|
NN
ը/կ |
Անվանումը |
Բնագավառը |
Տարածման շրջանը |
Կրողը |
Պատմական հակիրճ տեղեկանքը |
Բնութագիրը (նկարագրությունը, առանձնահատկությունները) |
Կենսունակությունը (պատմական, մշակութային, տնտեսական, հասարակական նշանակությունը) |
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
|
1. |
«Սասնա ծռեր» էպոս, Ժողովրդական տարածված անուններն են
«Սասունցի Դավիթ»,
«Ջոջանց տուն», «Քաջանց տուն»,
«Սասնա
փահլևաններ» |
ժողովրդական
բանահյուսություն |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և քաղաքային
համայնքներում: |
Տարրին կրողները
կրտսեր, երիտասարդ, միջին և ավագ տարիքի մարդիկ են: |
Էպոսի հերոսներից Սանասարի և Բաղդասարի մասին հնագույն վկայությունները պահպանվել են Աստվածաշնչում (Թագավորաց չորրորդ, ԺԹ), հետագայում Մովսես Խորենացու (գիրք Ա, ԻԳ) և Թովմա Արծրունու (Թովմա Արծրունի և Անանուն, «Պատմություն
Արծրունյաց տան») երկերում: Դավթի և Խանդութի մասին զրույցների, Սասունում եղած իրեղեն ապացույցների մասին հիշատակություններ կան 16-րդ դարի պորտուգալացի ճանապարհորդների (Ա. Տենրեյրո, Մ. Աֆոնսո)
ուղեգրական նյութերում: Ուշ հայկական աղբյուրների մասին թռուցիկ հիշատակությունները վերաբերում են 19-րդ դարում հանդիպող վեպի հերոսների անուններն ունեցող տեղավայրերին
(Խանդութի ձոր, Խանդութի բերդ, Դավթի
թշնամիների գերեզմանները Խլաթի մոտակայքում): |
«Վիպական բանահյուսություն»
ժանրի ժողովրդական վեպի վառ օրինակ է: «Սասնա ծռերը» ամբողջական, կուռ կառուցվածքով, շուրջ 150 ասացողից գրառված եզակի հուշարձան է: Օտար զավթիչների դեմ մղած դարավոր պայքարն արտացոլող հերոսական ասք է` բաղկացած չորս ճյուղից` «Սանասար և Բաղդասար», «Մեծ Մհեր», «Սասունցի Դավիթ», «Փոքր Մհեր»: Հերոսների չորս սերունդը` չորս ճյուղը, միմյանց հետ կապված են ազգակցական կապերով: «Սասնա ծռեր» էպոսի ամենաբնորոշ
գիծը հերոսական անպարտելի ոգին է` պայմանավորված նրա
նախահիմքում ընկած առասպելական դյուցազունների սխրանքներով և հայ ժողովրդի` իր ոսոխների, հատկապես արաբական բռնակալության դեմ
մղած դարավոր պայքարով: |
Պահպանվում է հասարակության
մեջ, փոխանցվում է ֆորմալ և ոչ ֆորմալ ուսուցման միջոցով: Միշտ չէ, որ անասացներն էպոսը լրիվ են
հաղորդում: Հաճախ պատմում են մեկ կամ երկու հատված` էպոսի միասնությունն ընդգծելով ողորմիներով, որոնք փառաբանում են
մնացած բոլոր հերոսներին:
Պատմվող հատվածը կոչվում է այն հերոսի անվամբ, որի մասին հյուսված է էպոսի տվյալ ճյուղը: Էպոսի վիպասացների բուն հայրենիքը Վանա լճի ավազանն ու նրանից հարավ-արևմուտք և հյուսիս-արևելք ընկած գավառներն են` Սասուն, Մուշ, Բաղեշ, Մոկք, Շատախ, Վան, Հայոց ձոր, Խլաթ, Արճեշ, Մանազկերտ, Ալաշկերտ, Բայազետ: 19-20-րդ դդ. Գավառներից պանդխտացած և գաղթած վիպասացների ու նրանց սերունդների միջոցով «Սասնա ծռեր» էպոսն անցել է Արևելյան Հայաստան: Լեզուն հիմնականում
արևմտահայ բարբառներն են, երբեմն նկատելի է նաև արևելահայ բարբառների ազդեցությունը: Ավանդվել է բանավոր, և նրա բնագրերը 19-20-րդ դդ. տարբեր վիպասացներից գրառված տարբերակներն են, որոնք կառուցվածքով,
լեզվաբարբառային և վիպական ներքին հատկանիշներով բաժանվում են տիպաբանական
տեղագրական երեք մեծ խմբի` Սասնա, Մշո և Մոկաց: Սրանցից բացի, կան նաև խառը խմբեր:
Նախնական պարզ ու կուռ տիպը, հավանաբար, եղել է Սասունինը, որի տարածումից էլ ստեղծվել են
մյուս տարբերակները: Կենսունակ է, որովհետև, որպես պարտադիր
ուսուցման թեմա, մտել է պետական կրթական ծրագրերում: Գիտական
հիմնարկների կողմից մշտապես հետազոտվում և հանրությանն է ներկայացվում գիտական հրատարակությունների ձևաչափով, կատարվում են գրական մշակումներ: Երեխաների համար հրատարակվում են պատկերազարդ տարբերակներ: Նկարահանվում են գեղարվեստական ֆիլմեր, մուլտֆիլմեր, գրվում են երաժշտական ստեղծագործություններ: |
|
2. |
Քոչարի |
ժողովրդական
պարարվեստ |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և
քաղաքային համայնքներում,
մասնավորապես,
ՀՀ Արագածոտնի
մարզի Ապարան,
Ներքին Բազմաբերդ, Սասունիկ, Արագած, Կաքավաձոր, Աշտարակ, Ագարակ և ՀՀ Տավուշի մարզի Դիլիջան, Իջևան, Բերդ համայնքներում, ինչպես նաև մայրաքաղաք
Երևանում: |
Տարրի կրողները
կրտսեր, երիտասարդ,
միջին և ավագ տարիքի
մարդիկ են: |
Հիշատակվում է վաղ միջնադարից: |
Հայկական ժողովրդական ավանդական խմբապար է: Քոչարին Հայկական լեռնաշխարհում ամենատարածված և ներկայում ամենապահպանված հայկական պարն է: Բաղկացած է 2 մասից` չափավոր ու արագ:
Երաժշտական չափը` 2/4, 4/4, 8/4:
Ռիթմը շատ ճկուն է, իմպուլսիվ և հաճախակի սինկոպաներով: Պարաձևում քայլերը խրոխտ են, կտրուկ,
մեծ ծնկածալերով և ծունկկոտրուկներով: Պարը հրապուրիչ է առնական
դինամիկայով: Կատարում են իրար սեղմված ձեռքերի անքակտելի բռնելաձևով, գլուխները՝ բարձր, կիսաշրջանով կամ ուղիղ գծի դասավորությամբ: Կատարվում է զուռնայի և դհոլի նվագակցությամբ: |
Պահպանվում է հասարակության մեջ, փոխանցվում է ֆորմալ և ոչ
ֆորմալ ուսուցման միջոցով, ինչպես նաև ժառանգաբար` ընտանիքի ավագներից՝ երիտասարդներին: Տարածված են քոչարու
տարբեր տեսակներ` ըստ
տեղավայրի (Ապարանի, Ալաշկերտի, Մուշի, Սասնա և այլն) և ըստ պարաձևի (մեկտակ քոչարի, երկուտակ քոչարի, երեքտակ քոչարի և այլն): «Քոչ» արմատն ըստ երևույթին կապ ունի չամորձատված` չկռտած ոչխարի-խոյի գոչ-ղոչ և խոչ անվանումների հետ,
գալիս է վաղնջական
ժամանակներից և կապված է խոյի պաշտամունքի հետ: «Ղոչ» գոյական անունից առաջանում է «ղոչաղ» ածականը` համարձակ,
խիզախ, քաջ: Թեպետ պարող ներն այլևս չեն հիշում պարատեսակի նախկին «խոյայծային» բովանդակության մասին, սակայն ժամանակն ու հետագա շերտավորումը չեն կարողացել ամբողջովին հաղթահարել նրա նախասկզբնական (վաղնջական) ձևը: Քոչարու ճիշտ ձևի մեջ հստակ պահպանվել են հնագույն շարժումների շարժական արմատները, երբեմնի վարքագիծը, ցատկոտումն ու թռչկոտումը, մարտը, խոյերի ու այծերի պոզահարումը, այծամարդու շարժումները: Շարժումների նշանակությունն առավել լավ արտահայտված է դեպի առաջ սրընթաց հարձակողական շարժումների և ծանրության հենարանի տեղաշարժերի մեջ, որոնցով, ասես, արտահայտվում է ախոյանին պոզահարելու ցանկությունը: Կենսունակ է, որովհետև կիրառական է ընտանեկան, հասարակական խնջույքների, տոնախմբությունների, միջոցառում երի ժամանակ: |
|
3. |
Յարխուշտա |
ժողովրդական պարարվեստ |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքներում: |
Տարրի կրողները կրտսեր, երիտասարդ, միջին և ավագ տարիքի մարդիկ են: |
Հնագույն ակունքներ ունեցող ծիսական, ռազմական խաղ-պար է: Հիշատակվում է վաղ միջնադարից, վկայություններ կան Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի, Գրիգոր Մագիստրոսի մոտ: |
Յարխուշտան ռազմական, ծիսական ծափպարերից է: Առանձնանում է յուրօրինակ կառուցվածքով, խաղային, երաժշտական, բանահյուսական տեքստերով և կատարման գունեղ ոճով: Դրա հիմնական դասավորությունը շրջանն է, որը պարբերաբար քանդվում է և վերադասավորվում երկու ուղիղ հանդիպակաց գծերի: Այդ գիծ-մարտաշարքերը մոտենում են միմյանց, կարծես, հարձակվում են իրար վրա: Այնուհետև պարողները բախվում են գլխավերևում կատարվող ծափերով և հեռանում: Մարտաշարքերը պարելով քանդվում են կամ վերադասավորվում շրջանի: Յարխուշտան պարում են երկու հակառակորդ խմբի բաժանված, և յուրաքանչյուրը պարում է մյուս խմբի դեմդիմաց կանգնածի հետ` նրա հետ զույգ կազմելով: Հիմնական պարաքայլն ընդմիջվում է հակառակորդ զույգերի ծափերով և մեկ ոտքի ծունկը գետնին զարկելով: Պարի եղանակային չափը 2/4 է: Այն սկսվում է միջին տեմպով և աստիճանաբար արագանում է: Ուղեկցվում է դհոլի և զուռնայի նվագակցությամբ: |
Յարխուշտան դասվում է ծիսական, ռազմական խաղ-պարերի շարքը: Ժամանակի ընթացքում տարբեր փոխակերպումների է ենթարկվել` դառնալով աշխարհիկ զվարճանքի խաղ և պար, միաժամանակ պահպանել է հնագույն տարբերակին բնորոշ տարրեր, որոնց ակնհայտ վկայություններն
են պարի դասավորությունները,
պարաձևը, ծափերը, բանահյուսական տեքստն ու մարտական կանչերը: Հայտնի են պարի հետևյալ տեսակները` Խարազանի յարխուշտա, թաք յարխուշտա, Սլիվանի յարխուշտա և այլն: Պարը տարածված է եղել Սասունում: Յարխուշտայի անվանումն ունեցել է տարբեր մեկնաբանություններ, որոնցից մեկն էլ այն է, որ յարխուշտա նշանակում է զենքի ընկեր: Ավանդական յարխուշտան պարել են միայն տղամարդիկ: Ներկայում այն պահպանվում է հայ ժողովրդական և բեմական պարարվեստում, և այդ կենսունակությունը նույնպես հաստատում է այս բացառիկ ավանդական պարանմուշի արժեքն ու ինքնատիպությունը: Բեմական տարբերակում պարում են նաև կանայք՝ նույն պարաձևով, սակայն ծափ զարկելով ոչ թե տղամարդկանց, այլ միմյանց հետ: Բեմական մշակումներում յարխուշտան ունենում է որոշակի բեմական մուտք և որևէ բնորոշ պարային դիրքով շեշտված վերջաբան: Բեմադրողի մշակման և բեմի օրենքներին համապատասխան` սահմանափակվում է պարողների իմպրովիզացիան: Պարն ուղեկցվում է գործիքային երաժշտությամբ, հաճախ
էլ` ձայնագրությամբ: Բացակայում է բանահյուսական տեքստը, որին փոխարինում են պարողների հաճախակի կրկնվող մարտական բացականչությունները: Այն ավանդական պարերից է, որը ժողովրդական պարային մշակույթում պահպանվել է մինչև այսօր և շատ քիչ փոփոխությունների է ենթարկվել: Կենսունակ է, կատարվում է ինքնագործ և պրոֆեսիոնալ պարային խմբերում, ինչպես նաև ընտանեկան, հասարակական խնջույքների ու տոնախմբությունների ընթացքում: |
|
4. |
Ավանդական հարսանեկան ծիսակատարություն |
մարդու կյանքի շրջափուլերի հետ կապված սովորույթ և ծես |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքներում: |
Տարրի կրողները կրտսեր, երիտասարդ, միջին և ավագ տարիքի մարդիկ են: |
Գրավոր տեղեկությունները վերաբերում են վաղ միջնադարին, ամբողջապես նկարագրվել է 19-րդ դարից սկսած: |
Հարսանեկան տոնական համալիր` երեքից յոթ օր տևողությամբ, որը ներառում է աղվես-խնամախոսի ծեսը, ցլի մորթը` իր հարակից արարողություններով, հարսի ծաղկոց և պարատուն, փեսայի գովք, սափրում և այլն: |
Պահպանվում է հատկապես ավանդապաշտ ընտանիքներում: Յուրաքանչյուր սեռատարիքային խումբ ունի իր գործառույթը հարսանեկան համալիրում. քավոր-քավորակինը, հարսի հայրը, մայրը, եղբայրը, քույրը, փեսայի ազգականները և ընկերները: |
|
5. |
Խավիծ |
մարդու կյանքի շրջափուլերից կնոջ ծննդաբերության հետ կապված սովորույթ |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքներում: |
Տարրի կրողները ընտանիքներն են։ |
Գրավոր տեղեկությունները հանդիպում են 19-րդ դարից, շարունակվում է այսօրվա կենցաղում: |
Ալյուրից պատրաստված ուտեստի տեսակ է, որն անհրաժեշտ է դիտվում նոր ծննդաբերած կանանց ուժերի վերականգնման համար: Ունի ինչպես ռացիոնալ, այնպես էլ` սրբազան երևույթի ընկալում, քանի որ հայերի երկրագործական մշակույթի մեջ ավանդաբար պահպանվել է հացահատիկային մշակաբույսերի սրբագործ և սերնդաճի ազդեցության նկատմամբ հավատը: |
Կենսունակ է, առանձնահատուկ զարգացում չունի, սակայն կիրառությունը շարունակվում է: Ընտանեկան միջավայրում ժառանգաբար փոխանցվում է փորձով: |
|
6. |
Կատիկի բարձրացում |
մարդու կյանքի շրջափուլերից երեխայի ծննդյան և հասունության` մանկան խնամքի հետ կապված սովորույթ |
Տարրը տարածված է առանձին ընտանիքներում, մասնավորապես, արևելահայոց միջավայրում: |
Տարրի կրողները ընտանիքներն են։ Ժառանգաբար փոխանցվում է ընտանեկան միջավայրում` տարեցներից
կրտսերներին: |
Որպես ազգագրական բնույթի նյութ՝ 20-րդ դարում գրանցվել է ազգագրագետների կողմից: |
Նորածին երեխաներին լողացնելիս կոկորդի` կատիկի (լատիներեն choana) մասի և քիմքի մերսման սովորություն է, որի հետևանքով բերանի խոռոչի խորքային մասում` կոկորդում և քիմքում մկանների ամրացման միջոցով ձեռք է բերվում շնչուղիների ազատություն, ձայնի հնչեղություն և այլն: |
Ազգային ավանդական մշակույթի եզակի դրսևորում է, բացառիկ երևույթ: Ճանաչողության դեպքում կարող է լայն տարածում ունենալ և նպաստել երեխաների խնամքին, սակայն կենսունակ է միայն սովորույթն իմացող ընտանիքներում: |
|
7. |
Տարի հացի խորհրդանշանային կիրառում և նախշազարդում |
բնության վերաբերյալ պատկերացումներ և գիտելիքներ, ժողովրդական տոնական մշակույթ, ժողովրդական խոհանոցի տարր |
Տարրը տարածված է առանձին ընտանիքներում, մասնավորապես, արևելահայոց միջավայրում: |
Տարրի կրողները հիմնականում կանայք են, որոշ շրջաններում` նաև տղամարդիկ: |
Առաջին հիշատակությունները հանդիպում են 19-րդ դարի երկրորդ կեսին (Ե. Շահազիզ, Ե. Լալայան, Ա. Ահարոնյան, Քաջբերունի): |
Ժողովրդական տոնածիսական, խորհրդանշանային համալիրի բաղկացուցիչ տարր է: Պատրաստման գիտելիքները, հմտությունները փոխանցվում են ժառանգաբար: Տարի հացը կլոր է կամ ձվաձև` մոտավորապես 30-40 սմ տրամագծով: Հայաստանի մի շարք շրջաններում հայտնի է եղել նաև այլ անուններով` կրկենե, կրկենի, դովլաթ կրկենի, միջնակ կլոճ, միջինք և այլն: Հացը կտրվում է Նոր տարուն (տարբերակներ` Մեծ պասի կեսին` միջինքին) և բաժանվում տան անդամներին: Հացի զարդանախշերը խորհրդանշորեն կապվում են տիեզերածնության, արարչագործության ու սերնդաճի գաղափարների հետ և այլն: |
Փոխանցվում է փորձով՝ ավագ սերնդից երիտասարդներին: Կենսունակ է, քանի որ կիրառական է և կապված է ավանդական ուտեստի և տոնական արարողակարգի հետ: |
|
8. |
Սուրբ Սարգսի տոն |
ժողովրդական տոն |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և
քաղաքային համայնքներում: |
Տարրի կրողները կրտսեր, երիտասարդ,
միջին և ավագ տարիքի մարդիկ են: |
Գրավոր ամենավաղ տեղեկությունները պահպանվել են 5-րդ
դարից: |
Տոնածիսական համալիրը կապված է ամուսնական գուշակության հետ: |
Տարածված է ընտանեկան, հասարակական միջավայրում՝ հատկապես երիտասարդության շրջանում: |
|
9. |
Տերընդեզ |
ժողովրդական տոն |
Տարրը տարածված է ՀՀ Գեղարքունիքի, Կոտայքի, Արագածոտնի, Շիրակի, Արարատի, Վայոց ձորի և Արմավիրի
մարզերում։ |
Տարրի կրողները նորապսակների և նոր նշանվածների ընտանիքներն են: |
Գրավոր տեղեկությունները պահպանվել են հնագույն աղբյուրներից: |
Պահպանվել են նորապսակ զույգերի՝ կրակով կրկնապսակը, մոմերով երթը, կրակի շուրջ պտտվելը, պարելը (որոշ վայրերում` յոթ շրջան, կան նաև հատուկ ծիսապարեր), կրակի վրայով ցատկելը և փեշը կրակով այրելը, աղանձ շաղ տալը: Մյուս տարրերը` մոխրով գուշակությունները, դեպի գերեզմանոց երթը, պահպանվել են տեղ-տեղ: |
Պահպանվում է հասարակության մեջ: |
|
10. |
Վարդավառ |
ժողովրդական
տոն |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և քաղաքային
համայնքներում,
որոշ առանձնա-հատկություններով` ՀՀ Տավուշի
և Լոռու մարզերի
համայնքներում: |
Տարրի կրողները կրտսեր, երիտասարդ,
միջին և ավագ տարիքի
մարդիկ են: |
Գրավոր տեղեկությունները պահպանվել են հնագույն աղբյուրներից: |
Ժողովրդական տոնածիսական, խորհրդանշանային համալիրի բաղկացուցիչ տարր է: Հայ ժողովրդի ամենասիրված տոներից է, որը տեղի է ունենում հունիսի 28-ից մինչև օգոստոսի 1-ը ընկած ժամանակահատվածում: Կապվում է հայոց հեթանոսական Աստղիկ և Անահիտ դիցուհիների պաշտամունքի, նաև մեծ
ջրհեղեղից հետո Մասիսի գագաթից Նոյ նահապետի իջնելու հետ: Միացվել է եկեղեցական տոնացույցի
«Այլակերպություն» կամ «Պայծառակերպություն» տոնի հետ: |
Փոխանցվում է համայնքի ներսում: ՀՀ Տավուշի մարզում պահպանվել և կատարվում են տոնի համարյա բոլոր առանցքային բաղադրիչները` սկսած ուխտագնացությունից, զոհաբերությունից, վերջացրած ջրոցիով, ծաղիկների բաժանումով, ծիսական թխվածքով և ճլորթիով: |
|
11. |
ՀՀ Արագածոտնի մարզի Նիգավան
գյուղի Սուրբ
Թևաթորոսի
պաշտամունք |
ժողովրդական
հավատալիք և
սովորույթ |
Տարրը տարածված է ՀՀ Արագածոտնի
մարզի Նիգավան
գյուղում: |
Տարրի կրողները
Նիգավան գյուղի ներկա և նախկին
բնակիչներն են: |
Սուրբ Թևաթորոսի
պաշտամունքի այս
տարբերակը վկայված
է Արևմտյան Հայաստանի Դերջան գավառում` Գևորգ Հալաջյանի «Դերսիմի ազգագրություն» գրքի դեռևս անտիպ հատվածում (20-րդ դարի
սկիզբ): |
Եզակի և զուտ տեղական տոնա-ծիսական համալիր է` կապված սրբի գերեզմանի պաշտամունքի, Վարդավառի տոնի ընթացքում կատարվող
ուխտագնացության, մատաղների, ավանդազրույցների ու հավատալիքների հետ: |
Փոխանցվում է համայնքի և
հայրենակիցների միջավայրում:
Սուրբը բուժիչ և զավակատուր է
համարվում: |
|
12. |
ՀՀ Արագածոտնի մարզի Քասախ գյուղի Թուխ Մանուկի պաշտամունք |
ժողովրդական
հավատալիք և
սովորույթ |
Տարրը տարածված է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Քասախ և Մռավյան համայնքներում: |
Տարրի կրողները ՀՀ Արագածոտնի
մարզի Քասախ
և Մռավյան
համայնքների
բնակիչներն են: |
Հուշարձանի մասին
հիշատակում է Թ. Թորամանյանը, նոր հեղինակներից` Տ. Պետրոսյանցը (Հայկազուն):
Պաշտամունքի մասին
տեղեկություններ
չկան: |
Պաշտամունքը կապված է համանուն սրբատեղիի հետ, որը գտնվել է Քասախ (նախկինում՝ Չամռլու) գյուղում:
1963 թ.: Հայտնվելով Ապարանի ջրամբարի տարածքում, գյուղի բնակչությունը տարհանվել է և հաստատվել ներկայիս Քասախում, սակայն
«Թուխ Մանուկ» սրբատեղիի պաշտամունքն ու դրա հետ կապված հավատալիքային համալիրն ամբողջովին պահպանվել են: Գյուղի բնակիչներն այստեղ նշում են Համբարձում, Վարդավառ, Սուրբ Խաչ և այլ տոներ, ինչպես նաև ուխտ են անում`
առողջանալու, զավակ ունենալու և այլ բաղձանքներով: |
Պահպանում են հիմնականում ներկայիս Քասախ գյուղի բոլոր բնակիչները, որոնց միանում են հուշարձանին հարևան Մռավյան, Քուչակ և այլ համայնքների բնակիչները: |
|
13. |
«Կռունկ» երգ |
ժողովրդական
երաժշտարվեստ |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և
քաղաքային
համայնքներում: |
Տարրի կրողները տարբեր տարիքի
մարդիկ են: |
«Կռունկը» հայկական
ուշ միջնադարի՝ լայն
տարածում գտած երգերից է (1617 դարեր), իր մեղեդիական ոճով
մոտիկ ու հարազատ է
տաղային տիպի ստեղծագործություններին և հայ միջնադարյան
պրոֆեսիոնալ երաժշտության նմուշներին: Մատենադարանի N 7717 ձեռագրում պահպանվում է
երգի խազագրված ամենահին օրինակը:
Ձեռագիր ամենահին
տարբերակը պահպանվել է Քյուրդյան հավաքածուի (ԱՄՆ) N 85 տաղարանում:
«Կռունկի» հաստատուն, մեկ միասնական բնագիրը վերաբերում է 1898 թ. (Կ. Կոստանյանցի բաղդատական
հրատարակություն):
Առկա են «Կռունկ» երգի 22 տարբերակներ, որոնցից ամենակենսունակը Կոմիտասի մշակումն է: |
Երաժշտա-բանաստեղծական ժանրի՝ պանդխտության թեմայով քնարական
երգ է, որը մարմնավորում է երկու կերպար: Կռունկը երգի այլաբանական կերպարն է, իսկ բանաստեղծն ըստ էության գլխավոր կերպարն է, քնարական հերոսը: Այս
երկու տարբեր, միանգամայն հակադիր գոյավիճակի տեր քնարական կերպարները միավորվում են, ինչի արդյունքում կռունկն այլևս չի դիտվում որպես այլաբանական կերպար, այլ անձնավորում է տարագիր բանաստեղծին, տարագիր մարդուն:
Երկուսը միասին դառնում են աշխարհասփյուռ հայ ժողովրդի խորհրդանիշ: |
«Կռունկը» 17-րդ դարի 2-րդ կեսին տարածված է եղել Կ. Պոլսի, Բութանիայի, Ադրիանապոլսի,
Շապին-Գարահիսարի, Հալեպի, Երուսաղեմի հայկական համայնքներում: Հորինված լինելով իբրև գրավոր երգ և տարածում գտնելով հիմնականում գրավոր եղանակով` պահպանել է իր հորինվածքի առանձնահատկությունները,
չափն ու հանգը, նյութն ու
բովանդակությունը: Ունի լեզվաոճական ընդգծված արտահայտչականություն, բառային, պատկերային ինքնատիպ համակարգ: Պահպանվել է հասարակության մեջ, փոխանցվում է ֆորմալ և ոչ ֆորմալ ուսուցման միջոցով: |
|
14. |
«Գացեք, տեսեք» երգ |
ժողովրդական
երաժշտարվեստ |
Տարրը տարածված է ՀՀ Արագածոտնի,
Շիրակի, Վայոց
ձորի, Գեղարքունիքի մարզերի համայնքներում,
Երևան, Էջմիածին, Արմավիր քաղաքներում: |
Տարրի կրողները տարբեր տարիքի
մարդիկ են: |
Առաջին նմուշները
տպագրվել են 18-րդ
դարում: Մինչև 1915 թ.
տարածված էր
Արևմտյան Հայաստանի Տարոն, Վասպուրական գավառներում
և Բութանիայում: |
Ժողովրդական խորհրդանշական, ծիսական երգ է տոնածիսական երաժշտա-բանաստեղծական ժանր` բաղկացած 12-13 շղթայական տներից, որոնցից
յուրաքանչյուրը, խորհրդանշելով տարվա մեկ ամսվանից մյուսին անցումը,
փոխաբերական իմաստով նկարագրում է կենդանիների՝ մեկը մյուսին ուտելը, այսպիսով ներկայացնելով տարեշրջանը և տոմարը: |
Երբեմնի Բարեկենդանի ծիսական երգ է, որը մինչև 20-րդ դարի առաջին կեսը կատարվել է պար ներկայացում ծեսի ձևով: Այժմ կատարվում և փոխանցվում է ընտանիքներում` որպես կատակերգ:
Տարբերակներից մեկը կատարվում է «Արևիկ» մանկապատանեկան համույթում: |
|
15. |
Բատոլա |
ժողովրդական
պարարվեստ,
ծիսական
հարսանեկան
պարերգ |
Տարրը տարածված է ՀՀ Արագածոտնի, Գեղարքունիքի,
Վայոց ձորի,
Շիրակի մարզերի
համայնքներում: |
Տարրի կրողները Արագածոտնի, Գեղարքունիքի,
Վայոց ձորի,
Շիրակի մարզերի համայնքների
տարբեր
տարիքի
մարդիկ են: |
Պարերգի առաջին գրառումներից է Ք. Կուշնարյանի 1927 թ. Գեղարքունիքում ձայնագրած
տարբերակը: Պարի
հնագույն ծագման և
ծիսական բնույթի մասին
առաջին անգամ վկայել է
Ս. Լիսիցյանը ("Ста
ринные армянские
театральные представления и пляски", Ереван,
т. 1, 1958, стр. 388)։ |
Պարի այլ անվանումներն են Բաթոլա, Բատալո, Բատոլո: Պարատեսակին
հետաքրքրություն և ինքնատիպություն է հաղորդում պարաքայլերի 5-րդ և 10-րդ հաշիվներին փոքր դադարը կամ զույգ հարվածը`
«կոտրելով» անընդհատ պարբերական շարժումը, ինչը կապված է խառը կամ մեջընդմիջվող երաժշտական մետրի հետ: Այս իմաստով այն նմանություն ունի մեկ այլ` Թամզարա պարի հետ: Այս պարի մի տարբերակը
միևնույն պարաքայլերով և գրեթե նույն մեղեդիով կատարվում է որպես
Բատոլա՝ Շիրակում, Ապարանում, Մարտունիում, որպես Թամզարա: |
Երկար ժամանակ կենսավարելով
իբրև հարսանեկան պարերգ՝ հետագայում կատարվել է նաև այլ խնջույքների ժամանակ: Քասախի
բնակչուհի 78-ամյա Լենա Գևորգյանը, կատարելով պարերգի մի քանի տարբերակ, փաստում է, որ
այս պարերգը պարել են ինչպես հարսանիքներին, այնպես էլ՝ այլ առիթներով: Հարսանիքի ծեսի ընթացքում այն կատարել են հատկապես «Ծաղկոց տանը»:
Այսօր ծիսական-հարսանեկան
պատկանելություն ունեցող Բատոլան կատարվում է առանց բուն խորհրդի գիտակցման: Այդուհանդերձ, այն բավական տարածված և
սիրված է թե՛ իբրև պար, թե՛ իբրև երգ: |
|
16. |
Ավանդական
դարբնություն |
ավանդական
արհեստների
հետ կապված
հմտություններ
և գիտելիքներ |
Տարրը հիմնականում տարածված
է ՀՀ Շիրակի
մարզի Գյումրի
համայնքում, արհեստանոցներ
կան նաև ՀՀ
Արագածոտնի
մարզի Աշտարակ
քաղաքում և
մայրաքաղաք
Երևանում։ |
Տարրի կրողները երիտասարդ, միջին և ավագ տարիքի
դարբիններն
են։ |
Դարբնության մասին
առաջին հիշատակությունը տրված է 5-րդ դարի պատմիչ Մովսես
Խորենացու «Հայոց
պատմություն» աշխատությունում, այնուհետև միջնադարյան այլ պատմագիրների՝
հատկապես Վանական վարդապետի և Ստեփանոս Օրբելյանի երկերում:
Վկայություններ կան
մինչև 19-րդ դարը գործող դարբինների համքարությունների մասին, որոնք ունեցել են
իրենց կանոնադրությունը, դրոշն ու խորհրդանիշը, ինչպես նաև արհեստի պահպանման ու փոխանցման հետ կապված առանձնահատուկ ծեսեր և արարողություններ։ Ավանդական
դարբնությունը մինչև
20-րդ դարի առաջին
կեսը տարածված է
եղել ոչ միայն քաղաքներում, այլև գյուղերում: |
Դարբնության արհեստի բաղադրիչներն են երկաթ տաքացնելու, կռելու,
տաք կամ սառը եղանակով կոփելու, ջեռուցելու, ջրում մխելու (երկաթը ջրով կոփելը և նրան պողպատի հատկություն հաղորդելը) տեխնոլոգիական, ինչպես նաև օժանդակ փուլերը` զոդելն ու գամելը: Տեխնոլոգիական բաղադրիչներից յուրաքանչյուրը պահանջում է լուրջ վարպետություն` հիմնված գիտելիքների, փորձի ու հմտության վրա: Վարպետ դարբինների կողմից արհեստի գիտելիքներն ու հմտությունները աշակերտներին է փոխանցվում մեծ մասամբ այն դեպքում, երբ աշակերտի դերում հանդես է գալիս վարպետի կամ մերձավոր հարազատներից մեկի որդին: |
Ներկայում դարբնոցային ավանդական տեխնոլոգիական հմտությունների վրա հիմնված տարբեր
համայնքների արհեստանոցներում և հատկապես Գյումրի համայնքում դարբինների գերդաստաններ կան, որոնք ժառանգական են և անցյալում տարածված համքարությունների ավանդույթների
կրողներն են։ Հարկ է ընդգծել, որ Գյումրին հանրապետության միակ
համայնքն է, որն այսօր կենսունակ է պահում քաղաքային դարբնության ավանդույթները։ Գյումրիի դարբնությունը բացի կենցաղային գործառույթից նաև գեղարվեստական առանձնահատկություններ ունի: Գյումրեցի դարբինները պահպանում են ավանդական դարբնոցային տեխնոլոգիաներով աշխատելու սովորույթը և ավանդական տեխնոլոգիական հմտությունների կրողներն ու փոխանցողներն են: |
|
17. |
Խաչքարագործության
վարպետություն |
Ավանդական
արհեստների
հետ կապված
հմտություններ
և գիտելիքներ |
Տարրը տարածված է ամբողջ Հայաստանում:
Ավանդույթի համալիր պահպան-վածությունն
առկա է հատկապես ՀՀ Գեղարքունիքի ու Արագածոտնի մարզերում և Երևան
քաղաքում: |
Տարրի կրողները Քարագործ վարպետ-քանդակագործներն
են, որոնք դեռևս
պահպանում են խաչքարի զարդանախշ խորհրդանշանների
իմաստաբանության ու խաչքարի` որպես
սրբազան
տեքստի մասին գիտելիքը,
ինչպես նաև
քարագործության ավանդական տեխնոլոգիական
հմտությունները: |
Խաչքարագործությունը հայ ժողովրդական արվեստի յուրահատուկ դրսևորումներից է, որը հիմնված է հնագույն ավանդույթների վրա, անցել է զարգացման երկար ճանապարհ և այսօր էլ չի կորցրել իր արդիականությունը: Այն ճարտարապետության և քանդակագործության միջև միջանկյալ մասնագիտություն է: Խաչքարագործության ակունքները գնում են մինչև Հայաստանում վաղ քրիստոնեական շրջան` մոտավորապես 47-րդ
դարեր: Այն իր զարգացումն է ապրել 9-10-րդ դարերում և իր գագաթնակետին հասել 12-18-րդ դարերում:
Խաչքարի արևմտահայաց կողմի վրա փորագրված կոմպոզիցիայի հիմնական
տարրը խաչն է: Խաչի
շուրջ հաճախ պատկերվում են երկրաչափական զարդանշաններ, հավերժության նշաններ, բուսական և կենդանական աշխարհի պատկերներ, ինչպես նաև մարդիկ,
հատկապես՝ սրբապատկերներ: Այն համարվում է ճարտարապետական փոքր կոթող: Խաչքարագործությունը ՀՀ տարբեր մարզերում հանդես է գալիս բազմակողմանի, հարուստ ձևերով` ունենալով, անշուշտ, տեղական ավանդույթներից բխող առանձնահատկություններ: Խաչքարի կերտման վարպետության մեջ հատուկ տեղ է գրավում հայկական յուրահատուկ զարդանախշերի կատարումը: Դրանք ներկայացնում են խորհրդանիշերի մի
ամբողջ համակարգ: |
Խաչքարագործության վարպետության համալիր գիտելիքները և հմտությունները ներառում են ոչ միայն տեխնիկա-տեխնոլոգիական ու կատարողական ունակությունների և
տեխնոլոգիական գործողությունների
հաջորդականության մասին ավանդական փորձն ու գիտելիքը, այլև խաչքարի զարդանախշերի ու խորհրդանշանների, ինչպես նաև խաչքարի՝ որպես սրբազան հատկություններով օժտված պաշտամունքային
օբյեկտի տեքստային իմաստաբանության ու բովանդակության իմացությունները: Խաչքարի վրա փորագրված ամեն մի խորհրդանիշ ունի իր
նշանակությունը, որի փոխանցումը վարպետից աշակերտին խաչքարագործության մշակութային կոդի
պահպանման ու վերարտադրության հիմքն է: |
Վարպետությունը ներկայումս համալիր կերպով պահպանվում է ավագ սերնդի քարագործ վարպետների կողմից, ովքեր այն աշակերտության ու աշխատանքային փորձառության ձևավորման
միջոցով փոխանցում են հաջորդ սերնդին: |
|
18. |
Տոհմածառ |
ազգի պատմության, տոհմի ծագման հետ կապված հիշողության,
երևույթների, դեպքերի,
գործընթացների խորհրդանիշ |
Տարրը տարածված է ՀՀ մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքներում: |
Տարրի կրողները ընտանիքներն են։ Ժառանգաբար փոխանցվում է ընտանեկան միջավայրում` տարեցներից կրտսերներին: |
Գրավոր տեղեկությունները հանդիպում են 19-րդ դարից։ Ծաղկում է ապրել հատկապես 20-րդ դարում և այսօր էլ շարունակում է զարգանալ: |
Ամրագրում է ընտանեկան-արյունակից ազգակցական կապերի ուղղահայաց և հորիզոնական շերտերի` տոհմի կամ գերդաստանի մասին իրազեկվածությունը, հիշողությունը, տոհմանունների հարատևությունը: Տոհմածառի նախնական տարբերակներն Ավետարանի կամ Սուրբ գրքի վերջին էջում՝ ընտանիքում ծնված և մահացած անդամների ժամանակագրությունը գրանցող սովորույթ էր, որը հետագայում դարձավ ինքնուրույն միավոր` թղթի վրա գծված կամ որևէ այլ ձևով` կավե, փայտե քանդակների միջոցով գերդաստանի մի քանի սերունդների ճյուղային զարգացումը ներկայացնող պատկերով (այստեղից էլ՝ անունը` «տոհմի ծառ»):
Տոհմածառերի տարատեսակները զարգանում են կյանքին համընթաց, և այսօր կիրառվում են նաև ժամանակակից տեխնոլոգիական հնարավորությունները: |
Կենսունակ է և շարունակում է զարգանալ ձևի և բովանդակության տեսանկյունից: Այսօր տոհմածառեր են կազմվում զանազան գեղարվեստական և գեղագիտական լուծումներով` աշխատելով ներառել տոհմի ազգակցական խմբի առնվազն յոթ սերունդ` ուղղահայաց և հնարավորինս լայն` հորիզոնական ուղղություններով: |
|
19. |
Ժանեկագործություն |
ավանդական արհեստ, դեկորատիվ-կիրառական արվեստ, գեղարվեստական գործվածք |
Տարրը տարածված է հատկապես ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի, Արթիկ, Մարալիկ և ՀՀ Տավուշի մարզի Դիլիջան, Իջևան քաղաքային համայնքներում, ինչպես նաև Երևան քաղաքում: |
Տարրի կրողները տարբեր տարիքի կանայք և աղջիկներն են: |
Թելանյութի ոչ այնքան դիմացկուն լինելու հետ կապված՝ ժանյակի հնագույն նմուշներ չեն պահպանվել, սակայն դրա վաղ ծագման մասին վկայում են հնագիտական գտածոները` ուրարտական աստվածուհու արձանիկը, կրծքազարդերի վրա պատկերված կանանց կերպարները
(Բ. Պիատրովսկի, Ուրարտուի արվեստը, Լենինգրադ, 1962 թ., ռուսերեն) և մանրանկարչության պատկերները (Երուսաղեմի N 2563 ձեռագիր մանրանկար, 1272 թ.): |
Առանց կտորի հիմքի՝ մետաքսյա, բամբակյա, բրդյա, մետաղյա և այլ թելերով ստեղծվող ցանցկեն մանածագործվածք: Ասեղնագործ ժանյակները գործվում են հանգույց-օղակներով, որոնց շարքերը դասավորվում են միմյանց նկատմամբ շախմատաձև: Հանգույցները երբեք չեն փոխվում և կատարվում են նույն ձևով, մինչդեռ օղակները փոփոխելի են: Փոխելով օղակի չափսերը և ձևերը՝ ստեղծվում են զարդանկարներ: Ունենալով նույն տեխնիկան՝ Հայաստանի տարբեր պատմաազգագրական շրջանների ժանյակներն աչքի են ընկնում միայն իրենց բնորոշ առանձնահատկություններով: Հայկական ժանեկագործության մեջ առավելությունը տրվել է ասեղնագործ ժանյակին, որը շատ ինքնատիպ է և տարբերվում է այլ ժողովուրդների ժանյակներից: Այն առանձնանում է առաջին հերթին իր կատարման տեխնիկայով, զարդանախշերով, այնուհետև՝ դրանց դասավորման կարգով, որը խիստ ինքնատիպ է: |
Ավանդական կենցաղում ժանեկագործությունն ունեցել է առօրյա-կենցաղային, գեղարվեստագեղագիտական և տոնածիսական գործառույթ: Հայկական ասեղնագործ ժանյակն ինչպես անցյալում, այնպես էլ ներկայում կարևոր նշանակություն ունի տեքստիլ և թեթև արդյունաբերության զարգացման համար: Ժանյակը եղել է կնոջ ավանդական հագուստի, մասնավորապես, գլխի հարդարանքի բաղկացուցիչ մասը: Արդի հայ ժանեկագործուհիներն ստեղծում են բարձրարվեստ բանվածքներ` շարունակելով ու զարգացնելով ժողովրդական արվեստի այդ ինքնատիպ ճյուղի ավանդույթները: Հայ կանայք և աղջիկները տիրապետել են ժանեկագործության բոլոր տեխնիկական հմտություններին, որոնք գրեթե անփոփոխ պահպանվել են մինչև օրս: |
|
20. |
Փայտե հմայիլի պատրաստման և կիրառման ավանդույթ |
ժողովրդական հավատալիք և կիրառական արվեստ |
Տարրը տարածված է հատկապես ՀՀ Գեղարքունիքի, Լոռու, Սյունիքի, Արագածոտնի, Տավուշի մարզերում, ինչպես նաև Երևան քաղաքում: |
Տարրի կրողները երիտասարդ և ավագ սերնդի կանայք են, ինչպես նաև փայտագործ վարպետները: |
Փայտե հմայիլների մասին վկայություններ կան 19-րդ դարի ազգագրական աղբյուրներում (Բ. Շանդրե, Անցում Հայաստանից Ռուսաստան, Փարիզ, 1893 թ. ֆրանսերեն): |
Փայտե հմայիլը պայտաձև փորագրված փայտ է, որի վրա պատկերված են երկրաչափական, բուսական և տիեզերական նախշեր: Ներկայում փայտատեսակի, չափերի հետ կապված որևէ սահմանափակում չկա: Օգտագործվում է տանը՝ անձին, իսկ գյուղական միջավայրում ընտանի կենդանիներին պաշտպանելու համար: Փայտե հմայիլները տեղադրվում են մուտքի դռան վերևում, մուտքի առջևի պատին կամ մոտակա սյան վրա: Կենդանիներին պաշտպանելու համար դրանք կախում են կենդանիների վզին, եղջյուրներին կամ գոմի դռանը, սյանը, առատ կարագ ստանալու համար այն կապում են խնոցու պարանին: Փոքր փայտե հմայիլները կախում են երեխաների օրորոցին կամ կարում մանուկների հագուստի թիկունքին: Դրանք կրում են նաև կանայք` ուլունքների հետ միասին: Փայտե հմայիլների մշակութային առանձնահատկությունն այն է, որ դրանք երկնային լուսատուների, կենդանիների, ջրի, պտղաբերության պաշտամունքների գաղափարներն արտահայտող ազգային ոճի խորհրդանշաններով ձևավորված կիրառական արվեստի նմուշներ են: |
Պահպանիչ փայտե հմայիլները մինչև օրս օգտագործվում են և լայն տարածում ունեն հատկապես երիտասարդության շրջանում: Ներկայում դրանց պատրաստման և կիրառման շրջանակները կապվում են փայտագործ վարպետների և ժողովրդական հավատալիքների ավանդույթը կենսունակ պահող ու պահպանող տարբեր սոցիալական խմբերի գործունեության հետ:
Դրանց կիրառությունը որոշակի նպատակ ունի` պայմանավորված չար ուժերից պաշտպանելու հավատալիքի և գեղագիտական նշանակության հետ, երբ հմայիլը գործածվում է որպես զարդ կամ բնակարանի ձևավորման պարագա: Ժամանակակից վարպետները մեծ հաջողությամբ կրկնօրինակում են հմայիլների հին, ավանդական ձևերը, ինչպես նաև պատրաստում են նոր ոճավորումներով փայտե հմայիլներ, որոնք լայն կիրառություն ունեն: |
|
21. |
Աշուղական սիրավեպ |
երաժշտա-պատմողական, երաժշտա-բանաստեղծական
արվեստ |
Տարրը տարածված է ՀՀ գրեթե բոլոր շրջաններում, հատ
կապես՝ ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի, ՀՀ
Սյունիքի մարզի
Գորիս, ՀՀ
Գեղարքունիքի
մարզի Գավառ,
Մարտունի, ՀՀ
Վայոց ձորի
մարզի Եղեգնաձոր, ՀՀ Արմավիրի մարզի
Էջմիածին, ՀՀ
Արարատի մարզի
Արտաշատ, ՀՀ
Արագածոտնի
մարզի Ապարան
համայնքներում և
Երևան քաղաքում: |
Տարրի կրողները ժողովրդա-պրոֆեսիոնալ
երաժիշտներն
են` աշուղները,
հեքիաթասացները, վիպերգուները: |
Աշուղական սիրավեպերի և դրանց կատարողների գոյության մասին առաջին հիշատակություններն առկա են 5-րդ դարի պատմիչների աշխատություններում (Մովսես Խորենացի, Փավստոս Բուզանդ, Ագաթանգեղոս): |
Աշուղական սիրավեպերն ինքնուս կամ պրոֆեսիոնալ երաժիշտ-բանաստեղծ կատարողների կողմից մատուցվող իրապատում, հին ժողովրդական կամ նորաստեղծ բանահյուսական-քնարական տեքստեր են:
Բացի «սիրավեպ» անվանումից, ժանրը հայ ժողովրդի մեջ տարածված է եղել նաև «հեքիաթ», «զրույց», «դաստան», «պատմություն», «ասք» և այլ անվանումներով: Սիրավեպերի սյուժեների հիմքում ընկած են սիրո,
գերբնական ուժերի մասին առասպելական ու իրական պատմությունները: Աշուղական սիրավեպն իր
ձևակառուցվածքային և տաղաչափական հատկանիշներով բնորոշ է Մերձավոր Արևելքին: Միևնույն ժամանակ, աշուղական սիրավեպի հայկական ավանդույթն առանձնանում է իր երաժշտա-բանաստեղծական լեզվով` պայմանավորված հայ ազգային մեղեդային մտածողությամբ: Հայ
աշուղների ստեղծած, փոխադրած և մշակած սիրավեպերը տիպական
մեղեդիական դարձվածքներ և դրանց համապատասխան տաղաչափական ձևերի կուռ համակարգ են:
Աշուղական սիրավեպերում և ասքերում մեծ տեղ են գրավում հայ վիպերգական ավանդույթում ձևավորված օրհնանք-բարեմաղթությունները, ծիսական, հավատալիքային
մոտիվները, երաժշտական խորհրդանիշերը, աշուղական մրցույթի տեսարանները: Արևելյան երաժշտա-բանաստեղծական սիրավեպերին առանձնահատուկ երանգավորում են հաղորդում երաժշտական լեզվաոճի դրսևորման ձևերը` կապված լեզվական ու բարբառային տարբերությունների և ազգագրական միջավայրին բնորոշ իրողությունների հետ: Աշուղական սիրավեպի զարգացումը հայ իրականության մեջ ընթացել է ավանդական ժանրի հայկականացման ուղիով, որը չի բացառել ընդհանուր արևելյան դասական տեսակի զուգահեռ կենցաղավարումը: Թե՛ ընդհանուր արևելյան (Աշուղ Ղարիբ, Ասլի-Քյարամ, Շահ-Իսմայիլ), թե՛ զուտ ազգային (Սմբատ-Սոֆյա, Սոս-Վարդիթեր, Արտաշես-Սաթենիկ, Վարդ-Մանուշակ) թեմաներ արծարծող սիրավեպերը, շարունակելով գոյատևել, ժողովրդա-պրոֆեսիոնալ երաժշտարվեստում որոշակի գործառութային և իմաստային փոփոխություններ են կրել ամբողջական կառույցի մակարդակում: |
Սիրավեպերի ժամանակակից կատարումներն էապես տարբերվում են ժանրի դասական շրջանում
հաստատագրված կատարողական ավանդույթից. ժանրի ավանդական պայմանաձևերին զուգահեռ ձևավորվել են նոր և հակիրճ
մեկնաբանություններ: Աշուղական սիրավեպը գոյատևում է երաժշտա
բանաստեղծական շարքերով:
Աշուղական սիրավեպն այսօր էլ կենսունակ ժանր է, և
ժամանակակից աշուղների կողմից կատարվում է ավանդական ու նորովի դրսևորումներով: Բանավոր ավանդույթով սերնդեսերունդ փոխանցված և մինչև մեր
օրերը հասած նյութն այսօր
նոտագրվում, աստատագրվում և
որոշ չափով ապահովագրվում է աղավաղումներից: Հին ժամանակներից առ այսօր սիրավեպերի կատարումը հասարակական կարևոր
իրադարձությունների անբաժանելի մասն է եղել: Սիրավեպերը կատարվել և կատարվում են հարսանիքների, խնջույքների, սգո արարողությունների ժամանակ:
Աշուղական հանրահայտ սիրավեպերի առանձին դրվագներն
այսօր էլ հնչում են հասարակական տարբեր իրադարձությունների
ժամանակ, սակայն ժանրը
հիմնականում դուրս է եկել
քաղաքային սրճարաններից և իր առանձին բաղադրիչներով` երգային հատվածներով, դարձել է համերգային կատարման նյութ: |
|
22. |
Թոնրի պատրաստման և կիրառման ավանդույթ |
ավանդական արհեստների հետ կապված գիտելիքներ և հմտություններ |
Տարրը տարածված է ՀՀ ամբողջ տարածքում, հատկապես՝ ՀՀ Արարատի, Արմավիրի, Շիրակի, Արագածոտնի,
Կոտայքի, Գեղարքունիքի,
Սյունիքի, Վայոց
ձորի մարզերի
գյուղական
բնակավայրերում: |
Տարրի կրողները թոնրագործ վարպետներն են, բրուտներ, կավագործներ, երիտասարդ, միջին
և ավագ սերնդի
կանայք:
Թոնրագործությունն ի սկզբանե կանացի զբաղմունք էր, սակայն այսօր դրա պատրաստման
տեխնիկա-տեխնոլոգիական հմտությունների ու վարպետության
կրողներ են նաև
տղամարդիկ: |
Թոնրի ամենավաղ հուշարձանները վերագրվում են վաղ միջնադարին: Հենց այս դարերի հնագիտական բնակավայրերում (Արտաշատ, Դվին և այլն)
պեղվել են նաև թոնիրներ: Անվանման առաջին հիշատակությունը
հանդիպում է Եղիշե
պատմիչի (5-րդ դար)
«Մեկնութիւն արարածոց գրոց Եղիշէի վարդապետի» գործում: Հայաստանի գյուղական և քաղաքային
բնակավայրերում
հատկապես լայն տարածում է ունեցել մինչև
20-րդ դարի առաջին
կեսը, այնուհետև
կիրառությունը համեմատաբար նվազել է՝
տեխնոլոգիական նոր
լուծումների պատճառով, սակայն այսօր էլ օգտագործվում է ինչ
պես համայնքային
միջավայրում, այնպես էլ՝
հանրային սննդի ծառայությունների ոլորտում: |
Թոնիրը գետնափոր, կավե պատերով վառարան է, որն օգտագործվում է հացաթխման, ավանդական ճաշատեսակների պատրաստման, ինչպես նաև որոշ գյուղերում՝ որպես ջեռուցման միջոց: Այն գլանաձև է, վերևի մասում՝ նեղ, որն աստիճանաբար լայնանում է: Թոնիրը տեղադրվում է հացատանը կամ գլխատանը: Դրա պատրաստումն ունի մի քանի եղանակ: Առաջինն
ավանդական եղանակով պատրաստումն է: Թոնրագործ վարպետը, թոնրի պատրաստման պատվեր ստանալիս, այցելում է պատվիրատուի տուն՝ թոնրի տեղը որոշելու նպատակով: Այդտեղ փորվում է փոս՝
հիմնականում 100-120 սմ խորությամբ: Կավե կիսապատրաստուկը բերվում է պատվիրատուի տուն, որտեղ մի քանի կանայք ոտքերով տրորում են կավը, որպեսզի այն «հասնի», իսկ մյուս
կանայք հասունացած կավը վերածում են 50 սմ երկարությամբ գլանների:
Թոնրագործ վարպետը թոնրի փոսի մեջ է մտնում և սկսում է շարել թոնրի պատերը: Այդպես մինչև թոնրի շուրթը պատրաստում են այդ գլաններով, իսկ թոնրի շուրթի կավին խառնում են ձիու պոչի մազեր, ինչը մինչև թրծելը թոնրի շուրթն ապահովում է ճաքելուց: 50-60 օր հետո թոնիրը թրծվում է: Շուրթի վրա թոնրագործ վարպետը երբեմն թողնում է իր դրոշմը: Թոնրի մակերեսից մեկ մետր և ավելի հեռավորությամբ, հողի միջով, որոշ անկյան տակ անցկացվում է ոչ մեծ խողովակ, որը միանում է թոնրի ներքևի մասում արված անցքին։ Այդ հարմարանքը ծառայում է որպես օդանցք, թոնրի կրակը թթվածնով ապահովող միջոց և կոչվում է ակ: Երկրորդ եղանակը շարժական թոնրի պատրաստումն է. այն պատրաստում են գրեթե նույն եղանակով, ինչպես՝ տեղում պատրաստվող թոնիրները, սակայն, որպես ժամանակակից երևույթ, այն ունենում է մետաղե կմախք: |
Ներկայում կենսունակ, սերնդեսերունդ փոխանցվող մասնագիտություններից է և թոնրագործ վարպետներ կան շատ գյուղերում: Կան նաև բրուտներ, որոնք ևս թոնիր են պատրաստում, սակայն նրանց հիմնական զբաղմունքը համարվում է կավե կահ-կարասիի
պատրաստումը:
Թոնրի ժամանակակից սպառողներ են հանդիսանում նաև ազգային խոհանոց ներկայացնող ռեստորանները, որտեղ տարածված է թոնրի կիրառությունը: |
|
23. |
Լավաշ.
ավանդական
հացի պատրաստումը,
նշանակությունը և
մշակութային
դրսևորումները |
ժողովրդական
կենսաապահովման
մշակույթ |
Տարրը տարածված է ՀՀ ամբողջ տարածքում,
հատկապես՝ ՀՀ
Արարատի,
Արմավիրի,
Շիրակի,
Արագածոտնի,
Կոտայքի,
Սյունիքի, Վայոց
ձորի մարզերի
գերազանցապես
գյուղական բնակավայրերում: |
Տարրի կրողները լավաշ
պատրաստելու
հմտություններին տիրապետող կանայք են, սակայն պատրաստման
գործընթացի
կազմակերպմանը մասնակցում են նաև տղամարդիկ: |
Լավաշի մասին հիշատակվում է Գրիգոր
Տաթևացու «Գիրք
հարցմանց Երիցս
երանեալ Սրբոյն Հօրն
մերոյ Գրիգորի Տաթևացւոյն» աշխատությունում (14-րդ դար) և1457 թ. ձեռագրի հիշատակարանում («Հայերէն յիշատակարաններ», Մատենադարանի թիվ 4746 ձեռագիրը «Ճաշոց», գրիչ` Յոհանէս Մանգասա
րենց, Արճէշ): Լավաշի
մասին ավելի ուշ շրջանի հիշատակություններից է Վ. Հացունու «Ճաշեր և խնճոյք հին Հայաստանի մեջ» աշխատությունը (Վենետիկ, 1912): |
Լավաշն ավանդական հացատեսակ է, օվալաձև, 23 մմ հաստությամբ, երկարավուն` մոտավորապես մեկ մետր երկարությամբ, կես մետր լայնությամբ, թեթև` շուրջ 200-250 գրամ քաշով է: Այն պատրաստում են ցորենի ալյուրի ու ջրի շաղախման միջոցով ստացված խմորից՝ երբեմն թթխմորի ու աղի կիրառմամբ: Լավաշը թխում են թոնրում: Հայաստանի տարբեր շրջաններում պատրաստված լավաշի տարատեսակներն
ունեն որոշակի տարբերություններ`
պայմանավորված ցորենի տեսակով, ինչպես նաև թխվող հացի չափսերով:
Լավաշը եզակի հացատեսակ է, որը կարելի է մինչև վեց ամիս չոր վիճակում պահպանել: Վառելիք և աշխատուժ խնայելու նպատակով լավաշը շատ ընտանիքներում թխում են միանգամից մեծ քանակությամբ:
Երբեմն ձմռան համար անհրաժեշտ պաշարը թխում են աշնան վերջին:
Լավաշի պատրաստումը, օգտագործումը ենթադրում են նաև բանավոր ավանդույթների պահպանում և փոխանցում: |
Լավաշի կենսունակությունը պայմանավորված է նրա բազմագործառութային լինելով. այն օգտագործում են ամբողջությամբ` ուտելիքի ջերմությունը պահպանելու և
այն տեղից տեղ տեղափոխելու
համար կամ կտորներով` ուտելիք վերցնելու համար: Չոր լավաշը կարելի է փշրել ջրիկ կերակուրների մեջ: Հայաստանում այսօր էլ
ավանդական որոշ ճաշատեսակներ ուտում են` որպես գդալ օգտագործելով լավաշի կտոր:
Հայաստանում լավաշի ամենատարածված կիրառման եղանակը
տարբեր միջուկներով (հատկապես՝ տեղական պանրով և կանաչիներով, ձվով, եփած կամ
խորոված մսով և այլն) բրդուճների պատրաստումն է: Սրանց շնորհիվ լավաշն անփոխարինելի է նաև ոչ
ստանդարտ պայմաններում
սնվելու դեպքում (զբոսաշրջություն, հանգիստ, գյուղատնտեսական աշխատանքներ և
այլն): Լավաշի ծիսական դերը
դրսևորվում է հարսանիքի ժամանակ, երբ նորահարսի մուտքն ամուսնու ընտանիք նշվում է նորապսակ զույգի ուսերին՝ տան շեմին լավաշ դնելու արարողությամբ: Լավաշն օգտագործվում է
ժողովրդական և ընտանեկան տոների, սգո և ծիսական հացկերույթների ժամանակ: Ժամանակակից շուկայական պահանջների համաձայն լավաշը կիրառվում է
ամբողջական, կտրատված, ինչպես նաև չորացված ձևերով: |
|
24. |
Գաթայի պատրաստումը և մշակութային դրսևորումները |
ժողովրդական կենսաապահովման մշակույթ |
Տարրը տարածված է ՀՀ ամբողջ տարածքում, հատկապես ՀՀ Գեղարքունիքի, Կոտայքի, Սյունիքի, Շիրակի մարզերի համայնքներում և Երևանում: |
Տարրի կրողները գաթայի պատրաստման հմտություններին տիրապետող կանայք են: |
Գաթայի վերաբերյալ վաղ հիշատակություններից հայտնի են Վարդան Այգեկցու (13-րդ դար), Պարսամ Տրապիզոնցու (16րդ դար) երկերը, որոնցում «գաթա» անվանումը կիրառված է որպես քաղցր խմորեղեն: |
Քաղցր թխվածք, որը պատրաստվում է յուղով, կաթով, ձվով, մեջը խորիզ դրած կամ անխորիզ խմորից, իսկ պաս օրերին՝ ձեթով: Գաթան պատրաստվում է խմորի շերտերով և ունի պատրաստման մի շարք փուլեր: Գյուղական համայնքներում մեծ կարևորություն է տրվում գաթայի խմորի հունցմանը, թոնիրը վառելուն: Դրանց մասնակցում են ոչ միայն տվյալ տան, այլև հարևան կանայք: Գաթայի պատրաստման ընթացքում կարևոր գործառույթ ունի շրջանաձև, տափակ,
հարթ մակերեսով փայտե
զարդանախշիչը (գաթանախշիչ):
Դրանով գաթայի վրա հիմնականում պատկերում են արևի և լուսնի նշաններ:
Գոյություն ունեն գաթայի ամենատարբեր բաղադրատոմսեր, որոնք տարբերվում են խմորի ու խորիզի տեսակով և ձևով՝ կլոր, քառակուսի, ուղղանկյուն, շեղանկյուն, մեծ, փոքր և
նախշազարդ: |
Գաթան տոնածիսական համակարգի ուտեստ է, որի կլոր ձևն առնչվում է արևի պաշտամունքի հետ: Հայաստանում հանդիսավոր և տոնական օրերին (մկրտություն, հարսանիք, հուղարկավորություն և այլն) թխել են ու մինչև օրս էլ շարունակում են տարբեր տեսակի գաթաներ պատրաստել։ Վերջին շրջանում հասարակության մեջ գաթան ավելի լայն կիրառություն է ստացել: Այն մատուցվում է ոչ միայն ժողովրդական և ընտանեկան տոնակատարությունների ժամանակ, այլև դարձել է ամենօրյա ուտեստ: Հարսանիքների ընթացքում գաթայով պարի
կատարումն ամուսնացողների ընտանիքին բախտավորություն ապահովելու խորհուրդն ունի: Կլոր գաթայի մեջ ընդեղեն կամ մետաղադրամ են դնում և հավատում, որ այդ կերպ ևս նպաստում են ընտանիքի բարօրությանն ու հաջողությանը, իսկ մետաղադրամը գտնելը հաջողություն է բերում: |
|
25. |
Հայկական
տառարվեստը
և դրա մշակութային
դրսևորումները |
ժողովրդական կիրառական արվեստ |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում,
մայրաքաղաք
Երևանում և հայկական սփյուռքի
համայնքներում: |
Տարրի կրողները
ժողովրդական
արվեստին տիրապետող
վարպետները
և նրանց սաներն են,
մասնավորապես, գեղագիրներ,
քանդակագործներ,
ասեղնագործներ,
մանրանկարիչներ, գորգագործներ,
արծաթագործներ,
ինչպես նաև
ինքնուս անհատներ
կամ խմբեր՝ անկախ սեռից և տարիքային
պատկանելությունից: |
4-րդ դարի վերջին
Հայաստանում տեղի
ունեցող քաղաքական
գործընթացները և
հատկապես Պարսկաստանի ու Բյուզանդիայի
միջև Հայաստանի բաժանման (387 թ.), ինչպես նաև շուրջ մեկ դար
որպես պետական կրոն
ընդունված քրիստոնեության տարածման
կարևոր գործոնները,
ծնունդ տվեցին
սեփական այբուբենն
ստեղծելու գաղափարին: Եվ պատահական չէ, որ նույն խնդիրը միաժամանակ մտահոգել էր ոչ միայն արքունական հմուտ քարտուղար Մեսրոպ Մաշտոցին և կաթողիկոս Սահակ Պարթևին, այլև Վռամշապուհ թագավորին: Ստեղծված քաղաքական իրադրության և սեփական
գիրն ունենալու ցանկությամբ տոգորված`
երկրի առաջին դեմքերի պատրաստակամության շնորհիվ 405 թ. ստեղծվեց Մաշտոցյան այբուբենը: Այբուբենի ստեղծումը նշանակալի դեր ունեցավ հայ ժողովրդի պատմության ամբողջ ընթացքում: Դրանով սկիզբ դրվեց հայ ինքնուրույն և
թարգմանական
գրականությանը, որն
այնուհետ զարգացման
լայն թափ ստացավ,
թարգմանվեց Սուրբ
Գիրքը, գրվեցին հայ
պատմագրության
նշանակալի երկերը,
որոնք այսօր էլ այդ
շրջանի պատմության
անփոխարինելի
աղբյուրներն են: Գրի
ստեղծումից անմիջապես հետո վանքերին կից բացվեցին դպրոցներ, վարժարաններ, որոնցում ուսուցանվում էր հայկական այբուբենը: Գրաճանաչությունը լայն թափ էր ստացել արդեն 5-րդ դարում, որի մասին
վկայում են ոչ միայն հայ մատենագիրների երկերը, թարգմանությունները, եկեղեցական բնույթի աշխատությունները, այլև հայ ուխտավորների թողած
արձանագրությունները: Ինչպես ցույց են տալիս հայտնի հայագետ Մ. Սթոունի ուսումնասիրությունները, դեռևս 5-րդ դարի սկզբներին, այսինքն,
հայկական գրի գյուտից գրեթե անմիջապես հետո, հայ ուխտավորները Երուսաղեմ այցելելիս թողել
են նաև տարաբնույթ
վիմագիր հիշատակագրություններ, ինչը խոսում է Հայաստանում նշված շրջանում գրի տարածվածության մասին:
36 տառ պարունակող
հայկական այբուբենն
անխաթար գործածվել
է մինչև 12-րդ դար, երբ
Կիլիկյան թագավորության և լատին աշխարհի փոխառնչություններով պայմանավորված՝ այբուբեն են մուտք գործել ևս երկու գրանշան՝ Օ և Ֆ
տառերը: Հայկական
այբուբենն աննշան փոփոխություններով
գործառվում է ցայսօր՝
ունենալով գրատեսակների զարգացման երեք խոշոր՝
1. Երկաթագիր, որն
առավելապես գործածվել է 5-12-րդ դդ. ձեռագրերում և վիմագրերում։
2. Բոլորգիր, որը հանդիպում է 10-րդ
դարից սկսած, սակայն
ավելի լայն կիրառություն է գտնում 12-րդ դարից:
3. Նոտրգիր, հաճախադեպ է 16-րդ դարից սկսած, թեև վաղ շրջանի առանձին օրինակներ նույնպես նկատվում են ձեռագրերում: Մի առանձին տեսակ է նաև շղագիրը, որն ավելի ուշ շրջանից է տարածում ստանում և կիրառվում մինչ օրս: Հայկական այբուբենն ու նրա գրատեսակները մշտապես եղել են ուսումնասիրողների ուշադրության կենտրոնում: Ստեղծվել է հարցին նվիրված հարուստ գրականություն: Հիշատակելի են հատկապես Վիեննայի Մխիթարյան միաբան հայր Հ. Տաշյանի, հայտնի լեզվաբան Հ. Աճառյանի, վիմագրագետ Կ. Ղաֆադարյանի, պատմաբան Ա. Աբրահամյանի և այլ երախտավորների աշխատանքները՝ նվիրված գրին ու դրա զարգացման
պատմությանը: |
Հայկական այբուբենի կիրառական նշանակությունները լայն ասպարեզ են բացում ուսումնասիրողների համար,
մասնավորապես, նրա դրսևորումներն այլալեզու գրականության համատեքստում: Դեռևս 7-րդ դարից պահպանվել է հնագույն պապիրուսեմի պատառիկ, որն ամբողջությամբ շարադրված է հայատառ հունարենով: Առանձնակի ուշադրություն է դարձվել հատկապես այդ բացառիկ նմուշի հնագրական արժեքին, այսինքն, տառաձևերին, որոնք իրենց ժամանակի համար բավական անսովոր են: Դարերի ընթացքը ցույց է տալիս, որ հայկական այբուբենով տառադարձվել և գրի են առնվել նաև լատիներեն, արաբերեն, լեհերեն, ռուսերեն, թուրքերեն և այլ լեզուներով տեքստեր, որոնք միջմշակութային
փոխառնչությունների լավագույն դրսևորումներ են և վկայությունը հայկական այբուբենի ճկունության:
Այս հանգամանքով այն բացառիկ տեղ է զբաղեցնում այլ այբուբենների շարքում:
Հայկական տառերը ծառայել են նաև հայ ծածկագրության տարբեր համակարգերի ստեղծմանն ու ձեռագիր և վիմագիր աղբյուրներում դրանց
կիրառմանը: Հիշատակելի են նաև այբուբենի թվային կիրառությունները, որոնք հատուկ են նաև աշխարհի
մի շարք այլ հնագույն այբուբեններին, ինչպիսիք են հունարենն ու լատիներենը: Առանձնահատուկ տեղ
են զբաղեցնում հայկական այբուբենի գեղագրության և զարդագրության ոլորտները, որոնք գրավում են ինչպես հայ, այնպես էլ օտարազգի
ուսումնասիրողների և արվեստասեր հասարակության ուշադրությունը:
Հատկանշական է դիտարկել, որ հայ զարդագրությունը, թեև իր բարձրագույն արտահայտությունը գտնում է հայերեն ձեռագրերում, սակայն առանձին վիմագրերում նույնպես կարելի է տեսնել գլուխգործոց զարդագրեր, ինչպիսիք են Նորավանքի
հայտնի վիմագրերը:
Հայ զարդագրությունը հարուստ է իր տեսակներով ու ենթատեսակներով,
որոնք պատկերված են միջնադարյան հայ վարպետների, ծաղկողների ու մանրանկարիչների գործերում:
Առավել հաճախադեպ են հանգուցագիրը, թռչնագիրը, կենդանագիրը, ապա` մարդագիրը, առասպելական կամ մտացածին կենդանիներով ձևավորված գրերը, որոնք իրենց դրսևորումն են գտնում ժողովրդական արվեստի տարբեր ոլորտներում՝
քանդակագործություն,
գորգագործություն,
ասեղնագործություն, գրականություն,
մանրանկարչություն և այլն:
Հատկանշական է, որ իր գոյության ավելի քան 16 դարերի ընթացքում
հայկական այբուբենը դրսևորվել է ոչ միայն իր բուն նշանակությամբ՝
ծառայելով գրավոր ժառանգության
ստեղծմանը, այլև ծնունդ տվել արվեստի մի շարք գործերի, որոնք այսօր
էլ շարունակում են հիացնել
մարդկանց ու նոր գաղափարներ ներշնչել:
Իր գոյության ավելի քան 1600 տարիների ընթացքում այբուբենի նկատմամբ ժողովրդի սերն ու ակնածանքը միայն խորացել է: Այդ ամենը երևում
է ոչ միայն ստեղծված գրավոր ժառանգությունից (առանձին ստեղծագործություններ նվիրված են այբուբենին, նրա ստեղծողին, իսկ որոշ
գործեր էլ գրված են այբուբենի տառերի հերթականությամբ), այլև նրանից ծնունդ առած կամ նրանով ներշնչված արվեստի տարաբնույթ ճյուղերից, ինչպիսիք են գեղագրության ու զարդագրության արվեստը, որոնց ուսուցմանը դեռևս միջնադարյան գրչօջախներում հատուկ ուշադրություն է դարձվել: Այս ամենը ծնունդ է տալիս հայկական տառարվեստին, այբուբենի գեղարվեստական մշակումներին, որոնք լայն տարածում են ստանում նախ հայկական ձեռագրերում և վիմագրերում, ապա մուտք գործում ժողովրդական արվեստ՝ ասեղնագործություն, գորգագործություն, ոսկերչություն և արծաթագործություն, փայտի և քարի փորագրություն և այլն: |
Պատմական տեսանկյունից հայկական այբուբենի տառատեսակների
կենսունակությունը փաստվում է այն հանգամանքով, որ այն
մշտապես զարգացման ընթացքի մեջ է։ Պատմական համատեքստում դիտարկելի են նաև այբուբենի այնպիսի դրսևորումներ, ինչպիսիք են ծածկագրությունը, այլալեզու տեքստերի հայատառ տառադարձումները և այլն:
Հնագույն ձեռագրերը երևան են հանում նաև բարձրարվեստ զարդագրության նմուշներ, որոնք ժամանակի ընթացքում իրենց կատարելագործմանն են հասնում կիլիկյան, վասպուրականյան, ինչպես նաև Նոր Ջուղայի մանրանկարչական դպրոցներում:
Մշակութային տեսանկյունից հայկական տառարվեստի կենսունակությունն ավելի քան հստակ է. դարերի ընթացքում այն մշտապես
ճանաչվել է որպես հայ ժողովրդի ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն և նույնականացվել է այն ստեղծող ժողովրդի հետ: Հայկական տառարվեստի ծնունդ են հայկական
գեղագրությունը և, մասնավորապես, մանրանկարչության
ճյուղ համարվող
զարդագրությունը, որոնք ցայսօր շարունակում են իրենց կիրառական դրսևորումները:
Ժողովրդական արվեստի տարբեր ոլորտներում՝ քանդակագործության, ոսկերչության, արծաթագործության, փայտի գեղարվեստական փորագրության, ինչպես նաև
գեղարվեստական գործվածքի,
ասեղնագործության ու բատիկայի մեջ: Ժողովրդական արվեստի
տարբեր ոլորտներում՝ քանդակագործության, ոսկերչության,
արծաթագործության, փայտի
գեղարվեստական փորագրության, ինչպես նաև գեղարվեստական գործվածքի, ասեղնագործության ու բատիկայի մեջ:
Ներկայում ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կրթական համակարգում շարունակվում են միջնադարյան հայ վարպետների թողած ժառանգության ուսումնասիրումն ու
փոխանցումը:
Որպես տնտեսական և հասարակական նշանակություն` կարող
են դիտարկվել հայկական տառարվեստի արդի կիրառությունները տարբեր ոլորտներում, այդ թվում՝ հուշանվերների պատրաստումը, թանգարանային նմուշների
ցուցադրությունները: Այս առումով հայկական գրչարվեստի բացառիկ
շտեմարան է «Մատենադարան»
Մ. Մաշտոցի անվան հին
ձեռագրերի գիտահետազոտական
ինստիտուտը, որը հայկական
ձեռագրաստեղծման և
տառատեսակների տարածման հիմնական օջախներից է։ Այն
իրականացնում է մշակութային տարբեր միջոցառումներ՝ նպաստելով ոչ նյութական մշակութային
ժառանգության այս տեսակի փոխանցմանն ու հանրահռչակմանը:
Հարյուրամյակների ընթացքում ստեղծված հայկական այբուբենի
գրչագրական տարբերակները
խիստ բազմազան են, իսկ
ընձեռած հնարավորությունները՝
անսահման: Իբրև օրինակ կարելի է մատնանշել մերօրյա նորաոճ գրատեսակները, որոնք ստեղծվում են հնի ու նորի շնորհալի համադրումներով՝ ծառայելով
նորագույն տեխնոլոգիաների հայաֆիկացմանն ու համակարգչային աշխարհում հայկական այբուբենի ամրապնդմանը: |
|
26. |
Մրգից օղիների
պատրաստում |
ժողովրդական կենսապահովման
մշակույթ, մրգերի
վերամշակում |
Տարրը տարածված է ՀՀ Տավուշի, Լոռու,
Վայոց ձորի, Սյունիքի,
Արարատի,
Արմավիրի,
Արագածոտնի
մարզերի
համայնքների
գյուղական բնակավայրերում,
որոնք համարվում են Հայաստանի այգեգործական
շրջանները: |
Տարրի կրողները ՀՀ
Տավուշի, Լոռու, Վայոց
ձորի, Սյունիքի, Արարատի,
Արմավիրի,
Արագածոտնի
մարզերի
համայնքների
գյուղական
բնակավայրերի բնակիչներն են։ |
Հայ մատենագրության
մեջ մրգային օղին հայտնի է «ցքի» անունով: Հայաստանում 19-20-րդ դդ. ընթացքում օղու թորումը եղել է
գյուղմթերքների մշակման ու իրացման առանձին ճյուղ: Ազգագրական դաշտային գրանցումներում
վկայություններ կան,
որ օղի թորելու ավանդույթը հայերի մեջ տարածված է եղել վաղ ժամանակներից, և գյուղերում թորման
գործիքներ են պահպանվել դեռևս 19-րդ դարի վերջից: Հայաստանում արտադրվող լավագույն օղիներից առանձնացել է ՀՀ Սյունիքի մարզի Քարահունջ համայնքում թորվող թթի օղին, որի «Քարահունջ» պիտակով արտադրությունն սկսվել էր դեռ 1948 թվականից։
Գյուղական տնտեսություններում օղի պատրաստելու տեխնոլոգիան ժամանակի ընթացքում համարյա փոփոխությունների չի ենթարկվել և նույնն է մնացել։ |
Օղու պատրաստման ավանդույթը բնորոշ է անտառաշատ բնակավայրերին և այգեգործությամբ
զբաղվող գյուղական տնտեսություններին: Այն հիմնականում պատրաստում են ամռանը և աշնանը:
Ամռանը պատրաստում են թթից, ծիրանից և սալորից, իսկ աշնանը՝ բոլոր մրգերից: Ձմռան համար բերքը պահեստավորելուց հետո ավելցուկը կտրատում են, մանրացնում և լցնում
գետնափոր կրապատ հորերի ու տակառների մեջ, իսկ ներկայումս՝ պլաստմասսայե խորը տարաների մեջ և փայտե հավանգով անընդհատ
խառնում: Եղանակային պայմաններից կախված՝ երկու շաբաթից մինչև մեկ ամիս ժամանակամիջոցում
խյուսը հասունանում է: Օղի թորում են պղնձից պատրաստված կաթսաներում, այսօր՝ նաև չժանգոտվող պողպատե կաթսաներում, որոնք դնում են խարույկի կամ վառվող թոնրի վրա, խմորով ծեփում են կաթսան ծածկող ձագարի և խողովակի որոշ հատվածներ, որպեսզի գոլորշին դուրս չգա: Թորված օղին խողովակի մյուս ծայրից լցվում է հատուկ տարայի մեջ: Այնուհետև ջերմաչափով ստուգվում է դրա խտության՝ ալկոհոլի աստիճանը:
Մաքուր և սպիրտային բարձր աստիճանի օղի ստանալու համար այն կրկնակի են թորում: |
Տարբեր մրգերին բնորոշ համային հատկանիշներով առանձնացող օղին, բացի առօրյա կիրառման և
հյուրասիրության մշակույթին
բնորոշ տարր լինելուց, նաև
բուժական նշանակություն ունի.
ըստ ժողովրդական
պատկերացումների՝ բարձրացնում է արյան տոնուսը, մանրէազերծում օրգանիզմը: Հատկապես
հարգի են թթի, հոնի, վայրի
տանձի և ծիրանի օղիները: Օղու պատրաստման հմտությունների ավանդույթը և գիտելիքները փոխանցվում են սերնդեսերունդ:
Այն առօրյա և տոնական ուտեստի կարևոր բաղադրիչներից է։ Տնական օղու համի և որակի գաղտնիքը թորման կանոնները և հմտությունը պահպանելու մեջ է:
Մինչ օրս էլ ավանդույթը պահպանելով՝ թորված օղու առաջին բաժակը խմում են՝ մաղթելով բերքի առատություն և տնտեսությանը՝ հաջողություն: Բացի կիրառականից, այն ունի նաև տնտեսական նշանակություն:
Բարձրորակ արտադրանքը
մրցունակ է, քանի որ հասարակության որոշ խավերի շրջանում մեծ պահանջարկ ունի: Ավանդույթի շարունակականության դրսևորում է վերջին տարիներին ՀՀ Սյունիքի մարզի Քարահունջի համայնքում «Թթի փառատոնի» իրականացումը, որի
ընթացքում մասնակիցներն ականատես են լինում ոչ միայն «թութ թափելու» արարողությանը, այլև
օղու պատրաստման գործընթացին։ |
|
27. |
Մածունի պատրաստման ու
կիրառման
ավանդույթը |
ժողովրդական
կենսապահովման
մշակույթ |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10
մարզերում և
մայրաքաղաք
Երևանում։ |
Տարրի կրողները ՀՀ
բոլոր 10 մարզերի
գյուղական և
քաղաքային
համայնքների
և մայրաքաղաք
Երևանի բնակիչներն
են։ |
Հայաստանը հանդիսանում է կաթնամթերքի արտադրության ավանդական
տարածաշրջան: Հայ
ժողովրդի սննդակարգում կաթնամթերքը միշտ կարևոր նշանակություն է ունեցել: Վաղնջական ժամանակներից Հայաստանը հայտնի է եղել անասնապահական մթերքի առատությամբ և բազմազանությամբ, որի մասին գրել են Մ. Մաշտոցը, Հ. Մանդակունին, Ա. Արևելցին. Գ. Մագիստրոսը, Մ. Հերացին և հույն պատմաբան Քսենոֆոնը իր «Անաբասիս» գրքում (5-4-րդ դդ. մ. թ. ա.): Հայաստանին նվիրված Ստրաբոնի հիշատակա-գրություններում
նույնպես նշվում է, որ
հնում հայերը բուսական և մսային սննդից բացի օգտագործել են տարբեր
կաթնամթերքներ:
Նույնը հաստատվում է
նաև Ասորեստանի
Սարգոն թագավորի
(714 թ. մ. թ. ա.) սեպագիր արձանագրություններով: Հույն պատմաբան Հերոդոտոսի (484-420 թթ. մ. թ. ա.) հավաստմամբ հայ վաճառականներն
առագաստանավերով
նավարկում էին Բաբելոն, Խորեզմ, Հնդկաստան,
Չինաստան և այլ երկրներ՝ բեռնելով հալած յուղ, պանիր, քամած մածուն, չորացրած թան և այլն:
Միջնադարի բնագետ
բժիշկ Ամիրդովլաթ
Ամասիացին իր «Անգի
տակից անպետում» գրքում մանրամասն նկարագրել է մածունը՝ անվանելով այն «թթու կաթ», որն օգտակար է մի շարք հիվանդությունների բուժման նպատակով: |
«Մածուն» բառի արմատը հայերեն է:
Ըստ Հ. Աճառյանի «Հայերեն արմատական բառարանի»՝ ստուգաբանվում է որպես մածուցիկ, կպչող, մակարդող: Մածունը ֆերմենտացված կաթն է և իր բաղադրությամբ լիարժեք սննդանյութ է: Պարունակում է մարդու օրգանիզմի աճման ու զարգացման համար անհրաժեշտ գրեթե բոլոր
տեսակի սննդանյութերը: Պատրաստում են կովի, ոչխարի, այծի և գոմեշի կաթից կամ դրանց խառնուրդներից: Գոմեշի և ոչխարի կաթից պատրաստված մածունը
պինդ բաղադրություն ունի, իսկ ոչխարի կաթով պատրաստվածը
սովորաբար ծորող է լինում: Մածունի բաղադրությունը հիմնականում կախված է կաթի բաղադրությունից:
Կաթը եռացնում են, սառեցնում մինչև 35-40 C աստիճան, մերում բնական 1.0% մակարդով կամ հին մածունից պահած մերանով: Անցյալում գյուղերում մերան չլինելու դեպքում օգտագործել են նաև մակարդախոտ կամ կաթնախոտ: Մածնով լի տարան փաթաթում են և դնում տաք տեղում՝ 45 ժամ, մինչև մակարդի առաջացումը, որից հետո պահում են սառնարանում, որպեսզի սառչի և պնդանա: |
Մածունը լայն գործածության
ամենահին կաթնամթերքներից է,
որը շատ են օգտագործում
Հայաստանում: Ունի մի շարք
հիվանդություններ (աղիքային
կամ նյութափոխանակության
խանգարումներ, թունավորումներ)
կանխարգելող և բուժիչ նշանակություն: Այն օգտագործում են բնական վիճակում, ինչպես նաև
պատրաստում են տարբեր
կերակրատեսակներ՝ թանապուր, մածնասպաս, մածնաջուր՝ թան:
Գյուղական բնակավայրերում
պատրաստում են նաև քամած մածուն, պահածոյացված մածուն
(քամված և ջրազրկված մածունը կարագով), մածունի մածուկ (քամված և ջրազրկված մածունը
հալած յուղով), տոմաստ (մածունի մածուկի, կաթի և մածնակարագի խառնուրդ) հովկուլ (մածունի մածուկի, կաթի և թարմ շոռի խառնուրդ) և մածնակարագ: |
|
28. |
Ավանդական գորգագործություն |
ավանդական արհեստ, դեկորատիվ-կիրառական արվեստի
հետ կապված հմտություններ և գիտելիքներ |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում, հատկապես Շիրակում, Լոռիում, Սյունիքում, ինչպես նաև մայրաքաղաք Երևանում: |
Տարրի կրողները ՀՀ բոլոր 10 մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքների և մայրաքաղաք Երևանի տարբեր տարիքի կանայք են։ |
Գորգագործության հնագույն պատմության մասին են վկայում հնագիտական պեղումների նյութերը: Ոստայնանկության հետ կապված նմուշներ գտնվել են Հայաստանի բազմաթիվ հնագիտական հուշարձաններից, իսկ գործվածքի, մասնավորապես, գորգի պատառիկներ գտնվել են Արթիկի դամբարանադաշտից (մ.թ.ա. 12-11-րդ դդ.):
Գործվածքի մնացորդներ, բրդյա թելերի կծիկներ, թելերի փաթույթներ գտնվել
են նաև Կարմիր բլուրի
պեղումների ընթացքում:
Հայաստանում ամենահին գործվածքի մնացորդը պեղվել է Արենի 1 քարայրից, որը թվագրվում է մ. թ. ա. 4-րդ հազարամյակի սկիզբ:
Հայկական լեռնաշխարհի աշխարհագրական դիրքը, բնակլիմայական պայմանները, հանքային, կենդանական և բուսական, հումքային հարստությունները, ինչպես նաև տնտեսության և կենցաղի պահանջները
նպաստել են ոստայնանկության և
գորգագործության
զարգացմանը:
Հայաստանում ոստայնանկության ծագման վաղեմությունը հաստատում են ինչպես
նյութական մշակույթի
մնացորդները, այնպես էլ գրավոր նյութերը:
Գորգագործությունը և կարպետագործությունն իրենց ծաղկմանն են հասել զարգացած միջնադարում՝ 9-13-րդ դդ., ինչի մասին են
վկայում հայ և օտար մատենագրական տեղեկությունները: Սկսած 13-18-րդ դդ.՝ ժառանգություն են մնացել հայկական գորգերի հազվագյուտ նմուշներ, որոնք ցուցադրվում են ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ աշխարհի տարբեր երկրների թանգարաններում և մասնավոր հավաքածուներում: Իտալացի ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն (13-րդ դ.) իր հիշողություններում նկարագրել է մի շարք քաղաքներ (Կոնիա, Կեսարիա, Սեբաստիա), որտեղ հայերն զբաղվել են գորգագործությամբ: Հայկական գորգերի մասին եղած մատենագրական նյութերը, պահպանված գորգերի յուրօրինակ մասունքները վկայում են այն մասին, որ հայկական գորգարվեստը 13-18-րդ դդ. ապրել է վերելքի և ծաղկման շրջան:
Միջնադարյան հայ գորգարվեստի ավանդույթներն իրենց արտահայտությունն են գտել հետագա դարերի գորգերի և կարպետների պատրաստման եղանակների, զարդանախշերի ոճավորման և գույների ընտրության մեջ: 19-րդ դ. սկսած նկատվել է գորգերի արտադրության աշխուժացում։ Գորգագործությունը Հայաստանում ամենատարածված արհեստներից է եղել նաև նախախորհրդային և խորհրդային շրջաններում: |
Գորգը գործում են փայտե դազգահի վրա բրդյա, բամբակյա կամ մետաքսե թելերով: Դազգահը մեծ սարք է, որի պատկերը հայտնի է դեռ 14-րդ դդ. վիմագիր աղբյուրներից: Թելի տեսակը զանազան է եղել Հայաստանի տարբեր շրջաններում։ Արցախի հարավում, Մեղրիում և Նախիջևանում կիրառվել է բամբակ ու մետաքս, Խարբերդում՝ մետաքս,
Պատմական Հայաստանի Վասպուրական նահանգի արևելյան շրջաններում և Արարատյան դաշտավայրում՝ բամբակ: Հիմնականում գործում են կանայք ու իրենց հմտությունները փոխանցում երիտասարդ աղջիկներին: Գորգի գործվածքն իրենից ներկայացնում է հենքաթելերի և հորիզոնական բեկված միջնաթելերի հանգույցների
հյուսվածք, որի երկու ծայրերին կան կարպետաձև հյուսված մասեր` «կտավ» կամ «աստառ», վերջինս կազմում է գորգի հանգույցների շարքի հիմքը, առանց որի գորգի պատերը, այսինքն` հանգույցի շարքերը կարող են քանդվել: Իրենց հիմքում ունենալով հյուսվածքի միևնույն ձևը՝ հայկական գորգերը գեղազարդման արվեստով խիստ բազմազան են, վառ ու գունագեղ:
Զարդանախշային համակարգից ելնելով՝ գորգերը բաժանվում են
խմբերի՝ պատկերային, բուսածաղկային, երկրաչափական, վիշապագորգ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր
ենթատիպերն ունի:
Հայկական գորգերում օգտագործված նախշերն ու հորինվածքները հայտնի
և տարածված են եղել դեռ վաղ քրիստոնեական մշակույթում և լավագույնս արտահայտված են
հայկական մանրանկարչությունում,
ինչպես նաև հայկական կիրառական արվեստի այլ ոլորտներում՝
ճարտարապետություն, քանդակագործություն, ասեղնագործություն և
ժանյակ, խաչքարեր, քարի և փայտի գեղարվեստական մշակում, մետաղագործություն՝ ոսկերչություն, արծաթագործություն, տարազ և այլն: Որպես այդպիսի նախշի օրինակ կարելի է դիտարկել հավերժության կամ վիշապի նախշը:
Գորգերի հնագույն օրինակներից բացառիկ արժեք են ներկայացնում
«Եռախորան», «Անահիտ», «Արծվի», «Վիշապի կռվի տեսարանով», «Գուհար» կոչված գորգերը:
Հայկական գորգերի և կարպետների գունային համակարգում իշխող գույնի ստացման համար միջնադարում օգտագործել են որդան կարմիր կոչված կենդանական ծագմամբ ներկանյութը: Վկայությունը՝ Էրմիտաժում ցուցադրվող ամենահին «Պազիրիկ» գորգն է (մ.թ.ա. 5-4-րդ դդ.), որի որդան կարմիրով ներկված լինելը գիտականորեն ապացուցված է։ Արաբ պատմիչները նշում են, որ ժամանակին եվրոպական շուկաներում ամենաարժեքավոր գորգերը հայկական գորգերն էին, որովհետև դրանք պատրաստված էին բարձրորակ բրդից և ներկված դիմացկուն կարմիր ներկանյութով, որի հետ կապված էլ հայկական գորգերը արաբական աշխարհում հայտնի էին «քրմզ» (կարմիր) անունով:
Գորգերի մնացած բոլոր ներկանյութերն ստացվել են զանազան բուսարմատներից: Բնական ներկանյութերը գորգերին հաղորդել են յուրօրինակ փայլ ու գունագեղություն: Հայաստանի գորգագործական շրջանները, ունենալով առանձնահատկություններ, բնութագրվում են նաև ընդհանուր գծերով: Գորգերի գեղարվեստական ձևավորման մեջ խտացված են հայ ժողովրդի աշխարհայացքն ու ճաշակը, ազգային առանձնահատկությունները: |
Հայկական գորգի կենսունակության վկայությունը դրա մշտական կիրառությունն է: Այն օգտագործվում է բնակարաններում, պետական կամ հասարակական տարբեր կազմակերպությունների տարածքներում և եկեղեցիներում՝ որպես պատերի կամ հատակի հարդարանք, ինչպես նաև հարսանեկան և թաղման ծեսերի ժամանակ:
Ներկայումս գորգագործությունը որպես ձեռագործ արտադրանք շարունակում է գոյատևել մի շարք կազմակերպությունների գործունեության շնորհիվ՝
«Մեգերյան կարպետ», «Ղարաբաղ կարպետ», «Թուֆենկյան» ընկերություններ, որոնք մեծապես նպաստում են հայկական գորգագործական ավանդույթների պահպանման և տարածման գործընթացներին՝ գործելով բնական ներկանյութերով ներկված ավանդական, ինչպես նաև ժամանակակից ձևավորումներով գորգեր:
Ավանդական գորգագործության գիտելիքների և ունակությունների
փոխանցումը, պահպանումն ու տարածումն ապահովում են նաև այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են «Ժողովրդական արվեստի հանգույց» կրթամշակութային հիմնադրամը, «Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական ստեղծագործության կենտրոն» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը, Հենրիկ Իգիթյանի անվան գեղագիտության ազգային կենտրոնի մարզային մասնաճյուղերը, ինչպես նաև հայորդաց տներն ու ուսումնարանները: Վերջին տարիներին «Ժողովրդական արվեստի հանգույց» կրթամշակութային հիմնադրամի իրականացրած հայկական գորգի և կարպետի տարբեր տեխնիկաների ուսուցման և տարածման դասընթացների ծրագրի արդյունքում ՀՀ տարբեր մարզերի հարյուրավոր երեխաներ տիրապետում են ոչ միայն գորգագործության, այլև կարպետի հնագույն՝ շուլալ (զիլի) և թեք օղաճիտք (սումախ), ինչպես նաև ջեջիմ և մեզար տեխնիկաներին: Բացի այդ, «Տորքի որդեգրում» ծրագրի շրջանակում վերապատրաստվում են հանրապետության տարբեր համայնքների հանրակրթական դպրոց
ների «Տեխնոլոգիա» առարկայի ուսուցիչները, որպեսզի առարկայի դասավանդման ընթացքում նաև գորգագործություն սովորեցնեն երեխաներին։ Բացի ուսուցիչներից, ծրագրին մասնակցում են նաև տարբեր տարիքի կանայք և աղջիկներ:
Ավանդական գորգագործության կենսունակությունն ապահովելու նպատակով հիմնադրամն իրականացնում է նաև հայկական մետաքսե գորգի ավանդույթի վերականգնման և պահպանման ծրագիր, որի շրջանակում հիմնադրամի աշխատողները, մասնակցելով մետաքսե գորգեր արտադրող ստամբուլահայ հայտնի վարպետ Ա. Շիրինյանի վարպետության դասընթացներին, տիրապետել են մետաքսե գորգ գործելու հմտությանը և տեխնիկական առանձնահատկություններին և ներկայում գործում են մետաքսե գորգեր, որոնք տարբերվում են զարդանախշային ինքնատիպությամբ և որակով։ |
|
29. |
Թամզարա |
ժողովրդական պարարվեստ |
Տարրը տարածված է ՀՀ Արագածոտնի, Գեղարքունիքի և Շիրակի մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքներում: |
Տարրի կրողները կրտսեր, երիտասարդ, միջին և ավագ տարիքի մարդիկ են: |
Բուն Թամզարա անվանումը հայտնի է որպես գյուղաքաղաք Արևմտյան Հայաստանի Սեբաստիայի նահանգում, պատմական Փոքր Հայքի Նիկոպոլիս գավառում` Շապին-Գարահիսար
բերդաքաղաքի կազմում: 20-րդ դարի սկզբներին Թամզարայում եղել է մոտ 500 հայ ընտանիք, որոնք
զբաղվել են երկրագործությամբ, անասնապահությամբ և արհեստներով: Ունեցել են
եկեղեցի՝ Ս. Թագավորը, վանք՝ Ս. Գևորգը և երկսեռ վարժարան:
Տեղահանվել են Հայոց
Մեծ եղեռնի տարիներին։ Դեռևս 1930-ական թթ. հայտնի պարագետ
Սրբ. Լիսիցյանը գրանցել է հայկական թամզարա պարի 17 տարբերակ, ինչը հետագայում լրացվել է
նաև այլ պարագետների կողմից: Հայկական ժողովրդական պարերի հայտնի բեմադրիչ Վ. Արիստակեսյանի գրանցումը, որը նույն ժամանակաշրջանին է պատկանում, պահվում է Երևանի Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի արխիվում: |
Թամզարայի տարբերակներում պարի մի քանի անվանումներ են նշվում, որոնք տեղի են տալիս տարբեր մեկնաբանությունների: Բացի թամզարա անվանումից, այդ պարն անվանում են նաև «Թամզարա-Համզարա» կամ «Թանզարա»: Երկրորդ անվանումը, անշուշտ, «Թամզարա» բառի հնչյունափոխված կրկնությունն է և, որպես կրկնակ բառակապակցություն, բնորոշ է խոսակցական լեզվին: «Թանզարա» անվանման դեպքում ենթադրվում է, որ այն կնոջ անուն է: Թամզարայի տարբերակները բաժանվում են երկու խմբի՝ թամզարա սահուն և թամզարա թռնոցի: Առանց թռիչքների թամզարան սահուն և փոքրինչ հանդիսավոր շարժումներով էպիկական պարերգ է: Ձեռքերը բռնում են ճկույթներից, պարում են «երկու գնալերկու դառնալ» աջ ուղղությամբ պարաձևով։ Ըստ Սրբ. Լիսիցյանի՝ անցյալում դրանք պարել են ազգային էպոսներ երգելով, որոնք ձոնել են տարբեր պատմական իրադարձություններին ու հերոսներին: Այս պարերի հիմնական կառուցվածքը բաց շրջանն է, պարում են տղամարդիկ և կանայք միասին։ |
Թամզարան մինչ օրս էլ երիտասարդների կողմից ամենասիրված և հաճախ կատարվող պարերից է: Կենսունակ է, քանի որ պարում են ընտանեկան տոներին, տարբեր միջոցառումներին և հարսանիքներին:
Փոխանցումն ապահովվում է նաև ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կրթական հաստատությունների միջոցով, քանի որ թամզարա պարն առաջնային տեղ է զբաղեցում ավանդական պարերի դասավանդման ծրագրերում։ |
|
30. |
Թառը և
թառագործությունը |
ավանդական
երաժշտական
մշակույթ,
կատարողական
արվեստ,
նվագարա-նագործություն |
Տարրը տարածված է ՀՀ Շիրակի, Գեղարքունիքի, Արագածոտնի, Տավուշի,
Վայոց ձորի և
Սյունիքի մարզերի գյուղական և քաղաքային
համայնքներում,
ինչպես նաև
մայրաքաղաք
Երևանում: |
Տարրի
կրողները
նվագարանագործ վարպետներն են, երաժիշտները, ինքնուս
նվագածուները: |
Արևելքի տարբեր երկրներում տարածված
և մեծ ժողովրդականություն վայելող նվագարան է, որի ծագումը կապվում է Իրանի, Հին Հնդկաստանի, Եգիպտոսի մշակութային ավանդույթների
հետ: Դեռևս վաղ
միջնադարից, ժամանակակից թառի
նախատիպերը լայնորեն տարածվել են նաև Հայաստանում, և արևելյան մեծ թառերի հետ միասին՝ ձևավորվել են նաև նվագարանի տեղական տարբերակները:
Նվագարանի մասին
վկայություններ կան
միջնադարյան մանրանկարներում, մատենագիրների մոտ, տապանաքարային պատկերագրության և ժողովրդական բանահյուսության մեջ: 18-20-րդ դդ. հայերն Անդրկովկասի լավագույն թառագործ վարպետներից էին: Հայ նվագարանագործ վարպետները և երաժիշտները հրավիրվում
էին աշխատելու նաև
Թիֆլիսում, Բաքվում,
Կիրովաբադում, Նախիջևանում, Հյուսիսային Կովկասի, Միջին Ասիայի և Պարսկաստանի տարբեր բնակավայրերում: Թառահար երաժիշտները
ելույթներ էին ունենում վերը նշված տարածքներում, որպես մենակատարներ, հանդես
էին գալիս աշուղների և սազանդարների
անսամբլներում՝ հաջողությամբ համագործակցելով նաև այլազգի երաժիշտների հետ: Անվանի երաժիշտներից էին Բալա Օղլի Գրիգորը (1859 թ.), Բալա-Մելիքյանը (1888 թ.), Ս. Թարխանովը (1890 թ.), հետագայում՝ աշուղ Շերամը, որը նաև թառագործ վարպետ էր, Ս. Սեյրանյանը, Ա. Սարգսյանը, Լ. Վարդանյանը։ |
Թառը լարային կսմիթային ընտանիքի բազմալար, կոթավոր նվագարան է: Ունի թավ, հարուստ գուներանգով, հզոր հնչողություն, ինքնատիպ տեմբր: Նվագարանի տեխնիկական և կատարողական հնարավորությունները լիարժեք են, որի շնորհիվ հնարավոր է հնչեցնել արևելյան և եվրոպական ցանկացած
ոճի բարդ ստեղծագործություն: Կիրառվում է իբրև մենակատարային
և անսամբլային նվագարան: Հայկական թառի տեմբրային յուրահատկությունները կապվում են նվագարանի չափերի և նախընտրելի հումքատեսակների հետ` իրանը թթենու ծառի միակտոր բնափայտից, կոթը՝
ընկուզենուց: Նվագարանի պատրաստման համար առնվազն մեկ տարի ժամանակ է պահանջվում և
հումքի մշակման մանրակրկիտ աշխատանք: Նվագարանի պահպանման համար անհրաժեշտ են
կայուն ջերմաստիճանային և հաստատուն պայմաններ (իրանին ձգված հորթի սրտի նուրբ թաղանթ, աղիքից,
արծաթե և պղնձե լարեր), ինչը բնորոշ է նստակյաց ժողովուրդների մշակույթին:
1907 թ. կոմպոզիտոր Վարդան Բունին Երևանում ստեղծեց Արևելյան մեծ նվագախումբ, որը հետագայում վերածվեց արևելյան սիմֆոնիկ նվագախմբի (1933 թ.): Նվագախմբի կազմում իր հեղինակած և կատարելագործած ժողովրդական բոլոր
նվագարանների հետ միասին՝ ներառեց նաև տարբեր չափերի թառեր (պիկոլո առաջին, բարիտոն, կոնտրաբաս) և մեծ հաջողությամբ համերգներով հանդես էր գալիս ԽՍՀՄ-ի տարբեր քաղաքներում: |
20-րդ դարի երկրորդ կեսից
սկսած՝ Հայաստանում թառի ուսուցումն ու կատարողական
արվեստը ներմուծվեցին նաև մասնագիտական ոլորտ (երաժշտական դպրոց, ուսումնարան,
կոնսերվատորիա), որի արդյունքում, արևելյան երաժշտական
ավանդույթներին զուգահեռ, մինչ օրս թառահարները յուրացնում են նաև երաժշտության ուսուցման ու կատարման եվրոպական ավանդույթները: Այդ շրջանից սկսած՝ հայ կոմպոզիտորներն սկսեցին
հատուկ տեղծագործություններ գրել պրոֆեսիոնալ թառահարների համար, որոնք միահյուսում են վերը նշված երկու մշակութային
առանձնահատկությունները՝ հիմք ընդունելով ազգային
երաժշտական աշխարհայացքը:
Դրա շնորհիվ ձևավորվեց և
ներկայումս կենսունակ է թառի կատարողական արվեստի հայկական ինքնուրույն դպրոցը։
Թառի կատարողական վարպետության կենսունակությունն
ապահովվում է ֆորմալ և ոչ
ֆորմալ կրթական համակարգի միջոցով, ինչպես նաև հանրապետությունում գործող ժողովրդական նվագարանների խմբերի ստեղծագործական գործունեության շնորհիվ։ ՀՀ տարբեր մարզերում և Երևանում իրականացվում են ավանական նվագարանների, այդ թվում՝ թառի ուսուցման հատուկ մշակված ծրագրեր։ Մերօրյա նվագարանագործ վարպետները շարունակում և պահպանում են հայկական
թառագործության ավանդույթները։ |
|
31. |
Գինեգործություն |
ժողովրդական
կենսապահովման
մշակույթ, խաղողի վերամշակում |
Տարրը տարածված է խաղողա-գործության զարգացած գոտինեներում՝ հիմնականում
Արարատյան
դաշտավայրում,
ՀՀ Վայոց ձորի և
Տավուշի
մարզերում: |
Տարրի
կրողները
Արարատյան
դաշտավայրի,
ՀՀ Վայոց ձորի
և Տավուշի
մարզերի
բնակիչներն
են: |
Հայաստանում
խաղողագործության և գինեգործության
վերաբերյալ բազմաթիվ հնագիտական
վկայություններ կան:
Հնագույնը վերաբերում է Վայոց ձորի Արենի 1
քարանձավին (մ.թ.ա.
4-րդ հազարամյակ,
մեզանից 6000 տարի
առաջ): Բազմաթիվ
հնագույն վկայություններ կան միջին բրոնզի, ուշ բրոնզի և հետագա դարաշրջանների, ինչպես նաև միջնադարյան Հայաստանի տարբեր հուշարձաններում
հայտնաբերված
տվյալներում։
Հերոդոտոսի և Ստրաբոնի աշխատություններում անդրադարձ կա Հայկական լեռնաշխարհից դեպի Բաբելոն և այլուր գինի արտահանելու
մշակույթին: Տվյալներ
կան Ուրարտական
թագավորությունում՝
հիմնականում Վանում, Արճեշում, Արարատյան հովտում մ.թ.ա. 7-8-րդ դարերում գինու մշակույթի
մասին: Հետագա
շրջաններում անդրադարձներ կան
Ամիրդովլաթ Ամասիացու, 16-րդ դարի պատմիչ Անանունի երկերում:
Գինեգործության վերաբերյալ առավել մանրամասն հիշատակություններ հանդիպում են ինչպես Ե. Լալայանի Ազգագրական
հանդեսում, այնպես էլ
այլ հեղինակների
առանձին գավառների
վերաբերյալ ազգագրական երկերում։
Վ. Բդոյանն առավել լայնածավալ անդրադարձ է կատարել գինեգործության մշակույթին
«Երկրագործական մշակույթը Հայաստանում»
աշխատության մեջ: |
Գինին Հայկական լեռնաշխարհում
վաղեմի պատմություն ունի: Հին Հայաստանում այն համարում էին աստվածների ու արքաների ըմպելիք:
Հայ արքաները գինին խմում էին արծաթե գավաթներով: Ավանդաբար գինի պատրաստում էին այգիներում կամ բնակելի համալիրին կից գտնվող հնձաններում: Խաղողը լցնում էին հնձանի վերին հատվածի` առագաստի մեջ, որտեղ տղամարդիկ այն ոտքերով տրորում էին (երեխաներին կնքելիս տղաների ոտքերին էին մեռոն քսում, որ գինի տրորեն, և աղջիկների ձեռքերին, որ խմոր հունցեն): Քաղցուն հոսում էր
առագաստի մոտ պատրաստված կավակերտ հորի մեջ, որը կոչվում է
գուբ, այնտեղ նստվածք տալիս, մասամբ զտվում, ապա հոսում գետնափոր կրապատ հորերի
(տաքար) կամ կարասների մեջ: Քաղցուն այդ տարաների մեջ
աստիճանաբար հասունանում էր, վերածվում քաղցրավուն մաճառի, այնուհետև՝ քառասուն օրվա ընթացքում դառնում գինի:
Հասունացած գինին պահպանում էին
մառաններում, գետնի մեջ թաղված կամ վերգետնյա կարասներում, դրանք ծածկելով քարե ու կավե կափարիչներով, ճեղքերը հերմետիկորեն փակելով կավե ծեփով:
Գինին, որքան երկար է մնում, այնքան հասունանում է, քաղցրանում ու թնդանում: |
Խաղողի մշակումը գյուղատնտեսական զբաղմունք է, այգեգործական հումքի մշակման եղանակ: Բերքահավաքի տոնածիսական արարողությունների բացումը համարվում է խաղողակութի, գինու օրհնության ժամանակաշրջան:
Ներկայումս Հայաստանում ձևավորվել է գինեգործության խոշոր արդյունաբերություն, որը շարունակաբար կատարելագործվում է:
Ուշագրավ է, որ գինու պատրաստման ավանդական ժողովրդական ձևերը մինչև այսօր պահպանվել են տնային պայմաններում գինի արտադրողների շրջանում:
Ավանդույթի շարունակականության դրսևորում է Արենի գինու փառատոնի իրականացումը: |
|
32. |
Սահարի |
ավանդական երաժշտական մշակույթ, նվագարանային կատարողական արվեստ, ծիսական երաժշտություն |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում և մայրաքաղաք Երևանում։ |
Տարրի կրողները ժողովրդապրոֆե-սիոնալ երաժիշտները և ինքնուս նվագածուներն են։ |
Մասնագիտական ուսումնասիրությունները փաստում են, որ մեղեդին նախաքրիստոնեական շրջանում հնչել է որպես արևագալի մեղեդի, արևի հիմն. բնության պտղաբերության ծիսակարգի բաղադրիչ: Այդ տեսանկյունից, համեմատելի է Ն. Շնորհալու հեղինակած հայտնի «Առավոտ լուսոյ» երգ-աղոթքի հետ:
18-20-րդ դդ. այդ մեղեդիով ազդարարվել են ավանդական հարսանեկան ծեսի սկիզբն ու ավարտը: Հնչել է որպես հարսի անմեղության երաժշտական խորհրդանիշ,
առաջնեկի ծննդյան
ժամանակ՝ որպես չար ուժերին հաղթելու, պտղաբերություն ապահովելու հնչյունային
մոգական միջոց: |
Սահարին ազատ-հանկարծաբանական բնույթի ծիսական մեղեդի է։ Հայաստանում հնչում է հիմնականում ավանդական զուռնայով, դուդուկով և քամանչայով: Բնորոշ է պտղաբերություն (բնության, մարդկանց), սերնդաճ մարմնավորող հնամենի ծեսերին, որի փոխակերպումները պահպանվել են նաև մեր օրերում: Պահանջում է կատարողական հատուկ վարպետություն, որի շնորհիվ 19-20-րդ դդ. հաճախ կատարվել է նաև վարպետություն ցուցադրող մրցելույթների ընթացքում: Մեղեդին կիրառվել է նաև Գր. Եղիազարյանի «Լուսաբացին» սիմֆոնիկ պատկերում, «Ինչու՞ է աղմկում գետը» կինոնկարի համար Ա. Այվազյանի հեղինակած երաժշտության մեջ: Խորհրդային տարիներին շարունակել է կիրառվել հարսանեկան ծիսակարգում: Բացի այդ, պահպանել է իր բնույթը որպես կանչ՝ հնչելով
գյուղական շաբաթօրյակների, ընտրությունների ժամանակ՝ երաժշտության հնչյունների միջոցով մարդկանց համախմբելու նպատակով: |
Մեր ժամանակներում մեղեդին հնչում է տարբեր տոնակատարությունների և միջոցառումների ընթացքում, մասնավորապես, հարսանեկան ծեսի տարբեր արարողակարգերում:
1988 թ. ազգային զարթոնքի տարիներին «Սահարի» մեղեդու դարձվածները՝ շեփորի կատարմամբ, դարձան ազատագրական պայքարի, անկախության, ինքնության երաժշտական խորհրդանիշ՝ վերադառնալով մեղեդու հնամենի կանչային, վերածննդի իմաստային շերտին: |
|
33. |
Սուրբ Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացությունը |
ժողովրդական հավատալիք, տոն, քրիստոնեական ուխտագնա-ցություն |
Տարրը տարածված է Երևան քաղաքում, ՀՀ Գեղարքունիքի և Կոտայքի մարզերում, Հայ առաքելական եկեղեցու Թավրիզի և Թեհրանի թեմերում, Իրանի հայաբնակ շրջաններում: |
Տարրի կրողները Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդների համայնքն է, Հայաստանում և այլ
երկրներում իրանահայ համայնքը, Իրանի Իսլամական Հանրապետության հայ բնակչությունը: |
Սուրբ Թադեոսի (Թադեի) վանքը համարվում է քրիստոնեության հաստատման առաջին վկայություններից պատմական Հայաստանում: Այն գտնվում է պատմական Արտազ գավառում, ժամանակակից Իրանի Մակուի շրջանում: Կառուցվել է Հայ առաքելական եկեղեցու հիմնադիր համարվող առաքյալներից Թադեոսի հիշատակին, որն ըստ ավանդության, քրիստոնեություն տարածելու համար հալածվեց և սպանվեց 44 թ.: Ս. Թադեոսի վանքը հիմնադրումից ի վեր (4-7-րդ դդ.) իր շուրջն ունեցել է կենսունակ համայնք, դարեր շարունակ եղել է Հայ առաքելական
եկեղեցու Ատրպատականի թեմի կենտրոնը, քանի որ տարածքն ուներ խիտ հայ
բնակչություն և եկեղեցիներ ու վանքեր (թվով 180-223, որոնցից այսօր կանգուն են 42-ը):
Որպես համաքրիստոնեական կանգուն հնագույն սրբատեղի և
իբրև համամարդկային մշակութային արժեք՝ 1955 թվականից վանքը
ներառված է Իրանի
պատմական
հուշարձանների ցանկում, իսկ 2008 թ. ներառվել է
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի
համաշխարհային
ժառանգության
ցանկում: Վանքը
մշտապես հայկական
ինքնության կղզյակ է
հանդիսացել տարածքի հոծ հայ բնակչության համար, վանքի հրաշափառ զորությանն ապավինել են
հազարավոր ուխտավորներ, հանդիսացել է
գրչության կենտրոն:
Մոնղոլ-թաթարական
ավերածությունների,
կողոպուտի և երկրաշարժերի ավերիչ հետևանքների պատճառով վանքը ենթարկվել
է պարբերական վերանորոգումների ու
կառուցումների: Վերանորոգումները և վանքի պահպանության
աշխատանքները
հաճախ իրականացվել
են համայնքի հանգանակությունների միջոցով, ինչը վանքի
ժողովրդականության
վկայությունն է: 1826-
1828 թթ. ռուս-
պարսկական պատերազմի ավարտից հետո կնքված Թուրքմենչայի պայմանագրով տարածքի հայերի՝ ռուսական տիրապետության տակ
գտնվող տարածքներ
տեղափոխվելու արդյունքում դատարկվում
են Մակուի շուրջ 80
գյուղեր, մեծ մասը
վանքապատկան, իսկ
դարեր շարունակ թեմական կենտրոն հանդիսացող Թադեոսի վանքի փոխարեն թեմական կենտրոն է դառնում Թավրիզը: Սկսվում է երբեմնի ակտիվ վանական կյանք ունեցող համալիրի աստիճանական մարումը: 19-րդ դարավերջից մինչև առաջին աշխարհամարտը այս վանքը՝ Մենավորի վանք ծածկանունով դառնում է հայկական զինատար խմբերի՝ դեպի Վասպուրական տանող ուղղության տարանցիկ հանգույց՝ ընդունելով Անդրանիկին, Արամ Մանուկյանին և այլոց: Ապաստարան ու փրկօղակ է դարձել 1915 թ. եղեռնի ժամանակ թուրք-պարսկական սահմանի հայկական գյուղերի մազապուրծ բնակչության համար: 1918 թ. հունիսին օսմանյան զորախումբը շրջապատում է վանքը,
ապա կոտորում վանքի պարիսպների հետևում թաքնված հայերին: Վանքը վերջնականապես դատարկվում է, երբ տարածքի սակավաթիվ հայ ընտանիքներ 1946 թ. ներգաղթում են խորհրդային Հայաստան և վանքի երբեմնի ծխականները կտրվում են իրենց վանքից: 1961 թ. Թավրիզի թեմն անջատվում է Էջմիածնի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունից և միացվում Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը: |
Ըստ ավանդության՝ վանքում ամփոփված է Թադեոս առաքյալի մարմինը, ինչը համաշխարհային քրիստոնեական դավանանքի տեսանկյունից և հայերի համար վանքը դարձնում է առանձնահատուկ կետ կրոնական և ճանաչողական այցելությունների համար: 1954 թ. հուլիսի 30-ին առաջին անգամ երկարատև ընդմիջումից հետո կազմակերպվում է ուխտագնացություն մի խումբ հավատացյալների կողմից, դժվարամատչելի ճանապարհներով: Նպատակն էր՝ Ս. Թադեոսի վանքի մասին գիտելիքի շրջանառությունն ուշադրության կենտրոնում պահելը, տարածքի հայաթափման արդյունքում վանքի երբեմնի փառքը վերականգնելը, քանի որ հատկապես իրանահայ համայնքը առանձնակի ակնածանքով ու ջերմեռանդությամբ էր կապված վանքի հետ: Իրանի Իսլամական Հանրապետության աջակցությամբ բարեկարգվում է ճանապարհը, որի արդյունքում էլ 1968 թ. ուխտագնացների թիվը կազմում էր 12.000:
Միջոցառումը դարձավ տարեկան, երբ ամեն տարի 5-6 հազար հայեր
սկսեցին մասնակցել Ս. Թադեոսի վանքի ուխտագնացությանը, որը
տևում է 3-4 օր: Ուխտավորները
հանգրվանում են վանքի շուրջ կազմակերպված
«վրանաքաղաքում»՝ շարունակելով ավանդական ժողովրդական
ուխտագնացությունների
ավանդույթները: Ընտանիքներով,
ազգականների խմբերով, ընկերներով սրբավայր այցելությամբ, ժողովրդական երաժշտությամբ, թմբուկների զարկերով, պարերով, խնջույքով, մատաղի արարողություններով,
մկրտություններով վերահաստատվում են համայնքային և ընտանեկան
կապերը, տեղի է ունենում պատմական հիշողության վերաթարմացում, ճանաչում, փոխանցում և
մշակութային երկխոսություն: Ժամերգությունից հետո կատարվող Ջրօրհնեքի ավարտին մյուռոնով օրհնված ջուրն ուխտավոր այցելուներին բաժանվելով՝ փոխանցվում է տոնի խորհուրդը: Հայաստանի
անկախությունից հետո թեպետ փոքր խմբերով, վերսկսվում է Հայաստանից այցելուների մասնակցությունն ուխտագնացությանը որպես քրիստոնեության հայկական հնագույն կենտրոն: Ուխտագնացությունների առաջին նախաձեռնողներից էր Երևանի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու հավատացյալների խումբը՝
քահանա Տեր Տիրայր Սարդարյանի
գլխավորությամբ: |
Ս. Թադեոս վանքը և նրա շուրջ ծավալված ուխտագնացությունն Իրանում հայկական դարավոր մշակութային ներկայության և շարունակականության, մշակութային, կրոնական ինքնատիպությունը պահպանելու ջանքերի ու հաջողումների առանձնահատուկ երկխոսության դրսևորում է:
Ուխտագնացությունը, թեպետ վերսկսվելով երկարատև ընդմիջումից հետո, պահպանում է հայերի ավանդական մշակույթում տարածված ժողովրդական ուխտագնացությունների հիմնական գծերը՝ կամավորությունը, ընտանեկան կամ ազգակցական խմբերով այցելությունները, ժողովրդական զվարճանքները:
Ս. Թադեոսի վանքի շրջակայքում այսօր չկա հայ բնակչություն և վանքն ըստ էության «մենությունից ու մոռացությունից» փրկելու կարևոր միջոցառում է տարեկան ուխտագնացությունը: Այն նաև յուրատեսակ ինքնաբուխ մշակութային երկխոսություն է Իրանի տարբեր շրջաններից՝ Թեհրանից, Թավրիզից և այլ տարածքներից միացած հայերի, աշխարհի տարբեր կողմերից ժամանած հայերի և Հայաստանից
այցելած ուխտավորների,
այցելուների, այլ քրիստոնյա
ուխտավորների, տեղանքում
բնակվող պարսիկների, ասորիների, քրդերի փոխադարձ ճանաչողության ու միմյանց հանդեպ հարգանքի ու հանդուրժողականության դրսևորման օրինակ:
Միաժամանակ, ուխտագնացությունը համալրում, հարստացնում և հիմնավորում է Ս. Թադեոսի, Ս. Ստեփանոս նախավկայի և Իրանի հայկական եկեղեցիները ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պահպանության ծրագրում ներառելը՝ տարեցտարի ցուցադրելով այս մշակութային
ժառանգությունը կրողների կայուն ու հավատարիմ համայնք ունենալու փաստը: Ուխտագնացությունը պահանջում է Հայ առաքելական եկեղեցու, ԻԻՀ և ուխտավորների համայնքի կազմակերպչական մեծ ջանքերի համադրում:
Այս ամենը նպաստում է հայկական քրիստոնեական վաղագույն վկայությունների պահպանությանը, Իրանում հայերի պատմամշակութային ժառանգության
հանրահռչակմանը, Հայաստան-Իրան մշակութային, տնտեսական
կապերի աշխուժացմանը, փոխճանաչողության նոր հնարավորությունների բացահայտմանը:
Ուխտագնացությունը հնարավորություն է ստեղծում մասնակիցների համար պահպանելու կապը պատմական ժառանգության ու այս ժառանգությունը
ներկայացնող միջավայրի, տարածքի հետ, հոգեկան բավարարման ու լիցքաթափման առիթ է
հանդիսանում մասնակիցների
համար, ամրապնդում է կրող համայնքի սոցիալական կապերը և խմբային ինքնության, պատմության շարունակականության
փոխանցումն ու զարգացումը: Այս առումով առանձնահատուկ է
Երևանի Սուրբ Հովհաննես
եկեղեցու հավատացյալների համայնքը, որը 2007 թ. ամեն տարի ուխտագնացություններ է իրականացնում Ս. Թադեոսի վանք: |
|
34. |
«Համբարձման տոն» (Վիճակ) |
ժողովրդական և եկեղեցական տոն |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում և մայրաքաղաք Երևանում։ |
Տարրի կրողները ՀՀ բոլոր 10 մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքների և մայրաքաղաք Երևանի բնակիչներն են։ |
Համբարձումը նախաքրիստոնեական տոնացույցի ժողովրդական տոներից է, արտահայտում է մեռնող և հառնող Աստծու, բնության զարթոնքի, վերածնության գաղափարները։ Քրիստոնեությունն այն ընդգրկեց պաշտոնական տոնացույցի մեջ՝
որպես Քրիստոսի հարությունից հետո նրա
համբարձման տոն:
Քրիստոնեական
տաղավար տոների
շրջանակում Քրիստոսի համբարձման մասին գրում են Մարկոս և Ղուկաս ավետարանիչները, անդրադարձ կա նաև Գործք Առաքելոցում:
Քրիստոնեական
Համբարձման
ժողովրդական տոնահանդեսում պահպանվել են շատ ժողովրդական ծեսեր, արարողություններ և երգարվեստի ինքնատիպ
նմուշներ: |
Ըստ Մարկոս և Ղուկաս ավետարանիչների՝ Ս. Հարությունից հետո Քրիստոսը 40 օր երևում էր իր աշակերտներին և իր վարդապետությունն ուսուցանում նրանց: Վերջին հանդիպման ժամանակ օրհնեց ու պատգամներ տվեց առաքյալներին, որից հետո համբառնեց երկինք: Քանի որ Ս. Հարության տոնը 35 օրվա շարժականություն ունի, իսկ Համաբարձումը նշվում է Ս. Հարությունից 40 օր հետո, Համբարձման տոնը նույնպես ունի 35 օրվա շարժականություն` նշվում է ապրիլի 30-ից մինչև հունիսի 3-ը այն հինգշաբթին, որը համապատասխանում է տվյալ տարվա Ս. Հարությանը հաջորդող 40-րդ օրվան:
Համբարձման տոնի ժողովրդական
հանդիսությունները որոշ վայրերում անվանում են Վիճակ, Ջանգյուլում կամ Կաթնապրի տոն: Ավանդաբար Համբարձման օրվա ժողովրդական
տոնակատարություններն սկսվում էին տոնին նախորդող չորեքշաբթի օրը: Որոշ շրջաններում այդ օրն անվանում էին «Ծաղկամոր կիրակի»:
Ծաղկամայրը, ըստ ավանդության, քրիստոնյա Վարվառե կույսն է, որը փախչելով կռապաշտ հորից, ապաստանում է Արայի լեռան քարանձավում: Հայրը հետապնդում է աղջկան,
գտնում և հենց ապաստանում
սպանում դստերը: Նահատակվելուց
առաջ Վարվառեն խնդրում է
Աստծուց, որ ծաղիկ և կարմրուկ հիվանդություններ ունեցող մանուկները բժշկվեն իր անունով: Աստված
կատարում է նրա խնդրանքը և Վարվառեի բարեխոսությունը խնդրող ծնողների զավակներն ազատվում են այդ հիվանդություններից ու
շուտափույթ բժշկվում: Ժողովրդական տոնահանդեսի ծեսերի գլխավոր ուղղվածությունը սերնդաճն ու առատությունն ապահովելն էր, ինչն արտացոլվել է նաև «Սասունցի Դավիթ» ժողովրդական էպոսում (Ծովինարը էպոսի հիմնադիր Սանասարով և Բաղդասարով հղիանում է Համբարձման տոնին խմած ջրից, իսկ Վանի պատումներով Համբարձման կախարդական գիշերը Մհերի փակված այրի դուռը բացվում է, և Մհերի ձին բաց դռնից գանձեր է դուրս թափում): Տոնական հանդիսությունները կանոնակարգված և փուլերի էին վերածված՝ ծիսական ծաղկահավաք և ջրահավաք, վիճակ/գուշակությունների նախապատրաստություններ, «սեր, ժառանգ և առատություն ապահովող» գիշերային ծեսեր, խարույկահանդեսներ, երգի և ծաղկահարդարման մրցույթներ, բուն տոնի ցերեկը՝ ծաղկազարդարումներ, ծաղկանվերներ, բուսական և կաթնային զոհաբերություններ, գուշակություններ: Տոնահանդեսի բոլոր փուլերը հագեցած են ժողովրդական բանահյուսական երգ-երաժշտությամբ: Տոնահանդեսի «կատարողները» գլխավորապես
երիտասարդներն են, բայց տարբեր փուլերին մասնակից-դերակատարներ են բոլոր հասակային խմբերը և սոցիալական շերտերը (տես Հ. Խառատյան-Առաքելյան, Հայ ժողովրդական տոները, Երևան, 2005, էջ 160-201): |
Համբարձում/Վիճակի տոնահանդեսը մեծ լիցք է հաղորդել թե ժողովրդական, թե պրոֆեսիոնալ ստեղծագործություններին, դրսեվորվել է գեղարվեստական գրականությունում՝ պոեզիայում և արձակում, նույնիսկ օպերայում և կերպարվեստում: Գրանցված և հրատարակված են Համբարձման առանձնահատուկ ժողովրդական երգերի հազարավոր նմուշներ, որոնցում արտացոլվում են սիրո, մարդկային փոխհարաբերությունների, բնության և տիեզերքի հետ մարդու հավերժական միասնության գաղափարները: Դրանք շարունակում են ստեղծվել նաև այսօր: Համբարձման տոնի հիմնական կատարողներն ամենուր հիմնականում կրկին երիտասարդներն
են, շարունակվում են ծիսական ծաղկահավաքներն ու ջրահավաքները, ծաղկեփնջերի և ծաղկեպսակների նվիրաբերությունները,
երիտասարդական գիշերային հավաքները, տոնի բնույթից բխող առանձնահատուկ երգ/քառյակները, ծիսական հանրային վիճակահանությունները՝ երիտասարդ
տղաներն ու աղջիկները հավաքում են 7 գույնի ծաղիկ, կժի մեջ լցնում 7 աղբյուրի ջուր, իրենց նշանները գցում ջրի մեջ ու Համբարձման գիշերը «աստղունք» դնում, այսինքն՝ դրանք հանձնում աստղերի խորհրդին, առավոտյան, ծաղիկներով զարդարված, երգելով շրջում բնակավայրերի թաղամասերում, ծաղիկներ նվիրում, հետո հանդիսատեսների ներկայությամբ, մենակատարներով և խմբային երգերով հատուկ հանդիսավորությամբ՝
անհատական գուշակություններ ու
հանրային բարեմաղթանքներ անում: Երգերը բարբառային են, ինչով ոչ միայն պահպանվում, այլև զարգանում է լեզվական մշակույթը:
Տոնի հասարակական նշանակությունը հասարակական կարևոր արժեքների պարբերական վերահաստատումն ու վերարտադրությունն է, ինչպես նաև անցյալը ներկային կապող մշակույթի շարունակականությունն ու սերնդեսերունդ ժառանգորդումը: Տոնահանդեսը ոչ միայն կրկնում է ավանդականը, այլև ստեղծում է նոր ժողովրդական ստեղծագործությունների ծնվելու հուզական միջավայր:
Տոնահանդեսն իր բնույթով ներհասարակական կապերն ուժեղացնող, հանրային ժողովրդական ստեղծագործական հնարավորությունը բացահայտող, հասարակություն-բնական միջավայր անքակտելի կապը պահպանող, զարգացնող և գեղագիտական ընկալումները հղկող երևույթ է: |
|
35. |
«Զատիկ, Սուրբ Հարության տոն, Սուրբ Զատիկ» |
ժողովրդական և եկեղեցական տոն |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում և մայրաքաղաք Երևանում։ |
Տարրի կրողները ՀՀ բոլոր 10 մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքների և մայրաքաղաք Երևանի բնակիչներն են։ |
Զատիկը շարժական տոն է և նշվում է գարնանային օրահավասարին՝ մարտի 22-ին հաջորդող լուսնի լրման հաջորդ կիրակի օրը, այսինքն, մարտի 22-ից հետո 35 օրվա ընթացքում ընկնող կիրակին: Ավանդական մշակույթում Զատիկն ընկալվել է որպես ձմռան «մեռյալությանը» հաջորդող բնության գարնանային «հարություն», կյանքի ամենամյա սկիզբ և կյանքի շարունակականության հաստատումը խորհրդանշող տոն: Քրիստոնեական տոնացույցը բնության հարության այդ տոնին է հարմարեցրել Քրիստոսի Հարության տոնը: Տոնահանդեսն իրենից ներկայացնում է ժողովրդական և քրիստոնեական պաշտոնական Հարության տոնի, ժողովրդական և եկեղեցական ծեսերի և արարողությունների ամբողջություն: Զատիկին նախորդող շաբաթվա բոլոր օրերը տոնական էին, իսկ շաբաթ օրը խորհրդանշվում էր նորոգվող կյանքի հայկական բանահյուսական
«կարմիր-կանաչ» բանաձևով՝ «Զատկի շաբաթ, կարմիր հավկիթ, արև, կանաչ են սար ու ձորեր»:
«Կարմիր հավկիթը»՝ կարմիր ներկված ձուն տոնի ժողովրդական և քրիստոնեական պաշտոնական խորհրդի՝ մահվանը հաջորդող հարության խորհրդանիշն է և լայնորեն ներառված է ժողովրդական ծեսերում: |
Զատկական տոնահանդեսն իր բնույթով համապատասխանում էր բնության, այդ թվում՝ մարդկային կյանքի հարության իմաստին: Հողն արթնացել էր իր կենսունակության բարձրակետում, և կոտոշները կարմիր ներկած եզները տղամարդիկ դաշտ էին տանում՝ «պտտելու ձյունի հետ ունեցած կենակցությունից ծոցվոր դարձած (հղիացած) հողի վրա»:
14-րդ դարի հայ աստվածաբան Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին ձուն կարմիր ներկելու մասին ասում է. «Միայն Զատկին ենք ձու ներկում, որովհետև ձուն օրինակն է աշխարհի և ինչպես իմաստուններն են ասում, «դրսի կեղևը նման է երկնքին, թաղանթը՝ օդին և սպիտակուցը՝ ջրին: Դեղինն էլ երկիրն է», իսկ կարմիր գույնը խորհրդանշում է, թե աշխարհը գնվեց Քրիստոսի արյամբ: Կարմիր ձուն մեր ձեռքերի մեջ առնելով հռչակում ենք մեր «փրկությունը»: Այս շատ կարևոր հաստատումը վկայում է, որ 14-րդ դարում հայերի մեջ երկիրն ընկալվել է ոչ թե որպես առանձին միավոր, այլ որպես «աշխարհի»՝ տիեզերական միասնության մաս, իսկ հայկական մշակույթը՝ որպես երկրային ընդհանուր մշակույթի մաս: Զատկական բոլոր ծեսերն ու արարողությունները համայնքային էին,
զոհաբերություններն ուղղված էին համայնքի ընդհանուր բարեկեցությանը, կատարվում էին համայնքի բոլոր անդամների հանգանակությամբ և մասնակցությամբ: Երգերի, մաղթանքների մեծագույն բաժինն, անշուշտ, անձրևինն էր, ցորենինը, հացինը: Զատկական խնջույքները սովորաբար դաշտերում էին, մեծ խմբերով, և ուղեկցվում էին ձվախաղերով, սպորտային մրցախաղերով, խմբային երգ ու պարով: Համընդհանուր ուրախ մասնակցայնությունը և հուզականությունը ժողովրդական երգային-երաժշտական նորանոր գոհարներ էին ծնում, հնարվում էին ձվի նախշազարդման և զարդարման նորանոր գեղագիտական ձևեր: (տես Հ. Խառատյան-Առաքելյան, Հայ ժողովրդական տոները, Երևան, 2005, էջ 135-159): |
ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Զատիկի տոնահանդեսն զգալիորեն վերածնվել և ակտիվացել է: Ներկայում կենսունակ է և նշվում է հիմնականում ընտանիքներում, բայց որոշ մարզերում շարունակվում է ընտանեկան և համայնքային ուխտագնացություններով: Զատիկն այժմ ունի տոնական ուտեստի կայուն բաղադրիչներ՝ պինդ եփած կարմիր ձվեր, ձուկ, փլավ, քաշովի, զանազան թարմ ու տապակած կանաչեղեն, գաթա:
Առաջացել են ձվախաղերի, ձու ներկելու, նախշելու և զարդարելու նոր ձևեր, որի պահանջարկին հաճույքով արձագանքում է նաև բիզնես ոլորտը: Ավելացել է Զատկին եկեղեցի այցելողների թիվը: Շատերն, անշուշտ, գնում են Քրիստոսի Հարության խորհրդին մասնակցելու, բայց քիչ չեն նաև այդ օրը եկեղեցի ձու տանողների, ձվի օրհնություն ստանալու և օրհնված ձվերով Զատիկը նշելու ցանկություն ունեցողները: Ոմանք իրենց հետ եկեղեցի օրհնության են տանում նաև տանը նախապես ծլեցրած ցորեն: Վերադառնում է Զատիկին «ածիկ» սարքելու և ուտելու ավանդական սովորույթը:
«Ածիկի» խորհուրդ ցորենի առաջին ծիլը, այսինքն` հարության առաջին առարկայական վկայությունն ուտելով` բնության հարության հետ հաղորդակցվելու երևույթն է: Ավանդական «ածիկ» ուտելիքը պատրաստվում է խոնավ միջավայրում հատուկ ծլեցրած ցորենի կարմիր ծիլերից` չթողնելով, որ այդ ծիլերը կանաչեն: Համատարած է դառնում տունը, բնակարանը զատկական խորհրդանիշերով զարդարելու երևույթը: Հայաստանի մարզերում կան Զատիկ տոնելու տեղական առանձնահատկություններ: Ներկայումս զարգանում է տոնի բաղադրիչների բիզնես առաջարկ՝ թե ծառայությունների, թե ապրանքների ձևով: Տոնի հասարակական նշանակությունը հոգևոր և մշակութային արժեքների և գեղագիտական ընկալումների զարգացումն է, հասարակության մշակութային ընդհանրության և հուզականության ձևավորումը, մշակութային ժառանգության փոխանցումը սրունդներին, աշխարհիկ և կրոնական լավագույն արժեքների միաձուլումը, ընտանեկան ջերմության կարևորումը, մարդշրջակա սոցիալական և բնական միջավայր կապի մշտնջենականության
վերահաստատումը: |
|
36. |
«Նոր տարի» տոն |
ժողովրդական
տոն |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում և մայրաքաղաք
Երևանում։ |
Տարրի կրողները ՀՀ բոլոր 10 մարզերի
գյուղական և
քաղաքային
համայնքների
և մայրաքաղաք Երևանի
բնակիչներն
են։ |
Վաղնջական ժամանակներում հայերը
Նոր տարին դիմավորել են մարտի 21-ին՝
գարնանային գիշերահավասարի օրը:
Բնությունը հարություն
է առնում գարնան
սկզբին, այդ
պատճառով հենց այդ
օրն էլ Առաջավոր
Ասիայի բոլոր ժողովուրդների նման
հայերը համարել են
տարվա սկիզբ և նշել
տոնախմբությամբ,
փառաբանել բնության
զարթոնքը, աղերսել
աստվածներին,
որպեսզի տարին
բերքառատ լինի,
մարդը՝ երջանիկ և
բարեկեցիկ, հասարակությունը՝ համերաշխ: Նոր տարին
կոչվել է Նավասարդ
(Ա. Օդաբաշյան,
Ամանորը հայ ժողովրդական տոնացույցում, Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, հատոր 9):
Տոմարական փոփոխությունների հետևանքով այն դարձել է շարժական։ Հայտնի է, որ 428 թ. Նավասարդ/Նոր
տարին նշվել է
օգոստոսի 11-ին, իսկ
552 թ., օրինակ,
նավասարդի 1-ը
համապատասխանել է
հուլիսի 11-ին։ Տոնի այս շարժականության
տրամաբանությունը
նրանում էր, որ հայոց
շարժական տոմարի
համաձայն տարին
բաղկացած էր 365
օրվանից (12 ամիս
երեսունական օրով և
մեկ ամիս՝ Ավելյացը,
հինգ օրով):
18-րդ դարում Սիմեոն
Երևանցի կաթողիկոսի
օրոք, որպես Նոր
տարվա սկիզբ՝ ընդունվեց հունվարի 1-ը(համապատասխանեցնելով քրիստոնեական
մի շարք երկրներում
ընդունված տարեսկզբի հետ), սակայն մինչև 19-րդ դ. վերջերը հայկական շատ
գավառներում (Սյունիք, Արցախ, Ուտիք,
Նախիջևան) Նոր
տարին շարունակում
էր տոնվել նոյեմբերին:
Միայն 20-րդ դ.
սկզբներից համընդհանուր դարձավ հունվարի 1-ը որպես տարվա սկիզբ տոնելու սովորույթը: (Հ. Խառատյան-Առաքելյան, Հայ ժողովրդական տոները, Երևան, 2005 թ.) |
Հայոց մեջ տոնը հայտնի էր մի քանի անուններով՝ Ամանոր, Տարեմուտ,
Տարին գլուխ, Նոր տարի, Կաղանդ, Կաղինդ, Կալոնտար ձևերը: Նոր
տարուն նախորդող գիշերը հայտնի էր Լոլեի գիշեր, Խլվլիկ, Կախ, Գոտեկախ անուններով: Վերջիններս
պայմանավորված էին տոնի
ժամանակ կատարվող ժողովրդական սովորույթներով: Պետականությունը
կորցնելուց հետո Նոր տարին կորցրել է տոնի հասարակական լայն
հնչեղությունն ու ընդգրկումը և աստիաճանաբար համեստորեն
«տեղավորվել» ընտանեկան-
գերդաստանային-ազգակցական, մասամբ՝ նաև համայնքային միջավայրում: Միայն այն գավառներում, որտեղ Նոր տարին դեռևս կոչվում էր Նավասարդ (Սյունիք, Արցախ, Ուտիք, Նախիջևան) և նշվում էր նոյեմբերի կեսերին, այն դեռևս համայնքային լայն ընդգրկում ուներ և հրապարակայնորեն նշվում էր բացօթյա տարածքներում՝ երաժշտախմբերով և զվարճահանդեսներով:
Բայց առավել տարածված էր տոնի ընտանիքային մասնակցայնությունն
ու նշումը: Հիմնական խորհրդանշական գործողությունները միտված
էին մարմնի, տարածքի և հոգու մաքրությանը (բնակարանի և հարակից տարածքների՝ գոմի, այգու, մառանի լիակատար մաքրություն, հին հագուստի փոխարինում նորով,
կարմիր գույնի օգտագործում,
պարտքերի վերադարձ, թշնամական կամ անաբարյացկամ հարաբերությունների վերափոխում բարեկամականի կամ հաշտության և այլն),
չարիքի ծիսական կանխարգելմանը
(չարխափան նշանների և առարկաների օգտագործում, կրակոցներով չարիքի վռնդում, գիշերային հակաչարքային հսկում), բարիքի, առատության/
բարեկեցության, բարության, ընտանեկան և հասարակական հաշտության, առողջության ապահովմանը:
Դեկտեմբերի 31-ին թխվում էր «Տարի հաց», «Կրկենի», «Դովլաթ կրկենի», «Կլոճ», «Փուռնիկ» անուններով
հայտնի ծիսական հացը: Նոր տարվա համահայկական սովորույթներից կարելի է առանձնացնել նախորդ օրն ու գիշերը 10-12 տարեկան տղաների, իսկ որոշ տեղեր նաև՝ աղջիկների խմբերի ծիսական շրջայցերը և տոնը
շնորհավորելու ավանդույթը:
Չնայած պասին, գիշերը եփվում էր «քյաշկա» կամ «հարիսա» կոչվող ուտելիքը՝ շերտ-շերտ շարված միս և
ցորեն/ձավար, որը սակայն ոչ մի անգամ չեն խառնում, որպեսզի տարվա ընթացքում խառնակություններ, խժդժություններ, գժտություններ չպատահեն: Այն ճաշակում էին առավոտ վաղ, դեռևս «մութը լույսից չբաժանված»:
Հունվարի 1-ին այցելուների գլխին առատության խորհրդանիշներ էին
լցնում՝ ընկույզ, չիր, չամիչ, մանր կոնֆետներ:
Նոր տարվա տոնական զվարճանքի ձևերից էին տնական խաղերը՝ պատի
վրա գցվող ստվերների խաղ,
հանելուկներ, շուտասելուկներ, նաև այցելությունները ազգականներին:
Հունվարի 1-ը, հայոց ծննդյան տոնի շաբաթվա մեջ ընդգրկվելով, պաս օր
էր, և ամանորյա ուտելիքները բաղկացած էին պասին թույլատրելի ուտեստներից: Շատ մեծ նշանակություն էր տրվում մրգերին: Չոր
ու թարմ մրգերը չամիչի ու ընդեղենի հետ կազմում էին ամանորյա ուտեստի հիմնական բաղկացուցիչները: |
Նոր տարվա տոնը Հայաստանում
զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել, հանրային և հասարակական բնույթ ձեռք բերել խորհրդային տարիներին: Ընդհանրացել է տոնածառ զարդարելու սովորույթը: Տոնածառերը թե հանրային էին (բնակավայրերի և
թաղամասերի գլխավոր հրապարակներում, դպրոցներում, աշխատավայրերում, մշակութային տարածքներում՝ թատրոններ, համերգասրահներ), թե մասնավոր-ընտանեկան: 20-րդ դ. հայկական
Նոր տարի են մտել է Ձմեռ պապի և Ձյունանուշի կերպարները:
Տոնական կենցաղ են մտել նաև ԽՍՀՄ-ի համար ընդհանրական
ուտեստներ (աղցաններ, խմորեղեններ, նոր խորտիկներ և այլն):
Տոնը հանրայնացել է նաև տոնահանդեսների նոր տարածքներով՝ հանրային և մշակութային առաջարկներով (մանկական տոնածառեր, կորպորատիվ հավաքներ, համերգներ), իսկ հեռուստացույցի
տարածումով, նպաստել է նաև ընտանեկան հավաքներին, քանի
որ կարելի էր տնից դուրս չգալով՝ հեռակա «մասնակցել» տոնահանդեսի մշակութային պաշտոնական առաջարկին:
Հայաստանի անկախացումով հասարակական հարաբերությունները տոնահանդեսի վրա նոր կնիք են դրել: Նոր երևույթ է բնակավայրերի տոնական զարդարումն ու հարդարումը՝ լույսերով, բազմաթիվ տոնածառերով:
Նոր զարգացումներ է ստացել բնակարանների տոնական հարդարումը՝ փայլփլուն ծաղկաշղթաներով, փուչիկներով և այլն:
Միաժամանակ ավելանում է ավանդական ազգային որոշ արժեքներ վերականգնելու փնտրտուքը՝ «Տարի հաց» և ծիսական այլ խմորեղենների թխումը, դրանց
հանդիսավոր կտրում-ճաշակումը և գուշակությունները, ուտեստի տեսականու առավել ազգայնացումը: Նոր տարին նոր ուտեստային համալիր է
ձևավորում, որն ունի պարտադիր (տոլմա, նրբաբլիթ, քյուֆթա,
բանջարեղենային աղցաններ, ընդեղեն, ընկույզ, մրգեղեն,
գաթա), ցանկալի (հատուկ
մշակված խոզի բուդ կամ
հնդկահավ, խորոված) և
ավանդականի նորացված ստեղծագործական մասեր (ծիրանաչիր ապուրներ, տորթեր, արևադարձային մրգեր և այլն): Նոր
տարվա տոնի առանձնահատկություններից մեկն էլ այն է, որ հուզականությամբ և առարկայորեն դրան պատրաստվում են համարյա ամբողջ դեկտեմբերին՝ գնումներով, զվարճանքի, սպասարկման և վաճառքի բիզնես առաջարկի գովազդով և խանութների ապարանքների տեսականու կտրուկ փոփոխությամբ:
Հայաստանի բնակչությունը Նոր տարին ընկալում և համարում է տարվա գլխավոր տոնը: |
|
37. |
Եզդիների
հարսանեկան
ծեսը |
մարդու
կյանքի
շրջափուլերի
հետ կապված
սովորույթ և
ծես |
Տարրը տարածված է հիմնականում ՀՀ
Արագածոտնի և
ՀՀ Արմավիրի
մարզերում։ |
Տարրի կրողը
ՀՀ եզդի
բնակչությունն
է: |
Եզդի ժողովուրդն
աշխարհի հնագույն
ազգերից է՝ բնորոշ
ավանդույթներով և
սովորույթներով:
Դրանցից է նաև
եզդիների հարսանեկան ծիսակարգը,
որը ոչ միայն ազգային, այլև կրոնական բնույթ ունի: Ծիսակարգը հիմնականում կազմված է երկու կարևոր գործողություններից՝ «Մարբրին» ծեսից (կրոնական պսակադրություն) և «Դարա Մրազա» օրհնությունից` երջանկության ծառի օրհնություն, ինչպես նաև
դրամահավաք՝
ամուսնական զույգի
բարեկեցությունն ապահովելու նպատակով:
Եզդիները խիստ
կարևորում են ամուսնության մաքրությունը
ըստ սեկտաների: Հոգևորական սեկտաների՝ փիրերի և շեյխերի
ընտանիքներում
ամուսնությունը թույլատրելի է միայն համապատասխան սեկտաների միջև և ոչ մի դեպքում մըրիդների՝
աշխարհիկների
սեկտայի ներկայացուցչի հետ: Միաժամանակ մըրիդների
կյանքի կարևոր ծեսերը՝ տոների, հարսանիքների, երեխայի ծննդյան, թաղումների ծեսերն ու հոգևոր արարողությունները կատարվում են շեյխերի միջոցով: |
Եզդիների հարսանեկան ծեսն ավանդական է և պահպանվել է մինչև մեր
օրերը: Այն ներառում է կանոնակարգված արարողություններ, փոխադարձ այցելություններ և սովորույթների պահպանում: Երբ արդեն համաձայնություն է կայացվում աղջկան ուզելու, տղայի ծնողները, ըստ կարգի, գնում են աղջկա տուն` նրա ծնողներից աղջկա ձեռքը
խնդրելու: Կա նաև մի այլ սովորույթ, երբ դեռ փոքր հասակում երկու կողմերի ծնողների համաձայնությամբ «բեշքերթում» (նշանադրություն)
է կատարվում: Թեև դա հազվադեպ է տեղի ունենում, բայց ենթադրվում է,
որ երբ փոքրերը չափահաս դառնան, պետք է ամուսնանան: Տղայի ծնողներն աղջկա ձեռքը խնդրելիս աղջկա համար զանազան զարդեր են
տանում: Համաձայնության գալով՝ տղայի ծնողներն իրենց բարեկամների հետ մի քանի շաբաթ անց կրկին գնում են աղջկա ծնողների մոտ, կրկին զարդեր ու նվերներ տանելով: Այդ արարողությունը
կոչվում է «շիրանի» (մի ժամանակ, աղջկա գլխագին` «ղալիմ» էր պահանջվում, որը հիմա վերացել է հայաստանաբնակ եզդիների մոտ, քանի որ որոշ չքավոր ընտանիքների երիտասարդներ չէին կարողանում ամուսնանալ դրա պատճառով): Որոշ
ժամանակ անց արդեն գնում են աղջկան հարս բերելու: Տեղի է ունենում երդման արարողություն, երբ հայրերը կամ մոտ հարազատները բութ մատերն իրար սեղմելով երդվում են շեյխի կամ փիրի ներկայությամբ, որ ինչ գնով էլ լինի պահպանեն ջահելների ընտանիքի միասնությունը: Դա հավատարմության և անխախտ դաշինքի երդում է, որը եզդիները պահպանում են սրբությամբ: |
Հարսանեկան ծեսը կենցաղավարում է եզդի բնակչության շրջանում` պահպանելով ծիսակարգն ու ավանդույթները:
Մինչ օրս էլ փեսայի տան մոտ մի բերքատու ծառ է զարդարվում, որ
նորապսակները բեղմնավոր լինեն այդ ծառի նման: Կենսունակ ծիսական արարողություն է ծառը
հարսի գլխին թափ տալը, տղային բռնելը, որ նրա գլխարկը հանկարծ չփախցնեն. դա անպատվություն է համարվում:
Հարսանիքներին կարևորվում է խնձորը, որպես պտղաբերության
խորհրդանիշ և դրա ծիսական գործառույթը: Պահպանվում է նաև
այլ դրվագ, երբ տղան մոտենում է վարագույրի հետևում կանգնած
հարսնացուին, երեք անգամ
ոտքով սեղմում նրա ոտքը և
նրանք միասին դուրս են գալիս հարսանքավորների առաջ: Այդ օրը հարսի օժիտի հետ միասին ձիով կամ մեքենայով տղայի տուն
է տարվում նաև հարսի պատրաստած զարդաբարձիկը («բալգիե բուկե»), որը վաճառվում է փեսային: Հարսնացուն ոտքով ջարդում է իր ոտքի տակ դրված երկու ափսեները` որպես չարի խափանման նշան և մտնում է փեսայի տուն: |
|
38. |
Թաղման ծես |
ժողովրդական
սովորույթ |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում և մայրաքաղաք
Երևանում։ |
Տարրի կրողները ՀՀ բոլոր 10 մարզերի
գյուղական և
քաղաքային
համայնքների
և մայրաքաղաք Երևանի
բնակիչներն
են: |
Հնագույն ժամանակների թաղման ձևերի,
սովորույթների, արարողությունների վերաբերյալ ծավալուն նյութ են տրամադրում դամբանադաշտերի և
բնակավայրերի
պեղումներից ստացված տվյալները։
Սկզբնական թաղումները կապված են եղել
կրոնական պատկերացումների հետ և
կատարվել են քարայրներում, ժայռածերպերում ու բնական փոսերում։ Հայկական
լեռնաշխարհում
բրոնզի և երկաթի
դարերում դամբանները եզրագծված են եղել
հենապատ-կրոմլեխներով և ծածկված ծածկասալերով։
Թաղման խցերն ունեցել են տարբեր կառուցվածք (հիմնահողային, քարարկղային,
սալարկղային, կատակոմբեր, ժայռափոր,
կարասային, սարկոֆագ և այլն), ինչը պայմանավորված է
եղել դարաշրջանով և
տարածաշրջանով։
Թաղման եղանակները, ինչպես և կառույցները, եղել են տարատեսակ՝ դիադրում, դիակիզում,
դիամասնատում, վերաթաղում և այլն։
Հիմնական եղանակը
եղել է դիաթաղումը,
որի ժամանակ աճյունը դրվում էր աջ կամ ձախ կողքի կծկված, մեջքի
վրա կամ բերանքսիվայր, հազվադեպ՝ կքանստած։
Թաղումները եղել են
անհատական (Լճաշեն, Արթիկ, Լեռնակերտ),
զույգ (Լճաշեն) և
խմբային (կոլեկտիվ
թաղումներ), որտեղ
փաստագրվում են 3-40 և ավելի աճյուններ։ Թաղվողների հետ որպես ուղեկցող գույք դամբանախուց են դրվել տարատեսակ առարկաներ (խեցեղեն, զենք, աշխատանքի
գործիքներ, զարդեր,
պաշտամունքային
առարկաներ, ուտելիք,
իշխանության խորհրդանշաններ), նաև
պաշտված կենդանիներ։ Առանձին խումբ
են կազմում ուրարտական ժայռափոր թաղումները։
Հելլենիստական
ժամանակաշրջանում
կարասային թաղումների կողքին ի հայտ են գալիս նաև սարկոֆագներում (քարարկղային, կավե
ամբողջական, ժայռափոր և այլն) կատարված
թաղումները։ Քրիստոնեական վաղ միջնադարյան թաղումները սկզբնական շրջանում պահպանում էին անտիկ ժամանակաշրջանից ժառանգած ավանդույթները, սակայն քրիստոնեական դավանաբանության հետ կապված, ժամանակի ընթացքում կանոնակարգվում են (օրինակ՝ թաղման արևելք-արևմուտք ուղղությունը, ուղեկցող գույք չտեղադրելը, աճյունը մեջքի վրա դնելը, ձեռքերը խաչաձև ծալելը և այլն)։ 19-20-րդ դդ. մի շարք գերեզմանների վրա առկա են եկեղեցու մանրակերտ տապանաքարեր կամ անշուք տապանաքարեր, որոնց մեջ ագուցված է եղել մահացածի լուսանկարը։ |
Թաղման արարողակարգը, ծննդյան ու հարսանյաց ծեսերի նման, ընդունված է համարել անցման ծես, որն ապահովում է մարդու` մի վիճակից մյուսն անցումը: Սովորաբար այս արարողությունները բաժանվում են նախածիսական, բուն ծիսական և հետծիսական կամ
վերականգնման փուլերի: Թաղման ծեսի դեպքում առաջին փուլի ժամանակ կատարվում են այն ծեսերը, որոնք օգնում են մահացողի հոգու ավանդմանը: Եթե հանգուցյալը հավատացյալ է, ապա հոգևորական են կանչում, որը հաղորդություն է տալիս: Ներկայում ամատարած գործում է դիահերձման պրակտիկան:
Բուն ծեսն սկսվում է այն ժամանակ, երբ այն հանրային է դառնում: Հանգուցյալի ընտանիք այցելում են հարազատներն ու ծանոթները:
Ընդունված է եղել մահացածին դնել դեմքով դեպի արևելք (ավանդաբար այդպես են տեղադրվում նաև բոլոր գերեզմանաքարերը): Հանգուցյալին թաղել են մահվան հաջորդ օրը: Նախ
տանից տարել են եկեղեցի, որտեղ կատարվել է հոգու հանգստյան արարողություն, իսկ հետո՝ գերեզման: Ներկայում այդ սովորությունը վերականգնվում է քաղաքներում, բայց գյուղերում ամենուր հանգուցյալի դին գիշերը
մնում է տանը, դագաղում, գորգ փռած սեղանի վրա, չորս կողմը՝ վառվող մոմեր: Տան տարեց տղամարդիկ ու հարազատները ողջ գիշեր նստում են դիակի կողքին: Թաղում են սովորաբար կեսօրին: Դագաղը սեղանից
վերցնում են տղամարդիկ, ցանկալի է՝ զավակներն ու թոռները, նրանց
բացակայության դեպքում՝ ամենահարազատ տղամարդիկ և ուսերին դրած դուրս հանում: Դագաղի տեղը մի քար են դնում, «որպեսզի հանգուցյալի հիշատակը տանը ամուր մնա»: Տանից դուրս բերելիս դագաղը հանգուցյալի ոտքերի կողմից երեք անգամ ոչ ամուր խփում են դռանը, «որպեսզի այդ տանը ուրիշ մահեր չլինեն», իսկ դուրս
բերելուց անմիջապես հետո բակում երեք անգամ պտտում են այն:
Թաղմանը մասնակցում են
հարազատներ, հարևաններ,
ծանոթներ և դին ուղեկցում են գերեզմանատուն: Գյուղերում ծննդկան մայրերը երեխայի հետ տան ներսում ոտքի կանգնած սպասում են թաղման թափորի հեռանալուն` ըստ հավատալիքի որպեսզի պաշտպանվեն հիվանդություններից:
Թաղման մասնակիցները դագաղը փոսի մեջ իջեցնելուց հետո մի բուռ հող են գցում փոսի մեջ: Նույն ընտանիքի անդամները թաղվում են միմյանց մոտ՝ գերեզմանատներում
կազմելով տոհմական թաղամասեր:
Թաղումից հետո մասնակիցները վերադառնում են հանգուցյալի տուն՝ հացկերույթի: Հենց սրանով սկսվում են հետթաղումնային ծեսերը:
Հետթաղումնային շրջանը
հիմնականում ներկայացվում է հիշատակի ծեսերով: Թաղման հաջորդ օրը, որն անվանում են էքնահող, ինքնահող կամ այգուց,
հանգուցյալին այցելում են կանայք՝ ընտանիքի անդամները և մոտ հարազատները: Նրանք ողբում են գերեզմանին և վերադառնում հանգուցյալի տուն` հացկերույթի:
Որոշ վայրերում մահվանից 7 օր հետո այցելում են գերեզման ու խունկ ծխում: Նույնը կատարում են մահվանից 40 օր անց և մահվան տարելիցին: Ըստ ժողովրդական հավատալիքների՝ մահացածի հոգին 40 օր մնում է երկրում, որից հետո միայն լքում այս աշխարհը:
Հանգուցյալներին այցելության հատուկ ծիսական օրերն են՝
Զատիկին հաջորդող երկուշաբթին և Սրբխեչին՝ սեպտեմբերի 14-ին առավել մոտ կիրակին: Գերեզմանների շուրջ հարազատների կողմից պատնեշ է շարվում։ Գերեզմանաթմբերի վրա երբեմն տեղադրվում են հորիզոնական (մահացածի անձնական տվյալներով) և ուղղահայաց տապանաքարեր: Ժամանակակից տապանաքարերի հատուկ խումբ են կազմում խաչքարերը, արձանները և այլն։ |
Մինչ օրս թաղման հետ կապված արարողությունների մեծ մասը կատարվում է: Վերադարձել է խորհրդային տարիներին արգելված եկեղեցական կարգը, մյուս կողմից շարունակվում են ժողովրդական սովորույթները: Չափազանց կենսունակ են թաղման արարողակարգի, հանգուցյալի հոգու հանգստության հետ
կապված արարողությունները` հոգեհանգիստ, հոգեհաց, էքնահող, յոթ, քառասունք, տարելից, ինչպես նաև Զատիկի ու Սրբխեչի հետ կապված մեռելոցներ: Պարբերաբար կատարվում է գերեզմանօրհնեք:
Բոլոր ծեսերը մարդաշատ են, երբեմն՝ համահամայնքային: |
|
39. |
Ասորիների Նոր տարվա տոնակատարությունը |
ժողովրդական տոն |
Տարրը տարածված է ՀՀ ասորական համայնքներում: |
Տարրի կրողը ՀՀ ասորիների համայնքն է: |
Շումերա-բաբելոնական դիցաբանությունն ասում է, որ մեր թվագրությունից առաջ, երբ Եփրատն ու Տիգրիսը դուրս էին գալիս իրենց ափերից՝
ողողելով ամբողջ
Միջագետքը, ամենակարող աստված Մարդուկը, որն իրեն հավասարը չուներ աստվածների մեջ, կռվի է ելնում ծովերի և ջրերի աստվածուհի Թիամատի դեմ և հաղթում նրան: Աշուրբանիպալի գրադարանի կավե թերթիկներից մեկում պատմվում է այդ մասին: Երբ գետերը հանդարտվում էին, սկսվում էին տոնակատարությունները: Տասներեք օրով թագավորը վայր էր դնում իր մականը: Այդ օրերին չէին գործում դատարանները, հայտարարվում էին բարեգործությունները: Ժողովուրդը երգում էր, պարում` փառաբանելով ամենակարող Մարդուկ աստծուն: Տոնի ընթացքում տեղի են ունեցել նաև ժողովրդական թատերական ներկայացումներ,
որոնց վերջին օրը
թագավորին փոխարինել է ծաղրածուն, որն էլ իբրև թե կառավարել է
երկիրը: Ծաղրածուի
«գահակալության»
շրջանն անվանել են
հիմարի օր: Այդ օրը
համընկել է ապրիլի 1-ին, որտեղից էլ առաջացել
է ծիծաղի օրը: (Գ. Դավիդովա, Հայաստանի
ասորիների տոները
«Խա բը-Նիսանե (Ապրիլի մեկ)», էջ 170-182: |
Ասորիները, 2500 տարի առաջ կորցնելով իրենց պետականությունը գոյատևել են բանավոր խոսքի և էթնիկ մշակույթի շնորհիվ: Դրա վկայությունն է Նոր տարվա տոնակատարությունը, որը 6765 տարվա պատմություն ունի, և, որը
աշխարհի ասորիները տոնում են ապրիլի մեկին: Կոչվում է «խաբ նիսան»: Ըստ լեգենդի՝ Թամուզի և Իշտարի գեղեցիկ սիրո երջանկությունից երկրի երեսին ամեն ինչ ծաղկում է, պայծառանում: Տոնի 5-րդ օրը տոնակատարության մասնակիցները բերում են սայլնավը, որի անունով միչև օրս էլ կոչվում է տոնը` Կառնավալ: Այն նշանավորում է հին տարվա ավարտը և նորի սկիզբը: Տոնակատարությունն ավարտվում է նրանց հարսանիքով` ապրիլի 1-ին, որը համընկնում է ասորական Նոր տարվան: Այն նշանավորում է հին տարվա ավարտը և նորի՝ սկիզբը:
Այդ տոնակատարությունը ասորիները նշում են համագյուղացիական մատաղով, որը բաժանվում է բոլոր ընտանիքներին հավասարապես, և, որը ամենակարևոր արարողակարգն է: Այնուհետև տոնը շարունակվում է երգ ու պարով։ Հատկանշական է
«Շեյխանա» պարը, որին մասնակցում է ամբողջ ժողովուրդը և կարող է տևել մինչև երկու ժամ: Նոր տարվա տոնակատարությունն իր դրսևորումներով հանդերձ խտացնում է Միջագետքի հնագույն մշակույթը: Նման տոներն ասորիների
համախմբման և ազգային
ինքնության պահպանման երաշխիք են: |
Դվինի ասորիները Արևելյան Հայաստան են ներգաղթել Իրանի Ուրմիա նահանգի Մույշավա, Սուպուրգուն, Նազի, Գույթափա, Արմուտաղաջ ասորաբնակ գյուղերից: Ասորիներն առաջիններից էին, որ ընդունել են քրիստոնեությունը, բայց մինչև այսօր պահպանում են հեթանոսական այս տոնը: Տոնին ամեն ասորի իր պարտքն է համարում լինել ծննդավայրում, նշել այդ օրը, մասնակցել համայնքի միջոցառումներին, որոնք բազմաբնույթ են` համերգներ, խնջույքներ, այցելություններ հարազատների շիրիմներին: Նման տոները նպաստում են նաև ասորերենի պահպանմանը և հասարակության մեջ բարքերի ու սովորույթների արժևորմանը: |
|
40. |
Դուդուկը և
դրա
երաժշտությունը
գարանագործություն |
ավանդական
երաժշտական
մշակույթ, կատարողական
արվեստ, նվաները, ինքնուս
նվագածուները: |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում և մայրաքաղաք
Երևանում։
մասին բազմաթիվ
վկայություններ կան հայ պատմիչների
աշխատու-թյուններում
(Ագաթանգեղոս,
Մովսես Խորենացի,
Փավստոս Բուզանդ,
Եղիշե, Սեբեոս,
Մովսես Կաղանկատ-
վացի, Թովմա և Անանուն Արծրունի, Գրիգոր
Նարեկացի,
Ստեփանոս
Տարոնացի, |
Տարրի կրողները նվագարանագործ
վարպետներն
են, երաժիշտ-փողային նվագարանների խմբին՝
գլանաձև հոբոյների ընտանիքին։
Բաղկացած է իրանից և կրկնակի
լեզվակավոր մունդշտուկից։ Իրանը գլանաձև, բաց փող է։ Այն
Հայաստանում առավելապես պատրաստվում է ծիրանենու փայտից
(այստեղից էլ՝ ծիրանափող
անվանումը), թեև հանդիպում են նաև վայրի տանձենուց պատրաստված
փողեր ևս։ Իրանի գլխիկի ուռուցիկ
մասում ամրանում է եղեգնյա մունդշտուկը, որի լարվածքը
կարգավորելու նպատակով՝ միջին |
Դուդուկը Հայաստանում հայտնի է հնագույն ժամանակներից։ Դուդուկի և դրա նախատիպերի
մասնագիտական արվեստի (Մ. Մարգարյան, Վ. Հովսեփյան, Լ. Մադոյան, Մ. Մալխասյան, Ջ. Գասպարյան, Գ. Դաբաղյան, Ա. Բախտիկյան, Գ. Մինասով և այլք)։
Դուդուկի դասարաններ են
գործում Հայաստանի բոլոր երաժշտական դպրոցներում, ուսումնարաններում, Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայում և Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական
մանկավարժական
Արիստակես
Լաստիվերցի և այլք),
միջնադարյան
մանրանկարներում,
ինչպես նաև տապանաքարերի պատկերաքանդակներում։
Այստեղ պատկերված
են մենակատար
երաժիշտներ և փողային, լարային ու հարկանային նվագածուների նվագախմբեր։ Ավելի ուշ՝
նվագարանի մասին
տվյալներ են հրատարակել նաև երաժշտագետ Ա. Քոչարյանը, Սրբ. Լիսիցյանը, Կ. Խուդաբաշյանը, Ս. Հովհաննիսյանը, Հ. Պիկիչյանը, Ա. Մուրադյանը և այլք։ 19-21-րդ դդ. դաշտային ազգագրական գրառումների և ձայնագրված նվագների հիման վրա կարելի է փաստել, որ դուդուկը ժողովրդական ժամանցի, տոնախմբությունների,
ծիսական տարբեր
արարողությունների
ժամանակ հնչող
ամենատարածված
նվագարաններից է։
Մինչև 1915 թ. դուդուկը հնչում էր Արևմտյան
Հայաստանի գրեթե
բոլոր գավառներում։
1950-ական թվականներից՝ տարածված է Արևելյան Հայաստանի մարզերում: ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի Ա. Քոչարյանի անվան ձայնադարանում ու Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայի երաժշտական ֆոլկլորագիտության ամբիոնի ձայնադարանում և հրատարակած մատենաշարերում կարելի է
գտնել այս նվագարանով հնչող բազմաթիվ նվագներ և նոտագրված մեղեդիներ: |
Դուդուկը Հայաստանի տարբեր գավառներում հայտնի է եղել փող, նայ, նեյ, ղավալ, գլանափող, ծիրանափող անվանումներով։ Պատկանում է
մունդշտուկավոր երկլեզվակ փայտե մասում խաղողի որթի ճկվող մասից պատրաստված ձվաձև օղակ է հագցվում։ Մունդշտուկի լեզվակները պահպանելու համար նմանատիպ մի օղակ են դնում նաև բերանի մասում, որը պտկալ է կոչվում։ Փողի երեսին
բացվում է յոթ կամ ութ ձայնանցք, իսկ հակառակ կողմում՝ մեկը (1-ին և 2-րդ ձայնանցքերի միջին դիրքի
ուղղությամբ)։ Հնչյունաշարը դիատոնիկ է։ Ձայնանցքերը կիսով կամ քառորդով փակելու շնորհիվ վարպետ կատարողները կարող են ստանալ նաև քրոմատիկ հնչյունաշար։ Թեև նվագարանն օբերտոններ չունի սակայն վարպետ կատարողները կարողանում են պլիկատուրային
հնարքների միջոցով ևս 2 հավելյալ հնչյուն ստանալ վերին ռեգիստրում։ Դուդուկն ունի փափուկ, թավշյա տեմբր։ Տեխնիկական լայն
հնարավորությունների շնորհիվ հնարավոր է կատարել տարբեր
ոճերի ու ժանրերի մեղեդիներ, բարդ, իմպրովիզացիոն նվագներ ու մուղամներ, թախծոտ մեղեդիներ և ուրախ պարեղանակներ։
Անսամբլային նվագարան է,
հիմնականում հնչում է 2-րդ դուդուկի՝ դամի և հարվածային նվագարանի` դհոլի կամ դափի հետ միասին։ Ժողովրդական վարպետների պատրաստած տարբեր չափերի դուդուկների բազմաթիվ օրինակներ են
պահվում Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիր, Հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային և Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի, Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարաններում, ինչպես նաև ՀՀ տարբեր մարզերի երկրագիտական թանգարաններում։ |
Դուդուկի պատրաստման և կատարողական ավանդույթը հայկական մշակույթում երբեք չի ընդհատվել և աստիճանաբար զարգանալով՝ ժողովրդականից վերաճել է համալսարանում։ Ամենատարածված ժողովրդական նվագարաններից է, որը ջերմ
ընդունելություն է գտել աշխարհի տարբեր ծայրերում։ Հայ դուդուկահար վարպետների դպրոցներում ուսանում են տարբեր ազգերի երաժիշտներ։
Նվագարանը պարբերաբար
հնչում է թե՛ ժողովրդական
տոների, ծեսերի ու ժամանցի ընթացքում, թե՛ դասական, էստրադային ու ջազային համերգների երկացանկերում։
Նվագարանի համար հատուկ ստեղծագործություններ են գրել տարբեր ոճերում ստեղծագործող
կոմպոզիտորներ (Ա. Տերտերյան, Վ. Շարաֆյան, Ռ. Ալթունյան, Յու.
Գևորգյան, Ա. Ոսկանյան, Ա. Սաթյան և այլք)։ Դուդուկը հնչում է հոլիվուդյան հանրահայտ կինոնկարներում՝ «Քրիստոսի վերջին փորձությունը», «Սպարտակ», «Կալիգուլա», «Գլադիատոր», «Եվգենի Օնեգին»։ Նվագարանը հաճախ հնչում է փողային եռյակում (դուդուկ, դամ, դհոլ) և ժողովրդական գործիքների խմբերում։ |
|
41. |
«Քանոն»
երաժշտական
նվագարանը |
ավանդական
երաժշտական
մշակույթ, կատարողական
արվեստ, նվագարա-նագործություն |
Տարրը տարածված է ՀՀ բոլոր 10
մարզերում և
մայրաքաղաք
Երևանում։ |
Տարրի կրողները նվագարանագործ
վարպետներն
են, երաժիշտները, ինքնուս
նվագածուները: |
Քանոնը հայկական
մշակույթում հայտնի է
միջնադարից։
Նվագարանի և դրա
նախատիպերի մասին
վկայություններ կան
Հովհաննես
Դրասխանակերտցու
(10-րդ դար) և Հակոբ
Ղրիմեցու, Թամբուրի
Հարությունի (18-րդ
դար) աշխատությունում, միջնադարյան
մանրանկարներում,
ինչպես նաև տապանաքարերի 16-18-րդ դդ. պատկերաքանդակներում։ Այստեղ պատկերված են և՛
մենակատար երաժիշտներ, և՛ փողային, լարային ու հարկանային վագածուների նվագախմբեր։
Քանոնին անդրադարձել են արվեստաբան Գարեգին
Լևոնյանը, քանոնահար կոմպոզիտոր Խաչատուր Ավետիսյանը և այլք։
Նվագարանը հնչել է
աշուղների կատարմամբ, սազանդարների
անսամբլներում և
ժողովրդական գործիքների
նվագախմբերում։ |
Քանոնը պատկանում է բազմալար, անկոթ, կսմիթային նվագարանների ընտանիքին։ Նվագարանի իրանը սեղանաձև, հարթ արկղիկի է նման, որի ձախ կողը թեք կտրվածք ունի,
իսկ աջը՝ ուղղահայաց։ Իրանի մակերեսի 2/3-ը փայտից է պատրաստված, իսկ 1/3-ը՝ թաղանթից։ Դեկայի փայտյա մասի վրա բացված է երեք արձագանքատու ձայնանցք։ Լարերը հորիզոնական դիրքով ձգվում են դեկայի ամբողջ մակերեսով, անցնում թաղանթին վերից վար ձգվող փայտե խառակի վրայով և կապվում աջ մասի ուղղահայաց կողին։ Սեղանաձև իրանի ձախ կողմում ամրացվում են լարերը ձգող ականջները և ձայնի բարձրությունը կարգավորող մետաղե բռնակները։ Նվագարանն ունի երեք ու կես օկտավա ձայնածավալ։
Լարվածքը դիատոնիկ է։
Նվագարանը լարում են մետաղե բանալիով։ Յուրաքանչյուր հնչյուն արտաբերվում է եռալար փնջի միջոցով։ Նվագում են նստած վիճակում՝ քանոնը դնելով ծնկներին, ցուցամատերին ամրացվող մատնոցների ու մզրակների միջոցով։ Նվագարանն ունի տեխնիկական ու
կատարողական լայն
հնարավորություններ, որի շնորհիվ կարելի է նվագել տարբեր ժանրերի ու
բարդության ժողովրդական, դասական ու ժամանակակից մեղեդիներ։ Քանոնը մենակատարային և
անսամբլային նվագարան է։ Քանոնի կատարմամբ յուրահատուկ են հնչում
տրեմոլոն, ակորդները, արպեջիոներն ու գլիսանդոն։ Մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Հայաստանում քանոն առավելապես տղամարդիկ էին նվագում, իսկ մեր ժամանակներում՝ հիմնականում կանայք։ Ժողովրդական վարպետների պատրաստած 19-21-րդ դդ. քանոնների բազմաթիվ օրինակներ են պահվում Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիր, Հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային և Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի
թանգարաններում։ |
Նվագարանի պատրաստման և կատարողական ավանդույթը Հայաստանում աստիճանաբար զարգանալով՝ ժողովրդապրոֆեսիոնալից վերաճել է պրոֆեսիոնալ
արվեստի։ Քանոնի դասարաններ կան հանրապետության բոլոր
երաժշտական դպրոցներում, ուսումնարաններում, Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայում և Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանում։
Բացի ժողովրդական երգերից ու նվագներից՝ մեր օրերում քանոնի համար հատուկ պիեսներ ու կոնցերտներ են ստեղծում հայ կոմպոզիտորները։ Խորհրդային Հայաստանում քանոնի կատարողական դպրոցի հիմնադիրը կոմպոզիտոր Խաչատուր Ավետիսյանն էր։ Նա վերափոխեց ու զարգացրեց քանոնի կառուցվածքային, կատարողական և դասավանդման ավանդույթները։ Կոմպոզիտորի և նրա սաների շնորհիվ Արևելյան Հայաստանում
ձևավորված քանոնի կատարողական դպրոցն զգալիորեն տարբերվեց արևելյան երկրներում
տարածված ավանդույթներից։
Ներկայի նվագարանագործ
վարպետները (Հակոբ Երիցյան, Շահեն Երիցյան, Ալբերտ Զաքարյան և այլք) ևս ստեղծեցին քանոնի նորացված և կատարելագործված տարբերակներ, մեծ, միջին և փոքր չափերի նվագարաններ։ |
|
42. |
Մուսա լեռան տոնակա-տարությունը |
ժողովրդական տոնակա-տարություն |
Տարրը տարածված է ՀՀ Արմավիրի մարզի Մուսալեռ hամայնքում: |
Տարրի կրողները հիմնականում ՀՀ Արմավիրի մարզի Մուսալեռ, Երևանի, ՀՀ Սյունիքի մարզի Կապան, ՀՀ Լոռու մարզի Վանաձոր, ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի համայնքների և Լիբանանի Այնճար ավանից
հայրենադարձ
մուսալեռցիներն են: |
Տոնակատարությունն ունի մի քանի անվանումներ` Մուսալեռի օր, Սուրբ Խաչի օր, Մուսալեռի հաղթանակի օր, Մուսալեռցիների տոն: Մուսալեռան ինքնապաշտպանական մարտերն սկսվել են 1915 թ. օգոստոսի 7-ին։ 1915 թ. հուլիսի 30-ի թուրքական կառավարության նամակում նշվել են Սվեդիայի հայերի տեղահանման
մանրամասները։
Սվեդիայի Մուսա
լեռան շուրջ գտնվող
վեց գյուղերի (Վագֆ,
Քեբուսիե, Խդրբեկ,
Հաջի Հաբիբլի, Յողոն
Օլուք, Բիթիաս)
բնակիչները Աբրահամ
Տեր Գալուստյանի և
վերապատվելի
Տիգրան Անդրեասյանի
առաջնորդությամբ
շարժվում են դեպի
Մուսա լեռան բարձունքները։ Տեղի է
ունենում չորս
ճակատամարտ, որին
մասնակցում են լեռ
բարձրացած մոտ 5000
հայեր։ Սեպտեմբերի
10-12-ին Գիշեն
հածանավի Մուսա
լեռան ափերին մոտ
գտնվելն օգնում է
լեռան բարձունքին
պաշտպանվող հայ
ժողովրդին։ Ֆրանսիացի փոխծովակալ Լուի Դարդիշ Դե Ֆյունեի հրամանատարությամբ
Դեզեքս, Ֆոդր, Դեսթրեյ, Ամրալ Շայնե նավերով հայերը փոխադրվում են Պորտ Սայիդ՝ Եգիպտոս։
Այնտեղ մնում են մինչև 1919 թ., այնուհետև
վերադառնում են նորից Սվեդիայի հայկական գյուղերը, որոնք վերջնականապես լքում են 1939 թ.։ Մուսա լեռան
հերոսամարտին
անդրադարձեր են եղել
պատմական երկերում, իսկ ամենահայտնին՝
Ֆ. Վերֆելի «Մուսա
լեռան 40 օրը» վեպն է։
Հերոսամարտին անդրադարձել են Վ. Շեմասյանը` «Հայկական
Մուսադաղը. սոցիալ-
տնտեսական և մշակութային պատմություն,
1919-1939 թթ.» անգլերեն գրքում, Ս. Շերբեթճյանը`
«Պատմություն Սուետիահայերու», Թ. Հաբեշյանը` «Մուսա-Տաղի
պապենական արձագանքներ», Հ. Թորոսյանը` «Դրուագներ
Մուսա լեռան
կեանքէն» գրքերում,
իսկ Հայաստանում
Մուսա լեռան տոնակատարությանն անդրադարձել է Մովսես ավագ քահանա Ղազարյանը «Հայրենաբնակ մուսալեռցիների ներկայացուցչական կենտրոնական հանձնաժողովի գործունեությունը»
գրքում։ |
Մուսա լեռան տոնակատարությունն առաջին անգամ նշվել է 1916 թ. Պորտ Սայիդի Հայ բարեգործական Ընդհանուր Միության Սիսուան վարժարանում, որի ընթացքում հիշատակվել են ինքնապաշտպանական մարտերի ընթացքում ընկած 18 զոհերը և մարտի հաղթանակը։ Հետագայում, տոնի ընթացքում Հայաստանում և արտերկրում պատրաստվող հարիսան համարվում է 18 զոհերի հոգու հանգստության մատաղ։ Տոնի գլխավոր խորհրդանիշը Մուսալեռան հերոսամարտը հավերժացնող հուշարձաններն են։ Առաջին հուշարձանը կառուցվել է Մուսալեռան Դամլաճըք բարձունքի վրա և
խորհրդանշում է ֆրանսիական նավերի միջոցով իրականացված
փրկությունը։ 1976 թ. Հայաստանի Մուսալեռ համայնքում, բլրի վրա
կառուցվեց տուֆակերտ հուշարձան-թանգարանը` ճարտարապետ
Ռաֆայել Իսրայելյան։ 1995 թ. Լիբանանի Այնճար համայնքում կառուցվեց հերոսամարտը
հավերժացնող երրորդ հուշարձանը`
ճարտարապետ Ռոմիկ Ջուլհակյան։
ՀՀ Մուսա լեռան հերոսամարտի հուշարձանն արծվի տեսք ունի, որը հսկում է Մուսալեռի բարձունքը, իսկ ճակատային մասում պատկերված է Կիլիկիայի Մուսա լեռան տարածքում կառուցված հուշարձանի փորագրությունը։ Թանգարանը բաղկացած է երկու հատվածից, որոնցից առաջինը հերոսամարտի
մասին պատմող ցուցադրություն ունի, իսկ երկրորդը գտնվում է
հուշարձանից 50 մետր վերև, ուր հիմնականում ցուցադրվում են 19-րդ դարի Կիլիկիայի մուսալեռցիների կենցաղն ու սովորույթները, տարազն ու տնտեսական զբաղմունքները:
Թանգարանի դիմաց գտնվում է «հերիսատունը», որը կառուցվել է հարիսա պատրաստելու և բաժանելու համար։ 1960-1970 թթ. մի խումբ մուսալեռցիների խնդրանքով Գինևետ
գյուղը վերանվանվել է Մուսալեռ։
Սկզբնական շրջանում տոնակատարությունը կազմակերպվում էր
գյուղամերձ այգիներում: 1978 թ. հուշարձանի բացումից հետո այն ավանդաբար կազմակերպվում է հուշարձանամերձ տարածքում: Տոնը կազմակերպում է բացառապես Մուսալեռ հայրենակցական միությունը, մասնակցում են ոչ միայն մուսալեռցիներ, այլև ՀՀ տարբեր համայնքների բնակիչներ: Տոնը 2 օր է տևում: Այն նշում են նաև արտերկրում
բնակվող մուսալեռցիները
(Եգիպտոս, Լիբանան, Թուրքիա, Ֆրանսիա, ԱՄՆ, Կանադա, Ավստրալիա): |
Մուսա լեռան տոնակատարությունն սկսվում է Սուրբ Խաչի կիրակի օրվան նախորդող շաբաթ օրը, երբ կաթսաները լցվում են հաճարով ու մսով և դրվում կրակին: Այդ նպատակով Մուսալեռ հայրենակցական միությունն աշխատանքային խումբ է ձևավորում։ Մուսալեռան հարիսան պատրաստում են միայն տղամարդիկ, որի ընթացքում ազգային ազատագրական բնույթի երգեր են երգում, հատկապես մուսալեռցիների
,Հելե հելե հելե նիննոե երգը, որը նաև ընդունված է համարել մուսալեռան հարիսայի պատրաստման երգ։ Այս երգը կոմպոզիտոր Բարսեղ Կանաչյանը ներկայացրել է որպես սվեդիահայերի երգ, սակայն այն կատարում և
իրենցն են համարում նաև քեսաբցիները։ Այդ արարողությունից
բացի մեծ խարույկ է վառվում, որի շուրջ սկսում են պարել և «դահոլ
զուռնա» զարկել «գոս» կոչվող հարվածային գործիքով, որը հնչել
է նաև Մուսա լեռան գագաթին՝ հերոսամարտերի օրերին: Շաբաթ երեկո ողջ գիշեր երգ ու երաժշտություն է հնչում, պարում են մուսալեռցիների «Չալմը դանկը» դանակներով պարը: Տարածված է նաև մուսալեռան շուրջպարը։
Ինչպես Պորտ Սայիդում և Այնճարի առաջին տարիներին, այստեղ ևս տոնակատարության ընթացքում վրաններ են խփում Մուսալեռան հուշարձանի շուրջը և
գիշերում։ Հաջորդ առավոտյան հարիսան օրհնելուց հետո, լցնում
են ամանները և բաժանում։ Այն ընտանիքները, որոնք տանը հարիսա են եփած լինում, օրհնված հարիսայից տանում են տուն և լցնում իրենց պատրաստած հարիսայի մեջ։ 2005 թ. սկսած Հայաստանի մուսալեռցիները ամեն տարի մի կաթսա հարիսա ավել են եփում ի հիշատակ Հայոց ցեղասպանության 100 ամյակի։ 2015 թ. մատուցվող հարիսայի կաթսաների թիվը 100 էր։ |
|
43. |
Կուրկուտ ծիսական ուտեստի ավանդույթը Կապանում |
ժողովրդական կենսապահովման մշակույթ |
Տարրը տարածված է ՀՀ Սյունիքի մարզի Կապան համայնքում: |
Տարրի կրողը ՀՀ Սյունիքի մարզի Կապան համայնքն է: |
Հայկական խոհանոցն իր առանձնահատ-կություններն ունի, որոնք պայմանավորված են պատմական, աշխարհագրական, կլիմայական գործոններով։ Կապան համայնքում կուրկուտ պատրաստելու ավանդույթը հայտնի է դեռ համայնքի մեծերի վկայություններից: Նրանք նկարագրում են կուրկուտի պատրաստման առանձնահատ-կությունները և հավատալիքները` նշելով որ կուրկուտ հիմնականում պատրաստում են Նոր տարուն։ Եփելու ընթացքում կուրկուտը չեն խառնում՝ հավատալով, որ այդպես խուսափում են խռովություններից և խառնակչություններից:
Կուրկուտ պատրաստել
են նաև ծննդյան
տոնին, հարսանիքին
ու մեռելահացին: Այն
համարվում է նաև
եկեղեցական Խաչվերաց տոնի ուտեստ:
Կուրկուտը կենսապահովման նյութական
մշակույթի տարրերից
է: Ցորենի, գարու ամբողջական կամ աղացած կուրկուտի ճաշատեսակների մասին
հնագույն փաստերը
վերաբերում են հայ
ժողովրդի պատմության վաղագույն շրջաններին: Հին Հայաստանում ընդունված սննդակարգի՝ մասնավորապես ցորենի, գարու գործունեության
վերաբերյալ անգնահատելի նյութ են տվել Կարմիր բլուրի պեղումները:
Պեղումների ժամանակ
հայտնաբերվել են ծավալուն շտեմարաններ, հացահատիկով լեցուն կարաս-կճուճներ: |
Հայկական ուտեստների համակարգում հատիկավորները մեծ կիրառություն ունեն, որոնցից է նաև կուրկուտը: Ըստ Հ. Աճառյանի «Հայերենի արմատական բառարանի» կուրկուտ նշանակում է «թեփը հանած և կոտրտած ցորեն»: Հայերենի բարբառներում վերոնշյալ բառը լայնորեն գործածվում է կուրկուտ, կորկոտ, կօրգոդ, գօրգօդ, կուրկօտ, գօրգէդ, գույգօդ և այլ ձևերով: Ըստ Ստ. Մալխասյանի Հայերենի բացատրական բառարանի՝ բառն ունի «ծեծած կամ թեփը հանած ցորեն կամ գարի», «կճուճի մեջ ձավարով և մսով եփած թանձր կերակուր» և այլ իմաստներ: Կուրկուտն ավանդական սննդամթերք է, որից պատրաստում են խաշիլ, ապուր, շիլա, տոլմա և այլ ճաշատեսակներ: Կուրկուտ պատրաստելու համար ցորենը նախապես աղում են երկանքով (երկու տաշած քարից պատրաստված հարմարանքով) կամ էլ ծեծում են սանդով:
Կապանի տարածաշրջանին բնորոշ է տավարի մսով պատրաստված կուրկուտը: Տոներին մինչև 80 հոգու
համար կուրկուտ պատրաստելիս վերցնում են մոտ 8 կգ ցորեն, 16 կգ տավարի միս, 4,5 կգ կարագ և այդ ամենը շերտերով դնում են 40 կգ տարողությամբ կաթսայում, ջուր են լցնում այնքան, որ ցորենը ծածկվի:
Կապանում այն հիմնականում
պատրաստում են աղյուսով
կառուցված թոնիրում։ Երեկոյան դնում են մարմանդ կրակին, իսկ առավոտյան վայելում աստվածային կուրկուտը։ |
Կուրկուտի պատրաստման հմտությունները և գիտելիքները փոխանցվում են սերնդեսերունդ: Ներկայում Կապան համայնքում կուրկուտ պատրաստում են հիմնականում մեռելահացին։ Ավանդույթը վերականգնելու համար 2019 թ. նոյեմբերին Կապան համայնքում առաջին անգամ կազմակերպվեց Կուրկուտի փառատոն: Տեղական խոհանոցի ամենահետաքրքիր ուտեստի փառատոնը յուրահատուկ ձևով ներկայացրեց Կապան համայնքի ավանդական ճաշատեսակը։ Փառատոնի նպատակն էր ապահովել այս ավանդական ուտեստի պահպանումն ու պատրաստման ավանդույթի տարածումը։ Կուրկուտ եփելու նախապատրաստական աշխատանքներին մասնակցում են նաև կանայք, իսկ պատրաստման բուն ընթացքը կատարում են տղամարդիկ: |
|
44. |
Արքայանարնջի և
թզի չրերի
պատրաստման
ավանդույթը
Մեղրիում |
ժողովրդական
կենսապահովման մշակույթ, մրգերի վերամշակում |
Տարրը տարածված է ՀՀ Սյունիքի մարզի Մեղրի
համայնքում: |
Տարրի կրողը
ՀՀ Սյունիքի
մարզի Մեղրի
համայնքն է: |
Մեղրի համայնքի
աշխարհագրական
դիրքը, բնակլիմայական պայմանները նպաստել են համայնքում չրերի պատրաստման ավանդույթի ձևավոմանը: Դեռ 19-20-րդ դդ. մեղրեցու կենցաղի մի մասն է կազմել
մրգերի չորացումը և
սերնդեսերունդ
փոխանցվել՝ ձևավորելով կենսապահովման մշակույթի յուրահատուկ ճյուղ: Չրերի պատրաստումը
կատարվել է բացարձակապես արևային եղանակով՝ ծղոտի, եղեգի սեղանների վրա, որոնք մեղրեցու բառապաշարում
հայտնի են «չաթան»
անվանմամբ: Մրգերի
չորացման ընթացքում
պահպանվել են դրանց
օգտակար հատկությունները` կլանելով արևի համն ու բույրը: Մեղրեցու կենցաղին հոգեհարազատ
չրագործությունը
ժամանակի ընթացքում
կատարելագործվել է: |
Չրերը հիմնականում պատրաստում են ամռանը և աշնանը: Ամռանը պատրաստում են թզից, թթից, ծիրանից, սալորից, խնձորից,
տանձից և դեղձից, իսկ աշնանը՝ արքայանարնջից և խաղողից:
Մեղրիի չրերից իրենց պատրաստման տեխնոլոգիայով և համային հատկանիշներով հատկապես առանձնանում են արքայանարնջի և թզի չրերը։ Մրգերը լվացվում են, հարկ եղած դեպքում կեղևազրկվում և
ծղոտե կողովների մեջ
դասավորվելուց հետո անցնում վերամշակման փուլ՝ առանց քիմիական միջոցների, ապա դրվում են ծղոտե սեղաններին կամ շարվում կախաններին: Եղանակային պայմաններից կախված՝ երկու շաբաթից մինչև մեկ ամիս ժամանակահատվածում միրգը չորանում է: Արևի երկարատև ազդեցությունը և լեռներից անդրադարձող ջերմությունը
հնարավորություն են ստեղծում կարճ ժամանակում չորացնելու մրգերը:
Արքայանարնջի չրերը որոշ ժամանակ էլ պահվում են ստվերոտ հատվածում, որի ընթացքում մրգից շաքարի փոշի է արտազատվում: Չորանալուց հետո պատրաստի միրգն անցնում է փաթեթավորման և պահեստավորման փուլ: Տեսակավորված և փաթեթավորված չրերը
ճիշտ պահելու դեպքում կարելի է օգտագործել անգամ մեկ տարի անց:
Չրերից պատրաստում են նաև անուշեղեններ՝ ալանիներ և քաղցր սուջուխներ: Մեղրի համայնքում գնալով մեծանում է չորանոցների թիվը. հատկապես աշնանը, երբ մեղրեցիների պատշգամբները զարդարվում են արքայանարնջի «շղարշե» վարագույրներով: |
Մեղրիի չիրն ավանդական եղանակով պատրաստվող, մրգի համային և որակական հատկանիշները խտացնող ու պահպանող մշակութային հմտության արդյունք է։ Կիրառման և հյուրասիրության մշակույթի բնորոշ տարր լինելուց բացի, ըստ ժողովրդական պատկերացումների, այն նաև բուժիչ և կազդուրող
հատկանիշներ ունի։ Պատրաստման հմտությունների ավանդույթը
փոխանցվում է սերնդեսերունդ:
Չիրը և անուշեղենը մեղրեցու առօրյա և տոնական սեղանի
զարդն են: Համի և որակի
գաղտնիքը չորացման ձևերի
հմտությունը և տեխնոլոգիան
պահպանելու մեջ է: Բացի կիրառականից, այն ունի նաև տնտեսական նշանակություն: Բարձրորակ արտադրանքը մրցունակ է արտաքին շուկաներում, քանի որ մեծ պահանջարկ կա սպառողների շրջանում: Ներկայում տեղական
մրգերի հետ մեկտեղ չորացնում են նաև ցիտրուսային մրգեր,
մասնավորապես, կիվի: Մեղրի համայնքի գրեթե բոլոր ընտանիքներն զբաղվում են չրագործությամբ: Վերջին տարիներին մեղրեցի չրագործները մասնակցել են միջազգային ցուցահանդեսների` ներկայացնելով իրենց արտադրանքն այլ
շուկաներում ևս: Համայնքի
առավել հայտնի չրագործներն են Հայկուշ Հովսեփյանը, Իշխան Ասլանյանը, Արթուր Հակոբյանը, Հարություն Խաչատրյանը և
Վանիկ Քարամյանը: |
|
45. |
Հայաստանի
սիրիահայ
համայնքի
ասեղնագործական
մշակույթը |
ավանդական
արհեստ,
դեկորատիվ-
կիրառական
արվեստի հետ
կապված
հմտություններ
և գիտելիքներ |
Տարրը
տարածված է
Երևան
քաղաքում: |
Տարրի կրողը
Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունից ՀՀ տեղափոխված
սիրիահայ կանանց
համայնքն է: |
Կիլիկիայի ասեղնագործական դպրոցը, որի կրողներն են
սիրիահայ կանայք,
ձևավորվել է Անիի
դպրոցի ավանդույթների հիման վրա։
Կիլիկիայում, սակայն,
առանձնանում են մի
քանի կենտրոններ,
որոնցից նշանավորներն են Մարաշը, Այնթապը, Ուրֆան։ Հայաստանում Մարաշի գաղտնակարով արված ասեղնագործության ամենահին օրինակները 18 դ. են, սակայն դրանց 14-15 դդ. թվագրվող օրինակներ պահպանվել են
Օքսֆորդի համալսարանի Էշմոլի թանգարանում։ Սիրիայում հայերը հաստատվել են վաղնջական ժամանակներից, սակայն Հալեպում հայկական մեծ համայնք ձևավորվեց 20 դ․ սկզբներին՝ Մեծ Եղեռնից հետո։ Այստեղ հաստատվեցին գերազանցապես կիլիկիահայերը Այնթապից, Մարաշից, Ուրֆայից և այլ քաղաքներից, որոնք իրենց հետ տեղափոխեցին նաև հայկական արհեստների գիտելիքներն ու հմտությունները, որի միջոցով կարողացան ոչ միայն ապրուստ ապահովել, այլև
ավանդույթը կենսունակ պահելով ստեղծել ասեղնագործության ու ժանյակի յուրօրինակ նմուշներ։
Հայ կանանց ու աղջիկների բարձրարժեք ու որակյալ ձեռագործը մեծապես օգնեց նրանց օտար միջավայրում պահպանել իրենց գոյությունը։ Դրան նպաստում էին միսիոներները, որոնք հումք էին տրամադրում տանն աշխատող հայ կանանց, ինչպես նաև արհեստանոցներ բացում որբանոցներում։ Հայ կանայք հաճախ միավորվում էին և աշխատում խմբովին։ Նրանց հմտությունները հետագայում մայրերից փոխանցվում էին զավակներին և թոռներին, ուսուցանվում էին ոչ միայն ընտանիքներում, այլև նորաստեղծ ստեղծագործական միություններում։ Ավելի ուշ, հայ կանանց մեծ աշխատանքի շնորհիվ, ասեղնագործության
ավանդույթների հիմքով նորաձևության արտադրություններ ստեղծվեցին Հալեպում։ |
Սիրիահայ կանայք տիրապետում են
ասեղնագործության և ժանյակի ավելի քան 15 տեսակի։ Ասեղնագործության մեջ հատկապես աչքի են ընկնում Այնթապի, Մարաշի, Ուրֆայի, Տիգրանակերտի, Քիլիսի,
Սվազի, Վանի, Մալաթիայի
կարերով, ինչպես նաև «Ստվերի գործ», «Կույրի գործ», «Թիթեղի
գործ» տեխնիկաներով արված աշխատանքները։ Ժանեկագործության
մեջ, բացի ավանդական ասեղնագործ ժանյակից, նրանք տիրապետում են
կեռասեղ-հելունի, փոքր մաքոքի, շյուղագործ և «Լասէ» տեխնիկաներին։ Սիրիահայ կանայք պահպանել ու զարգացրել են Կիլիկիայի ասեղնագործական դպրոցին հատուկ կարատեսակները՝ ստեղծելով նոր զարդահորինվածքներ ու արդի ժամանակներին համահունչ կենցաղային առարկաներ, դեկորատիվ աշխատանքներ։
«Այնթապի կարը» թելքաշի հատուկ տեսակ է, որն ասեղնագործում են կտորի թելերը հանելով գործվածքի լայնության և երկարության ուղղությամբ ու ստանալով ուզած ձևի ցանցվանդակներ: Այնթապի թելքաշն արվում է համրովի և գծային հարթակարերի հետ միասին: Ներկայում ասեղնագործում են ավելի հաստ կտորի վրա՝ պահպանելով սկզբունքը, իսկ նոր ոճն անվանում «Հարտընկար»: «Մարաշի կարը» գաղտնակար է, հայտնի նաև «հյուսված» կար անվամբ: Այս կարաձևում գործող թելն ուներ անցումների որոշակի կարգ՝ պարտադիր
ուղի․ ամենահասարակ զարդանկարը ձևավորելու համար գործող թելը չորս անգամ անցնում էր նույն գծով, ըստ որում, միայն առաջին և երկրորդ
շարքում էր կպչում կտորին, վերջին երկու շարքերը հյուսվում էին առաջինների վրա: «Մարաշի» ասեղնագործությունն արվում է ոլորված բարակ բամբակե թելերով, բամբակե և թավշյա կտորների վրա, բուսական ու երկրաչափական
զարդանախշերի կիրառմամբ։ Սեբաստիա-Սվազի կարատեսակը թարս կարն է․ գունավոր թելերով զարդանկարը կտորը ձևավորում է ոչ թե երեսից, այլ տակից, այն հաշվով, որ երեսին ստացվի ուզած նախշը:
«Քիլիսի կարը» վերադիր կարաձև է, երկու տարբեր գույնի կտորների համադրությամբ, որոնցից վերինը կտրտվում էր ըստ զարդանախշերի ու ամրացվում տակինի վրա այնպես, որ երևում էր այլ գույնի կտորը՝ ստեղծելով կտրովի զարդանկար:
«Ուրֆայի» ասեղնագործությունը հարթակար է, գործվում է գունավոր մետաքսե թելերով, երբեմն էլ ոսկեթելով՝ մետաքսե կամ բամբակե կտորների վրա՝ բացառապես ծաղկանախշերով։ Հիշյալ կարատեսակներով ու ժանյակի տեխնիկաներով կանայք ու աղջիկները շարունակում են ստեղծել առօրյա օգտագործման ամենաբազմազան իրեր՝ սփռոցներ, ծածկոցներ, թաշկինակներ, վարագույրներ, հագուստի տարբեր հատվածներ, երիտասարդ աղջիկների օժիտի պարագաներ, որոնց լավագույն նմուշները կանանց կողմից որպես ուխտ նվիրաբերվում են եկեղեցուն։ |
Հայաստան տեղափոխված սիրիահայ կանայք շարունակում են
կենսունակ պահել իրենց ժառանգված ասեղնագործության ու
ժանեկագործության ավանդույթները։ Պատմական Կիլիկիայի
ասեղնագործական դպրոցի
ինքնատիպությունն ու բնորոշ հատկանիշների պահպանումը, դրանց անխաթար փոխանցումն ու
մինչև մեր օրեր հասցնելը կարևոր նշանակություն ունի ժողովրդական արվեստի այս ոլորտի զարգացման, տարածման ու նորովի արժևորման համար։
Սիրիահայ կանայք իրենց
ձեռարվեստով կարևոր պատմական առաքելություն են իրականացրել։ Նրանց բանվածքները հայոց մշակութային ժառանգության հարստությունն են, քանի որ կրում են իրենց նախնիների գեղարվեստական ճաշակն ու ոճական յուրահատկությունները։ Վերջին տարիներին նրանք հայկական ասեղնագործական ու ժանեկագործական արվեստը ներկայացնում են նաև Հայաստանից դուրս կազմակերպվող տարբեր միջոցառումներին։ Իրենց աշխատանքներով, ասեղնագործության ու ժանեկագործության հանդեպ ունեցած վերաբերմունքով նրանք մեծապես նպաստում են հայ հասարակության մեջ ազգային մշակույթի ու, մասնավորապես, ժողովրդական արվեստի այս ճյուղերի հանդեպ հետաքրքրության բարձրացմանը։ Դա արտահայտվում է հատկապես երիտասարդ ու պատանի սերնդի մեջ՝ ասեղնագործության նրբություններին ու հմտություններին տիրապետելու ձգտումների աճով, ինչի դրսևորումն են Հայաստանի տարբեր քաղաքներում բացվող ասեղնագործության ու ժանյակի խմբակները։ Ասեղնագործությունն ու ժանեկագործությունը սիրիահայ կանանց մեծ մասի համար տնտեսական կարևոր նշանակություն ունի։ Դա եկամտի այն աղբյուրներից է, որը միշտ օգնել է կանանց դժվար պահերին։ Այսօր էլ սիրիահայ կանանց համար իրենց ձեռքի աշխատանքը ոչ միայն ինքնության ցուցիչ է, այլև եկամտաբեր զբաղմունք։ Իրենց գիտելիքներն ու հմտությունները պահպանելու և շարունակելու, ինչպես նաև վերջիններիս տեղահանման հետևանքով տնտեսական ինտեգրացիային նպաստելու նպատակով սիրիահայ կանանց շարունակաբար աջակցում են տեղական և միջազգային տարբեր կազմակերպություններ, որոնց օժանդակությամբ անցկացվող ցուցահանդես վաճառքները հնարավորություն են տալիս թե՛ հանրահռչակել իրենց արվեստը և թե՛ իրացնել իրենց աշխատանքները։ | |
»: |