության վրա ազդող թերությունների բացահայտման դեպքում անհրաժեշտ է վերանմուշարկել հանքային միջակայքը (կամ իրականացնել կրկնակի կարոտաժ)։

4) Նմուշարկման արդյունքները զգալի աղավաղող, ընտրողական մաշելիության առկայության դեպքում դրա արժանահավատությունը հորատանցքերում հաստատվում է ուղեկցող լեռնային փորվածքների նմուշարկմամբ։

5) Նմուշարկման ընդունված մեթոդների և եղանակների արժանահավատությունը վերահսկվում է առավել բնութագրական եղանակով, պղնձի հանքավայրերում, որպես կանոն, համախառն կամ քերծման եղանակով։ Այդ նպատակով անհրաժեշտ է նաև օգտագործել տեխնոլոգիական նմուշների, բնամասերում ապարների խտությունը որոշելու նպատակով վերցված համախառն նմուշների տվյալները և հանքամարմինների առանձին տեղամասերի շահագործման ժամանակ ստացված արդյունքները:

6) Նմուշարկման ընդունված եղանակի արժանահավատությունը, շահագործվող հանքավայրերում, հաստատվում է հանքավայրի միևնույն հորիզոնների, բլոկների կամ տեղամասերի սահմաններում՝ լեռնային փորվածքներից և հորատանցքերից ստացված տվյալների տարբերակված (առանձին) համադրմամբ։

7) Վերստուգիչ նմուշարկման ծավալները պետք է բավարար լինեն դրանց արդյունքների վիճակագրական մշակման և սիստեմատիկ սխալների առկայության կամ բացակայության մասին հիմնավորված հետևությունների համար, իսկ անհրաժեշտության դեպքում` նաև ուղղիչ գործակիցներ մտցնելու համար:

39. Նմուշների մշակումը կատարվում է յուրաքանչյուր հանքավայրի համար մշակված սխեմայով կամ համադրելի ընդունված հանքավայրի օրինակով։ Հիմնական և վերստուգիչ նմուշների մշակումն իրականացվում է միևնույն սխեմայով:

1) Նմուշների մշակման որակը պետք է շարունակաբար վերահսկվի՝ «K» գործակցի հիմնավորվածության և մշակման սխեմայի պահպանման հետ կապված բոլոր գործողություններով:

2) Խոշորածավալ վերստուգիչ նմուշների մշակումը կատարվում է հատուկ կազմված ծրագրերով:

40. Հանքաքարերի քիմիական կազմը պետք է ուսումնասիրվի ամբողջությամբ, հիմնական, ուղեկից բաղադրիչների առկայության ու դրանց արդյունաբերական նշանակության հաստատումն, ինչպես նաև վնասակար բաղադրիչների հայտնաբերումն ապահովող լիարժեքությամբ: Հանքաքարերում դրանց պարունակությունը որոշվում է համապատասխան ստանդարտներով սահմանված նմուշների քիմիական, հարգային, սպեկտրային, ֆիզիկական, երկրաֆիզիկական և այլ անալիզների մեթոդներով։

1) Բոլոր շարքային նմուշներում, որպես կանոն, որոշվում է պղնձի, ինչպես նաև ուղեկից բաղադրիչների (ցինկ, կապար, մոլիբդեն, նիկել, կոբալտ և այլն) պարունակությունները, որոնք հաշվի են առնվում հանքամարմիններն ըստ հզորության եզրագծելու ժամանակ: Մյուս օգտակար բաղադրիչների (ոսկի, արծաթ, ծծումբ, սելեն, թելուր, ինդիում, ծարիր և այլն) և վնասակար խառնուրդների (ֆոսֆոր, մկնդեղ և այլն) պարունակությունները որոշվում են խմբային նմուշներում:

2) Շարքային նմուշները խմբային նմուշներում միավորելու կարգը, դրանց տեղաբաշխումը և ընդհանուր քանակը պետք է ապահովեն հանքաքարերի հիմնական տարատեսակների հավասարաչափ նմուշարկումը՝ ուղեկից բաղադրիչների և վնասակար խառնուրդների պարունակությունների որոշմամբ և այդ պարունակությունների փոփոխությունների պարզաբանումը հանքամարմինների տարածման և անկման ուղղություններով:

3) Առաջնային հանքաքարի օքսիդացման աստիճանը բացահայտելու և օքսիդացման գոտու սահմանմանը որոշելու նպատակով պետք է կատարվեն ֆազային անալիզներ:

41. Նմուշների անալիզների որակը պետք է հետևողականորեն ստուգել, իսկ վերստուգման արդյունքները ժամանակին մշակել՝ գոյություն ունեցող մեթոդական մոտեցումներին համապատասխան: Անալիզների երկրաբանական վերստուգումն անհրաժեշտ է իրականացնել լաբորատոր վերստուգումից անկախ՝ հանքավայրի հետախուզման ամբողջ ժամանակաշրջանում: Վերստուգման ենթակա են բոլոր հիմնական և ուղեկից բաղադրամասերի և վնասակար խառնուրդների անալիզների արդյունքները:

42. Նմուշներում օգտակար և վնասակար բաղադրիչների պարունակությունների որոշման ժամանակ թույլ տրվող պատահական սխալանքների հայտնաբերման համար անհրաժեշտ է իրականացնել անալիզների ներքին վերստուգում` ծածկագրված վերստուգվող նմուշների անալիզների միջոցով՝ վերցված հիմնական անալիզները կատարող նույն լաբորատորիայի անալիտիկ նմուշների կրկնօրինակներից։

1) Շարքային նմուշների անալիզների արդյունքում հնարավոր սիստեմատիկ սխալանքների հայտնաբերման և գնահատման համար պետք է իրականացվի անալիզների արտաքին վերստուգում` վերստուգիչ կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում: Արտաքին վերստուգման են ուղարկվում հիմնական լաբորատորիայում պահպանվող և ներքին վերստուգման ենթարկված անալիտիկ նմուշների կրկնօրինակները: Հետազոտվող նմուշներին համանման կազմի ստանդարտ նմուշների (Стандартные Образцы Состава – СОС, այսուհետ՝ ՀԿՍՆ) առկայության դեպքում արտաքին վերստուգումը պետք է իրականացնել՝ այդ նմուշները ծածկագրված տեսքով մտցնելով հիմնական լաբորատորիա վերստուգման ուղարկվող նմուշների խմբաքանակի մեջ:

2) Ներքին և արտաքին վերստուգման ուղարկվող նմուշները պետք է բնորոշեն հանքավայրի հանքաքարերի բոլոր տարատեսակները և պարունակությունների դասերը: Պարտադիր կարգով ներքին վերստուգման են ուղարկվում հետազոտվող բաղադրիչների արտակարգ բարձր պարունակություն ցույց տված բոլոր նմուշները:

43. Ներքին և արտաքին վերստուգման քանակը պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի և հետախուզման ժամանակահատվածի համար պետք է ապահովի ընտրանքի (ընտրաքանակի կամ ընտրված նմուշների խմբաքանակի) բնութագրականությունը:

Պարունակությունների դասերի առանձնացման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել պաշարների հաշվարկի համար կոնդիցիաների պահանջներն ըստ պղնձի պարունակությունների: Անալիզների ենթակա նմուշների մեծ քանակի (տարեկան 2000 և ավելի) դեպքում վերստուգիչ անալիզների են ուղարկվում դրանց ընդհանուր քանակի 5%-ը: Շարքային նմուշների փոքր քանակի դեպքում պարունակությունների յուրաքանչյուր առանձնացված դասի համար վերստուգվող ժամանակահատվածում պետք է կատարվեն 30-ից ոչ պակաս վերստուգիչ անալիզներ:

44. Ներքին և արտաքին վերստուգումների տվյալների մշակումը պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի համար կատարվում է ըստ ժամանակաշրջանների (կիսամյակ, տարի)՝ անալիզների յուրաքանչյուր մեթոդի և հիմնական անալիզները կատարող լաբորատորիայի համար առանձին: Սիստեմատիկ շեղումների գնահատականը՝ ՀԿՍՆ անալիզի տվյալների արդյունքներով, կատարվում է ըստ անալիտիկ տվյալների վիճակագրական մշակման:

1) Ներքին վերստուգման արդյունքներով որոշված հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը չպետք է գերազանցի աղյուսակ 5-ով սահմանված՝ Ըստ պարունակությունների դասերի անալիզների առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքների (%) ցուցանիշները: Հակառակ դեպքում պարունակությունների տվյալ դասի և լաբորատորիայի աշխատանքի ժամանակաշրջանի հիմնական անալիզների արդյունքները խոտանվում են, և բոլոր նմուշները ենթարկվում են կրկնակի անալիզների՝ ներքին երկրաբանական վերստուգիչ հետազոտության կատարմամբ: Միաժամանակ հիմնական լաբորատորիան պետք է պարզաբանի խոտանի պատճառները և միջոցներ ձեռնարկի դրանք վերացնելու համար։

 

Աղյուսակ 7

 

Ըստ պարունակությունների դասերի անալիզների առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը (%)

 

Բաղա-դրիչները	Պարունակությունների դասերը, % (Au, Ag, TI, Ga, Se, Te, գ/տ)	Թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը, %	Բաղա-դրիչները	Պարունակությունների դասերը, % (Au, Ag, TI, Ga, Se, Te, գ/տ)	Թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքը, %
1	2	3	4	5	6
Cu	>5	2,5	Sb	2-5	5,5
	3-5	4,5		0,5-2,0	12
	1-3	5,5		0,1-0,5	10
	0,5-1,0	8,5		<0,1	30
	0,2-0,5	13	Re	>40	18
Zn	>5	2,5		20-40	19
	5-10	3,5		10-20	22
	2-5	6		5-10	24
	0,2-0,5	13		1-5	26
	0,5-2	11	As	>2	2,5
Pb	2-5	6		0,5-2,0	5
	1-2	8,5		0,05-0,5	13
	0,5-1	11		0,01-0,05	25
	0,2-0,5	13		<0,01	30
Mo	0,1-0,2	13	TI, Ga	>50	18
	0,05-0,1	18		10-50	24
	0,02-0,05	23		<10	30
Co	0,5-1,0	3	In	50-100	25
	0,1-0,5	5		20-50	28
	0,05-0,1	8		5-20	30
	0,01-0,05	20		1-5	30
S	>40	1,0	Se	100-500	15
	30-40	1,2		50-100	20
	20-30	1,5		20-50	25
	10-20	2,0		5-20	30
Au	4-16	18		1-5	30
	1-4	30	Te	100-500	17
	0,5-1,0	25		50-100	22
	<0,5	30		20-50	25
Ag	100-300	7		5-20	30
	30-100	12		1-5	30
	10-30	15	P2O5	>0,3	8,5
	1-10	22		0,1-0,3	11
	0,5-1,0	25		0,05-0,1	15
Cd	>0,1	11		0,01-0,05	25
	0,02-0,01	22		0,001-0,01	30
	<0,02	30
Bi	0,2-0,6	11
	0,05-0,2	15
	0,02-0,05	20
	0,005-0,02	30

 

2) Եթե հանքավայրում առանձնացված պարունակությունների դասերը տարբերվում են աղյուսակ 2-ում նշվածներից, ապա առավելագույն թույլատրելի հարաբերական միջին քառակուսային սխալանքները որոշվում են միջարկմամբ:

45. Արտաքին վերստուգման տվյալներով հիմնական և վերստուգող լաբորատորիաների անալիզների արդյունքների միջև սիստեմատիկ շեղումների բացահայտման դեպքում կատարվում է արբիտրաժային վերստուգում՝ արբիտրաժի կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում: Արբիտրաժ վերահսկողության են ուղարկվում լաբորատորիայում պահպանվող շարքային նմուշների անալիտիկ կրկնօրինակները (ծայրահեղ դեպքերում` անալիտիկ նմուշների մնացուկները), որոնք ունեն շարքային և արտաքին անալիզների արդյունքներ: Վերստուգման ենթակա են 30-40 նմուշ՝ պարունակության յուրաքանչյուր դասի համար, որտեղ հայտնաբերվել են սիստեմատիկ տարամիտություններ: Անալիզի ենթարկվող նմուշներին ՀԿՍՆ-ի առկայության դեպքում դրանք նույնպես ծածկագրված տեսքով անհրաժեշտ է մտցնել արբիտրաժ ուղարկվող նմուշների խմբաքանակում: Յուրաքանչյուր ՀԿՍՆ-ի համար պետք է ստացվեն 10-15 վերստուգիչ անալիզների արդյունքներ:

1) Արբիտրաժ անալիզների արդյունքում սիստեմատիկ տարամիտությունների հաստատման դեպքում անհրաժեշտ է պարզել դրանց պատճառները և միջոցառումներ մշակել հիմնական լաբորատորիայի աշխատանքի թերությունների վերացման համար, ինչպես նաև որոշել պարունակությունների տվյալ դասի և լաբորատորիայի աշխատանքի տվյալ ժամանակահատվածի բոլոր նմուշների անալիզները կրկնելու կամ հիմնական անալիզների արդյունքում համապատասխան ուղղիչ գործակից մտցնելու անհրաժեշտության հարցը: Առանց արբիտրաժ անալիզների կատարման ուղղիչ գործակցի կիրառությունն անթույլատրելի է։

46. Պղնձի հանքավայրերի հետախուզությամբ և շահագործմամբ զբաղվող օտարերկրյա որոշ ընկերությունների պրակտիկայում օգտագործվում է նմուշներ վերցնելու, դրանք նախապատրաստելու և անալիզների ենթարկելու գործընթացների որակը վերստուգելու ավելի պարզ, բայց բավականաչափ արդյունավետ ընթացակարգ՝ հիմնված լաբորատորիա ուղարկվող շարքային քսան նմուշներից կազմված յուրաքանչյուր խմբաքանակի մեջ շարունակաբար մեկական դատարկ, կրկնօրինակ և ստուգանմուշային կամ չափանմուշային (էտալոնային) նմուշ ներառելու հետ, ձևավորելով դրանք հետևյալ կարգով.

1) Դատարկ նմուշները վերցվում են հանքավայրի հետախուզման սկզբնական փուլում նախապատրաստված համասեռված (հոմոգենացված) համախառն նմուշից (քսան կիլոգրամից ոչ պակաս զանգվածով)՝ ըստ կազմության համանման հանքավայրի ոսկու հանքայնացումը տեղակալող (պարփակող) ապարներին: Համախառն նմուշի համար նյութ են ծառայում չհանքայնացված հորատահանուկը կամ մերկացման անհանք ապարները: Ոսկու նշանակալի քանակի բացակայությունը համախառն նմուշում հաստատվում է ոչ պակաս քան երկու տարբեր լաբորիատորիաներում կատարված բազմաթիվ անալիզներով: Դատարկ նմուշն ընդգրկվում է նմուշների նախապատրաստման հոսքում և մյուս նմուշների հետ ունենում է հաջորդական համար:

2) Որպես կրկնօրինակ ծառայող նմուշները վերցվում են դաշտային պայմաններում, կամայականորեն: Հորատման ապարախյուսի նմուշարկման ժամանակ դրանք պատրաստվում են վերջինիս կիսման եղանակով: Հորատահանուկի նմուշարկման ժամանակ դրա կիսումը կատարվում է մանրացման սկզբնական փուլից հետո:

3) Չափանմուշային (էտալոնային) նմուշները, որոնցում ոսկու պարունակությունը հայտնի է ընդունելի մակարդակի ճշտությամբ, որքան հնարավոր է, պետք է մոտ լինեն հանքավայրի ոսկու հանքայնացման քարաբանական և միներալային կազմին: Դրանցում ոսկու պարունակությունը պետք է համապատասխանի հանքավայրում առանձնացվող պարունակությունների երեք հիմնական դասերին, որոնք մոտ են տնտեսապես հիմնավորված եզրագծային, միջին և բարձր պարունակություններին: Չափանմուշային նմուշները վերցվում են նախօրոք պատրաստված, 20 կգ-ից ոչ պակաս զանգվածով համախառն նմուշներից՝ կազմված նախկինում անալիզի ենթարկված հորատահանուկի կամ հորատման ապարախյուսի նմուշներից մնացած խոշորահատիկ նյութից: Համախառն նմուշների աղացած և համասեռված նյութը պետք է անալիզի ենթարկվի մի քանի անկախ լաբորատորիաներում: Չափանմուշային նմուշները համարակալվում են շարքային նմուշների հերթական համարներով, որոնք չպետք է հայտնի լինեն անալիզ իրականացնող աշխատակիցներին:

4) Դատարկ, կրկնօրինակ և չափանմուշային նմուշների օգտագործումն ապահովում է կանոնավոր և բավականին արդյունավետ վերստուգում՝ շարքային նմուշների նախապատրաստման և անալիզների կատարման (սիստեմատիկ սխալանքների հայտնաբերում և պատահական սխալանքների մեծության որոշում) որակի նկատմամբ՝ հանքավայրի հետախուզման ամբողջ ժամանակամիջոցում, հիմնականում սեփական լաբորատորիայի միջոցներով:

47. Նմուշարկման իրականացված վերստուգման արդյունքներով (նմուշների վերցնում, մշակում և անալիզների կատարում) պետք է գնահատվի հանքային միջակայքերի եզրագծման և դրանց պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլ տրված հնարավոր սխալանքը:

48. Հանքաքարերի բնական տարատեսակների և արդյունաբերական տիպերի միներալային կազմը, դրանց մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկությունները և ֆիզիկական հատկությունները պետք է ուսումնասիրվեն միներալաբանական (հանքաբանական), ապարագրական (պետրոգրաֆիական), ֆիզիկական, քիմիական և այլ անալիզներով: Ըստ որում, առանձին միներալների նկարագրության հետ միասին, տրվում է նաև դրանց տարածվածության քանակական գնահատականը:

1) Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվի պղինձ պարունակող միներալներին, դրանց քանակի որոշմանը, միմյանց և ուրիշ միներալների հետ դրանց փոխհարաբերությունների ուսումնասիրմանը (սերտաճվածքների առկայությունը, դրանց չափերը և սերտաճման տեսակները), դրանց չափերը և բաշխումն ըստ խոշորության դասերի:

2) Միներալաբանական հետազոտությունների գործընթացում պետք է ուսումնասիրվի հիմնական և ուղեկից բաղադրիչների ու վնասակար խառնուրդների բաշխումը և կազմվի դրանց հաշվեկշիռն ըստ միներալային միացությունների ձևերի:

49. Ծավալային զանգվածի և խոնավության որոշումը անհրաժեշտ է կատարել հանքաքարերի յուրաքանչյուր առանձնացված բնական տարատեսակի և միջհանքային ոչ կոնդիցիոն նրբաշերտերի համար:

1) Խիտ (հոծ) հանքաքարերի ծավալային զանգվածը գլխավորապես որոշվում է պարաֆինապատված բնութագրիչ նմուշներով և վերստուգվում է բնամասերում դրա որոշման արդյունքներով: Փխրուն, խիստ ճեղքավորված և խոռոչավոր հանքաքարերի ծավալային զանգվածը, որպես կանոն, որոշվում է բնամասերում: Ծավալային զանգվածը կարող է որոշվել նաև ցրված գամմա-ճառագայթման կլանման մեթոդով` անհրաժեշտ ծավալի ստուգափորձական (հավաստող) աշխատանքների առկայության դեպքում: Ծավալային զանգվածի որոշման հետ միաժամանակ որոշվում է նաև հանքաքարի խոնավությունը: Ծավալային զանգվածի և խոնավության որոշման համար նախատեսված ապարանմուշներն ու նմուշները պետք է բնութագրված լինեն միներալային կազմով և հիմնական բաղադրամասերի պարունակությամբ:

 

5. ՀԱՆՔԱՔԱՐԵՐԻ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

50. Պղնձի հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տարբեր տեսակների հարստացումը իրականացվում է տարբեր եղանակներով՝ մեխանիկական, հիդրո և պիրոմետալուրգիական, ինչպես նաև համակցված։ Մեխանիկական հարստացման հիմնական եղանակը ֆլոտացիան է, քանի որ պղնձի սուլֆիդային հիմնական միներալները՝ խալկոպիրիտը, բորնիտը և խալկոզինը, ունեն լավ ֆլոտացիոն հատկություններ։ Պղնձի օքսիդացած միներալների ֆլոտացվելիությունը ուժեղացնելու համար կատարում են նախնական սուլֆիդացում։ Հանքաքարերի նյութական կազմից կախված օգտագործվում են տարբեր սխեմաներ. հիմնական ֆլոտացիա և մի քանի վերամաքրում ներառող պարզ սխեմաներից, մինչև առանձին արդյունաբերական արտադրանքների ցիկլերով, բարդ բազմաստիճան սխեմաներ, ինչպես նաև ավազների և ապարախյուսերի առանձին ֆլոտացմամբ և «մաքրող-վերամաքրող» («cleaner–scavenger») սխեմաները։

1) պղնձի հանքավայրերի հանքաքարերի վերամշակման տեխնոլոգիան կախված է դրանց միներալային կազմից, մակատեսքից և ներկառուցվածքից, հատիկների խոշորությունից, միներալների սերտաճման աստիճանից, պարունակող սուլֆիդների, կարբոնատների, սիլիկատների, պղնձի օքսիդների և այլ միներալների քանակությունից։ Հանքաքարերի վերամշակման տեխնոլոգիայի ընտրության համար զգալի նշանակություն նաև ունեն դրանց ֆիզիկական հատկությունները։ Նշված հանգամանքներով պայմանավորած առանձնացվում են հանքաքարի մեծ թվով տիպեր, որոնց համար պահանջվում է վերամշակման տարբեր տեխնոլոգիական սխեմաներ.

ա. Սուլֆիդային պղնձի բոլոր հանքաքարերը հիմնականում հարստացվում են ֆլոտացման եղանակներով.

բ. Պղինձ-պորֆիրային հանքաքարերից պղինձը և մոլիբդենը կորզվում են հավաքական (կոլեկտիվ) խտանյութ, որի նատրիումի սուլֆիդով շոգեհարմամբ և վերամաքրմամբ ստացվում է պղնձի կոնդիցիոն խտանյութ և մոլիբդենային արգասիք.

գ. Պղինձ-ավազաքարային հանքավայրերի խալոկպիրիտ-բորնիտ-խալկոզինային և երակային հանքավայրերի քվարց-խալկոպիրիտային հանքաքարերից պղինձ պարունակող միներալները լավ կորզվում են ուղղակի ֆլոտացմամբ. որպես հավաքորդ (կոլեկտոր) կիրառվում են տարբեր քսանտոգենատներ, դիթիոֆոսֆատներ և դրանց համադրություններ, որպես փրփրիչ՝ տերպինիոլը, Տ-80-ը, ՊՕԲՍ (պրոպիլենի օքսիբ բութիլային սպիրտ), որպես կարգավորող ռեագենտներ՝ կիրը, ցիանիդը, նատրիումի սուլֆիդը, հեղուկ ապակի և այլն, սակայն հանքավայրում կապար և ցինկ պարունակող համալիր հանքաքարերի առկայության դեպքում կիրառվում են ավելի բարդ՝ ընտրողական և հավաքական-ընտրողական ֆլոտացման համակցված սխեմաներ.

դ. Պղինձ-հրաքարային հոծ հանքաքարերը սովորաբար վերամշակվում են ընտրողական ֆլոտացման եղանակով՝ պղնձի, ցինկի և պիրիտի խտանյութերի ստացմամբ. գործընթացի սկզբում ֆլոտացվում են պղնձի սուլֆիդները՝ սֆալերիտի և պիրիտի ճնշմամբ, որից հետո պղնձի ֆլոտացիայի պոչերից պղնձարջասպով սֆալերիտի ակտիվացմամբ ֆլոտացվում է ցինկը, իսկ ցինկի ֆլոտացիայի պոչերը՝ հանքաքարերում դատարկ ապարի 15%-ից ոչ ավելի պարունակության դեպքում, հանդիսանում են պիրիտի պատրաստի խտանյութ։

ե. Պղինձ-ցինկային և բազմամետաղային հրաքարային հանքաքարերը գլխավորապես վերամշակվում են հավաքական-ընտրողական ֆլոտացման համակցված սխեմաներով՝ հավաքական խտանյութերի ստացման և դրանց հետագա ընտրողական ֆլոտացման միջոցով, որը իրականացվում է ցիանիդային կամ առանց ցիանիդային եղանակի։ Ցիանիդային տարանջատումը կատարվում է ցինկարջասպի հետ ցիանիդի խառնուրդի օգտագործմամբ։

զ. Խալկոպիրիտ-մագնետիտային (սկառնային) և բորնիտ-պիրրոտին-մագնետիտային (վանադիում-երկաթ-պղնձային) հանքաքարերը վերամշակվում են համակցված սխեմաներով՝ ներառելով պղնձի միներալների ֆլոտացում և մագնետիտի մագնիսական անջատում։

է. Օքսիդացած և խառը հանքաքարերը, սուլֆիդայինների հետ համեմատ, հարստացվում են զգալիորեն վատ, հատկապես, պղինձ պարունակող սիլիկատային կազմի հանքաքարերը։ Այս տեսակի հանքաքարերի վերամշակումը կատարվում է ֆլոտացման, համակցված և հիդրոմետալուրգիական եղանակներով։ Ֆլոտացիան կատարվում է օքսիդացած միներալների նատրիումի սուլֆիդով կամ հիդրոսուլֆիդով նախապես սուլֆիդացումից հետո։ Համակցված եղանակներից լայն տարածում է ստացել Մոստովիչի եղանակը, որը ներառում է ծծմբական թթվով օքսիդացած պղնձի տարրալուծում, մետաղական երկաթով լուծված պղնձի նստեցում (ցեմենտացում) և ցեմենտացված պղնձի ֆլոտացում։

ը. Սիլիկատային միներալներ պարունակող, օքսիդացած նրբացրված (դիսպերս) խիստ երկաթացված հանքաքարերերը համարվում են ակոտրում, որոնք հարստացվում են համակցված կամ հիդրոմետալուրգիական եղանակով։

թ. Աղքատ և արտահաշվեկշռային հանքաքարերից կամ հարստապոչերից պղնձի կորզման համար լայն կիրառվում է կույտային և ստորգետնյա տարրալվացումը, ինչպես նաև խառնումով (խառնահարմարանքով) գուռային (չանային) լուծումը կամ լուծակորզումը։ Կույտային տարրալվացման հիմնական լուծիչները երկաթի օքսիդի սուլֆատներն են, որոնք ստանում են օքսիդացած պիրիտի կույտի ջրով ողողման արդյունքում։ Ողողումը իրականացվում է ջրով և հաջորդող՝ պղինձը ցեմենտացնող երկաթի ջարդոնի լուծույթով։

ժ. Սուլֆիդային հանքաքարերի վերամշակման հիդրոմետալուրգիական գործընթացների առավել արտադրականացման (ինտենսիվացման) համար կարող են օգտագործվել սուլֆիդների տարրալվացումը արագացնող՝ օքսիդացնող միկրոօրգանիզմներ։

ժա. Սուլֆիդային պղինձ-նիկելային հանքաքարերը վերամշակվում են տարբեր եղանակներով՝ կախված դրանցում պարունակվող օգտակար բաղադրիչների քանակից, միմյանց նկատմամբ հարաբերակցությունից և այլն. հարուստ հանքաքարերը հիմնականում ենթարկվում են անիմիջական հալման, իսկ աղքատները՝ նաև նախնական հարստացման։

ժբ. Պղնձի խտանյութերը վերամշակվում են պիրոմետալուրգիական եղանակով. սկզբում սև պղնձի, այնուհետև էլեկտրոլիտային զտմամբ (ռաֆինացմամբ)՝ բարձր մաքրության պղնձի ստացմամբ։

51. Հարստացման ժամանակ արժեքավոր ուղեկից բաղադրիչները կորզվում են պղնձի, ցինկի և պիրիտի խտանյութեր, որոնցից դրանք կարող են ստացվել հաջորդող մետալուրգիական վերամշակման արդյունքում։

1) Ոսկի և արծաթ. ֆլոտացման ժամանակ պղնձի խտանյութ կորզումը կազմում է 60-65%։ Մնացած մասը հիմնականում կապված է պիրիտի հետ։ Պիրիտի առանձին խտանյութ ստանալու դեպքում, ոսկու ընդհանուր կորզումը բարձրացնելու նպատակով, կիրառվում է պիրիտի խտանյութի թրծման թերայրուկների ցիանավորում։

2) Կադմիում. 80-85%-ով կորզվում է ցինկի և մասամբ կապարի խտանյութ, իսկ մետալուրգիական զտման ժամանակ՝ էլեկտրոլիտային սարքավորումներում պղինձ-կադմիումային նստվածքներ։

3) Ինդիում, գալիում, թալիում. առաջին երկու էլեմենտները կադմիումին համանման կորզվում է ցինկի խտանյութ, իսկ թալիումը՝ պղնձի և պիրիտի խտանյութեր։ Բոլորը կորզվում են այն նույն նստվածքներից, որոնցից կորզվում է կադմիումը։

4) Կոբալտ. կորզվում է նիկելային խտանյութերի էլեկտրոլիզի ժամանակ, ինչպես նաև պիրիտային թերայրուկներից։

5) Նիկել և պլատին. հարստացման գործընթացում պլատինային խմբի մետաղները կենտրոնացվում են նիկելի խտանյութում և մետալուրգիական զտման ժամանակ անցնում են նիկելի մեջ, իսկ դրանից՝ էլեկտրոլիտային զտման (ռաֆինացման) ժամանակ՝ անոդային ապարախյուս (շլամ)։

6) Ցինկ. պղնձի խտանյութերի մետալուրգիական զտման ժամանակ սուբլիմացվում է (առանց հեղուկանալու գոլորշացում) օքսիդի տեսքով և հեռացող գազերից նստեցվում է էլեկտրաֆիլտրերի վրա։

7) Ծծումբ. հրաքարային հանքաքարերի պիրոմետալուգիական վերամշակման բոլոր տեսակների դեպքում կորզվում է ծծմաբային գազի տեսքով, որին հաջորդում է ծծմբական թթվի արտադրությունը։

8) Երկաթ. հոծ հրաքարային հանքաքարերում դրա պարունակությունը կազմում է 30-40%։ Մետալուրգիական զտման ժամանակ պղնձի և ցինկի խտանյութ անցած երկաթի մի մասը կորսվում է ապարախյուսի հետ։ Պիրիտի խտանյութում ներառվող երկաթի մի մասը ծծմբական թթվի արտադրության համար խտանյութի թրծման ժամանակ մնում է թերայրուկների տեսքով, որոնք եռակալումից հետո կարող են կիրառվել որպես սովորական երկաթի հանքաքարեր։

9) Սելեն. կորզվում է մետալուրգիական վառարանների փոշուց և էլեկտրոլիտային զտման (ռաֆինացման) ապարախյուսից (շլամից)։

52. Պղնձի, ցինկի և ծծումբ-հրաքարային (պիրիտի) խտանյութերի որակը, յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում, կանոնակարգվում է մատակարարի և վերամշակող մետալուրգիական ու քիմիական գործարանների միջև կնքված պայմանագրով կամ պետք է համապատասխանի գործող ստանդարտների կամ տեխնիկական պայմանների պահանջներին։

1) Նախկինում (ԽՍՀՄ տարիներին) խտանյութերի որակը սահմանվում էր ԳՈՍՏ-երով և ՕՍՏ-երով, որոնք բերվում են ստորև։

 

Աղյուսակ 8

 

Պղնձի խտանյութերի որակի նկատմամբ պահանջները (ըստ 48-31-81 ՕՍՏ-ի)

 

Խտանյութի մակնիշը	Պարունակությունը, %			Խտանյութի մակնիշը	Պարունակությունը, %
	Պղինձ (ոչ պակաս)	Խառնուկները (ոչ ավելի)			Պղինձ (ոչ պակաս)	Խառնուկները (ոչ ավելի)
		Ցինկ	Կապար			Ցինկ	Կապար
КМ-0	40	2	2,5	КМ-5	20	10	8
КМ-1	35	2	3	КМ-6	18	11	9
КМ-2	30	3	4,5	КМ-7	15	11	9
КМ-3	25	5	5	ППМ	12	11	9
КМ-4	23	9	7	-	-	-	-

 

ա. КМ-0 մակնիշի խտանյութերում, որին սահմանված կարգով շնորհված էր Որակի պետական նշան (ՈՊՆ), պղնձի պարունակությունը պետք է լիներ 40.5%-ից պակաս, մոլիբդենի պարունակությունը պղնձի խտանյութերի բոլոր մակնիշներում և արդյունաբերական արտադրանքում չպետք է գերազանցեր 0.12%-ը, խոնավությունը սահմանվում էր կողմերի համաձայնությամբ, կողմնակի նյութերի (ապարների, հանքաքարերի, փայտի, բետոնի, մետաղի և այլ նյութերի կտորներ) ներառուկները չէր թույլատրվում, ոսկու և արծաթի պարունակությունները չէին նորմավորվում։

 

Աղյուսակ 9

 

Ցինկի խտանյութերի որակի նկատմամբ պահանջները (ըստ 48-77-74 ՕՍՏ-ի, ցինկի խտանյութերը թողարկվում էին 7 մակնիշներով, որոնցից 4-ը՝)

 

Խտանյութի մակնիշը	Բաղադրիչների մասնաբաժինը, %
	Ցինկ (ոչ պակաս), %		Ինդիում (ոչ պակաս)		Խառնուկները (ոչ ավելի)
					Երկաթի		Սիլիկահողի		Պղնձի		Մկնդեղի
	ՈՊՆ		ՈՊՆ		ՈՊՆ		ՈՊՆ ․		ՈՊՆ		ՈՊՆ
КЦ-0	60	59	-	չի նորմավորվում	3,8	4,0	1,8	2,0	0,8	0,9	0,05	0,05
КЦ-1	58	56	-		4,5	5,0	2	2	1,0	1,0	0,05	0,05
КЦ-2	55	53	-		6	7	2,5	3	1,2	1,5	0,1	0,1
КЦ-3	51	50	-		8	9	3,5	4	1,8	2,0	0,2	0,3
КЦ-4	-	45	-		-	12	-	5	-	3,0	-	0,5
КЦ-5	-	40	-		-	13	-	6	-	3,0	-	0,5
КЦ-6	-	40	-		-	16	-	10	-	4,0	-	0,6
КЦИ	-	40	-	0,04	-	18	-	6	-	3,5	-	0,5

 

բ. Ցինկի խտանյութերի բոլոր մակնիշներում սպառողների պահանջներից ելնելով որոշվում էր ֆտորի մասնաբաժինը։ Ֆտորի 0.02%-ից ոչ ավելի պարունակությամբ խտանյութերը մատակարարվում էին կողմերի համաձայնությամբ։

 

Աղյուսակ 10

 

Ծծումբ-հրաքարային (պիրիտի) խտանյութերի որակի նկատմամբ պահանջները (ըստ 444-75 ԳՈՍՏ-ի)

 

Ցուցանիշի անվանումը	Մակնիշները և նորմերը
	КСФ-0	КСФ-1	КСФ-2	КСФ-3	КСФ-4
Արտաքին տեսքը	Սորուն փոշի. Չի թույլատրում օտար ներառուկներ (ապարների, հանքաքարերի, փայտի, բետոնի, մետաղի և այլ նյութերի կտորներ)
Սուլֆիդային ծծումբի պարունակություն, %, ոչ պակաս	չի նորմավորվում	48	45	42	38
Կապարի և ցինկի գումարային պարունակությունները, %, ոչ ավելի	50	1	1	1	1
Մկնդեղի պարունակությունը, %, ոչ ավելի	0,3	0,3	0,3	0,3	0,3
Ֆտորի պարունակությունը, %, ոչ ավելի	0,05	0,05	0,05	0,05	0,05
Խոնավությունը, %, ոչ ավելի	3,8	3,8	3,8	3,8	3,8

 

գ. Սպառողների հետ համաձայնության դեպքում թույլատրվում է պղնձի և ցինկի գումարային 1%-ից բարձր պարունակությամբ ֆլոտացիոն ծծմբային հրաքարի մատակարարումը։

2) Համալիր (կոլեկտիվ) խտանյութերի անվանումները սահմանվում են ըստ դրանցում պարունակվող, դրամական արտահայտությամբ գերակշռող, մետաղների կամ միներալների։

3) Չափազանց հարուստ պղնձի հանքաքարերը (3-ից 5% և ավելի) պիտանի են անմիջապես հալման համար, իսկ խտանյութերից պիրոմետալուրգիական եղանակով ստացվում է սև պղինձ։ Պղնձաձուլական գործարաններում կիրառվում են հալման տարբեր տեխնոլոգիաներ։ Ամենատարածված եղանակներից է հալումը անդրադարձիչ վառարաններում, սակայն իր նշանակությունը դեռևս պահպանել է նաև հորանային հալումը։ Վերջին ժամանակներում լայնորեն ներդրվում է սև պղնձի ստացման ինքնածին (ավտոգեն) գործընթացները, որը թույլ է տալիս միևնույն ցիկլում թրծման, հալման, ինչպես նաև փոխադրման (կոնվերտացման) գործընթացների համատեղմամբ պարզեցնել տեխնոլոգիան։ Նշվածը հնարավորություն է տալիս բարձրացնել հումքի օգտագործման համալիրությունը, բացառել կամ խիստ նվազեցնել վառելիքի ծախսը, կանխարգելել շրջակա միջավայրի աղտոտումը։ Մետալուրգիական արտադրության թափոնային գազերից ստանում են ծծմբական թթու կամ տարրական (էլեմենտար) ծծումբ, իսկ փոշուց՝ կապար, ցինկ, բիսմութ, կադմիում, գերմանիում և այլ էլեմենտներ։

4) Սև պղնձի էլեկտրոլիտային զտումը (ռաֆինացումը) ապահովում է բարձր մաքրության պղնձի ստացումը և բազմաթիվ արժեքավոր բաղադրիչների կորզումը։ Էլեկտրոլիտային ապարախյուսերից (շամներից) կորզվում են սելենը, թելուրը և ազնիվ մետաղները։ Պղնձի հանքաքարերի վերամշակման տարաբնույթ մեթոդների առկայությունը և դրանց շարունակաբար արդիականացումը ապահովում է ավելի մեծաքանակ օգտակար բաղադրիչների կորզումը՝ անգամ հանքաքարերում դրանց չափազանց ցածր պարունակությունների դեպքում։

5) Տարբեր երկրներում պղնձի արտադրությունում նշանակլի դերակատարում է ստացել աղքատ և արտահաշվեկշռային հանքաքարերից, դժվարահարստացվելի օքսիդացած հանքաքարերից, հարստացման ֆաբրիկաների պոչերից և մետալուրգիական արտադրության խարամներից (շլակներից) պղնձի կորզման լուծազատման (էքստրակցիայի) և էլեկտրատարրալուծման (էլեկտրոլիզի) վրա հիմնված SX-EW անվանված նոր տեխնոլոգիան։ 1990-2000 թվականներին նշված տեխնոլոգիայով պղնձի արտադրությունը ավելացել է 3.3 անգամ, Չիլիում՝ 12.5 անգամ։

53. Հանքաքարերի քիմիական և միներալային կազմի, մակատեսքային-ներկառուցվածքային առանձնահատկությունների և ֆիզիկական հատկությունների ուսումնասիրության արդյունքում որոշվում են դրանց բնական տարատեսակները և կանխապես, մոտավոր ճշտությամբ, նախանշվում վերջիններիս ընտրովի արդյունահանում և առանձին վերամշակում պահանջող արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը:

1) Հանքաքարերի վերջնական ստորաբաժանումն ըստ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի և տեսակների կատարվում է հանքավայրում հայտնաբերված բնական տարատեսակների տեխնոլոգիական հետազոտությունների արդյունքներով:

54. Հանքաքարերի տեխնոլոգիական հատկությունները, որպես կանոն, ուսումնասիրվում են լաբորատոր և կիսաարդյունաբերական պայմաններում` միներալատեխնոլոգիական, փոքր տեխնոլոգիական, լաբորատոր, խոշորալաբորատոր և կիսաարդյունաբերական նմուշներով: Արդյունաբերական վերամշակման փորձից ելնելով, հեշտ հարստացվող հանքաքարերի համար թույլատրվում է լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքներով հաստատված համանմանության (անալոգիայի) տվյալների օգտագործումը: Դժվար հարստացվող կամ նոր տիպի հանքաքարերի համար, որոնց վերամշակման փորձը բացակայում է, հանքաքարերի և դրանց վերամշակման արգասիքների տեխնոլոգիական հետազոտությունները, տեխնիկական պայմաններին դրանց չհամապատասխանելու դեպքում, պետք է իրականացվեն շահագրգիռ կազմակերպությունների հետ համաձայնեցված հատուկ ծրագրով:

1) Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների տարբեր փուլերում տեխնոլոգիական հետազոտության համար նմուշառումը պետք է իրականացվի տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար անհրաժեշտ ելակետային տվյալների ստացման նպատակով՝ հետազոտությունների համար անհրաժեշտ ծավալներով, որոնք սահմանված են Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի 2020 թվականի հունվարի 30-ի թիվ 01-Ն հրամանի հավելվածով:

2) Հանքաքարերի հարստացվելիության ուսումնասիրման ժամանակ, տեխնոլոգիական միներալաբանության մեթոդներով և եղանակներով, պարզվում են դրանց օքսիդացման աստիճանը, քիմիական կազմը, ներկառուցվածքային-մակատեսքային առանձնահատկությունները, ուղեկից և վնասակար բաղադրիչների առկայությունը։ Գնահատվում է ջարդելիությունը և մանրելիությունը, իրականացվում է մաղային, դիսպերսիոն և գրավիտացիոն անալիզներ։ Ընտրվում է հարստացման տեխնոլոգիական սխեման, որոշվում է մանրացման աստիճանականությունը և մանրացման խոշորությունը՝ ըստ աստիճանների։ Որոշվում է հարստացման եղանակը և ուղեկից բաղադրիչներ պարունակող խտանյութերի ու արդյունաբերական արտադրանքի չափաբերման եղանակները։

3) Այն դեպքում, երբ վնասակար բաղադրամասեր (մկնդեղ, ծարիր և այլն) պարունակող հանքաքարերի վերամշակումից ստացված խտանյութերը չեն բավարարում դրանց նկատմամբ սահմանված պահանջները, ինչպես նաև անկոտրում հանքաքարերի համար անհրաժեշտ է գնահատել մանրէական (բակտերիական) տարրալուծման եղանակներով վերամշակման տեխնոլոգիաների կիրառման հնարավորությունը և արդյունավետությունը:

4) Տեխնոլոգիական փորձարկումների ժամանակ անհրաժեշտ է ընտրել արդյունավետ մշակամանրէներ, հանքաքարի մանրացման աստիճանը, որոշել խյուսի (պուլպա) խտությունը, դրա խառնման և օդավորման (աերացիա) ակտիվությունը, օպտիմալ PH-ը, ջերմաստիճանը, խյուսի 1 մլ-ում բջիջների պարունակությունը, օգտակար բաղադրիչների ելքի (ոսկու դեպքում կորզման) մեծությունները, ազդանյութերի ծախսը (այդ թվում նաև օգտագործված լուծույթների վնասազերծման համար անհրաժեշտ):

5) Հանքաքարերի տեխնոլոգիական հետազոտությունների ժամանակ առաջարկվում է ճառագայթաչափական (լուսաչափակռենտգենա-ճառագայթաչափական, նեյտրոնաակտիվացված և այլն) մեթոդներով ուսումնասիրել տրանսպորտային տարողություններում հանքաքարերի չափաբաժնային տեսակավորման կամ նախքան մանրացումը դրանց կտորավոր նյութերի ընտրության հնարավորությունը: Հանքային հումքի ճառագայթաչափական հարստացման ուսումնասիրության ժամանակ պետք է որոշվեն դրա ֆիզիկական հատկանիշները, որոնք կարող են օգտագործվել հանքային զանգվածի տարանջատման (զատման) համար: Այդ հատկանիշներով կարող են որոշվել հանքային զանգվածի տարբեր ծավալների կամ կտորների չափերի նկատմամբ հանքաքարի ցայտունության (կոնտրաստություն) կիրառելիությունը, գնահատվել ճառագայթաչափական հարստացման (տեսակավորում, զատում) ցուցանիշները` հանքային բաղադրամասերի սահմանային պարունակությունների տարբեր մեծությունների համար: Դրական արդյունքների դեպքում անհրաժեշտ է ճշտել ընտրովի հանույթ պահանջող հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը կամ հաստատել հանքային զանգվածի համախառն հանույթի հնարավորությունը, ինչպես նաև որոշել ճառագայթաչափական հարստացման օպտիմալ սխեման: Հանքաքարերի վերամշակման եղանակների հետագա փորձարկումներն իրականացվում են դրանց ճառագայթաչափական տեսակավորման կամ զատման մեթոդը հանքաքարերի հարստացման ընդհանուր տեխնոլոգիական սխեմայի մեջ ընդգրկելու հնարավորությունների և տնտեսական արդյունավետության հաշվառմամբ:

55. Հանքաքարերն ըստ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի և տեսակների ստորաբաժանման համար կատարվում է երկրաբանատեխնոլոգիական քարտեզագրում, որի ժամանակ նմուշարկման ցանցը ընտրվում է հանքաքարերի բնական տարատեսակների քանակից և միախառնման հաճախականությունից։

1) Որոշակի խտության ցանցով վերցված միներալոգոտեխնոլոգիական և փոքր տեխնոլոգիական նմուշներով պետք է բնորոշվեն հանքավայրում հայտնաբերված հանքաքարերի բնական բոլոր տարատեսակները: Դրանց փորձարկման արդյունքներով կատարվում է հանքավայրի հանքաքարերի տեխնոլոգիական տիպայնացում՝ առանձնացնելով հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերն ու տեսակները, ուսումնասիրվում է դրանց նյութական կազմի, ֆիզիկամեխանիկական և տեխնոլոգիական հատկությունների տարածական փոփոխականությունն առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի սահմաններում և կազմվում են երկրաբանատեխնոլոգիական քարտեզներ, հատակագծեր ու կտրվածքներ:

2) Լաբորատոր և խոշոր-լաբորատոր նմուշներով ուսումնասիրվում են հանքաքարերի առանձնացված բոլոր արդյունաբերական տիպերի տեխնոլոգիական հատկությունները` դրանց վերամշակման օպտիմալ տեխնոլոգիական սխեմայի ընտրության և հարստացման հիմնական տեխնոլոգիական ցուցանիշների և ստացվող արտադրանքի որակի որոշման համար անհրաժեշտ աստիճանով: Միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ է որոշել հանքաքարերի մանրացման աստիճանը, որը ապահովում է արժեքավոր միներալների բացումը՝ նվազագույն ապարախյուսացմամբ (շլամացմամբ) և պոչեր դրանց անցմամբ։

3) Կիսաարդյունաբերական տեխնոլոգիական նմուշները ծառայում են լաբորատոր նմուշների արդյունքներով մշակված տեխնոլոգիական սխեմաների ստուգման և հանքաքարերի հարստացման ցուցանիշների ճշտման համար:

4) Արտադրական փորձարկումները կատարվում են հատուկ մասնագիտացված կազմակերպությունների կողմից ընդերքօգտագործողի հետ նախապես համաձայնացված ծրագրով։ Նմուշարկումը կատարվում է ուսումնասիրման ծրագրին համապատասխան։

56. Խոշորալաբորատոր և կիսաարդյունաբերական տեխնոլոգիական նմուշները պետք է լինեն բնութագրական, այսինքն` քիմիական և միներալային կազմով, ներկառուցվածքային-մակատեսքային առանձնահատկություններով, ֆիզիկական և ուրիշ հատկություններով պետք է համապատասխանեն տվյալ արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպի հանքաքարերի միջին կազմին՝ հնարավոր աղքատացման հաշվառմամբ:

57. Կատարված հետազոտությունների արդյունքում պետք է ապահովվեն օգտակար հանածոյի տեխնոլոգիական հատկությունների ուսումնասիրումը՝ դրա արդյունաբերական նշանակության բաղադրիչների համալիր կորզմամբ հանքային հումքի վերամշակման տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար բավարար ելակետային տվյալների ստացումն ապահովող մանրամասնությամբ.

1) որոշվի ելակետային հանքաքարի ու հարստացման արգասիքների միներալային ու քիմիական կազմը.

2) ներկայացվեն տվյալներ հանքաքարի ջարդելիության, մանրելիության, նյութի մանրացման անհրաժեշտ աստիճանի և ելակետային հանքաքարի ու հարստացման արգասիքների մաղային և այլ անալիզների մասին.

3) տրվեն տեղեկություններ ելակետային հանքաքարի և հարստացման արգասիքների խտության, լիրքային զանգվածի և խոնավության մասին.

4) բերվեն վերամշակման գործընթացների տեխնոլոգիական ցուցանիշները.

ա. ճառագայթաչափական հարստացման համար՝ հարստապոչերի և խտանյութերի ելքը, դրանցում օգտակար բաղադրիչների ելքը (ոսկու դեպքում՝ կորզումը) և պարունակությունը, հարստացման գործակիցը, տրանսպորտային տարողությունների, հանքաքարերի չափաբաժինների ու կտորների չափերը, որոնցով ենթադրվում է իրականացնել հանքաքարերի տեսակավորումը և զատումը,

բ. ֆլոտացիոն և այլ եղանակներով հարստացման համար՝ օգտակար բաղադրիչների խտանյութի ելքը (ոսկու դեպքում՝ կորզումը), դրա որակը (պղնձի և այլ օգտակար բաղադրիչների և վնասակար խառնուրդների պարունակությունը), խտանյութի վերամշակման մեթոդը, պղնձի և այլ օգտակար բաղադրիչների կորզումը տարբեր գործողություններում և միջանցիկ կորզումը, ազդանյութերի ծախսը, արդյունաբերական կեղտաջրերի վնասազերծման անհրաժեշտությունը.

5) պարզաբանվեն ուղեկից բաղադրիչների գոյաձևերը և հարստացման ու խտանյութերի լրացուցիչ վերամշակման արտադրանքներում դրանց բաշխման հաշվեկշիռը, ինչպես նաև որոշվեն ուղեկից բաղադրիչների կորզման հնարավորությունը և տնտեսական նպատակահարմարությունը.

6) ուսումնասիրվի հանքային հումքի վերամշակման տեխնոլոգիական սխեմայով ստացվող շրջանառու ջրերի ու թափոնների օգտագործման հնարավորությունը, և տրվեն առաջարկություններ արդյունաբերական կեղտաջրերի մաքրման վերաբերյալ:

58. Կատարված հետազորությունների արդյունքում հանքաքարերի վերամշակման ընտրված տեխնոլոգիան պետք է ապահովի հանքաքարի առավելագույն կորզվող արժողությունը։

 

6. ՀԱՆՔԱՔԱՐԵՐԻ ՀԻԴՐՈԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ, ԻՆԺԵՆԵՐԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ, ԼԵՌՆԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՅԼ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

59. Հիդրոերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն հիմնական ջրատար հորիզոնները, որոնք կարող են մասնակցել հանքավայրի ջրակալմանը, հայտնաբերվել են առավել ջրակալված տեղամասերն ու գոտիները և որոշվեն հանքարանային ջրերի օգտագործման կամ հեռացման հարցերը: Անհրաժեշտ է որոշել յուրաքանչյուր ջրատար հորիզոնի հզորությունը, քարաբանական կազմը, ամբարիչների (կոլեկտորների) տիպերը, սնուցման պայմանները, փոխադարձ կապն ուրիշ ջրատար հորիզոնների և մակերևութային ջրերի հետ, ստորերկրյա ջրերի մակարդակների դիրքը և այլ պարամետրեր: Պետք է որոշել հնարավոր ջրաներհոսները դեպի շահագործական լեռնային փորվածքներ, որոնց անցումը նախատեսված է կոնդիցիաների տեխնիկատնտեսական հիմնավորման մեջ և մշակել առաջարկներ փորվածքները ստորերկրյա ջրերից պաշտպանելու համար: Անհրաժեշտ է նաև.

1) Ուսումնասիրել հանքավայրի ջրակալմանը մասնակցող ջրերի քիմիական կազմը և մանրէաբանական (բակտերիաբանական) վիճակը, դրանց ագրեսիվությունը բետոնի, մետաղների, պոլիմերների նկատմամբ, դրանցում օգտակար և վնասակար խառնուրդների պարունակությունը. շահագործվող հանքավայրերում որոշվում են հանքարանային ջրերի և արտադրական հոսքաջրերի քիմիական կազմերը.

2) Գնահատել այդ ջրերի օգտագործման հնարավորությունը ջրամատակարարման կամ դրանցից օգտակար բաղադրամասերի կորզման համար, ինչպես նաև դրանց ցամաքուրդի (դրենաժի) հնարավոր ազդեցությունը հանքավայրի շրջանում գործող ստորերկրյա ջրհանների վրա.

3) Առաջարկություններ ներկայացնել առաջիկայում անհրաժեշտ հատուկ հետազննական (որոնողական) աշխատանքներ իրականացնելու համար, գնահատել հանքարանային ջրերի բացթողման ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա.

4) Տալ օգտակար հանածոների արդյունահանման և հանքային հումքի վերամշակման ապագա կազմակերպությունների պահանջմունքներն ապահովող խմելու և տեխնիկական ջրամատակարարման հնարավոր աղբյուրների գնահատականը.

5) Ցամաքուրդային ջրերի օգտահանման նպատակով գնահատել դրանց շահագործական պաշարները՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2012 թվականի նոյեմբերի 22-ի թիվ 1480-ն որոշման 1-ին կետով հաստատված ստորերկրյա ջրերի շահագործական պաշարների և կանխատեսումային ռեսուրսների դասակարգման համաձայն.

6) Հանքարանի նախագծման համար, հիդրոերկրաբանական հետազոտությունների արդյունքում առաջարկություններ ներկայացնել երկրաբանական զանգվածի ցամաքեցման, ջրատար ուղիների, ցամաքուրդային ջրերի օգտահանման, ջրամատակարարման աղբյուրների, շրջակա միջավայրի պահպանության հարցերի վերաբերյալ.

60. Հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ ինժեներաերկրաբանական հետազոտությունները անհրաժեշտ են արդյունահանման նախագծման (բացահանքի, ստորգետնյա լեռնային փորվածքների ու բնամասերի, հորատապայթեցման ու ամրակապման աշխատանքների անձնագրերի հիմնական պարամետրերի հաշվարկ) և լեռնային աշխատանքների իրականացման անվտանգության բարձրացման համար անհրաժեշտ տեղեկատվության ապահովման նպատակով։

1) Ինժեներաերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն` հանքաքարերի, հանքատեղակալող (հանքապարփակող) ապարների և ծածկող նստվածքների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, որոնք բնորոշում են դրանց ամրությունը բնական և ջրահագեցած վիճակներում, հանքավայրի ապարների զանգվածի ինժեներաերկրաբանական առանձնահատկությունները և դրանց անիզոտրոպիան, ապարների կազմը, դրանց ճեղքավորվածությունը, տեկտոնական խախտվածությունը, մակատեսքային առանձնահատկությունները, կարստայնությունը, քայքայվածությունը հողմահարման գոտում, ժամանակակից երկրաբանական պայմանները, որոնք կարող են բարդացնել հանքավայրի շահագործումը:

2) Ինժեներաերկրաբանական ուսումնասիրությունների արդյունքում պետք է ստացվեն տվյալներ՝ լեռնային փորվածքների կայունության և բացհանքի հիմնական պարամետրերի հաշվարկի կանխատեսումային գնահատման համար:

3) Հանքավայրի շրջանում համանման հիդրոերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական պայմաններում գտնվող` գործող հանքահորերի կամ բացհանքերի առկայության դեպքում, հետախուզվող տարածքի բնութագրման համար անհրաժեշտ է օգտագործել այդ հանքահորերի և բացհանքերի տվյալները վերջիններիս ջրակալման աստիճանի և ինժեներաերկրաբանական պայմանների մասին։

61. Նոր հայտնաբերված հանքավայրերի շրջանում անհրաժեշտ է պարզել օգտակար հանածոների հանքակուտակներից զերծ մակերեսների տեղադրությունը, որտեղ կարող են տեղաբաշխվել արտադրական և բնակելի քաղաքացիական նշանակման օբյեկտներ, դատարկ ապարների թափոնակույտեր: Հողամասերի վերականգնման (ռեկուլտիվացիա) հետ կապված հարցերի լուծման համար անհրաժեշտ է որոշել հողածածկույթի հզորությունը և իրականացնել փխրուն ապարների ագրոքիմիական հետազոտություններ, ինչպես նաև պարզել մակաբացման ապարների թունավորության (տոքսիկություն) աստիճանը և դրանց վրա բուսածածկույթի առաջացման հնարավորությունը:

62. Հանքապարփակող ապարներում ինքնուրույն հանքակուտակներ առաջացնող մյուս օգտակար հանածոները պետք է ուսումնասիրվեն դրանց արդյունաբերական արժողությունը և կիրառման հնարավոր բնագավառները որոշելու մանրամասնությամբ:

63. Պետք է որոշել մարդու առողջության վրա ազդող գործոնները (պնևմափոշավտանգավորություն, բարձր ռադիոակտիվություն, երկրաջերմային պայմաններ և այլն):

64. Բնապահպանական (էկոլոգիական) հետազոտությունների հիմնական նպատակը օգտակար հանածոյի արդյունահանման նախագծում շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման համար անհրաժեշտ տեղեկատվության ապահովելն է.

1) Էկոլոգիական ուսումնասիրություններով պետք է սահմանվեն շրջակա միջավայրի վիճակը բնորոշող ֆոնային պարամետրերը (ճառագայթման աստիճանը, մակերևութային ու ստորերկրյա ջրերի և օդի որակը, հողածածկույթի բուսական և կենդանական աշխարհի բնութագիրը և այլն), որոշվեն շինարարության համար նախատեսվող հանքարդյունաբերական կազմակերպության ֆիզիկական և քիմիական հնարավոր ներգործությունը շրջակա բնական միջավայրի վրա (հարակից տարածքների փոշոտվելը, մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի ու հողերի աղտոտումը հանքարանային ջրերով և արդյունաբերական կեղտաջրերով, օդի կեղտոտվելը մթնոլորտ արտանետվող նյութերով և այլն), ինչպես նաև բնաշրջանառությունից հանված և արտադրական նպատակներով հատկացված բնական ռեսուրսների (անտառային զանգվածների, տեխնիկական ջրերի և հողերի) ծավալները, գնահատվեն աղտոտման աղբյուրների բնույթը, ուժգնությունը (ինտենսիվությունը), ազդեցության աստիճանը և վտանգավորությունը, գործունեության տևողությունն ու փոփոխությունը և դրանց ազդեցության գոտիների սահմանները, տրվեն շրջակա միջավայրի պահպանությանը միտված առաջարկություններ:

2) Շրջակա միջավայրի վրա պղնձի հանքավայրերի ազդեցության տեխնածին աղբյուրների առանձնահատկությունները որոշվում են արդյունահանման եղանակից (բաց և ստորգետնյա), հանքաքարերի հարստացման առաջատար՝ ֆլոտացման եղանակից, ինչպես նաև մթնոլորտը (հատկապես ծծմբային գազով) ու ջրերը աղտոտող, մետալուրգիական գործընթացների արդյունքում առանձին բաղադրիչների ամբողջական հավաքման անհնարինությունից կախված։

3) Հողերի ռեկուլտիվացման հետ կապված հարցերի որոշման համար անհրաժեշտ է որոշել հողաբուսական շերտի հզորությունը և կատարել փխրուն նստվածքների ագրոքիմիական հետազոտություններ, ինչպես նաև բացահայտել մակաբացման ապարների թունավորության (տոքսիկության) աստիճանը և դրանց վրա բուսածածկույթի առաջացման հնարավորությունը:

4) Շրջակա միջավայրի պահպանության, աղտոտման կանխարգելման և հողերի ռեկուլտիվացման անհրաժեշտ միջոցառումների մշակման նպատակով պետք է տրվեն առաջարկություններ։

65. Պղնձի հանքավայրերի շահագործումը կատարվում է բաց, ստորգետնյա և համակցված եղանակներով։ Համակցված եղանակի դեպքում բաց և ստորգետնյա աշխատանքների սահմանը որոշվում է մակաբացման սահմանային գործակցի միջոցով։ Մշակման եղանակի ընտրությունը կախված է հանքամարմինների տեղադրման լեռնաերկրաբանական պայմաններից, ընդունված լեռնատեխնիկական ցուցանիշներից և որոշվում է օգտակար հանածոների հանքավայրերի կոնդիցիաների պարամետրերի երկրաբանատնտեսագիտական հիմնավորման ժամանակ։ Մշակման բաց եղանակին բաժին է ընկնում արդյունահանվող պղնձի 2/3-ը։ Սահմանափակ քանակներով, շահագործված (Բլյավինսկու) և նոր շահագործման հանձնվող՝ պղնձի աղքատ հանքաքարերով հանքավայրերում (Ռեյ՝ ԱՄՆ, Կանանեյա՝ Մեքսիկա), օգտագործվում է ստորգետնյա տարրալուծման եղանակը (քիմիական, մշակամանրէ(բակտերիա)աքիմիական)։

66. Հիդրոերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական, երկրակրիալոգիական, լեռնաերկրաբանական և այլ բնական պայմաններ պետք է ուսումնասիրված լինեն հանքավայրի շահագործման նախագծի կազմման համար անհրաժեշտ ելակետային տվյալների ստացումը ապահովող մանրամասնությամբ: Շահագործման հիդրոերկրաբանական և լեռնատեխնիկական հատկապես բարդ պայմանների դեպքում, որոնք պահանջում են հատուկ աշխատանքների առաջադրում, անցկացվող հետազոտությունների ուղղություն, ծավալներ, ժամկետներ և կարգ, համաձայնեցվում է լիազոր մարմինների հետ:

67. Առանձնահատուկ մասնագիտական աշխատանքներ պահանջող` շահագործման խիստ բարդ հիդրոերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական և այլ բնական պայմանների դեպքում, հետազոտությունների իրականացման ծավալները, կատարման ժամկետներն ու կարգը համաձայնեցվում են ընդերքօգտագործողների և նախագծային կազմակերպությունների հետ:

 

7. ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

68. Պղնձի հանքավայրերի պաշարների հաշվարկը և որակավորումը ըստ հետախուզվածության աստիճանի կատարվում է Դասակարգման պահանջներին համապատասխան:

69. Պաշարները հաշվարկվում են հաշվարկային բլոկներով, որոնցում ընդգրկված հանքամարմինների առանձին մասերը պետք է բնորոշվեն՝

1) հետախուզվածության և պաշարների քանակն ու որակը որոշող պարամետրերի ուսումնասիրվածության միատեսակ աստիճանով.

2) երկրաբանական կառուցվածքի համասեռությամբ կամ հանքամարմինների հզորության, ներքին կառուցվածքի, հանքաքարերի նյութական կազմի, որակի հիմնական ցուցանիշների և տեխնոլոգիական հատկությունների փոփոխականության մոտավորապես միատեսակ աստիճանով.

3) հանքամարմինների տեղադրման պայմանների կայունությամբ, միասնական կառուցվածքային տարրի (ծալքի թև, փականային մաս, խզումնային խախտումներով սահմանափակված տեկտոնական բլոկ) նկատմամբ հաշվարկային բլոկի որոշակի տեղադրվածությամբ.

4) շահագործման լեռնատեխնիկական պայմանների ընդհանրությամբ.

5) հանքամարմինների անկման ուղղությամբ հաշվարկային բլոկները նպատակահարմար է տարանջատել լեռնային աշխատանքների կամ հորատանցքերի հորիզոններով՝ պաշարների մշակման հաջորդականության հաշվառմամբ։ Հանքամարմինների կամ հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերն ու տեսակներն երկրաչափացման և եզրագծման անհնարինության դեպքում հաշվարկային բլոկում հաշվեկշռային և արտահաշվեկշռային պաշարների քանակը և որակը որոշվում է վիճակագրական եղանակներով։

70. Պաշարների հաշվարկման ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն նաև պղնձի հանքավայրերի առանձնահատկությունները արտացոլող հետևյալ լրացուցիչ պայմանները:

1) A կարգի պաշարները հաշվարկվում են միայն 1-ին խմբի հանքավայրերի մանրամասն հետախուզված տեղամասերում՝ առանց արտարկման, հորատանցքերով և լեռնային փորվածքներով եզրագծված բլոկներում՝ Դասակարգման պահանջներին համապատասխան:

ա. Այն հանքավայրերում, որտեղ հանքաքարերի քանակը որոշվում է հանքաբերության գործակցի կիրառմամբ, A կարգին կարող են վերագրվել այն բլոկները, որոնց սահմաններում հանքաբերության գործակցի մեծությունը մոտ է մեկին, որոշված են ընտրովի (անջատ) հանույթի ենթակա կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի ձևը և չափերը, տարածական տեղադիրքը։

բ. Շահագործվող հանքավայրերում A կարգի պաշարները հաշվարկվում են շահագործական հետախուզման և լեռնանախապատրաստական փորվածքների տվյալներով: Դրանց են վերագրվում նախապատրաստված և հանույթին պատրաստ հաշվարկային այն բլոկների պաշարները, որոնք ուսումնասիրվածության աստիճանով բավարարում են Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող պահանջներին:

գ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը մինչև ±10 է:

2) B կարգի պաշարները հաշվարկվում են միայն 1-ին և 2-րդ խմբի հանքավայրերում։ Դրանց են վերագրվում մանրամասն հետախուզված տեղամասերում կամ հանքամարմինների այլ մասերում առանձնացված պաշարները, որոնք ուսումնասիրվածության աստիճանով բավարարում են Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող պահանջներին։

ա. B կարգի պաշարների եզրագիծը պետք է անցկացվի գլխավորապես լեռնային փորվածքներով, իսկ խոշոր միներալացված գոտիների, շտոկվերկների և նշանակալի չափերի հանքակուտակների համար՝ նաև հորատանցքերով, առանց արտարկման: Հանքամարմինների հիմնական երկրաբանական բնութագրերը և հանքաքարերի նյութական կազմն ու որակը այդ եզրագծի սահմաններում պետք է որոշվեն բավարար ծավալի հատկանշական տվյալներով, որոնց ստացումն ապահովվում է սույն հավելվածի 32-րդ կետում բերված (աղյուսակ 4) հետախուզական փորվածքների խտությամբ և 4-6 գլուխներով հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի, հանքաքարերի նյութական կազմի ու որակական հատկությունների և այլ պայմանների ուսումնասիրությանը ներկայացվող պահանջներով:

բ. Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակում բերված՝ առանձին կարգերի պաշարների հաշվարկային նորմատիվները (ըստ ծառայման-օգտագործման տարիների) փոփոխական մեծություններ են ոչ միայն հանքավայրերի տարբեր խմբերի համար, այլև յուրաքանչյուր խմբի շրջանակներում և կախված են օգտակար հանածոյի արժողության գործակցից (Գա՝ միավոր հանքաքարի կորզվող արժողության հարաբերությունը դրա արդյունահանման ու վերամշակման բերված ծախսերին) և բոլոր կարգերի հետախուզված ու նախնական գնահատված պաշարներով հանքարդյունաբերական կազմակերպության ապահովվածության ժամկետներից:

գ. Դասակարգման դրույթների կիրառումն ապահովում է երկրաբանահետախուզական աշխատանքների արդյունավետության բարձրացում, հետախուզման տևողության կրճատում և ռիսկի ցածր աստիճան (B կարգի պաշարների քանակի էական կրճատում)։

դ. Այն հանքավայրերում, որտեղ հանքաքարերի քանակը որոշվում է հանքաբերության գործակցի կիրառմամբ, B կարգին կարող են վերագրվել այն բլոկները, որոնց սահմաններում հանքաբերության գործակցի մեծությունը բարձր է հանքավայրի համար այդ գործակցի միջին մեծությունից, հաստատվել են հանքաբերության փոփոխականության բնույթը հատակագծում և խորքում, պարզաբանվել են կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի տարածական դիրքի օրինաչափությունները, դրանց տիպական ձևերն ու բնորոշ չափերը՝ վերջիններիս ընտրովի արդյունահանման հնարավորության գնահատման համար անհրաժեշտ աստիճանով:

ե. Շահագործվող հանքավայրերում B կարգի պաշարները հաշվարկվում են, լրահետախուզման, շահագործական հետախուզման և լեռնանախապատրաստական փորվածքների տվյալներով: Դրանց են վերագրվում պաշարները, որոնք ուսումնասիրվածության աստիճանով բավարարում են Դասակարգմամբ այդ կարգին ներկայացվող պահանջներին:

զ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±10-ից մինչև ±25 տոկոս է:

3) C1 կարգի պաշարներին են վերագրվում հանքավայրերի այն տեղամասերի պաշարները, որոնց սահմաններում անցած լեռնային փորվածքների և հորատանցքերի միջև եղած հեռավորությունները համապատասխանում են այդ կարգի համար ընդունված հետախուզացանցին, իսկ ստացված տեղեկատվության հավաստիությունը հաստատվել է մանրամասն հետախուզման համար առանձնացված տեղամասերի արդյունքներով կամ մշակվող հանքավայրերի շահագործման տվյալներով:

ա. Շտոկվերկային տիպի հանքավայրերում հանքամարմինների ներքին կառուցվածքի հիմնական առանձնահատկությունների ուսումնասիրվածությունը պետք է ապահովի կոնդիցիոն հանքաքարերի տեղամասերի հանքայնացման բնույթի և դրանց տեղաբաշխման օրինաչափությունների պարզաբանումը։

բ. C1 կարգի պաշարների եզրագծերը 3-րդ և 4-րդ խմբի հանքավայրերում որոշվում են հետախուզական փորվածքներով, իսկ 1-ին և 2-րդ խմբի հանքավայրերում կամ առավել կայուն և խոշոր հանքամարմինների համար` երկրաբանական տվյալներով հիմնավորված սահմանափակ արտարկմամբ:

գ. Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի պահանջներով սահմանվում է հետախուզված և նախնական գնահատված պաշարներով, 3-րդ խմբի պղնձի հանքավայրում հետախուզման ենթակա C1 կարգի պաշարների անհրաժեշտ քանակությունը։

դ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±25-ից մինչև ±40 տոկոս է:

71. C2 կարգի պաշարները հաշվարկվում են կոնկրետ հանքամարմիններում, որոնց եզրագծերը որոշված են երկրաբանական ու երկրաֆիզիկական տվյալներով և հավաստված են կոնդիցիոն հանքաքարեր հատող հատուկենտ հորատանցքերով կամ լեռնային փորվածքներով, կամ ավելի բարձր կարգի հետախուզված պաշարների տարածման և անկման ուղղություններով արտարկման միջոցով՝ վերջինս հավաստող առանձին հանքային հետախուզահատումների, երկրաֆիզիկական աշխատանքների արդյունքների երկրաբանական-կառուցվածքային տվյալների և հանքամարմինների հզորությունների ու պղնձի պարունակությունների փոփոխությունների օրինաչափությունների առկայության դեպքում:

ա. Հանքարդյունաբերական կազմակերպության ընդունելի (նորմատիվ) շահութաբերության պայմաններում (Գա=1), C2 կարգի պաշարների պահանջվող նորմատիվ քանակությունը, ըստ Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի պահանջների, 3-րդ խմբի հանքավայրերում կկազմի 30%-ից (10 տարով ընդհանուր պաշարներով ապահովվածության դեպքում) մինչև 70% (25 և ավելի տարով պաշարներով ապահովվածության դեպքում), իսկ 4-րդ խմբի հանքավայրերում՝ համապատասխանաբար 60%-ից մինչև 75%:

բ. C2 կարգի պաշարների եզրագծերը անհրաժեշտ է որոշել հաշվի առնելով հանքամարմինների տեղադրման պայմանները և դրանց չափերի, ձևերի ու հզորությունների, հանքաքարի կազմության և պղնձի պարունակությունների փոփոխության օրինաչափությունները:

գ. Հիմնական հաշվարկային պարամետրերի որոշման ժամանակ թույլատրելի սխալանքը ±40-ից մինչև ±60 տոկոս է:

72. Պաշարները հաշվարկվում են առանձին` ըստ դրանց հետախուզվածության աստիճանի, շահագործման և բացման եղանակների, հանքաքարերի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի ու տեսակների և տնտեսական նշանակության (հաշվեկշռային, արտահաշվեկշռային):

1) Արդյունաբերական տարբեր տիպերի և տեսակների հանքաքարերի եզրագծման անհնարինության դեպքում դրանց հարաբերակցությունը որոշվում է վիճակագրական եղանակով:

2) Հանքաքարի պաշարները հաշվարկվում են առանց հաշվի առնելու դրանց խոնավությունը (չոր հանքաքար)՝ նշելով թաց հանքաքարի բնական խոնավության մեծությունը: Խոնավատար ծակոտկեն հանքաքարերի դեպքում կատարվում է նաև թաց հանքաքարի պաշարների հաշվարկ:

3) Արտահաշվեկշռային պաշարները հաշվարկվում և հաշվառվում են այն դեպքում, երբ կոնդիցիաների տեխնիկատնտեսական հիմնավորման մեջ ապացուցված է հետագա կորզման համար ընդերքում դրանց պահպանելու հնարավորությունը կամ ապագայում օգտագործելու համար այդ պաշարների զուգընթաց կորզման, պահեստավորման ու պահպանման նպատակահարմարությունը:

4) Դասակարգման 30-րդ կետի 1-ին աղյուսակի համաձայն՝ կախված արժողության գործակցից և հաշվեկշռայինի վերածմասպասվող ժամանակից (t, տարի), արտահաշվեկշռային պաշարներն ըստ օգտագործման հեռանկարայնության ստորաբաժանվում են երեք ենթախմբի՝ առանձնակի հեռանկարային (t<15), հեռանկարային (t=15-30 տարի) և քիչ հեռանկարային (t=30-50 տարի)։

73. Պաշարները հաշվարկելիս պետք է բացահայտվեն ոսկու և այլ օգտակար բաղադրամասերի արտակարգ բարձր («մրրկային») պարունակությամբ նմուշները, պարզաբանվի դրանց ազդեցությունը հետախուզական հատումներում և հաշվարկային բլոկներում միջին պարունակության մեծության վրա և անհրաժեշտության դեպքում սահմանափակվի դրանց չհիմնավորված ազդեցությունը: Հանքամարմինների՝ բարձր պարունակությամբ և մեծ հզորությամբ մասերը պետք է առանձնացվեն ինքնուրույն հաշվարկային բլոկների և հետախուզվեն ավելի մանրամասն:

1) Միջին պարունակությունների վրա «մրրկային» նմուշների ազդեցության նվազեցման համար առաջարկվում է հաշվարկային բլոկների մեջ ընդգրկել հանքամարմինների համեմատաբար համասեռ բաշխված պարունակությամբ և մոտ հզորությամբ մասեր։

2) Շահագործվող հանքավայրերում «մրրկային» պարունակության մեծությունների մակարդակի և դրանց փոխարինման մեթոդների որոշման համար անհրաժեշտ է օգտագործել հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրման արդյունքները (այդ թվում` հետախուզական ցանցի խտացմանը զուգընթաց` ըստ պղնձի պարունակության դասերի նմուշների բաշխման փոփոխությունների առանձնահատկությունները):

74. Շահագործվող հանքավայրերում բացված, նախապատրաստված և հանելու պատրաստ, ինչպես նաև լեռնակապիտալ և լեռնանախապատրաստական փորվածքների ապահովիչ բնամասերում գտնվող հանքաքարերի պաշարները հաշվարկվում են առանձին` ուսումնասիրվածության աստիճանին համապատասխան կարգերի ստորաբաժանմամբ:

75. Բնակավայրերի, կապիտալ կառույցների, գյուղատնտեսական օբյեկտների, արգելոցների, բնության, պատմության և մշակույթի հուշարձանների, խոշոր ջրամբարների ու ջրահոսքերի ապահովիչ բնամասերում և Հայաստանի Հանրապետության սահմանային վիճելի տարածքներում գտնվող հանքաքարերի պաշարները վերագրվում են հաշվեկշռայինի կամ արտահաշվեկշռայինի՝ հաստատված կոնդիցիաների պարամետրերի հիման վրա, որոնց տեխնիկատնտեսական հիմնավորման ժամանակ հաշվի են առնվել կառույցների տեղափոխման ծախսերը կամ պաշարների մշակման հատուկ եղանակները:

76. Շահագործվող հանքավայրերում նախկինում հաստատված պաշարների լիարժեք մշակման վերահսկողության և նոր հաշվարկված պաշարների արժանահավատության հիմնավորման համար անհրաժեշտ է համադրել հետախուզման և շահագործման տվյալներն ըստ պաշարների քանակի ու որակի, հանքամարմինների տեղադրման պայմանների, ձևաբանության,հզորության, ներքին կառուցվածքի, օգտակար բաղադրամասերի պարունակության:

1) Համադրման նյութերում պետք է բերվեն.

ա. պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմնի կողմից նախկինում հաստատված և մարված (այդ թվում` արդյունահանված և բնամասերում թողնված) ու իբրև չհավաստված դուրս գրված պաշարների եզրագծերը,

բ. պաշարների հավելաճի մակերեսների եզրագծերը, ինչպես նաև տեղեկություններ Պետական հաշվեկշռում հաշվառված պաշարների (այդ թվում` նախկինում հաստատված պաշարների մնացորդի) մասին,

գ. պաշարների շարժը լուսաբանող աղյուսակներ (ըստ պաշարների կարգերի, հանքամարմինների և ամբողջ հանքավայրի),

դ. մարված պաշարների եզրագծում հանքաքարի և մետաղի հաշվեկշիռը՝ լրահետախուզման ժամանակ նախկինում հաստատված պաշարների փոփոխությունը, հանքաքարերի արդյունահանման, տեղափոխման ու վերամշակման գործընթացներում դրանց կորուստները, ինչպես նաև վերամշակման ժամանակ ապրանքային արտադրանքի ելքը արտացոլող տվյալները: Համադրման արդյունքները լուսաբանվում են հանքավայրի լեռնաերկրաբանական պայմանների վերաբերյալ պատկերացումների փոփոխություններն արտացոլող գծագրական նյութերով:

ե. Եթե հետախուզման արդյունքներն ամբողջությամբ հավաստվում են շահագործման տվյալներով կամ եղած աննշան տարբերությունները չեն ազդում հանքարդյունահանող կազմակերպության տեխնիկատնտեսական ցուցանիշների վրա, ապա հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրման համար կարող են օգտագործվել երկրաբանական-մարկշեյդերական հաշվառման արդյունքները:

զ. Այն հանքավայրերում, որտեղ ընդերքօգտագործողի կարծիքով պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմնի կողմից հաստատված պաշարները կամ հանքաքարերի որակը չեն հավաստվում շահագործման ժամանակ, կամ անհրաժեշտ է ուղղիչ գործակիցներ մտցնել նախկինում հաստատված պարամետրերում կամ պաշարներում, պարտադիր է համարվում իրականացնել պաշարների հատուկ հաշվարկ՝ լրահետախուզման և շահագործական հետախուզման տվյալներով և տալ այդ աշխատանքների կատարման ժամանակ ստացված արդյունքների արժանահավատության գնահատականը:

է. Համադրման արդյունքների վերլուծության ընթացքում անհրաժեշտ է որոշել պաշարների շահագործման և լրահետախուզման ժամանակ նախկինում հաստատված հաշվարկային պարամետրերի (հանքամարմինների հզորություններ, հանքաբերության գործակիցներ, օգտակար բաղադրիչների պարունակություններ, հաշվարկային մակերեսներ, ծավալային զանգվածներ և այլն), պաշարների քանակի և հանքաքարերի որակի փոփոխությունների մեծությունները, ինչպես նաև պարզել այդ փոփոխությունների պատճառները:

77. Վերջին տարիներին, համակարգչային տեխնիկայի զարգացման շնորհիվ, արտասահմանյան պրակտիկայում ոսկու հանքավայրերի պաշարների հաշվարկի ժամանակ լայն կիրառություն է ստացել երկրավիճակագրական մոդելավորման մեթոդը, որը հնարավորություն է տալիս օգտագործել կրայգինգի ընթացակարգը` ուսումնասիրվող հայտանիշների (օգտակար բաղադրամասի պարունակություններ, հանքային հատումների հզորություններ, գծային պարունակություններ և այլն) տարածական տեղաբաշխման օրինաչափությունների հետազոտման և դրանց գնահատման համար՝ հնարավոր սխալների ամպլիտուդի որոշմամբ:

1) Կրայգինգի կիրառման արդյունավետությունը նշանակալիորեն պայմանավորված է ելակետային հետախուզական տեղեկատվության քանակով ու որակով, հետախուզվող հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունների համապատասխանող՝ առաջնային տվյալների և մոդելավորման վերլուծության մեթոդաբանությամբ (հաշվարկային պարամետրտեղաբաշխման օրենքներ, տրենդի և անիզոտրոպիայի բնույթ, կառուցվածքային սահմանների ազդեցություն, փորձարարական վարիոգրամների կառուցվածք ու որակ և այլն): Կրայգինգի ընթացակարգի օգտագործման ժամանակ հետախուզական հատումների քանակն ու խտությունը պետք է բավարար լինի օպտիմալ միջարկման բանաձևերի հիմնավորման համար (երկչափ մոդելավորման համար` մի քանի տասնյակ հետախուզահատումներից ոչ պակաս, եռաչափի համար` մի քանի հարյուր նմուշից ոչ պակաս): Տարածական փոփոխականների հատկությունների ուսումնասիրությունն առաջարկվում է կատարել մանրամասն ուսումնասիրության համար առանձնացված տեղամասերում:

2) Վարիոգրամները կառուցվում են հանքային միջանցուկ հատումների տվյալներով, որոնց երկարությունը համապատասխանեցվում է հանքաստիճանի և նմուշարկման միջակայքի հետ։

3) Հանքավայրի երկրավիճակագրական բլոկային մոդելի կառուցման ժամանակ պարզագույն բլոկի հնարավոր առավելագույն չափերը ընտրվում են ելնելով արդյունահանման տեխնոլոգիայից, իսկ նվազագույն չափերը որոշվում են դիտարկումների հետախուզացանցի խտությամբ (չի թույլատրվում պարզագույն բլոկի կողերի չափերը ընտրել հետախուզացանցի միջին խտության ¼-ից ավելի փոքր)։

4) Պաշարների հաշվարկման արդյունքները կարող են ներկայացվել հետևյալ կերպ.

ա. Հավասարակողմնորոշված միանման բլոկների ցանցով հաշվարկման դեպքում կրայնինգի դիսպերսիայի մեծությունների հետ համատեղ կազմվում են հաշվարկային պարամետրերի աղյուսակները՝ ըստ յուրաքանչյուր պարզագույն բլոկների։

բ. խոշոր երկրաբանական բլոկների մեթոդով հաշվարկման դեպքում՝ անհատական երկրաչափությամբ յուրաքանչյուր բլոկ պետք է տեղորոշված լինի տարածության մեջ և ունենա իր ազդեցության գոտում ներառված նմուշների անվանացանկը։

5) Թվային տվյալների բոլոր զանգվածները (նմուշարկման տվյալները, նմուշների կամ հանքային հատումների կոորդինատները, կառուցվածքային վարիոգրամների վերլուծական արտահայտությունները և այլն) պետք է ներկայացվեն փորձաքննության համար մատչելի, լայն տարածում ունեցող ծրագրային համալիրների ձևաչափով։ Կերպափոխումները, միտումները (տրենդները) և վարիոգրամները համաչափացնող մոդելները ներկայացվում են վերլուծական և նկարագրական տեսքով։

6) Համարվում է, որ պաշարների հաշվարկի երկրավիճակագրական եղանակը հնարավորություն է տալիս առավելագույն ճշտությամբ որոշել ոսկու միջին պարունակությունները շահագործական բլոկներում, հանքամարմիններում և ամբողջ հանքավայրում` առանց արտակարգ բարձր պարունակությամբ նմուշների ազդեցության իջեցման համար հատուկ եղանակներ կիրառելու: Այն հնարավորություն է տալիս նաև նվազեցնել շատ բարդ ձևաբանություն և ներքին կառուցվածք ունեցող հանքամարմինների եզրագծման ժամանակ թույլ տրվող սխալները և օպտիմալացնել հանքավայրի մշակման տեխնոլոգիան: Միաժամանակ, պաշարների հաշվարկի երկրավիճակագրական մեթոդների կիրառումը պետք է խիստ վերահսկելի լինի և ենթարկվի հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններով թելադրվող պայմաններին: Բոլոր դեպքերում երկրավիճակագրական մոդելավորման և գնահատման արդյունքները պետք է ստուգվեն (համեմատվեն) պաշարների հաշվարկի ավանդական մեթոդների արդյունքներով:

7) Համակարգիչների օգնությամբ ավանդական մեթոդներով պաշարների հաշվարկի ժամանակ առաջարկվում է օգտագործել ծրագրային համալիրներ, որոնք հնարավորություն են տալիս դիտարկել, ստուգել և ճշտել ելակետային տվյալները (հետախուզական փորվածքների կոորդինատները, թեքումաչափության կամ հորատանցքերի ուղղության շեղման տվյալները, քարաբանականշերտագրական սահմանների նիշերը, նմուշարկման արդյունքները, նմուշարկման հատակագծերը, կոնդիցիաների պարամետրեր և այլն), միջանկյալ հաշվարկների արդյունքները (կոնդիցիաների պահանջներին համապատասխան առանձնացված հանքային հետախուզահատումների անվանացուցակը (կատալոգը), երկրաբանական կտրվածքները կամ հատակագծերը՝ արդյունաբերակահան հանքայնացման սահմաններով, հանքամարմինների պրոյեկցիաները հորիզոնական կամ ուղղաձիգ հարթությունների վրա, հաշվարկային պարամետրերի անվանացուցակն ըստ հաշվարկային բլոկների, հանքաստիճանների ու կտրվածքների) և պաշարների հաշվարկի ամփոփ արդյունքները: Ելքային փաստաթղթերը և մեքենայական գծագրերը ըստ կազմի, կառուցվածքի ու ձևի պետք է համապատասխանեն այդ փաստաթղթերին ներկայացվող պահանջներին:

78. Հիմնական բաղադրիչների պաշարների հաշվարկմանը զուգընթաց հաշվարկվում են նաև ուղեկից օգտակար հանածոների և բաղադրիչների պաշարները:

 

8. ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ՅՈՒՐԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՀԵՏԱԽՈՒԶՎԱԾ (ՎԵՐԱԳՆԱՀԱՏՎԱԾ) ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

 

79. Արդյունաբերական յուրացման համար պղնձի հետախուզված (վերագնահատված) հանքավայրերի նախապատրաստվածությունը որոշվում է Դասակարգման VIII բաժնի պահանջներին համապատասխան:

80. 1-ին, 2-րդ և 3-րդ խմբերի հանքավայրերում տարբեր կարգերի հաշվեկշռային պաշարների նորմատիվ հարաբերակցությունը սահմանվում է Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի տվյալների համաձայն, ընդ որում, 1-ին և 2-րդ խմբի հանքավայրերում (տեղամասերում)՝ A և B կարգով, իսկ և 3-րդ խմբի հանքավայրերում (տեղամասերում)՝ C1 կարգով Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի միջոցների (կամ ապագա բյուջետային մուտքերի) հաշվին հետախուզված պաշարների քանակների գերազանցումը Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակում նշվածների համեմատությամբ, առանց բավարար հիմնավորման, չի թույլատրվում:

1) 1-ին և 2-րդ խմբի նոր հետախուզված կամ շահագործվող հանքավայրերում (տեղամասերում) կարող են հաստատվել (վերահաստատվել) նաև C2 կարգի պաշարներ, որոնց լրիվ կամ մասնակի օգտագործման հնարավորությունը սահմանում է պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմինը:

2) Դասակարգման 44-րդ կետի 2-րդ ենթակետի 2-րդ աղյուսակի տվյալների համեմատությամբ հետախուզվածության ավելի ցածր աստիճանի դեպքում պղնձի 1-3-րդ խմբերի նոր հետախուզված կամ շահագործվող հանքավայրերի (տեղամասերի) արդյունաբերական յուրացման հնարավորությունը՝ պաշարների հաշվարկի նյութերի փորձաքննության հիման վրա, սահմանում է պետական ընդերքաբանական փորձաքննության մարմինը՝ պաշարների հաստատման (վերահաստատման) ժամանակ, հաշվի առնելով Դասակարգման 44-րդ կետի 4-10-րդ ենթակետերում շարադրված պահանջները:

(հավելվածը լրաց. 25.10.22 N 17-Ն)

 

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 17 օգոստոսի 2021 թվական: