2024 թվականի հուլիսի 11-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը նոր հանգամանքով վերանայելու վերաբերյալ Յուրիկ Նալթակյանի իրավահաջորդ Երվանդ Նալթակյանի, ինչպես նաև Տոնիկ Նալթակյանի իրավահաջորդներ Անահիտ ու Սերոժ Նալթակյանների բերած բողոքը քաղաքացիական գործով ըստ «Էյ Ընդ Էմ Ռեյր» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերության (այսուհետ` Ընկերություն) հայցի ընդդեմ Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյանների՝ սեփականությունն օտարելու պահանջի մասին, ու ըստ Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյանների հակընդդեմ հայցի ընդդեմ Ընկերության՝ սեփականության իրավունքի խախտումները կանխելու ու հողամասի օտարման գործողությունների իրականացումն արգելելու պահանջների մասին,

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը

Դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է իրեն օտարել Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյաններին համատեղ ընդհանուր սեփականության իրավունքով պատկանող Կոտայքի մարզի Արտավազի գյուղական համայնքում գտնվող 0,475 հա մակերեսով հողամասը:

Հակընդդեմ հայցով դիմելով դատարան՝ Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյանները պահանջել են կանխել Ընկերության կողմից իրենց սեփականության իրավունքը խախտող գործողություններն ու Ընկերությանն արգելել դրա օտարման գործընթացի հետ կապված գործողություններ իրականացնելը:

Կոտայքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի (այսուհետ` Դատարան) 14.06.2011 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է, իսկ հակընդդեմ հայցը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 28.10.2011 թվականի որոշմամբ Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյանների վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, ու Դատարանի 14.06.2011 թվականի վճիռը թողնվել է օրինական ուժի մեջ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23.12.2011 թվականի որոշմամբ Յուրիկ ու Տոնիկ Նալթակյանների բերած վճռաբեկ բողոքը վերադարձվել է:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 05.09.2012 թվականի որոշմամբ Յուրիկ ու Տոնիկ Նալթակյանների բերած նոր հանգամանքի հիմքով վճռաբեկ բողոքը վերադարձվել է:

Սույն գործով նոր հանգամանքով դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոք են ներկայացրել Յուրիկ Նալթակյանի իրավահաջորդ Երվանդ Նալթակյանը, ինչպես նաև Տոնիկ Նալթակյանի իրավահաջորդներ Անահիտ և Սերոժ Նալթակյանները (ներկայացուցիչներ Մարիամ Ղուլյան ու Սիրանուշ Սահակյան)։

Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի հիմքը, հիմնավորումները և պահանջը

Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Սույն գործով առկա է նոր հանգամանք:

Բողոք բերած անձինք նշված հիմքերի առկայությունը պատճառաբանել են հետևյալ հիմնավորումներով.

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով (գանգատ թիվ 47448/12) 04․07․2023 թվականին կայացված վճիռը ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 14․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը վերանայելու հիմք է, քանի որ նշված վճռով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն արձանագրել է, որ իրենք ստիպված են եղել կրել անհամաչափ մեծ անհատական բեռ՝ կարևորելով այն հանգամանքը, թե արդյո՞ք տրվող փոխհատուցումը ծածկելու էր իրենց իրական կորուստը, կամ արդյո՞ք այն առնվազն բավարար էր, որ իրենք իրենց բնակության տարածքում համարժեք հող ձեռք բերեն:

Բացի այդ, այսքան տարի անց՝ գործարանի կառուցումից և շահագործումից հետո մինչ օրս հողերի մեծ մասն Ընկերության կողմից իրականում չի օգտագործվում, ուստի առավել կարևոր է դառնում հողամասի օտարման անհրաժեշտության հիմնավորվածության հարցը:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձինք պահանջել են վերանայել ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը, վճռաբեկ բողոքն ընդունել վարույթ, բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 28.10.2011 թվականի որոշումն ու գործն ուղարկել նոր քննության։

3. Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը

Դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը՝

1) Կոտայքի մարզի Արտավազ համայնքի, Արտավազ գյուղում գտնվող՝ 0,475 հա, 07-017-113-037 կադաստրային համարով, գյուղատնտեսական նշանակությամբ հողամասը ընդհանուր համատեղ սեփականության իրավունքով պատկանում է Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյաններին (հիմք՝ 16․06․2004 թվականին տրված սեփականության իրավունքի պետական գրանցման թիվ 1885576 վկայական (հատոր 1-ին, գ․թ․ 95, 96))․

2) ՀՀ կառավարության 25․02․2010 թվականի «Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարզի Արտավազի գյուղական համայնքի վարչական սահմաններում գտնվող որոշ տարածքներում բացառիկ` գերակա հանրային շահ ճանաչելու մասին» թիվ 241-Ն որոշմամբ Արտավազի գյուղական համայնքի քաղաքացիների uեփականությունը հանդիuացող` 95.87549 հեկտար գյուղատնտեuական նշանակության հողերի նկատմամբ ճանաչվել է բացառիկ` գերակա հանրային շահ` ելնելով Կոտայքի մարզում քաղցրահամ և հանքային ջրերի արդյունահանման ու շշալցման գործարանի կառուցման վերաբերյալ ներդրումային առաջարկի իրականացման անհրաժեշտությունից (հիմք՝ թիվ ՎԴ/1545/05/10 վարչական գործով ՀՀ վարչական դատարանի կողմից 14․09․2010 թվականի որոշում (հատոր 1-ին, գ․թ․ 39-53))․

3) 21․12․2010 թվականին դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է իրեն օտարել Յուրիկ Նալթակյանին սեփականության իրավունքով պատկանող Կոտայքի մարզի Արտավազի գյուղական համայնքում գտնվող հողամասը: Հայցադիմումին կցվել են «Տոսպ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերության (լիցենզիա թիվ 0468, տրված՝ 12․02․2004 թվականին, ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի կողմից) անշարժ գույքի գնահատման թիվ ԱԳ 23 հաշվետվությունը, անշարժ գույքի վերագնահատման թիվ ԱԳ 23-1 հաշվետվությունը, որոնց համաձայն՝ Կոտայքի մարզի Արտավազի համայնքի վարչական տարածքում գտնվող՝ Յուրիկ Նալթակյանին պատկանող 0,47 հա համակերեսով հողամասի շուկայական արժեքը 2010 թվականի հունիսի, ինչպես նաև նույն թվականի նոյեմբերի 8-ի դրությամբ կազմում է 959․000 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ․թ․ 3-5, 7-32)․

4) 28․12․2010 թվականին Դատարան ներկայացրած դիմումով Ընկերությունը հայտնել է, որ ներկայացված հայցադիմումում առկա են տեխնիկական անճշտություններ՝ միաժամանակ խնդրելով մինչ ՀՀ կառավարության կողմից 25․02․2010 թվականի թիվ 241-Ն որոշման մեջ տեղ գտած տեխնիկական անճշտությունները վերացնելը հայցադիմումի պատճենը չուղարկել պատասխանողին (հատոր 1-ին, գ․թ․ 33)․

5) ՀՀ կառավարության 10․02․2011 թվականի թիվ 100-Ն որոշմամբ փոփոխություն է կատարվել 25․02․2010 թվականի թիվ 241-Ն որոշման մեջ (հատոր 1-ին, գ․թ․ 54)․

6) 18․02․2011 թվականին դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է իրեն օտարել Յուրիկ Նալթակյանին սեփականության իրավունքով պատկանող Կոտայքի մարզի Արտավազի գյուղական համայնքում գտնվող 0,475 հա մակերեսով հողամասը: Հայցադիմումին կցվել է «Տոսպ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերության կողմից տրված տեղեկանքը, որի համաձայն՝ հաշվի առնելով, որ 0,47 հա հողամասի շուկայական արժեքն ըստ անշարժ գույքի գնահատման թիվ ԱԳ 23 և անշարժ գույքի վերագնահատման թիվ ԱԳ 23-1 հաշվետվությունների՝ կազմում է 959․000 ՀՀ դրամ, գնահատված հողամասի չափի փոփոխության արդյունքում նույն նպատակային նշանակությամբ, տեղակայման վայրով 0,475 հա մակերեսով նույն հողամասի շուկայական արժեքը կազմում է 969․200 ՀՀ դրամ (հողամասի շուկայական արժեքը որոշվել է նույն մեթոդի կիրառմամբ՝ հիմք ընդունելով այդ հողամասի մեկ հեկտարի շուկայական արժեքը)։ Հետագայում դիմելով Դատարան՝ Ընկերությունը միջնորդել է պատասխանողի կողմում ներգրավել նաև Տոնիկ Նալթակյանին (հատոր 1-ին, գ․թ․ 56-59, 106)․

7) Դատարանը, 14․06․2011 թվականի վճռով արձանագրելով, որ «(…) հողամասի գնահատման հաշվետվությամբ հիմնավորվել է, որ «Էյ Ընդ Էմ Ռեյր» ՍՊԸ-ի պահանջը չի հակասում օրենքին կամ այլ իրավական ակտերին, չի խախտում այլ անձանց իրավունքները և օրինական շահերը և հողամասերի դիմաց առաջարկվող փոխհատուցման գումարը որոշվել է օրենքի պահանջներին համապատասխան և համարժեք է օտարվող հողամասին», «Կոտայքի մարզի Արտավազ գյուղի վարչական տարածքում գտնվող Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյաններին սեփականության իրավունքով պատկանող 0.475 հա մակերեսով` 113-037 ծածկագրով հողամասի գինը համաձայն գնահատման հաշվետվության, հաշվարկված նաև օտարվող գույքի շուկայական արժեքից տասնհինգ տոկոս ավելի գումարը, կազմում է 1 114 600 ՀՀ դրամ: Հայցվորը հողամասի օտարման դիմաց պատրաստ է վճարել 1 114 600/969 200+145 400/ ՀՀ դրամ գումար», վճռել է Կոտայքի մարզի Արտավազ գյուղի բնակիչներ Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյաններին սեփականության իրավունքով պատկանող Արտավազ համայնքի վարչական տարածքում գտնվող 0.475 հա մակերեսով` 113-037 ծածկագրով հողամասն օտարել Ընկերությանը, Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյանների հողամասի համար որոշված 1․114․600 ՀՀ դրամ փոխհատուցման գումարը թողնել Կոտայքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի դեպոզիտ հաշվին` մինչև պատասխանողների կամ նրանց իրավահաջորդի կողմից գումարը ստանալու հայտ ներկայացնելը (հատոր 2-րդ, գ․թ․ 14-20)․

8) Վերաքննիչ դատարանի 28.10.2011 թվականի որոշմամբ Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյանների վերաքննիչ բողոքը մերժվել է նաև այն պատճառաբանությամբ, որ «(…) Գործին կցված է Հայաստանի Հանրապետությունում անշարժ գույքի գնահատման լիցենզիա (12.02.2004 թվականին տրված ԱԳԳ թիվ 0468 լիցենզիան) ունեցող «ՏՈՍՊ» ՍՊԸ-ի կողմից իրականացված հողամասի գնահատման և վերագնահատման թիվ ԱԳ 23 և ԱԳ 23-1 հաշվետվությունները: Իսկ տեղեկանքը տրվել է առ այն, որ հողամասերի շուկայական արժեքի գնահատումն իրականացվել է` հիմք ընդունելով այդ հողամասերի 1 հեկտարի շուկայական արժեքը։ (…) Նշվածից հետևում է, որ ամեն պարագայում վիճելի հողամասի գնահատումն ըստ էության կատարվել է հաշվետվությամբ, մասնավորապես թիվ ԱԳ 23 և ԱԳ 23-1 գնահատման և վերագնահատման հաշվետվություններով սահմանվել է 0.47հա հողամասի արժեքը, իսկ տեղեկանքով ընդամենը կատարվել է հաշվարկ` համապատասխան թվաբանական հարաբերակցությունից» (հատոր 3-րդ, գ․թ․ 84-91)․

9) ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23.12.2011 թվականի որոշմամբ Վերաքննիչ դատարանի 28.10.2011 թվականի որոշման դեմ Յուրիկ ու Տոնիկ Նալթակյանների բերած վճռաբեկ բողոքը վերադարձվել է նաև այն պատճառաբանությամբ, որ հիմնավորված չէ նյութական կամ դատավարական իրավունքի այնպիսի խախտման առկայությունը, որը կարող էր ազդել գործի ելքի վրա (հատոր 3-րդ, գ․թ․ 144-149)․

10) Տոնիկ Նալթակյանը մահացել է 02․01․2012 թվականին, ում գույքը ժառանգել է որդին՝ Խորեն Նալթակյանը (մահացած՝ 14․10․2017 թվականին), սակայն չի հասցրել ձևակերպել դրա նկատմամբ իր ժառանգական իրավունքները։ 25․04․2018 թվականին ըստ օրենքի ժառանգության իրավունքի վկայագրեր են տրվել Տոնիկ Նալթակյանի ամուսնուն՝ Յուրիկ Նալթակյանին, հարսին՝ Անահիտ Նալթակյանին, և թոռանը՝ Սերոժ Նալթակյանին (հիմք՝ ըստ օրենքի ժառանգության իրավունքի վկայագրեր (ներկայացվել են բողոքին կից))․

11) Յուրիկ Նալթակյանը մահացել է 20․12․2020 թվականին, ում ժառանգը հանդիսանում է Երվանդ Նալթակյանը (հիմք՝ Երվանդ Նալթակյանի կողմից ներկայացված ցանկացած հիմքով ժառանգության ընդունման և ըստ օրենքի ժառանգության ձևակերպման դիմում, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով 04․07․2023 թվականի վճիռ, կետ 19 (ներկայացվել են բողոքին կից))․

12) Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով (գանգատ թիվ 47448/12) 04․07․2023 թվականին կայացրած վճռով «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում է արձանագրել՝ մասնավորապես նշելով հետևյալը․

- «19. Դատարանն ի սկզբանե նշել է, որ դիմումատուներ Յուրիկ Նալթակյանը, Մարգուշ Բադալյանը և Խորեն Նալթակյանը գանգատը ներկայացնելուց հետո մահացել են (համապատասխան ամսաթվերի համար տե՛ս Հավելված I): Նրանց ժառանգները՝ համապատասխանաբար դիմումատուներ Երվանդ Նալթակյանը, Արկադի Բադալյանը և Սերոժ Նալթակյանը, դիմել են նրանց փոխարեն գանգատի առնչությամբ քննությունը շարունակելու համար»,

- 20. Հաշվի առնելով ներկայացված փաստաթղթերը և նախադեպային իրավունքի համապատասխան սկզբունքները՝ Դատարանն ընդունում է, որ դիմումատուներ Երվանդ Նալթակյանը, Արկադի Բադալյանը և Սերոժ Նալթակյանն ունեն անհրաժեշտ locus standi (դատարան դիմելու իրավունքը)՝ մասնակցելու վարույթներին մահացած դիմումատուների (տե՛ս վերևում՝ 19-րդ պարբերությունը) անունից (․․․)»,

- «9. Սեփականատեր հանդիսացող դիմումատուները գրավոր փաստարկներ են ներկայացրել՝ կասկածի տակ դնելով օտարման համար հանրային շահի առկայությունը, նշելով, որ տվյալ գյուղական համայնքի բնակիչները զրկվելու էին իրենց համար կենսական նշանակություն ունեցող գույքից այն իմաստով, որ նրանք այլևս չէին կարողանա մշակել իրենց հողերը: Նրանք այնուհետև պնդել են, որ ամբողջ գործընթացը կամայական է եղել: (…)»,

- «27. Չի վիճարկվում այն հարցը, որ օտարումը կատարվել է «Հասարակության և պետության կարիքների համար սեփականության օտարման մասին» 2006 թվականի նոյեմբերի 27-ի օրենքին համապատասխան (Օրենք): Այնուամենայնիվ, դիմումատուները պնդում էին, որ անկանխատեսելի էր այն, թե ինչպես էր ներպետական դատարանը մեկնաբանել և կիրառել Օրենքը»,

- «28. Հաշվի առնելով այն, թե ինչպես են ներպետական դատարանները դիտարկել դիմումատուի փաստարկները, ներառյալ՝ համապատասխան ժամկետների պահպանման, գույքի գնահատման և փոխհատուցման հաշվարկի, և որ ամենակարևորն է, համատեղ սեփականատերերի կողմից օտարման գործընթացին ներգրավված չլինելու առնչությամբ (տե՛ս վերևում՝ 9-15-րդ և 17-րդ պարբերությունները), Դատարանը դեռևս կասկածում է, թե արդյոք վիճարկվող օտարումը կարող է համարվել կատարված «օրենքով նախատեսված պայմաններով»: Այնուամենայնիվ, Դատարանը անհրաժեշտ չի համարում լուծել այդ հարցը, քանի որ վիճարկվող օտարումը խախտում է Թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածն այլ պատճառներով (տե՛ս, mutatis mutandis (համապատասխան փոփոխություններով), վերևում հիշատակված՝ Վիստինշի և Պերեպյոլկինսի գործը, § 105 և ստորև՝ 30-րդ պարբերությունը)»,

- «29. Ինչ վերաբերում է վիճարկվող օտարման նպատակի իրավաչափությանը, ապա Կառավարությունը հիմնվել է Որոշման մեջ նշված պատճառների վրա (տե՛ս վերևում՝ 3-րդ պարբերությունը): Դատարանը չունի որևէ համոզիչ ապացույց, որի հիման վրա կեզրակացներ, որ այդ պատճառներն ակնհայտորեն զերծ էին որևէ ողջամիտ հիմքից (որպես համեմատություն տե՛ս Տկաչևն ընդդեմ Ռուսաստանի [Tkachevy v. Russia] գործը, թիվ 35430/05, § 50, 2012 թվականի փետրվարի 14, և տե՛ս վերևում հիշատակված՝ Օսմանյանի և Ամիրաղյանի գործը, § 61)»,

- «31. Ներպետական իրավունքի համաձայն՝ դիմումատուները պետք է իրենց գույքի գնահատված շուկայական արժեքին համապատասխան լրիվ փոխհատուցում ստանային և 15% հավելում՝ այդ գումարին: Այնուամենայնիվ, Մարզային դատարանը դիմումատուների փոխհատուցման չափը որոշել է միայն «Տոսպ» ՍՊԸ-ի կողմից նախապատրաստված գնահատման հաշվետվությունների հիման վրա՝ Որոշման մեջ փոփոխություններ կատարվելուց հետո տրված վկայականներով, և մերժել է իրենց գույքի իրական շուկայական արժեքը որոշելու համար փորձաքննություն նշանակելու մասին դիմումատուների պահանջը, որը, ինչպես իրենք էին պնդում, գնահատվել էր ոչ բավարար (տե՛ս վերևում՝ 7-8-րդ և 12-13-րդ պարբերությունները)»,

- «34. Ելնելով վերոնշյալից՝ դիմումատուները ներպետական դատարաններ և Դատարան են ներկայացրել փաստարկներ (տե՛ս վերևում՝ 9-րդ և 11-րդ պարբերությունները), որ որպես գյուղական տարածքում ապրող մարդիկ նշված հողը նրանց գործունեության և գոյության միջոցն էր: Ներպետական դատարաններն այս հիմնական հայեցակետին չեն անդրադարձել, ոչ էլ հաշվի են առել փոխհատուցման գումարի վերաբերյալ իրենց որոշումներում այն առումով, որ նրանք չեն անդրադարձել այն հարցին, թե արդյոք տրվող փոխհատուցումը ծածկելու էր դիմումատուների իրական կորուստը, կամ արդյոք այն առնվազն բավարար էր, որ նրանք իրենց բնակության տարածքում համարժեք հող ձեռք բերեին (նույն տեղում, §§ 69-71)»,

- «35. Ելնելով վերոնշյալից՝ Դատարանը գտնում է, որ դիմումատուները ստիպված են եղել ավելորդ անհատական բեռ կրել։ (…)»։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը վճռել է, որ «ա) պատասխանող պետությունը երեք ամսվա ընթացքում պետք է դիմումատուներին վճարի հետևյալ գումարները, որոնք պետք է փոխարկվեն պատասխանող պետության արժույթով՝ վճարման օրվա դրությամբ գործող փոխարժեքով. (1) նյութական և ոչ նյութական վնասի դիմաց՝ II հավելվածում նշված գումարները, (2) ծախսերի և ծախքերի դիմաց՝ 2 000 եվրո (երկու հազար եվրո)՝ գումարած դիմումատուներից գանձման ենթակա ցանկացած հարկ. (․․․)»։

«Հավելված I»-ի 22-րդ կետի համաձայն՝ դիմումատու Յուրիկ Նալթակյանը մահացել է 2020 թվականին։

«Հավելված II»-ի 3-րդ կետի համաձայն՝ Յուրիկ Նալթակյանին 0,475 հա մակերեսով հողերից յուրաքանչյուր միավորի դիմաց ներպետական փոխհատուցման չափը հայկական դրամով կազմում է 1․114․600 ՀՀ դրամ, իսկ նյութական և ոչ նյութական վնասի համար շնորհվող գումարը՝ 10․800 եվրո, որը պետք է վճարվի Երվանդ Նալթակյանին (ներկայացվել է բողոքին կից)․

13) Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով (գանգատ թիվ 47448/12) 04․07․2023 թվականի վճռով սահմանված փոխհատուցումները դիմումատուներին, այդ թվում՝ Գուրգեն Ղազարյանին սահմանված ժամկետում վճարվել են, ինչի մասին Միջազգային իրավական հարցերով ներկայացուցչի գրասենյակը հայտնել է Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեին (այսուհետ նաև՝ Նախարարների կոմիտե) (հիմք՝ Եվրոպական դատարանի վճիռների կատարման վարչության պաշտոնական ինտերնետային կայք1(1)):

4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով և նույն հոդվածի 3-րդ մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների ու ազատությունների հիմնարար խախտում` պայմանավորված նոր հանգամանքի առկայությամբ, որը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով:

Սույն բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում անդրադառնալ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված նոր հանգամանքի առկայության դեպքում դատական ակտը վերանայող դատարանի լիազորությունների շրջանակին՝ res judicata սկզբունքի ապահովման անհրաժեշտության հաշվառմամբ քննարկելով այդ հիմքով վերանայման վարույթ հարուցելու յուրաքանչյուր դեպքում վերանայվող դատական ակտը բեկանելու, այսինքն՝ գործի վարույթը վերաբացելու նպատակահարմարության հարցը։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 415-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով կարող են վերանայվել առաջին ատյանի դատարանի և վերաքննիչ դատարանի` օրինական ուժի մեջ մտած այն դատական ակտերը, որոնք ենթակա են բողոքարկման, վճարման կարգադրությունները, ինչպես նաև Վճռաբեկ դատարանի` վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու, այն առանց քննության թողնելու, վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու մասին և վճռաբեկ բողոքի քննության արդյունքով կայացված որոշումները:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 416-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատարանների՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերը վերանայում է Վճռաբեկ դատարանը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 417-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն՝ նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով դատական ակտի վերանայման բողոք ներկայացնելու իրավունք ունեն գործին մասնակցող անձինք և նրանց իրավահաջորդները, եթե վիճելի կամ դատական ակտով հաստատված իրավահարաբերությունը թույլ է տալիս իրավահաջորդություն։

Վերոշարադրյալ նորմերի վերլուծությունից բխում է, որ նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքով կարող են վերանայվել նաև Վճռաբեկ դատարանի որոշումները: Ընդ որում, Վճռաբեկ դատարանի դատական ակտերը նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքներով վերանայում է Վճռաբեկ դատարանը՝ ինչպես գործին մասնակցող անձանց, այնպես էլ՝ նրանց իրավահաջորդների բողոքի հիման վրա, եթե վիճելի կամ դատական ակտով հաստատված իրավահարաբերությունը թույլ է տալիս իրավահաջորդություն։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն՝ նոր հանգամանքները հիմք են դատական ակտի վերանայման համար, եթե Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրի հիման վրա գործող միջազգային դատարանի` ուժի մեջ մտած վճռով կամ որոշմամբ հիմնավորվել է անձի` Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրով նախատեսված իրավունքի խախտման փաստը, կամ եթե անձը տվյալ վճռի կամ որոշման ուժի մեջ մտնելու պահին ունեցել է այդ իրավունքը միջազգային պայմանագրով նախատեսված պահանջներին (ժամկետներին) համապատասխան իրացնելու հնարավորություն կամ միջազգային դատարանը հաստատել է կողմերի միջև ձեռք բերված հաշտության համաձայնությունը (բարեկամական կարգավորումը) կամ Հայաստանի Հանրապետության կողմից արված միակողմանի հայտարարությունը։

Անդրադառնալով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով սահմանված նոր հանգամանքին` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիան (այսուհետ` Կոնվենցիա) միջազգային պայմանագիր է: Եվրոպական կոնվենցիան կարևոր է՝ հաշվի առնելով դրանով պաշտպանվող իրավունքների և ազատությունների շրջանակը, ինչպես նաև Կոնվենցիայի միջոցով ստեղծված համակարգի բնույթը, որը ներառում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ՝ Եվրոպական դատարան) ստեղծումը, ինչպես նաև Մասնակից պետությունների կողմից իրենց ստանձնած պարտավորությունների կատարումը վերահսկելու գործառույթի վերապահումը նշված դատարանին: Այդ համակարգում անհատներն իրավունք ունեն իրենց իրավունքների և ազատությունների ոտնահարման դեպքում գանգատ ներկայացնել ընդդեմ Մասնակից պետության2(2):

Եվրոպական դատարանը Եվրոպայի խորհրդի դատական մարմինն է, որը քննում է անհատներից ստացված գանգատները, ինչպես նաև միջպետական գանգատները, որոնք մեկ Կոնվենցիայի Մասնակից պետությունները ներկայացնում են միմյանց դեմ:

Հայաստանի Հանրապետությունը Կոնվենցիան ստորագրել է 25․01․2001 թվականին և վավերացրել է 26․04․2002 թվականին:

Հիմք ընդունելով վկայակոչված փաստերը` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Եվրոպական դատարանը, լինելով Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացված միջազգային պայմանագրի հիման վրա գործող միջազգային դատարան, ներկայացված գանգատի քննության արդյունքում կայացնում է վճիռ կամ որոշում, որը կարող է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի իմաստով դիտարկվել որպես նոր հանգամանք և դատական ակտի վերանայման հիմք հանդիսանալ` պայմանով, որ․

- դրանով հիմնավորվել է անձի` Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրով նախատեսված իրավունքի խախտման փաստը, կամ

- անձը տվյալ վճռի կամ որոշման ուժի մեջ մտնելու պահին ունեցել է այդ իրավունքը միջազգային պայմանագրով նախատեսված պահանջներին (ժամկետներին) համապատասխան իրացնելու հնարավորություն։

Նույն հոդվածի իմաստով նոր հանգամանք, հետևաբար նաև՝ դատական ակտի վերանայման հիմք են նաև Եվրոպական դատարանի հաստատած հաշտության համաձայնությունը (բարեկամական կարգավորումը) և Հայաստանի Հանրապետության կողմից արված միակողմանի հայտարարությունը։

Վճռաբեկ դատարանը միաժամանակ արձանագրում է, որ Եվրոպական դատարանի կողմից մարդու իրավունքների խախտում արձանագրող վճիռը կամ որոշումը, ինչպես նաև բարեկամական կարգավորումը և միակողմանի հայտարարությունը թեև ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածով սահմանված նոր հանգամանք են, հետևաբար նաև դատական ակտի վերանայման հիմք, այդուհանդերձ դրանք անվերապահորեն չպետք է հանգեցնեն վերանայվող դատական ակտի բեկանման։ Յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում ներպետական դատարանը պետք է գնահատի, թե արդյո՞ք օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի բեկանումը restitutio in integrum-ն ապահովելու լավագույն անհատական միջոցառումն է, թե ոչ՝ միաժամանակ հաշվի առնելով res judicata սկզբունքի ապահովման անհրաժեշտությունը։

Նշված եզրահանգումը բխում է Եվրոպական դատարանի և Նախարարների կոմիտեի ձևավորած իրավական պրակտիկայից։

Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի համաձայն՝ Բարձր պայմանավորվող կողմերն իրենց իրավազորության ներքո գտնվող յուրաքանչյուրի համար ապահովում են այն իրավունքներն ու ազատությունները, որոնք սահմանված են նույն Կոնվենցիայի I բաժնում:

Կոնվենցիայի թիվ 1-ին արձանագրության 1-ին հոդվածի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ ունի իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունք։ Ոչ ոքի չի կարելի զրկել նրա գույքից, բացառությամբ ի շահ հանրության և այն պայմաններով, որոնք նախատեսված են օրենքով ու միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքներով։ (…):

Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե Դատարանը գտնում է, որ տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի կամ դրան կից Արձանագրությունների խախտում, իսկ համապատասխան Բարձր պայմանավորվող կողմի ներպետական իրավունքն ընձեռում է միայն մասնակի հատուցման հնարավորություն, ապա Դատարանը որոշում է, անհրաժեշտության դեպքում, տուժած կողմին արդարացի փոխհատուցում տրամադրել։

Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ Բարձր պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում են կատարել Դատարանի վերջնական վճիռները ցանկացած գործերի վերաբերյալ, որոնցում նրանք կողմեր են:

Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ Դատարանի վերջնական վճիռն ուղարկվում է Նախարարների կոմիտե, որը վերահսկողություն է իրականացնում դրա կատարման նկատմամբ:

 Վճիռների կատարման նկատմամբ հսկողության և բարեկամական կարգավորումների պայմանների կատարման վերաբերյալ Նախարարների կոմիտեի կանոնների3(3) 6-րդ կանոնի 1-ին կետի համաձայն՝ երբ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն վճիռը փոխանցվում է Նախարարների կոմիտե, որով Եվրոպական դատարանը վճռել է, որ եղել է Կոնվենցիայի և (կամ) դրա արձանագրությունների խախտում և (կամ) տուժող կողմին Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի հիման վրա տրամադրվել է արդարացի փոխհատուցում, Նախարարների կոմիտեն պետք է հրավիրի Բարձր Պայմանավորվող Կողմին տեղեկացնելու իրեն այն միջոցառումների մասին, որոնք Բարձր Պայմանավորվող կողմը ձեռնարկել է կամ մտադիր է ձեռնարկել վճռի հետևանքով՝ հիմք ընդունելով Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 1-ին կետով ստանձնած պարտավորությունը։

Նույն կանոնի 2-րդ կետի համաձայն՝ Բարձր Պայմանավորվող կողմի կողմից վճռի կատարումը վերահսկելիս Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ Նախարարների կոմիտեն պետք է քննարկի․

1․ արդյո՞ք Եվրոպական դատարանի տրամադրած արդարացի փոխհատուցումը վճարվել է, որոշ դեպքերում նաև՝ այն չկատարելու տոկոսները, և

2․ անհրաժեշտության դեպքում և հաշվի առնելով Բարձր Պայմանավորվող կողմի հայեցողությունը՝ ընտրելու վճիռը կատարելու համար անհրաժեշտ միջոցառումները, արդյո՞ք․

2․1․ ձեռնարկվել են անհատական միջոցառումներ (օրինակ՝ վարույթի վերաբացում (Նախարարների կոմիտեի 2000 թվականի հունվարի 19-ի թիվ R(2000)2 հանձնարարական))՝ ապահովելու, որ խախտումը դադարեցվի, և որ տուժող կողմը հնարավորինս հայտնվի նույն իրավիճակում, ինչ ուներ մինչև Կոնվենցիայի խախտումը,

2․2․ ընդունվել են ընդհանուր միջոցառումներ (օրինակ՝ օրենսդրական փոփոխություններ, նախադեպային իրավունքի կամ վարչարարության փոփոխություն, պատասխանող պետության լեզվով Եվրոպական դատարանի վճռի հրապարակում և դրա տարածում համապատասխան մարմիններում), որոնք կանխում են նման կամ հայտնաբերված նոր խախտումները կամ վերջ են դնում շարունակվող խախտումներին։

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ անդրադարձել է Եվրոպական դատարանի կողմից կայացված վճռով կոնվենցիոն իրավունքի խախտում հայտնաբերելու դեպքում տվյալ գործով կողմ համարվող պետության կողմից վճռի կատարման առնչությամբ ծագող իրավական պարտավորությունների բնույթին ու բովանդակությանը և արձանագրել է, որ Եվրոպական դատարանի վճիռները կատարելու պարտավորությունը նախևառաջ բխում է Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածից, որով սահմանվում է իրենց իրավազորության ներքո գտնվող յուրաքանչյուր անձի համար Կոնվենցիայի 1-ին բաժնում սահմանված իրավունքներն ու ազատություններն ապահովելու՝ Բարձր պայմանավորվող կողմերի պարտականությունը։ Բացի այդ, Կոնվենցիան 46-րդ հոդվածով հստակ սահմանել է, որ Կոնվենցիայի անդամ պետությունը պարտավոր է Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի վերահսկողությամբ կատարել Եվրոպական դատարանի այն վճիռները, որոնք կայացվել են տվյալ պետության՝ որպես կողմ հանդես եկած գործերով: Այնուամենայնիվ, Եվրոպական դատարանի վճռի կատարման հետ կապված պետության կոնկրետ պարտականությունների բովանդակությունը Կոնվենցիայով հստակ ամրագրված չէ. այն բացահայտվել է Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի միջոցով (տե՛ս «Ավո Ֆ.Մ.Հ» ՍՊԸ-ն ընդդեմ «Օլիմպ» արտադրական կոոպերատիվի սեփականատեր Հովհաննես Ղուկասյանի, երրորդ անձ Կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի «Կենտրոն» տարածքային ստորաբաժանման թիվ ԵԿԴ/1353/02/08 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 19․12․2022 թվականի որոշումը)։

Անդրադառնալով պետության կողմից ձեռնարկվող կոնկրետ միջոցառումներին՝ Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատը վերահաստատել է իր նախադեպային պրակտիկան այն մասին, որ Եվրոպական դատարանի վճիռները, ըստ էության, կրում են հռչակագրային բնույթ և, ըստ էության, հիմնականում շահագրգիռ պետությունն է ընտրում այն միջոցառումները, որոնք Նախարարների կոմիտեի հսկողությամբ պետք է օգտագործվեն իր ներպետական իրավական համակարգում՝ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածով նախատեսված իր պարտավորությունը կատարելու համար: Այնուամենայնիվ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածով նախատեսված իր պարտավորությունները կատարելու համար պատասխանող պետության կողմից պահանջվող հատուկ միջոցառումները, եթե այդպիսիք կան, պետք է կախված լինեն առանձին գործի հատուկ հանգամանքներից և որոշվեն այդ գործով Եվրոպական դատարանի վճռի լույսի ներքո՝ հաշվի առնելով Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը: Եթե խախտման բնույթը թույլ է տալիս restitutio in integrum-ը, ապա դա պետք է կատարի պատասխանող պետությունը: Մյուս կողմից, եթե ներպետական օրենսդրությունը թույլ չի տալիս կամ թույլ է տալիս միայն մասնակի փոխհատուցում կատարել խախտման հետևանքների համար, Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածը Եվրոպական դատարանին լիազորում է տուժող կողմին տալ այնպիսի բավարարում, ինչպիսին իրեն հարմար է թվում (տե՛ս Öcalan v. Turkey թիվ 46221/99 գանգատով Եվրոպական դատարանի Մեծ Պալատի 12.05.2005 թվականի վճիռը, կետ 210, Scozzari and Giunta v. Italy [GC] թիվ 39221/98 և 41963/98 գանգատներով Եվրոպական դատարանի Մեծ Պալատի 13․07․2000 թվականի վճիռը, կետ 249, Brumărescu v. Romania (just satisfaction) [GC] թիվ 28342/95 գանգատով Եվրոպական դատարանի Մեծ Պալատի 23․01․2001 թվականի վճիռը, կետ 20)։

Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատն իրավական դիրքորոշում է ձևավորել նաև այն մասին, որ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածը պատասխանող պետության վրա դնում է խախտումը դադարեցնելու և դրա հետևանքների համար հատուցելու իրավական պարտականություն։ Ընդ որում, Պետությունը ոչ միայն պետք է վճարի արդարացի փոխհատուցումները, այլ նաև ձեռնարկի Եվրոպական դատարանի արձանագրած խախտումները վերացնելու անհատական և (կամ) ընդհանուր միջոցառումներ ու շտկի դրանց հետևանքները: Անհատական միջոցառումներ ընտրելիս Մասնակից պետությունը պետք է նկատի ունենա, որ գլխավոր նպատակը restitutio in integrum-ի հասնելն է, որը հանգում է հետևյալին՝ դիմողը հնարավորինս պետք է հայտնվի այն իրավիճակում, որում նա կլիներ, եթե չանտեսվեին Կոնվենցիայի պահանջները (տե՛ս Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի ուղեցույցը՝ փոփոխված 31․08․2022 թվականին4(4), էջ 7-8)։ Անհատական միջոցառումները պետք է լինեն ժամանակին, համարժեք ու բավարար՝ Եվրոպական դատարանի արձանագրած խախտման փոխհատուցումը հնարավորինս ապահովելու համար (տե՛ս նույն տեղում)։ Ընդհանուր միջոցառումները պետք է կանխեն նմանատիպ խախտումների առաջացումը: Նախարարների Կոմիտեն 12․05․2004 թվականի «Ներպետական պաշտպանության միջոցառումների կատարելագործման վերաբերյալ» թիվ (Rec(2004)6) հանձնարարականում արձանագրել է, որ պետությունները ընդհանուր պարտավորություն ունեն լուծելու հայտնաբերված խախտումների հիմքում ընկած խնդիրները։

Թեև Եվրոպական դատարանը կարող է որոշակի իրավիճակներում նշել պատասխանող պետության կողմից ձեռնարկվելիք պաշտպանության կոնկրետ կամ այլ միջոցառումը, այնուամենայնիվ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ Նախարարների կոմիտեն է գնահատում այդ միջոցառումների իրականացումը (տե՛ս Egmez v. Cyprus (dec.) թիվ 30873/96 գանգատով Եվրոպական դատարանի 18․09․2012 թվականի վճիռը, կետ 49)։ Պատասխանող պետության տրամադրած տեղեկատվության և դիմումատուի փոփոխվող իրավիճակի հաշվառմամբ Նախարարների կոմիտեն պետք է հսկի այն միջոցառումների իրականացումը, որոնք ժամանակին, համարժեք ու բավարար են Եվրոպական դատարանի կողմից հայտնաբերված խախտման առավելագույն փոխհատուցումն ապահովելու հարցում (տե՛ս նշված ուղեցույցը, էջ 13)։

Վերոշարադրյալի լույսի ներքո Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Կոնվենցիայով Եվրոպական դատարանի վճռի կատարման՝ Բարձր պայմանավորվող կողմի պարտավորության բովանդակությունը բացահայտված չլինելու պայմաններում Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 1-ին կետի իրագործմանն ուղղված միջոցառումների ընտրության հայեցողությունը (a margin of appreciation) թողնվում է պատասխանող պետությանը, որի կատարման նկատմամբ վերահսկողությունն իրականացնում է Նախարարների կոմիտեն՝ այնքան ժամանակ, քանի դեռ խախտման հետևանքները վերացնելու ուղղությամբ բոլոր անհրաժեշտ և բավարար միջոցառումները չեն ձեռնարկվել:

Հարկ է նշել, որ վճիռների կատարման նպատակով ձեռնարկվող միջոցառումները, որպես կանոն, լինում են անհատական կամ ընդհանուր բնույթի: Ընդ որում, անհատական միջոցառումները պետք է դիմումատուի համար վերացնեն արձանագրված խախտման հնարավոր բացասական հետևանքները, այսինքն՝ պետությունը restutio in integrum-ի հասնելու նպատակով միջոցներ պետք է ձեռնարկի, որը ներառում է Եվրոպական դատարանի կողմից Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածով սահմանված արդարացի փոխհատուցում կամ բարեկամական կարգավորմամբ կողմերի միջև համաձայնեցված գումարի վճարում (սահմանված ժամկետում չվճարելու դեպքում հաշվարկվում է հավելյալ տոկոսադրույք)։ Երբ դրամական փոխհատուցումն ինքնին չի կարող վերացնել խախտման հետևանքները, Նախարարների կոմիտեն հետամուտ է լինում, որ պետությունը ձեռնարկի անհատական այլ անհրաժեշտ միջոցառումներ (օրինակ՝ ծնողների և առանց հիմնավոր պատճառի իրենցից վերցված երեխաների կապերի վերականգնում, քրեական գործով անարդարացի քննության վերաբացում)։

Անդրադառնալով Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածով նախատեսված՝ տուժող կողմին արդարացի փոխհատուցում վճարելու՝ որպես անհատական միջոցառման իրականացման նպատակներին և կարգին՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը․

Եվրոպական դատարանի կանոնակարգի 60-րդ կանոնի 1-ին կետի համաձայն՝ դիմումատուն, ով ցանկանում է ստանալ Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածով նախատեսված արդարացի բավարարում այն դեպքում, եթե Դատարանը գտնի Կոնվենցիայով երաշխավորված իր իրավունքների խախտում, պետք է ներկայացնի համապատասխան պահանջ:

Եվրոպական դատարանի կանոնակարգի 75²-րդ կանոնի 1-ին կետի համաձայն՝ երբ Պալատը կամ Կոմիտեն գտնում է, որ տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի կամ կից Արձանագրությունների խախտում, նույն վճռի մեջ այն որոշում է կայացնում Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածը կիրառելու մասին, եթե դիմումատուն` 60-րդ Կանոնով սահմանված կարգով ներկայացրել է հստակ պահանջ և պատրաստ է հարցի լուծումը: (…):

Եվրոպական դատարանը նշել է, որ Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածով սահմանված կարգով դիմողին արդարացի փոխհատուցում վճարելու նպատակը շահագրգիռ անձանց կրած վնասը փոխհատուցելն է՝ այնքանով, որ համապատասխան դեպքն այն խախտման հետևանք է, որն այլ կերպ չի կարող փոխհատուցվել (տե՛ս օրինակ՝ Scozzari and Giunta v. Italy [GC] թիվ 39221/98 և 41963/98 գանգատներով Եվրոպական դատարանի 13․07․2000 թվականի վճիռը, կետ 250)։

Արդարացի փոխհատուցման կանոնի ընդհանուր տրամաբանությունը (Կոնվենցիայի 41-րդ հոդված), ինչպես նկատի են ունեցել Կոնվենցիան մշակողները, ուղղակիորեն բխում է պետության պատասխանատվության հետ կապված հանրային միջազգային իրավունքի սկզբունքներից և պետք է մեկնաբանվի այս համատեքստում (տե՛ս Cyprus v. Turkey (just satisfaction) [GC] թիվ 25781/94 գանգատով Եվրոպական դատարանի 12.05.2014 թվականի վճիռը, կետ 40)։

Արդարացի բավարարում շնորհելը Եվրոպական դատարանի կողմից Կոնվենցիայով կամ դրա Արձանագրություններով երաշխավորված իրավունքի խախտման փաստն արձանագրելու ինքնաբերաբար հետևանքը չէ: Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի ձևակերպումը հստակեցնում է, երբ նախատեսում է, որ Եվրոպական դատարանն արդարացի բավարարում է շնորհում միայն այն դեպքում, եթե ներպետական օրենսդրությունը տալիս է մասնակի հատուցման հնարավորություն, և այն էլ միայն «անհրաժեշտության դեպքում» (s’il y a lieu ֆրանսերեն տեքստում): Ավելին՝ Եվրոպական դատարանը շնորհում է միայն այնպիսի բավարարում, որը համարում է «արդարացի» (équitable ֆրանսերեն տեքստում) տվյալ հանգամանքներում: Հետևաբար հաշվի են առնվում յուրաքանչյուր գործի առանձնահատկությունները:

Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի համաձայն՝ արդարացի բավարարում կարող է տրվել`

(ա) նյութական վնասի համար.

(բ) ոչ նյութական վնաս համար.

(գ) ծախսերի և ծախքերի համար:

Փոխհատուցում պահանջող վնասի և ենթադրյալ խախտման միջև պետք է լինի հստակ պատճառահետևանքային կապ: Վնասի փոխհատուցում կարող է տրվել այն դեպքում, եթե վնասն արձանագրված խախտման հետևանք է: Եվրոպական դատարանի կողմից վնասի փոխհատուցում շնորհելու նպատակն է հատուցել դիմումատուին խախտման փաստացի վնասակար հետևանքները: Այն նպատակ չունի պատժել պատասխանող Բարձր պայմանավորվող կողմին:

Նյութական վնասին առնչվող սկզբունքն այն է, որ հնարավորության դեպքում դիմումատուն պետք է հայտնվի այնպիսի վիճակում, որում նա կլիներ, եթե խախտում տեղի չունենար, այլ կերպ ասած` restitutio in integrum: Սա կարող է ներառել փոխհատուցում թե՛ փաստացի կորստի (damnum emergens), թե՛ ապագայում հնարավոր կորստի և բաց թողնված եկամտի դիմաց (lucrum cessans):

Ոչ նյութական վնասի դիմաց փոխհատուցում հատկացնելով՝ Եվրոպական դատարանը նպատակ ունի ֆինանսական փոխհատուցում տրամադրել ոչ նյութական վնասի, օրինակ` հոգեկան կամ ֆիզիկական տառապանքների դիմաց: Իր բնույթով ոչ նյութական վնասը ենթակա չէ ճշգրիտ հաշվարկման: Եթե նման վնասի առկայությունը հաստատվում է, և եթե Եվրոպական դատարանը գտնում է, որ դրամական փոխհատուցումն անհրաժեշտ է, ապա այն գնահատում է կատարում արդարացիության սկզբունքով` հաշվի առնելով այն չափանիշները, որոնք բխում են իր նախադեպային իրավունքից:

Եվրոպական դատարանը կարող է փոխհատուցում տրամադրել դիմումատուի կողմից նախ ներպետական մակարդակում, ապա Եվրոպական դատարանում վարույթի ընթացքում կատարված ծախսերի ու ծախքերի դիմաց` այսպիսով փորձելով կանխել խախտումները կամ վերացնել դրանց հետևանքները5(5):

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածով սահմանված կարգով դիմումատուին արդարացի փոխհատուցում վճարվում է խախտման բացասական հետևանքները հատուցելու նպատակով՝ պայմանով, որ վնասը խախտման հետևանք է, որն այլ կերպ չի կարող փոխհատուցվել։ Ընդ որում, հատուցում տրամադրվում է ոչ միայն փաստացի կորստի, ապագայում հնարավոր կորստի և բաց թողնված եկամտի դիմաց, այլ նաև ոչ նյութական վնասի ու դիմումատուի կատարած ծախսերի և ծախքերի դիմաց։ Այսինքն՝ փոխհատուցումը դիմումատուին վճարվում է այն չափով, որ վերջինս հնարավորինս հայտնվի այնպիսի վիճակում, որում նա կլիներ, եթե Եվրոպական դատարանի արձանագրած խախտումը տեղի չունենար։

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է նաև, որ Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածով սահմանված արդարացի փոխհատուցումը restitutio in integrum-ի հասնելու անհատական միջոցառում է, որի իրականացումը Պետության կողմից որոշ գործերով արձանագրված խախտումների դեպքում Նախարարների կոմիտեի գնահատմամբ արդեն իսկ համարժեք ու բավարար է խախտման առավելագույն փոխհատուցումն ապահովելու համար։ Այդուհանդերձ անդրադառնալով տուժող կողմին արդարացի փոխհատուցում վճարելուց բացի անհատական այլ միջոցառումներ ձեռնարկելու, օրինակ՝ դատական վարույթը վերաբացելու հարցին՝ Նախարարների կոմիտեն 19․01․2000 թվականի «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում կայացված վճիռների հիման վրա ներպետական մակարդակով որոշակի գործեր վերաքննելու կամ վերաբացելու մասին» թիվ R(2000)2՝ անդամ պետություններին ուղղված հանձնարարականում (այսուհետ՝ Հանձնարարական)․

 նշելով, որ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածով Պայմանավորվող կողմերն ընդունել են պարտականություն կատարելու ցանկացած գործով Եվրոպական դատարանի վճիռը, որոնցով իրենք հանդես են գալիս որպես կողմ, և Նախարարների կոմիտեն պետք է վերահսկի դրա կատարումը,

 նկատի ունենալով, որ որոշակի հանգամանքներում վերոհիշյալ պարտավորությունը կարող է ենթադրել այլ միջոցառումների ընդունում՝ բացի Դատարանի կողմից Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի համաձայն տրված արդարացի փոխհատուցումից և/կամ ընդհանուր միջոցառումներից, որոնք ապահովում են, որ տուժող կողմը որքան հնարավոր է հայտնվի այն նույն իրավիճակում, ինչ նա ուներ նախքան Կոնվենցիայի խախտումը (restitutio in integrum),

նշելով, որ պատասխանող պետության իրավասու մարմինները պետք է որոշեն, թե որ միջոցառումներն են առավել նպատակահարմար restitutio in integrum-ի հասնելու համար՝ հաշվի առնելով ազգային-իրավական համակարգում առկա միջոցառումները.

այնուամենայնիվ նկատի ունենալով, որ Եվրոպական դատարանի վճիռների կատարումը վերահսկող Նախարարների կոմիտեի պրակտիկան ցույց է տալիս, որ բացառիկ հանգամանքներում գործի վերաքննումը կամ վարույթի վերաբացումն ամենաարդյունավետն է, եթե ոչ միակը, restitutio in integrum-ի հասնելու համար,

1-ին կետով կոչ է անում Պայմանավորվող կողմերին նշված նկատառումների լույսի ներքո երաշխավորել, որ ազգային մակարդակում առկա են համարժեք հնարավորություններ որքան հնարավոր է ապահովելու restitutio in integrum-ը,

2-րդ կետով խրախուսում է Պայմանավորվող կողմերին ուսումնասիրել իրենց ազգային-իրավական համակարգերը՝ համոզվելու համար, որ առկա են գործը վերաքննելու համարժեք հնարավորություններ, ներառյալ՝ վերաբացելու համար, այն դեպքերում, երբ Եվրոպական դատարանը հայտնաբերել է Կոնվենցիայի խախտում, հատկապես երբ՝

«i» տուժող կողմը շարունակում է համապատասխան ներպետական որոշման ելքի պատճառով կրել շատ ծանր բացասական հետևանքներ, որոնք համարժեքորեն չեն շտկվում արդարացի փոխհատուցում տրամադրելով և չեն կարող շտկվել, բացառությամբ գործը վերաբացելու միջոցով, և

«ii» Եվրոպական դատարանի վճիռը հանգեցնում է այն եզրակացության, որ՝

- վիճարկվող ներպետական որոշումն ըստ էության հակասում է Կոնվենցիային կամ

- հայտնաբերված խախտումը հիմնված է այնպիսի ծանրության դատավարական սխալների կամ թերությունների վրա, որ լուրջ կասկածի տակ է հայտնվում բողոքի առարկա ներպետական վարույթի ելքը:

Հանձնարարականում որպես ընդհանուր եզրույթ կիրառված է «վերաքննում»-ը, իսկ «վարույթի վերաբացում» եզրույթը նշանակում է դատական վարույթի վերաբացում՝ որպես վերաքննության հատուկ միջոց։ Կոնվենցիայի խախտումները կարող են վերացվել տարբեր միջոցառումների կիրառմամբ՝ սկսած գործի վարչական վերաքննումից (օրինակ՝ նախկինում մերժված կացության թույլտվություն տալը) մինչև դատական վարույթի լրիվ վերաբացում։

Հանձնարարականի 2-րդ կետը սահմանում է այն հանգամանքները, որոնց դեպքում վերաքննումը կամ վերաբացումը հատուկ նշանակություն ունի, և երբ որոշ դեպքերում թերևս միակ միջոցառումն է restitutio in integrum-ն ապահովելու համար:

Կոնվենցիայի մարմինների պրակտիկան վկայում է, որ առավելապես քրեական իրավունքի ոլորտում է, որ գործի վերաբացումն առանձնակի կարևորություն ունի: Հանձնարարականն այնուամենայնիվ չի սահմանափակվում քրեական իրավունքով և ընդգրկում է գործերի ցանկացած տեսակ, մասնավորապես՝ «i» և «ii» ենթակետերում թվարկված չափանիշները բավարարող դեպքերը: Այս լրացուցիչ չափանիշների նպատակն է բացահայտել այն բացառիկ իրավիճակները, որոնցում անհատի իրավունքների ապահովման և Եվրոպական դատարանի վճիռների արդյունավետ կատարման նպատակները գերակայում են res judicata-ի, մասնավորապես՝ իրավական որոշակիության սկզբունքի նկատմամբ՝ չնայած դրա անկասկած կարևորությանը6(6):

Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ Նախարարների կոմիտեն Հանձնարարականով բացահայտել է այն հանգամանքները, որոնց առկայության դեպքում գործի վերաբացումը՝ առավելապես քրեական իրավունքի ոլորտում restitutio in integrum-ի հասնելու եթե ոչ միակ, ապա ամենաարդյունավետ անհատական միջոցառումն է, քանի որ, միայն արդարացի փոխհատուցում տրամադրելով, համարժեքորեն չեն շտկվում Եվրոպական դատարանի արձանագրած խախտման հետևանքները, ու մինչև խախտումը եղած դրությունը հնարավորինս վերականգնելու համար անհրաժեշտ է նաև դատական վարույթի վերաբացում։ Նախարարների կոմիտեի գնահատմամբ Հանձնարարականի «i» և «ii» ենթակետերում նշված հանգամանքներն իրենց բնույթով այնպիսին են, որ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի հիման վրա Եվրոպական դատարանի վճիռներն արդյունավետ կատարելու և դիմումատուի համար մինչև խախտումը եղած վիճակը վերականգնելու նպատակով օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտը բեկանելու անհրաժեշտությունը գերակայում է իրավական որոշակիության (res judicata) կարևորագույն սկզբունքի նկատմամբ։

Թեև Հանձնարարականով նախատեսված դեպքերը չեն սահմանափակվում քրեական իրավունքի ոլորտով և համարժեք դեպքերում դրա ցուցումները հավասարապես կիրառելի են նաև իրավունքի այլ ճյուղերում, Վճռաբեկ դատարանը Նախարարների կոմիտեի ձևավորած իրավական պրակտիկայի ուսումնասիրության արդյունքում արձանագրում է, որ Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում արձանագրվելու գործերով, մասնավորապես, երբ խախտումը կապված է գույքից զրկելու դեպքում փոխհատուցում վճարելու պայմանների հետ, Հայաստանի Հանրապետության համար ուղենիշային է (leading case) «Օսմանյանը և Ամիրաղյանն ընդդեմ Հայաստանի» թիվ 71306/11 գանգատով Եվրոպական դատարանի 11․10․2018 թվականի վճիռը։

Վերը նշված վճռով Եվրոպական դատարանը Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում է արձանագրել՝ պատճառաբանելով, որ հասարակության և պետության կարիքների համար բացառիկ` գերակա հանրային շահի հիմքով գույքից զրկելու դեպքում փոխհատուցման ենթակա գումարի համաչափությունը որոշելիս պետք է հաշվի առնել նաև, որ օտարման հետևանքով անձը զրկվում է իր եկամտի հիմնական, եթե ոչ միակ աղբյուրից, մինչդեռ ներպետական դատարանները չեն դիտարկել այն հարցը, թե արդյո՞ք տրամադրվող փոխհատուցումը կծածկի դիմումատուների` ապրուստը հոգալու միջոցներից զրկվելու հետ կապված փաստացի կորուստը, կամ արդյո՞ք այն բավարար էր, որպեսզի նրանք ձեռք բերեն համարժեք հող այն տարածքում, որտեղ նրանք ապրում էին, ինչի հետևանքով դիմումատուներն ստիպված են եղել առանձին ավելորդ բեռ կրել:

Արդյունքում Եվրոպական դատարանը Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի հիմքով վճռել է, որ Պետությունը դիմումատուներին պետք է վճարի արդարացի փոխհատուցում, որը ներառել է նյութական և ոչ նյութական վնասը, ինչպես նաև ծախսերն ու ծախքերը։

Հայաստանի Հանրապետությունը վճռի կատարման մասին հայտնել է Նախարարների կոմիտեին՝ նշելով ձեռնարկված անհատական և ընդհանուր միջոցառումների մասին։ Արձանագրելով, որ սահմանված ժամկետում դիմումատուներին վճարվել է արդարացի փոխհատուցումը, որը ծածկում է նրանց կրած բոլոր նյութական և ոչ նյութական վնասները՝ այլ անհատական միջոցառումների իրականացում անհրաժեշտ չի թվացել7(7)։

Ուսումնասիրելով Հայաստանի Հանրապետության ներկայացրած գործողությունների հաշվետվությունը, ներառյալ՝ Եվրոպական դատարանի տրամադրած արդարացի փոխհատուցումը վճարելու վերաբերյալ տեղեկատվությունը՝ Նախարարների կոմիտեն, համոզվելով, որ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 1-ին կետով պահանջվող բոլոր միջոցառումներն իրականացվել են, հայտարարել է, որ ինքը Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն իրականացրել է իր գործառույթները և որոշել փակել գործի քննությունը8(8)։

Նշվածից հետևում է, որ Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում արձանագրող և ուղենիշային համարվող՝ «Օսմանյանը և Ամիրաղյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործով Եվրոպական դատարանի 11․10․2018 թվականի վճռի կատարման համար Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածով սահմանված արդարացի փոխհատուցումը Հայաստանի Հանրապետության կողմից վճարված լինելու անհատական միջոցառման իրականացումը Նախարարների կոմիտեն գնահատել է համարժեք ու բավարար՝ Բարձր Պայմանավորվող պետության կողմից Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածով նախատեսված իր պարտավորությունը կատարված համարելու տեսանկյունից և փակել գործի քննությունը։ Այլ կերպ ասած՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, ունենալով վճռի կատարման միջոցառումների ընտրության հայեցողություն, դիմումատուներին վճարել է արդարացի փոխհատուցում՝ միաժամանակ անհրաժեշտ չհամարելով անհատական այլ միջոցառումների իրականացումը, ներառյալ՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի բեկանումը (գործի վերաբացումը), ինչը Նախարարների կոմիտեի գնահատմամբ բավարար է եղել արձանագրված խախտման հետևանքները վերացնելու, այսինքն՝ restitutio in integrum-ը հնարավորինս ապահովվելու համար։

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Եվրոպական դատարանի և Նախարարների կոմիտեի ձևավորած իրավական պրակտիկայի հաշվառմամբ օրենսդիրը նախատեսել է նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով սահմանված նոր հանգամանքի առկայության պայմաններում վերանայվող դատական ակտը չբեկանելու հնարավորություն։ Այսպես՝

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ դատարանը նույն օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայության դեպքում կարող է չբեկանել վերանայվող դատական ակտը, միայն եթե հիմնավորում է, որ նույն օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հանգամանքներն ըստ էության չէին կարող ազդել գործի ելքի վրա:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 2-րդ մասին, մասնավորապես՝ նույն օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով սահմանված նոր հանգամանքով վերանայվող դատական ակտը բեկանելու (դատական գործը վերաբացելու) լիազորության իրականացմանը, արձանագրել է, որ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի վերանայման ինստիտուտը, որը կարգավորվում է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 58-րդ գլխի դրույթներով, մի կողմից լրացուցիչ երաշխիք է խախտված իրավունքների պաշտպանության և քաղաքացիական գործերի լուծման գործում դատարանների կողմից թույլ տրված որոշ թերությունների կամ խախտումների շտկման համար: Քաղաքացիական դատավարությունում նման ընթացակարգի առկայության և դրա կիրառման անհրաժեշտությունը, եթե որևէ նոր հանգամանք անվիճելիորեն փաստում է դատարանի կողմից թույլ տրված խախտման մասին, բազմաթիվ ակտերով ճանաչվել է թե՛ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի, թե՛ ՀՀ սահմանադրական դատարանի կողմից: Մյուս կողմից՝ օրենսդիրը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածով սահմանելով նոր հանգամանքների վերաբերյալ դատական ակտերի վերանայման հիմքերի սպառիչ ցանկը, դրա դրույթների կատարումն անմիջականորեն կախվածության մեջ է դրել նույն օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված պայմաններից: Մասնավորապես՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 2-րդ մասի դիսպոզիցիայով հստակեցրել է, որ անգամ նույն իրավանորմի հիփոթեզում ամրագրված դրույթի` նույն օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայության պարագայում, դատարանն իրավասու է չկիրառել վերանայվող դատական ակտը բեկանելու իր լիազորությունը, եթե այն ըստ էության այլևս չի կարող որևէ հետևանք (ազդեցություն) ունենալ գործի ելքի վրա: Այսինքն՝ Եվրոպական դատարանի դատական ակտը որպես նոր հանգամանք դիտելու և նշվածի հիմքով անվերապահորեն դատական ակտը վերանայելու ու բեկանելու համար առաջին հերթին ՀՀ դատարանների կողմից պարզման է ենթակա այն հարցը, թե որքանով կարող է նոր հանգամանք հանդիսացած դատական ակտն ազդել գործի ելքի վրա, և արդյո՞ք այդ հիմքով վերանայված դատական ակտը չբեկանելը կարող է որևէ բացասական հետևանք առաջացնել կողմի համար: Այն դեպքում, երբ Եվրոպական դատարանի կայացված որոշման պահանջն արդեն իսկ կատարվել է, իսկ վերանայվող դատական ակտի բեկանումը, նման պարագայում, որևէ կերպ չի կարող ազդել գործի ելքի վրա և որևէ բացասական հետևանք առաջ չի կարող բերել վերանայումը պահանջող կողմի համար, դատարանները ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 427-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի հիմքով իրավասու են վերանայվող դատական ակտը բեկանելու կողմի պահանջը մերժել: Ընդ որում, նման պարագայում, դատական ակտի վերանայումը պահանջող կողմի իրավունքների խախտում չի կարող արձանագրվել, քանի որ նրա խախտված իրավունքներն արդեն իսկ վերականգնվել են, որպիսի պարագայում ներպետական դատական ակտերով կրկնակի հատուցման պահանջ ներկայացնելն իրավաչափ չէ (տե՛ս «Երևանի կառուցապատման ներդրումային ծրագրերի իրականացման գրասենյակ» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունն ընդդեմ Մարինե Կպրյանի, Անժելա Ասրիբաբյանի, երրորդ անձ Վլադիմիր Մխիթարյանի թիվ 05-3626, 3-574 (ՎԴ) գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 19․10․2021 թվականի որոշումը)։

Վերահաստատելով իր իրավական դիրքորոշումը՝ Վճռաբեկ դատարանը հավելում է, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետը վերանայման վարույթ հարուցելու առանձին հիմք է, որն այդուհանդերձ անվերապահորեն չի հանգեցնում վերանայվող դատական ակտը բեկանելու լիազորության իրականցման, ուստի յուրաքանչյուր դեպքում ներպետական դատարանները Եվրոպական դատարանի և Նախարարների կոմիտեի ձևավորած իրավական պրակտիկայի հաշվառմամբ պետք է քննարկման առարկա դարձնեն, թե արդյո՞ք անհատական միջոցառում, օրինակ՝ արդարացի փոխհատուցում վճարված լինելու պայմաններում օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտը բեկանելով res judicata սկզբունքից շեղվելը restitutio in integrum-ն ապահովելու անհրաժեշտ միջոցառում է, թե՝ ոչ։

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումների կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ

Սույն գործով բողոք բերած անձինք որպես ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը վերանայելու համար նոր հանգամանք վկայակոչել են Եվրոպական դատարանի «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով 04․07․2023 թվականին կայացված վճիռը, որով Եվրոպական դատարանը Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում է արձանագրել՝ մասնավորապես այն պատճառաբանությամբ, որ «(…) դիմումատուները ներպետական դատարաններ և Դատարան են ներկայացրել փաստարկներ (տե՛ս վերևում՝ 9-րդ և 11-րդ պարբերությունները), որ որպես գյուղական տարածքում ապրող մարդիկ նշված հողը նրանց գործունեության և գոյության միջոցն էր: Ներպետական դատարաններն այս հիմնական հայեցակետին չեն անդրադարձել, ոչ էլ հաշվի են առել փոխհատուցման գումարի վերաբերյալ իրենց որոշումներում այն առումով, որ նրանք չեն անդրադարձել այն հարցին, թե արդյոք տրվող փոխհատուցումը ծածկելու էր դիմումատուների իրական կորուստը, կամ արդյոք այն առնվազն բավարար էր, որ նրանք իրենց բնակության տարածքում համարժեք հող ձեռք բերեին (նույն տեղում, §§ 69-71)», «դիմումատուները ստիպված են եղել ավելորդ անհատական բեռ կրել։ (…)»։

Արդյունքում Եվրոպական դատարանը վճռել է, որ «ա) պատասխանող պետությունը երեք ամսվա ընթացքում պետք է դիմումատուներին վճարի հետևյալ գումարները, որոնք պետք է փոխարկվեն պատասխանող պետության արժույթով՝ վճարման օրվա դրությամբ գործող փոխարժեքով. (1) նյութական և ոչ նյութական վնասի դիմաց՝ II հավելվածում նշված գումարները, 2) ծախսերի և ծախքերի դիմաց՝ 2 000 եվրո (երկու հազար եվրո)՝ գումարած դիմումատուներից գանձման ենթակա ցանկացած հարկ. (․․․)»։

«Հավելված I»-ի 22-րդ կետի համաձայն՝ դիմումատու Յուրիկ Նալթակյանը մահացել է 2020 թվականին։

«Հավելված II»-ի 3-րդ կետի համաձայն՝ Յուրիկ Նալթակյանին 0,475 հա մակերեսով հողերից յուրաքանչյուր միավորի դիմաց ներպետական փոխհատուցման չափը հայկական դրամով կազմում է 1․114․600 ՀՀ դրամ, իսկ նյութական և ոչ նյութական վնասի համար շնորհվող գումարը՝ 10․800 եվրո, որը պետք է վճարվի Երվանդ Նալթակյանին։

Սույն որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում գնահատելով վերանայվող դատական ակտը՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը բեկանելու անհրաժեշտությունը՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը․

տվյալ դեպքում Եվրոպական դատարանն իր վճռով արձանագրված՝ Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտման հետևանքները վերացնելու, դիմումատուների, այդ թվում՝ Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյանների (նրանց իրավահաջորդների) համար restitutio in integrum-ն ապահովելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետության համար սահմանել է հողերից յուրաքանչյուր միավորի դիմաց ներպետական փոխհատուցումը, նյութական ու ոչ նյութական վնասները, ծախսերը և ծախքերը՝ ըստ վճռով սահմանված չափի, վճարելու պարտականություն։

Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ Եվրոպական դատարանը Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածով սահմանված կարգով դիմումատուներին արդարացի բավարարում է շնորհել, որոնք նրանց վճարվել են (տե՛ս փաստ 13)։ Ավելին՝ Միջազգային իրավական հարցերով ներկայացուցչի գրասենյակի ղեկավար Լ․ Դրմեյանը ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահ Լ․ Թադևոսյանին հասցեագրված գրությամբ ևս հայտնել է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը դիմումատուներին վճարել է Եվրոպական դատարանի վճռով, այդ թվում նաև՝ սույն գործով նոր հանգամանք հանդիսացող, սահմանված արդարացի փոխհատուցման գումարները։

Շարադրվածի հաշվառմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտման հետևանքով դիմումատուների, այդ թվում նաև՝ Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյանների (նրանց իրավահաջորդների) կրած վնասները փոխհատուցվել են ու նրանք հնարավորինս հայտնվել են այնպիսի վիճակում, որում կլինեին, եթե Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտում տեղի չունենար։

Հիմք ընդունելով Երվանդ Նալթակյանին Յուրիկ և Տոնիկ Նալթակյաններին համատեղ սեփականության իրավունքով պատկանող ու սույն գործով վեճի առարկա 0․475 հա հողամասի յուրաքանչյուր միավորի դիմաց փոխհատուցումը (ներառյալ՝ նյութական և ոչ նյութական վնասները) իրավահաջորդ Երվանդ Նալթակյանին վճարված լինելու հանգամանքը ու վճռի կատարման նպատակով անհատական այլ միջոցառում իրականացնելու անհրաժեշտության բացակայությունը՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը՝ ի դեմս Միջազգային իրավական հարցերով ներկայացուցչի գրասենյակի դիմել է Նախարարների կոմիտեին՝ գործի քննությունը փակելու խնդրանքով։ Այսինքն՝ Հայաստանի Հանրապետությունը Եվրոպական դատարանի «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով 04․07․2023 թվականի վճռի կատարման միջոցառումների ընտրության իր հայեցողության շրջանակում գտել է, որ դրանով արձանագրված խախտման հետևանքները վերացնելու ուղղությամբ բոլոր անհրաժեշտ ու բավարար միջոցառումները ձեռնարկվել են։

Վճռաբեկ դատարանն այս տեսանկյունից հարկ է համարում ընդգծել, որ «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով Եվրոպական դատարանի վճռի համար ուղենիշային (leading case) է եղել «Օսմանյանը և Ամիրաղյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործով Եվրոպական դատարանի 11․10․2018 թվականի վճիռը9(9), որի դեպքում Նախարարների կոմիտեն գտել է, որ Կոնվենցիայի 46-րդ հոդվածի 1-ին կետով պահանջվող բոլոր միջոցառումներն իրականացվել են ու փակել է գործի քննությունը՝ հիմք ընդունելով որպես անհատական միջոցառում՝ դիմումատուներին արդարացի փոխհատուցումը վճարված լինելու մասին տեղեկատվությունը։

Այսինքն՝ սույն գործով նոր հանգամանք հանդիսացող վճռի համար որպես ուղենիշ ծառայող գործով Նախարարների կոմիտեն արդարացի փոխհատուցում վճարված լինելու հանգամանքը դիտարկել է արձանագրված նույն՝ Կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի խախտման հետևանքներին համարժեք և բավարար հատուցում։

Վերոշարադրյալի հաշվառմամբ՝ միաժամանակ հիմք ընդունելով նաև Նախարարների կոմիտեի Հանձնարարականով նախատեսված հանգամանքների բացակայությունը՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ տվյալ դեպքում restitutio in integrum-ն ապահովելու նպատակով բացակայում է վերանայվող դատական ակտը բեկանելու անհրաժեշտությունը, քանի որ Յուրիկ ու Տոնիկ Նալթակյանների (նրանց իրավահաջորդների) խախտված իրավունքներն արդեն վերականգնվել են, որպիսի պայմաններում Եվրոպական դատարանի «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով 04․07․2023 թվականի վճիռն ըստ էության չի ազդում գործի ելքի վրա ու որևէ բացասական հետևանք չի առաջացնում նրա համար։

Ինչ վերաբերում է հողամասերի օտարման անհրաժեշտության հիմնավորվածության կապակցությամբ բողոքում նշված փաստարկներին, ապա Եվրոպական դատարանը, սույն գործով նոր հանգամանք հանդիսացող վճռում արձանագրելով, որ չի վիճարկվում դիմումատուներին, այդ թվում՝ Յուրիկ ու Տոնիկ Նալթակյաններին սեփականության իրավունքով պատկանած հողամասերի օտարումը «Հասարակության և պետության կարիքների համար սեփականության օտարման մասին» ՀՀ օրենքին համապատասխան կատարված լինելու փաստը (կետ 27), չի անդրադարձել օտարումը նշված օրենքով նախատեսված պայմաններով իրականացած լինելու հարցին (կետ 28)՝ հողամասերը բացառիկ՝ գերակա հանրային շահով օտարելու նպատակի իրավաչափության մասով նշելով, որ «չունի որևէ համոզիչ ապացույց, որի հիման վրա կեզրակացներ, որ այդ պատճառներն ակնհայտորեն զերծ էին որևէ ողջամիտ հիմքից» (կետ 29)։

Նշվածից հետևում է, որ Եվրոպական դատարանը «Նալթակյանը և այլք ընդդեմ Հայաստանի» գործով 04․07․2023 թվականի վճռով դիմումատուների հողամասերի օտարման նպատակի, ինչպես նաև օտարման գործընթացի մասով խախտում չի արձանագրել, որպիսի պայմաններում այդ կապակցությամբ բողոքում նշված փաստարկները չեն կարող քննարկման առարկա դառնալ, առավել ևս՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը բեկանելու հիմք հանդիսանալ։

Հիմք ընդունելով շարադրված պատճառաբանությունները՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը նոր հանգամանքով վերանայելու արդյունքում անհրաժեշտ է վերանայվող որոշումը թողնել օրինական ուժի մեջ։

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 101-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են բավարարված հայցապահանջների չափին համամասնորեն:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` Վերաքննիչ կամ Վճռաբեկ դատարան բողոք բերելու և բողոքի քննության հետ կապված դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են նույն գլխի [ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ գլուխ] կանոններին համապատասխան:

Մինչև 09․04․2018 թվականը գործած խմբագրությամբ «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի 22-րդ հոդվածի 1-ին մասի «թ» ենթակետի համաձայն՝ դատարաններում պետական տուրքի վճարումից ազատվում են ոչ առևտրային կազմակերպությունները և ֆիզիկական անձինք` երևան եկած նոր հանգամանքների հետևանքով դատարանի վճիռը կամ որոշումը վերանայելու վերաբերյալ գանգատներով։

Մինչև 30․10․2021 թվականը գործած խմբագրությամբ «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի 22-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ նույն հոդվածի առաջին մասում նշված անձինք տուրքի վճարումից ազատվում են նաև դատարանի վճիռների և որոշումների դեմ վերաքննիչ և վճռաբեկ բողոքների համար:

Նկատի ունենալով, որ սույն գործով նոր հանգամանքով դատական ակտը վերանայելու վերաբերյալ բողոք ներկայացրել են Յուրիկ Նալթակյանի իրավահաջորդ Երվանդ Նալթակյանը, ինչպես նաև Տոնիկ Նալթակյանի իրավահաջորդներ Անահիտ և Սերոժ Նալթակյանները, իսկ ֆիզիկական անձինք նշված գործերով ազատված են պետական տուրք վճարելու պարտականությունից՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ դատական ծախսերի բաշխման հարցը պետք է համարել լուծված։

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ, 406-րդ, 408-րդ, 419-րդ ու 427-րդ հոդվածներով՝ Վճռաբեկ դատարանը

1. Նոր հանգամանքով դատական ակտի վերանայման բողոքը բավարարել մասնակիորեն։ Նոր հանգամանքով վերանայել ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը:

2. ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի 23․12․2011 թվականի «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» որոշումը թողնել օրինական ուժի մեջ։

3. Դատական ծախսերի բաշխման հարցը համարել լուծված։

4. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման։

_________________________________

1 Ինտերնետային կայքի հղումը՝ https://hudoc.exec.coe.int/#{%22execidentifier%22:[%22DH-DD(2024)18E%22]}։

2 Տե՛ս https://prd-echr.coe.int/documents/d/echr/Convention_Instrument_HYE։

3 Տե՛ս https://rm.coe.int/16806eebf0։

4 Տե՛ս https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Guide_Art_46_ENG։

5 Տե՛ս Եվրոպական դատարանի կանոնակարգի գործնական ցուցումները, հղումը՝ https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Rules_Court_HYE։

6 Տե՛ս Explanatory Memorandum, Recommendation No. R (2000) 2 of the Committee of Ministers to member states on the re-examination or reopening of certain cases at domestic level following judgements of the European Court of Human Rights:

7 Տե՛ս https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=0900001680a6e3fe։

8 Տե՛ս https://hudoc.exec.coe.int/ENG#{%22execidentifier%22:[%22001-221219%22]}։

9 Տե՛ս https://hudoc.exec.coe.int/#{%22fulltext%22:[%2247448/12%22],%22execidentifier%22:[%22004-63567%22],%22execdocumenttypecollection%22:[%22CEC%22]}։