2019 թվականի դեկտեմբերի 20-ին

ք. Երևանում

դռնբաց դատական նիստում, քննության առնելով Սմբատ Ժիրայրի Այվազյանի վերաբերյալ ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի՝ 2009 թվականի հունվարի 27-ի որոշման դեմ ՀՀ գլխավոր դատախազ Ա.Դավթյանի՝ հիմնարար խախտման հիմքով ներկայացված բողոքը,

Պ Ա Ր Զ Ե Ց

Գործի դատավարական նախապատմությունը.

1. 2008 թվականի փետրվարի 25-ին Կենտրոնի քննչական բաժնում ՀՀ քրեական օրենսգրքի 316-րդ հոդվածի 1-ին մասի հատկանիշներով հարուցվել է թիվ 13106908 քրեական գործը` թմրամիջոց գործածելու և ապօրինի զենք պահելու կասկածանքով բերման ենթարկված Ս.Այվազյանի կողմից ոստիկանների օրինական պահանջներին չենթարկվելու, նրանց վիրավորելու, առողջության համար ոչ վտանգավոր բռնություն գործադրելու և բռունցքով ոստիկանին հարվածներ հասցնելու դեպքի առթիվ:

2008 թվականի փետրվարի 25-ին Սմբատ Ժիրայրի Այվազյանը ձերբակալվել է:

Նախաքննության մարմնի՝ 2008 թվականի փետրվարի 27-ի որոշմամբ Սմբատ Այվազյանը ներգրավվել է որպես մեղադրյալ, և նրան մեղադրանք է առաջադրվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 316-րդ հոդվածի 1-ին մասով:

Երևանի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ համայնքների ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանի՝ 2008 թվականի փետրվարի 27-ի որոշմամբ Ս.Այվազյանի նկատմամբ որպես խափանման միջոց է կիրառվել կալանավորումը՝ երկու ամիս ժամկետով, որը հետագայում երկարացվել է դատարանի՝ 2008 թվականի ապրիլի 21-ի և հունիսի 20-ի որոշումներով:

Նախաքննության մարմնի՝ 2008 թվականի հունիսի 26-ի որոշմամբ Ս.Այվազյանին առաջադրված մեղադրանքը փոփոխվել, լրացվել է, և նրան նոր մեղադրանք է առաջադրվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 316-րդ հոդվածի 1-ին և 235-րդ հոդվածի 4-րդ մասերով:

2008 թվականի հուլիսի 4-ին քրեական գործը մեղադրական եզրակացությամբ ուղարկվել է Երևանի Կենտրոն և Նորք-Մարաշ համայնքների ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարան (այսուհետ՝ նաև Առաջին ատյանի դատարան):

2. Առաջին ատյանի դատարանի՝ 2008 թվականի նոյեմբերի 19-ի դատավճռով Ս.Այվազյանը մեղավոր է ճանաչվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ մասով և 316-րդ հոդվածի 1-ին մասով` դատապարտվելով համապատասխանաբար` ազատազրկման՝ 2 (երկու) տարի ժամկետով և տուգանքի` 300 000 (երեք հարյուր հազար) ՀՀ դրամի չափով: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի կանոնների կիրառմամբ, նշանակված պատիժները լրիվ գումարելու միջոցով, Ս.Այվազյանի նկատմամբ վերջնական պատիժ է նշանակվել ազատազրկում` 2 (երկու) տարի ժամկետով և տուգանք՝ 300.000 (երեք հարյուր հազար) ՀՀ դրամի չափով:

3. Ս.Այվազյանի պաշտպաններ Լ.Սահակյանի և Ե.Վարոսյանի վերաքննիչ բողոքի քննության արդյունքում ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանը (այսուհետ` նաև Վերաքննիչ դատարան) 2009 թվականի հունվարի 27-ի որոշմամբ բողոքը մերժել է, Առաջին ատյանի դատարանի՝ 2008 թվականի նոյեմբերի 19-ի դատավճիռը՝ թողել օրինական ուժի մեջ:

4. Ս.Այվազյանի և նրա պաշտպանների վճռաբեկ բողոքը Վճռաբեկ դատարանի՝ 2009 թվականի հունիսի 15-ի որոշմամբ վերադարձվել է:

5. 2019 թվականի սեպտեմբերի 9-ին ՀՀ գլխավոր դատախազ Ա.Դավթյանը հիմնարար խախտման հիմքով բողոք է բերել Վճռաբեկ դատարան, որը 2019 թվականի հոկտեմբերի 22-ի որոշմամբ ընդունվել է վարույթ:

Դատավարության մասնակիցները վճռաբեկ բողոքի պատասխան չեն ներկայացրել։

Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեցող փաստերը.

6. Առաջին ատյանի դատարանը, Ս.Այվազյանին մեղավոր ճանաչելով ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ և 316-րդ հոդվածի 1-ին մասերով նախատեսված հանցագործությունների կատարման մեջ, հաստատված է համարել հետևյալ փաստերը․ «(...) Ապօրինի զենք, զինամթերք պահելու կասկածանքով 2008 թվականի փետրվարի 24-ին ժամը 11:30-ին Երևան քաղաքի Տերյան-Կորյուն փողոցների խաչմերուկի հատվածում ամբաստանյալ Սմբատ Այվազյանը բերման է ենթարկվել ՀՀ ոստիկանության ԿՀԴՊ գլխավոր վարչություն: Ամբաստանյալ Ս.Այվազյանը ապօրինի կերպով կրել է հարվածող-փշրող սառը զենք հանդիսացող զսպանակավոր մահակ (լախտ), որը 2008 թվականի փետրվարի 24-ին անձնական խուզարկությամբ հայտնաբերվել է նրա մոտ` բաճկոնի ծոցագրպանից և առգրավվել:

Նշված փաստի կապակցությամբ նախապատրաստված նյութերը ՀՀ ոստիկանության ԿՀԴՊ գլխավոր վարչությունից տարածքային կարգով ընթացք տալու համար ուղարկվել է ՀՀ ոստիկանության Երևան քաղաքի վարչության Կենտրոնական բաժին: Նշված բաժնի ավագ հետաքննիչի կողմից այդ նյութերով 2008 թվականի փետրվարի 24-ին որոշում է կայացվել Սմբատ Այվազյանին տոքսիկո-քիմիական փորձաքննության ենթարկելու մասին: Որոշման կատարումն ապահովելու` Ս.Այվազյանից փորձանմուշներ վերցնելու նպատակով Կենտրոնական բաժնի քրեական հետախուզության բաժանմունքի օպերլիազորներ տուժող Կարեն Հովսեփյանը, վկաներ Աշոտ Շամիրյանը և Էրիկ Պողոսյանը 2008 թվականի փետրվարի 24-ին` ժամը 23-ի սահմաններում հանձնարարություն են ստացել, վերջինիս վարած ՎԱԶ-2106» մակնիշի ավտոմեքենայով, Սմբատ Այվազյանին ուղեկցել ՀՀ Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ:

Հետաքննիչի որոշման հիման վրա Ս.Այվազյանից փորձանմուշներ վերցնելու նպատակով Կ.Հովսեփյանը, Ա.Շամիրյանը և Է.Պողոսյանը, ստացած հանձնարարության համաձայն` գործելով իրենց լիազորությունների շրջանակում, կատարելով իրենց ծառայողական պարտականությունները, Ս.Այվազյանին ուղեկցել են վերոհիշյալ ՊՈԱԿ:

Տեղեկանալով իրենից փորձանմուշներ վերցնելու անհրաժեշտության մասին` Սմբատ Այվազյանը վրդովվել, դժգոհել, իսկ հետդարձի ճանապարհին հաշվեհարդար տեսնելու սպառնալիքներ է տվել իրենց ծառայողական պարտականությունները կատարող` իրեն ուղեկցող վերոհիշյալ ոստիկանների հասցեին:

Սմբատ Այվազյանից մեզի և մազի փորձանմուշներ վերցնելուց հետո, ոստիկանության նշված աշխատակիցները պարտավոր էին սահմանված կարգի համաձայն, իրենց ծառայողական լիազորությունների շրջանակում` Ս.Այվազյանին ներկայացնել հանձնարարությունը տված, որոշումը կայացրած մարմնին: Երևան Իսրայելյան թիվ 41 հասցեում գտնվող ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնական բաժնի մուտքի մոտ իրենց վերոհիշյալ պաշտոնական պարտականությունը կատարելու նպատակով, տուժող Կարեն Հովսեփյանը, վկաներ Աշոտ Շամիրյանը և Էրիկ Պողոսյանը Սմբատ Այվազյանից պահանջել են դուրս գալ ավտոմեքենայից և մտնել բաժնի վարչական շենք: Վերջինս չի ենթարկվել իշխանության ներկայացուցիչներ հանդիսացող ոստիկանների օրինական պահանջներին և հրաժարվել է մեքենայից դուրս գալ և մտնել բաժնի վարչական շենք: Տուժող Կ.Հովսեփյանի կողմից վարչական շենք մտնելու պահանջը կրկնելուց հետո վերջինս նախ հրել, ապա կյանքի և առողջության համար ոչ վտանգավոր բռնության գործադրմամբ քաշքշել և բռունցքներով մի քանի անգամ հարվածներ է հասցրել ծառայողական պարտականությունները կատարող, տուժող Կարեն Հովսեփյանի կրծքավանդակին` նրան պատճառելով ֆիզիկական ցավ: Դրանից հետո ուժի գործադրմամբ ամբաստանյալ Սմբատ Այվազյանը ուղեկցվել է ոստիկանության Կենտրոնական բաժնի հերթապահ մաս, որի ընթացքում վերջինս շարունակել է սպառնալիքները ոստիկանների հասցեին (...)»1։

6.1. Առաջին ատյանի դատարանն իր դատավճռում նշել է. «(...) Դատարանը, վերլուծելով և գնահատելով քրեական գործի նյութերը, ապացուցված է համարում, ամբաստանյալ Ս.Այվազյանի` իր մոտ ապօրինի կերպով հարվածող-փշրող սառը զենք հանդիսացող զսպանակավոր մահակ կրելու և իշխանության ներկայացուցիչներ հանդիսացող ոստիկանության աշխատակիցներին բռնություն գործադրելու սպառնալիքներ տալու և տուժող Կ.Հովսեփյանի նկատմամբ կյանքի և առողջության համար ոչ վտանգավոր բռնություն գործադրելու մեղադրանքները:

Փաստորեն ոստիկանները կատարել են իրենց ծառայողական պարտականությունները, նրանք պարտավոր չէին ճշտել, ստուգել կատարման ենթակա դատավարական որոշման կամ դրա նախորդող պահին Ս.Այվազյանի նկատմամբ կատարված գործողությունների օրինականության հարցը: Նրանք գործել են իրենց վերապահված լիազորությունների շրջանակում` Ս.Այվազյանին` որոշման կատարումն ապահովելու նպատակով Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ ուղեկցելու և Ոստիկանության բաժին վերադարձնելու` համապատասխան պաշտոնատար անձանց ներկայացնելու ստացած հանձնարարությունը: Ամբաստանյալ Ս.Այվազյանը պարտավոր էր կատարել իրենց ծառայողական պարտականությունները կատարող ոստիկաններ Կարեն Հովսեփյանի, Էրիկ Պողոսյանի և Աշոտ Շամիրյանի այդ լիազորությունների շրջանակում տրված հրահանգ-պահանջները: Որից հետո սահմանված կարգով ու ժամկետում բողոքարկել համապատասխան պաշտոնատար անձանց գործողությունները: Սակայն նա հրաժարվել է կատարել ոստիկանների օրինական պահանջները, սպառնալիքներ է տվել նրանց հասցեին և կյանքի համար ոչ վտանգավոր բռնություն գործադրել նրանցից տուժող Կարեն Հովսեփյանի նկատմամբ:

Ոստիկանների կողմից ծառայողական պարտականությունների կատարումը արտահայտվել է նրանում, որ նրանք գործել են իրենց լիազորությունների շրջանակում` կայացվել է որոշում, պատշաճ կարգով ստացել են հանձնարարություն և այդ որոշման ու հանձնարարության համաձայն նրանք պարտավոր էին և ուղեկցել են Ս.Այվազյանին ՀՀ Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ և վերադարձնել բաժին: Այդ իրավաչափ գործողությունների ընթացքում էլ Ս.Այվազյանը կատարել է հանցավոր գործողություններ: Իսկ ստացած հանձնարարությունից առաջ կատարված գործողությունների օրինականության համար Կարեն Հովսեփյանը, Էրիկ Պողոսյանը և Աշոտ Շամիրյանը պարտավոր և պատասխանատու չէին:

Սմբատ Այվազյանը ապօրինի կերպով կրել է հարվածող-փշրող սառը զենք հանդիսացող զսպանակավոր մահակ, որը 2008 թվականի փետրվարի 24-ին հայտնաբերվել է վերջինիս անձնական խուզարկությամբ` բաճկոնի ծոցագրպանից (...)»2:

6.2. Առաջին ատյանի դատարանը, Ս.Այվազյանին մեղավոր ճանաչելով ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ մասով և 316-րդ հոդվածի 1-ին մասով, հիմք է ընդունել տուժող` ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի քրեական հետախուզության բաժանմունքի օպերլիազոր Կարեն Հովսեփյանի, վկաներ՝ նույն բաժանմունքի օպերլիազորներ Աշոտ Շամիրյանի, Էրիկ Պողոսյանի, ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի հերթապահ մասի պետ Սահակ Հակոբյանի, ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի օպերատիվ հերթապահի օգնական Արայիկ Հակոբյանի ցուցմունքները, Ս.Այվազյանին բերման ենթարկելու, անձնական խուզարկության ենթարկելու, փորձաքննված մահակը զննելու, իրեղեն ապացույց ճանաչելու, Ս.Այվազյանից բացատրություն վերցնելու մասին արձանագրությունները և քրեագիտական փորձաքննության թիվ 350 եզրակացությունը3:

6.3. Առաջին ատյանի դատարանում, գործի քննության ընթացքում, Ս.Այվազյանի պաշտպանները միջնորդել են դատարան հրավիրել և որպես վկա հարցաքննել մի շարք անձանց։ Նշված միջնորդությանը կից դատարանին են ներկայացվել նաև այդ անձանց հարցման ենթարկելու մասին արձանագրություններ, որոնք դատարանը կցել է քրեական գործին: Առաջին ատյանի դատարանը հիշյալ անձանց դատարան հրավիրելու և որպես վկա հարցաքննելու վերաբերյալ միջնորդությունները մերժել է՝ պատճառաբանելով, որ քրեական գործում այդ անձանց վերաբերյալ տեղեկություններ չկան4:

7. Վերաքննիչ դատարանը, օրինական ուժի մեջ թողնելով Առաջին ատյանի դատարանի դատավճիռը, նշել է. «(…) [Դ]ատավճռում շարադրվել է վերջինիս գործողությունների քրեաիրավական գնահատականը, որից ակնհայտ է նրա գործողություններում ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ մասի և 316-րդ հոդվածի 1-ին մասի դիսպոզիցիաներով նախատեսված հանցակազմի առկայության հանգամանքը, հետևաբար գործի վարույթը կարճելու և Ս.Այվազյանին կալանքից ազատ արձակելու հիմքեր չեն եղել:

(…) Վերաքննիչ քրեական դատարանը հիմնավոր է համարում ընդհանուր իրավասության դատարանի եզրահանգումը այն մասին, որ վերոհիշյալ ապացույցներով հերքվում են պաշտպանական կողմի այն պատճառաբանություններն ու փաստարկները, որ Ս.Այվազյանի նկատմամբ գործողություններ կատարելու ընթացքում տուժող Կ.Հովսեփյանի, վկաներ Է.Պողոսյանի և Ա.Շամիրյանի հասցեին սպառնալիքներ, իսկ Կ.Հովսեփյանի նկատմամբ կյանքի և առողջության համար ոչ վտանգավոր բռնություն չի գործադրվել կամ վերջիններս չեն գործել իրենց ծառայողական պարտականությունների կատարման շրջանակում կամ Ս.Այվազյանը ուղեկցվել է ձեռնաշղթայով, ինքնաձիգ հրացաններ կրող ոստիկանների կողմից և, որ նրանք իրականությունը չեն ներկայացրել, զեկուցագրերը, իսկ հետագայում նաև ցուցմունքները տվել են այլ ղեկավար անձանց պարտադրանքով: (...)

Վերաքննիչ քրեական դատարանը (...) եկավ հետևության, որ ամբաստանյալի հանցանքը ապացուցված է, մեղավորությունը` հաստատված, հետևաբար վերաքննիչ բողոքում շարադրված պատճառաբանությունների հիման վրա դատավճիռը բեկանելու և գործի վարույթը կարճելու հիմքեր չկան, (...)»5։

 Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.

Վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում՝ ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

8. Բողոքի հեղինակը նշել է, որ ստորադաս դատարանները, որպես Ս.Այվազյանի կողմից ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված հանցանքի կատարումը հիմնավորող ապացույցներ վկայակոչել են Ս.Այվազյանին բերման ենթարկելու, անձնական խուզարկության ենթարկելու, փորձաքննված մահակը զննելու, Ս.Այվազյանից բացատրություն վերցնելու մասին արձանագրությունները, քրեագիտական փորձաքննության թիվ 350 եզրակացությունը և իրեղեն ապացույց ճանաչելու մասին որոշումը:

Ըստ բողոքաբերի՝ վկայակոչվածներից առանցքային նշանակություն ունի Ս.Այվազյանին անձնական խուզարկության ենթարկելու մասին արձանագրությունը, քանի որ մյուս բոլոր ապացույցները բխում են դրանից, իսկ անձից բացատրություն վերցնելու մասին արձանագրությունը որպես ապացույց դիտվել չի կարող, քանի որ այն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով որպես առանձին ապացույցի տեսակ նախատեսված չէ, Ս.Այվազյանից բացատրություն վերցնելիս ապահովված չեն եղել վերջինիս իրավունքների պաշտպանության երաշխիքները:

Անդրադառնալով Ս.Այվազյանի` անձնական խուզարկության ենթարկելու մասին արձանագրությունը որպես ապացույց ճանաչելու թույլատրելիության հարցին, բողոքաբերը նշել է, որ այդ արձանագրությունը կազմվել է 2008 թվականի փետրվարի 24-ին՝ ժամը 11:45-ին, ՀՀ ոստիկանության ԿՀԴՊ ԳՎ ՀԿԳ ավագ օպերլիազոր Մ.Բաղդասարյանի կողմից, որի ընթացքում հրավիրված ընթերականերին և Ս.Այվազյանին չեն բացատրվել իրենց իրավունքներն ու պարտականությունները: Խուզարկության արդյունքում՝ ի թիվս այլնի, հայտնաբերվել է նաև սև կաշվե պատյանով, սև բռնակով զսպանակավոր մահակ, որի ճշգրիտ չափը, անհատական այլ հատկանիշներն ու առանձնահատկությունները չեն նշվել: Մեկ այլ օպերլիազոր նույն օրը և ժամին, նշված ընթերակաների ու Ս.Այվազյանի մասնակցությամբ իրականացրել է ավտոմեքենայի զննություն, ինչի գոյության փաստը, ըստ բողոքաբերի՝ արդեն իսկ բավարար է կասկածի տակ դնելու Ս.Այվազյանին անձնական խուզարկության ենթարկելու մասին արձանագրության իրավաչափությունը:

Վերլուծելով ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 29-րդ, 105-րդ և 115-րդ հոդվածների պահանջները, բողոքաբերը հանգել է հետևության, որ Ս.Այվազյանին ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ մասով մեղավոր ճանաչելու վերաբերյալ դատական ակտերի հիմքում դրված ապացույցները՝ Ս.Այվազյանին անձնական խուզարկության ենթարկելու մասին արձանագրությունը, քրեագիտական փորձաքննության թիվ 350 եզրակացությունը, իրեղեն ապացույց ճանաչված մահակը և Ս.Այվազյանից բացատրություն վերցնելու մասին արձանագրությունն անթույլատրելի են:

Անդրադառնալով Ս.Այվազյանի կողմից ՀՀ քրեական օրենսգրքի 316-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված հանցանք կատարելու վերաբերյալ ստորադաս դատարանների հետևություններին, բողոքաբերը փաստել է, որ պաշտպանների կողմից միջնորդություն է ներկայացվել նաև դատարան հրավիրել և որպես վկա հարցաքննել Արտակ Եղիազարյանին, ով ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի դիմաց տեսել է Ս.Այվազյանին սպասող մի շարք անձանց, այդ թվում՝ Սեյրան Այվազյանին, Հովիկ Արսենյանին և Լյովա Սիսակյանին: Նշված միջնորդություններին կից դատարան են ներկայացվել նաև այդ անձանց հարցման ենթարկելու մասին արձանագրություններ, որոնք դատարանը կցել է քրեական գործին: Սակայն հիշյալ անձանց դատարան հրավիրելու և որպես վկա հարցաքննելու վերաբերյալ միջնորդությունները դատարանը մերժել է՝ պատճառաբանելով, որ քրեական գործում այդ անձանց վերաբերյալ տեղեկություններ չկան, իսկ մեղադրական դատավճռի հիմքում դրել է բացառապես ոստիկանության աշխատակիցների ցուցմունքները: Վկայակոչելով «Մուշեղ Սաղաթելյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործով վճիռը՝ բողոքաբերը փաստել է, որ սույն գործով դատարանը բացառապես հիմնվել է վիճարկվող իրադարձությանն ակտիվ ներգրավված ոստիկանության աշխատակիցների ցուցմունքների վրա՝ պաշտպանության կողմին չտալով հակառակ ապացույցներ ներկայացնելու որևէ հնարավորություն, ինչը հանգեցրել է պաշտպանության իրավունքի սահմանափակման:

8․1. Բողոքի հեղինակը, վկայակոչելով ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 21-րդ հոդվածի 6-րդ մասը, փաստել է, որ ստորադաս դատարանները, գործի նախորդ դատական քննության ընթացքում, թույլ են տվել նյութական և դատավարական իրավունքի այնպիսի հիմնարար խախտումներ, որոնցով խաթարվել է արդարադատության բուն էությունը և խախտվել սահմանադրորեն պաշտպանվող շահերի անհրաժեշտ հավասարակշռությունը: Ըստ բողոքի հեղինակի՝ խախտվել է ՀՀ Սահմանադրության, «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ` նաև Եվրոպական կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածով և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 17-րդ հոդվածով երաշխավորված գործի արդարացի քննության իրավունքը: Բողոքաբերի պնդմամբ՝ թե՛ Առաջին ատյանի և թե՛ Վերաքննիչ դատարաններն առավել արժանահավատ են համարել ոստիկանության աշխատակիցների ցուցմունքները և արդյունքում եկել են սխալ եզրահանգման:

9. Վերոգրյալի հիման վրա, բողոք բերած անձը խնդրել է Ս.Այվազյանի վերաբերյալ Առաջին ատյանի դատարանի և Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտերը բեկանել ու փոփոխել՝ ճանաչելով և հռչակելով Սմբատ Այվազյանի անմեղությունը մեղսագրված արարքներում։

Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը.

10. Վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված իրավական հարցը հետևյալն է. արդյո՞ք Սմբատ Այվազյանի վերաբերյալ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ մասով և 316-րդ հոդվածի 1-ին մասով սույն գործի նախորդ դատական քննության ընթացքում թույլ են տրվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի այնպիսի հիմնարար խախտումներ, որոնց արդյունքում ընդունված դատական ակտերը խաթարում են արդարադատության բուն էությունը, խախտում են սահմանադրորեն պաշտպանվող շահերի անհրաժեշտ հավասարակշռությունը:

11. Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ «1. Յուրաքանչյուր ոք (...) նրան ներկայացված ցանկացած քրեական մեղադրանքի առնչությամբ ունի օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունք:

(...)

3. Քրեական հանցագործություն կատարելու մեջ մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք ունի հետևյալ նվազագույն իրավունքները.

դ) հարցաքննելու իր դեմ ցուցմունք տվող վկաներին կամ իրավունք ունենալու, որ այդ վկաները ենթարկվեն հարցաքննության, և իրավունք ունենալու` իր վկաներին կանչելու ու հարցաքննելու միևնույն պայմաններով, ինչ իր դեմ ցուցմունք տված վկաները (…)»:

12. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 21-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «Նույն անձի վերաբերյալ, նույն դեպքի առիթով դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռի կամ որոշման առկայությունը բացառում է քրեական գործը նորոգելը մեղադրանքն ավելի ծանրով փոխարինելու կամ ավելի խիստ պատիժ նշանակելու կամ մեկ այլ հիմքով, որն առաջ կբերի անձի վիճակի վատթարացում»:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 21-րդ հոդվածի 6-րդ մասի համաձայն՝ «[Ն]ույն հոդվածի երկրորդ մասի կանոնները չեն գործում այն բացառիկ դեպքերում, երբ գործի նախորդ դատական քննության ընթացքում թույլ են տրվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի այնպիսի հիմնարար խախտումներ, որի արդյունքում ընդունված դատական ակտը խաթարում է արդարադատության բուն էությունը, խախտում է սահմանադրորեն պաշտպանվող շահերի անհրաժեշտ հավասարակշռությունը»:

13. Վերը մեջբերված քրեադատավարական նորմերը Վճռաբեկ դատարանը վերլուծել է Մկրտիչ Սարգսյանի գործով որոշմամբ և իրավական դիրքորոշումներ արտահայտել առ այն, որ «(...) [Օ]րինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերը կարող են վերանայվել բացառապես նյութական կամ դատավարական իրավունքի հիմնարար խախտման (կամ նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանքների) հիմքով։ Նման իրավակարգավորումը բխում է իրավաչափ այն գաղափարից, որ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերի վերանայումը ընդհանուր կանոնից բացառություն է և, որպես այդպիսին, ենթադրում է բողոքարկման բացառիկ հիմքերի առկայություն։

Հարկ է ընդգծել, որ «հիմնարար խախտումը» ենթադրում է խախտման առավել ծանր բնույթ, քան քրեական օրենքի սխալ կիրառումը կամ քրեադատավարական օրենքի էական խախտումը (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 397-398-րդ հոդվածներ)։ Հիմնարար խախտման էությունը դրսևորվում է նրանում, որ այն ի սկզբանե կանխորոշում է քրեական գործի քննության ոչ ճիշտ ընթացքը, բովանդակազրկում դրա նշանակությունը՝ դրանով իսկ վկայելով անօրինական և չհիմնավորված դատական ակտ կայացված լինելու մասին։ (…)»6:

«Հիմնարար խախտման» էությանն անդրադարձել է նաև ՀՀ սահմանադրական դատարանը՝ թիվ ՍԴՈ-1431 որոշմամբ ընդգծելով հետևյալը. «(…) [Հիմնարար խախտումը] պետք է պատճառահետևանքային կապի մեջ գտնվի ընդունված և արդարադատության բուն էությունը խաթարող դատական ակտի հետ: Քրեական արդարադատությունը, վերջին հաշվով, ուղղված է անմեղ անձին արդարացնելուն, հանցանք կատարած անձին դատապարտելուն, նրա նկատմամբ արդարացի պատիժ նշանակելուն, հանցագործությունից տուժած անձի իրավունքներն ու իրավաչափ շահերը պաշտպանելուն, նրան պատճառված վնասը հատուցելուն: Այսինքն` առերևույթ հիմնարար խախտումը պետք է արժեզրկի քրեական գործով իրականացված արդարադատությունը, նսեմացնի կայացված դատական ակտի դերն ու նշանակությունը: Մասնավորապես` այդպիսի վիճակ կարող է առաջանալ այն դեպքում, երբ գործը քննվել և դատական ակտը կայացվել է դատարանի ոչ օրինական կազմով, կամ երբ անձը դատապարտվել է այնպիսի արարքի համար, որը ստացել է ակնհայտ սխալ իրավական գնահատական»7:

14. Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով երաշխավորված՝ արդար դատաքննության իրավունքի կապակցությամբ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Մուշեղ Սաղաթելյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով 2018 թվականի սեպտեմբերի 20-ի վճռում8 արտահայտել է հետևյալ իրավական դիրքորոշումները.

- որոշելու համար, թե արդյոք վարույթն ընդհանուր առմամբ արդար է եղել, թե՝ ոչ, պետք է հաշվի առնել, թե արդյոք պահպանվել են պաշտպանության կողմի իրավունքները, և արդյոք դիմումատուին հնարավորություն է տրվել վիճարկելու ապացույցների իսկությունը և առարկելու դրանց օգտագործման դեմ։ Ի լրումն, ապացույցների որակը պետք է քննարկման առարկա հանդիսանա, ներառյալ` արդյոք այդ ապացույցների ձեռքբերման հանգամանքները կասկած չեն առաջացնում դրանց վստահելիության և ճշգրտության վերաբերյալ9,

- որպես ընդհանուր կանոն՝ դատարաններն են գնահատում իրենց ներկայացված ապացույցները, ինչպես նաև այն ապացույցների վերաբերելիությունը, որոնք վկայակոչում է պաշտպանության կողմը: Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 3-րդ կետի «դ» ենթակետով նրանց թույլատրվում է, կրկին որպես ընդհանուր կանոն, որոշել՝ արդյոք անհրաժեշտ է անձանց որպես վկա կանչելը՝ կոնվենցիոն համակարգում այդ բառին տրված «ավտոնոմ» նշանակությամբ: Ապացույցները վերցնելու համատեքստում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը հատուկ ուշադրություն է դարձրել կողմերի հավասարության սկզբունքին համապատասխանությանը, որն արդար դատաքննության հիմնարար հայեցակետերից մեկն է, և որով ենթադրվում է, որ դիմումատուին պետք է «տրվի իր գործն այնպիսի պայմաններում ներկայացնելու ողջամիտ հնարավորություն, որն իր համար ոչ բարենպաստ պայմաններ չի ստեղծի՝ համեմատած իր հակառակորդի հետ»10,

- չնայած սովորաբար ազգային դատարաններն են որոշում կայացնում վկային կանչելու անհրաժեշտության և նպատակահարմարության վերաբերյալ, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը բացառիկ հանգամանքներում կարող է հանգել այն եզրակացության, որ այդպես չվարվելը հակասում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածին11,

- եթե վկաներին հարցաքննելու մասին մեղադրյալի միջնորդությունն ավելորդ բարդություններ չի առաջացնում, բավարար հիմնավորված է, առնչվում է մեղադրանքի էությանը և թերևս կարող է ամրապնդել պաշտպանությունը կամ նույնիսկ հանգեցնել արդարացման դատավճռի, ապա ներպետական իշխանություններն այդ միջնորդությունը մերժելու համար պետք է համապատասխան պատճառաբանություններ ներկայացնեն12,

- չնայած դիմումատուին դատապարտելիս ներպետական դատարանները, ոստիկանության ծառայողների ցուցմունքներից բացի, հղում են կատարել այլ ապացույցների, միակ ապացույցը, որով ուղղակիորեն ենթադրվում էր դիմումատուի մասնակցությունն այդ արարքների կատարմանը, և որով տրամադրվում էր դրանց մանրամասները, տվյալ ցուցմունքներն էին։ Բոլոր մյուս ապացույցները, որոնց դատարանները հղում են կատարել, անուղղակի ապացույցներ են, և չի կարելի ասել, որ դրանք ուղղակիորեն ցույց են տալիս դիմումատուի առնչությունը մեղսագրվող արարքներին13,

- Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը քննել է մի շարք գործեր, որոնց դեպքում հրապարակային միջոցառման ժամանակ անհատին իր պահվածքի պատճառով քրեական հետապնդման են ենթարկել և դատապարտել՝ հիմնվելով բացառապես այն ոստիկանության ծառայողների ցուցմունքների վրա, որոնք ակտիվորեն ներգրավված են եղել վիճարկվող իրադարձություններում։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը գտել է, որ այդ վարույթներում դատարանները պատրաստակամորեն և անվերապահորեն ընդունել են ոստիկանության ծառայողների ցուցմունքները և դիմումատուին որևէ հնարավորություն չեն տվել հակառակ ապացույցներ ներկայացնելու։ Այն վճռել է, որ այս մեղադրանքների հիմքում ընկած այն հիմնական փաստերի վերաբերյալ վեճի դեպքում, երբ մեղադրանքի կողմի միակ վկաներն այն ոստիկանության ծառայողներն են եղել, որոնք ակտիվ դեր են ունեցել վիճարկվող իրադարձություններում, դատարանները պետք է պարտադիր օգտագործեին յուրաքանչյուր ողջամիտ հնարավորություն՝ ստուգելու նրանց մեղադրական ցուցմունքները14:

15. Սույն գործի նյութերի ուսումնասիրությունից երևում է, որ Առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ընթացքում Ս.Այվազյանի պաշտպանները միջնորդել են դատարան հրավիրել և որպես վկա հարցաքննել մի շարք վկաների: Առաջին ատյանի դատարանը հիշյալ անձանց դատարան հրավիրելու և որպես վկա հարցաքննելու վերաբերյալ միջնորդությունները մերժել է՝ պատճառաբանելով, որ քրեական գործում այդ անձանց վերաբերյալ տեղեկություններ չկան15:

15․1. Առաջին ատյանի դատարանը, 2008 թվականի նոյեմբերի 18-ի դատավճռով Ս.Այվազյանին մեղավոր ճանաչելով ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ և 316-րդ հոդվածի 1-ին մասերով նախատեսված հանցագործությունների մեջ, որպես արարքի կատարումը հիմնավորող ապացույցներ՝ հիմք է ընդունել տուժող` ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի քրեական հետախուզության բաժանմունքի օպերլիազոր Կարեն Հովսեփյանի, վկաներ՝ նույն բաժանմունքի օպերլիազորներ Աշոտ Շամիրյանի, Էրիկ Պողոսյանի, ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի հերթապահ մասի պետ Սահակ Հակոբյանի, ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի օպերատիվ հերթապահի օգնական Արայիկ Հակոբյանի ցուցմունքները, Ս.Այվազյանին բերման ենթարկելու, անձնական խուզարկության ենթարկելու, փորձաքննված մահակը զննելու, իրեղեն ապացույց ճանաչելու, Ս.Այվազյանից բացատրություն վերցնելու մասին արձանագրությունները և քրեագիտական փորձաքննության թիվ 350 եզրակացությունը16:

15.2. Վերաքննիչ դատարանը, 2009 թվականի հունվարի 27-ի որոշմամբ օրինական ուժի մեջ թողնելով Առաջին ատյանի դատարանի դատավճիռը, արձանագրել է, որ հիմնավոր է համարում ընդհանուր իրավասության դատարանի եզրահանգումն այն մասին, որ նշված ապացույցներով հերքվում են պաշտպանական կողմի պատճառաբանություններն ու փաստարկները17:

16. Սույն որոշման 15-15.2-րդ կետերում մեջբերված փաստական հանգամանքները գնահատելով սույն որոշման 12-14-րդ կետերում վկայակոչված իրավադրույթների, Մուշեղ Սաղաթելյան ընդդեմ Հայաստանի գործով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո, ինչպես նաև հաշվի առնելով այդ դիրքորոշումների համատեքստում արդար դատաքննության իրավունքի ներկայիս զարգացումը, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ստորադաս դատարանները, Ս.Այվազյանի մեղադրանքը հիմնավորելիս, առավելապես հիմնվելով ոստիկանության աշխատակիցների ցուցմունքների վրա` չեն ապահովել Մուշեղ Սաղաթելյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից մատնանշված՝ արդար դատաքննության իրավունքի երաշխիքները։ Դատարանները Ս.Այվազյանի մեղքը հիմնավորող ապացուցողական զամբյուղում ծանրակշիռ դեր հատկացնելով ոստիկանության աշխատակիցների ցուցմունքներին՝ պատշաճ գնահատման չեն ենթարկել այն, որ վերջիններս ակտիվորեն ներգրավված են եղել վիճարկվող իրադարձություններում, ինչը ողջամտորեն կասկածի տակ է դնում նրանց ցուցմունքների արժանահավատությունը։ Մասնավորապես, սույն գործով վճռորոշ ապացույցները, որոնցով ուղղակիորեն հիմնավորվել է Ս.Այվազյանի մասնակցությունը նրան վերագրված արարքների կատարմանը, վիճարկվող իրադարձությունների անմիջական մասնակից` տուժող` ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի քրեական հետախուզության բաժանմունքի օպերլիազոր Կարեն Հովսեփյանի ցուցմունքներն են, ինչպես նաև որպես վկա հարցաքննված նույն բաժանմունքի օպերլիազորներ Աշոտ Շամիրյանի, Էրիկ Պողոսյանի, ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի հերթապահ մասի պետ Սահակ Հակոբյանի, ՀՀ ոստիկանության Կենտրոնականի բաժնի օպերատիվ հերթապահի օգնական Արայիկ Հակոբյանի ցուցմունքները։ Ինչ վերաբերում է այլ ապացույցներին, որոնց դատարանները հղում են կատարել, ապա դրանք անուղղակի ապացույցներ են և ուղղակիորեն չեն հաստատում Ս․Այվազյանի առնչությունը մեղսագրվող արարքներին։

Նման պայմաններում, ստորադաս դատարանները չեն օգտագործել յուրաքանչյուր ողջամիտ հնարավորություն՝ ստուգելու այն ոստիկանության ծառայողների մեղադրական ցուցմունքները, որոնք ակտիվ դեր են ունեցել Ս.Այվազյանին մեղսագրվող արարքի կատարման ժամանակահատվածում: Ավելին, ինչպես նշվել է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից Մուշեղ Սաղաթելյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով վճռում, սույն գործով ևս պաշտպանական կողմին հնարավորություն չի ընձեռվել արդյունավետորեն վիճարկելու ոստիկանության աշխատակիցների ցուցմունքների իսկությունը և առարկելու դրանց օգտագործման դեմ։ Մասնավորապես, պաշտպանական կողմին հնարավորություն չի տրվել դատարան հրավիրելու մի շարք վկաների և ապացուցողական զանգվածում ներառելու նրանց ցուցմունքները, որոնք, ըստ պաշտպանների, կասկածի տակ էին դնում ոստիկանության աշխատակիցների կողմից ներկայացված տվյալները և հիմնավորում էին դեպքի հանգամանքների վերաբերյալ պաշտպանության կողմի առաջ քաշված վարկածը։ Այլ կերպ, ոստիկանության աշխատակիցների կողմից ներկայացված տվյալներն անվերապահորեն ընդունելը՝ առանց պաշտպանական կողմին լիարժեք հնարավորություն ընձեռելու մրցակցային դատավարության պայմաններում արդյունավետորեն վիճարկելու իր դեմ տրված ցուցմունքների արժանահավատությունը, ինչպես արձանագրել է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Մուշեղ Սաղաթելյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով, այնպես էլ սույն գործով, հանգեցրել է Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով երաշխավորված՝ արդար դատաքննության իրավունքի խախտման:

17. Վերոգրյալի համատեքստում անդրադառնալով ՀՀ քրեական օրենսգրքի 235-րդ հոդվածի 4-րդ մասով և 316-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված հանցանքները կատարելու մեջ Ս․Այվազյանի մեղավորության հարցին՝ Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում նշել հետևյալը.

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` «Հանցանք գործելու մեջ անձի մեղավորության մասին հետևությունը չի կարող հիմնվել ենթադրությունների վրա, այն պետք է հաստատվի գործին վերաբերող փոխկապակցված հավաստի ապացույցների բավարար ամբողջությամբ»։

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 126-րդ հոդվածի համաձայն` «Գործով հավաքված ապացույցները ենթակա են բազմակողմանի և օբյեկտիվ ստուգման` ձեռք բերված ապացույցի վերլուծության, այն այլ ապացույցների հետ համադրելու, նոր ապացույցներ հավաքելու, ապացույցների ձեռքբերման աղբյուրներն ստուգելու միջոցով»։

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 127-րդ հոդվածի համաձայն` «1.Յուրաքանչյուր ապացույց ենթակա է գնահատման` վերաբերելիության, թույլատրելիության, իսկ ամբողջ ապացույցներն իրենց համակցությամբ` գործի լուծման համար բավարարության տեսանկյունից։