2019 թվականի փետրվարի 7-ին

ք. Երևանում

դռնբաց դատական նիստում քննության առնելով ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի՝ 2018 թվականի մայիսի 11-ի որոշման դեմ Մարինե Հարությունի Սմբատյանի պաշտպան Տիգրան Ղազարյանի վճռաբեկ բողոքը,

Գործի դատավարական նախապատմությունը.

1. ՀՀ Հարավային քրեական դատարանի (այսուհետ նաև՝ Առաջին ատյանի դատարան)` 2008 թվականի հոկտեմբերի 27-ի դատավճռով Մարինե Սմբատյանը մեղավոր է ճանաչվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 273-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետով և նրա նկատմամբ պատիժ է նշանակվել ազատազրկում՝ 3 (երեք) տարի ժամկետով: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 78-րդ հոդվածի 1-ի մասի կիրառմամբ նշանակված պատիժը կրելը հետաձգվել է մինչև Մ.Սմբատյանի երեխայի երեք տարեկան դառնալը:

Դատավճիռը չի բողոքարկվել և մտել է օրինական ուժի մեջ։

2. Առաջին ատյանի դատարանի դատավճռի դեմ Մ.Սմբատյանի պաշտպան Տ.Ղազարյանի՝ 2018 թվականի հունվարի 24-ին բերած բողոքը ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի (այսուհետ նաև՝ Վերաքննիչ դատարան)՝ 2018 թվականի մայիսի 11-ի որոշմամբ մերժվել է, իսկ Առաջին ատյանի դատարանի՝ 2008 թվականի հոկտեմբերի 27-ի դատավճիռը՝ թողնվել օրինական ուժի մեջ:

3. Վերաքննիչ դատարանի վերոնշյալ որոշման դեմ Մ.Սմբատյանի պաշտպան Տ.Ղազարյանը ներկայացրել է վճռաբեկ բողոք, որը Վճռաբեկ դատարանի` 2018 թվականի սեպտեմբերի 11-ի որոշմամբ ընդունվել է վարույթ։

Դատավարության մասնակիցների կողմից վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել։

Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեցող փաստերը.

4. Ներկայացված վերաքննիչ բողոքում պաշտպան Տ.Ղազարյանը խնդրել է հիմնարար խախտման հիմքով բեկանել Առաջին ատյանի դատարանի` 2008 թվականի հոկտեմբերի 27-ի դատավճիռը և կայացնել արդարացման դատական ակտ՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 273-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետով ճանաչելով և հռչակելով Մ.Սմբատյանի անմեղությունը:

5. Վերաքննիչ դատարանը 2018 թվականի մայիսի 11-ի որոշմամբ պաշտպանի վերաքննիչ բողոքը մերժել է այն պատճառաբանությամբ, որ. «(...) [Պ]աշտպան Տիգրան Ղազարյանի կողմից 2018 թվականի հունվարի 24-ին բերված վերաքննիչ բողոքի ժամկետանց լինելու հանգամանքը թեև որոշակիորեն առկա է եղել դեռևս վարույթ ընդունելու ժամանակ, այնուամենայնիվ վերաքննիչ դատարանն իր 2018 թվականի փետրվարի 15-ի որոշմամբ այն ընդունել է վարույթ` միտում ունենալով դատական նիստի ընթացքում առավել մանրամասն ճշգրտելու վերաքննիչ բողոքն օրենքով սահմանված ժամկետներում կամ դրանց խախտմամբ բերելու հանգամանքը, նպատակ ունենալով նաև զերծ մնալ բողոք բերած անձի դատավարական իրավունքի հնարավոր խախտումից:

Մինչդեռ վերաքննիչ դատարանում պաշտպանի կողմից չբերվեց որևէ հիմնավոր փաստարկ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 376.1 հոդվածի   2-րդ կետի հիմքով ՀՀ Հարավային քրեական դատարանի 2008 թվականի հոկտեմբերի 27-ի դատավճռի դեմ բողոք բերելու օրենքով սահմանված ժամկետների բացթողումը հարգելի համարելու վերաբերյալ: Այս կապակցությամբ պաշտպան Տիգրան Ղազարյանի վերաքննիչ դատարանում հայտնած պատճառաբանությունն առ այն, որ արդարադատության բուն էությունը խաթարող դատական ակտի վերաքննության կարգով բողոքարկման ժամկետի սահմանափակումը խախտում է անձի իրավունքները, ուստի պետք է հիմք ընդունել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 412-րդ հոդվածի 2-րդ մասի դրույթները, հիմնավոր չէ, և արձանագրում է, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 376.1 հոդվածի 2-րդ կետով վերաքննիչ բողոք ներկայացնելու կարգն ու պայմանները հստակ սահմանված են օրենքով: Եվ քանի որ պաշտպան Տիգրան Ղազարյանի կողմից բերված վերաքննիչ բողոքը հնարավոր չէ այլևս թողնել առանց քննության` ժամկետանց լինելու պատճառաբանությամբ, ուստի վերաքննիչ դատարանը գտնում է, որ այդ հիմքով այն ենթակա է մերժման: (...)»1:

Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.

Վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.                                                       

6. Բողոքի հեղինակը գտել է, որ Վերաքննիչ դատարանի` 2018 թվականի մայիսի 11-ի որոշումն օրինական և հիմնավորված չէ:

Բողոք բերած անձը, վերլուծելով  ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 412-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և 21-րդ հոդվածի բովանդակությունը՝ նշել է, որ հիմնարար խախտման հիմքով բողոք ներկայացնելու դեպքում ժամկետի սահմանափակում նախատեսված չէ: Ուստի, բողոքաբերի համոզմամբ, հիմնարար խախտման դեպքում դատական ակտն անկախ ժամկետներից կարող է բողոքարկվել, հակառակ դեպքում օրինական ուժի մեջ կմնա այնպիսի դատական ակտ, որը խաթարում է արդարադատության բուն էությունը և (կամ) խախտում սահմանադրորեն պաշտպանվող շահերի անհրաժեշտ հավասարակշռությունը:

7. Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը խնդրել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի` 2018 թվականի մայիսի 11-ի որոշումն ու գործն ուղարկել ստորադաս դատարան՝ նոր քննության:

Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը.

8. Սույն գործով Վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված իրավական  հարցը հետևյալն է. ՀՀ Սահմանադրությամբ երաշխավորված դատական պաշտպանության և արդար դատաքննության հիմնարար իրավունքներից բխու՞մ է արդյոք Վերաքննիչ դատարանի այն եզրահանգումը, որ պաշտպանի կողմից ներկայացված բողոքը ժամկետանց է, և որ վերջինիս կողմից չեն պահպանվել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված՝ վերաքննիչ բողոք բերելու ժամկետները:

9. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 376.1-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն` «Վերաքննության կարգով բողոքարկման ենթակա են՝ (...) Առաջին ատյանի դատարանների՝ գործն ըստ էության լուծող օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերն այն բացառիկ դեպքերում, երբ գործի նախորդ դատական քննության ընթացքում թույլ են տրվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի այնպիսի հիմնարար խախտումներ, որոնց արդյունքում ընդունված դատական ակտը խաթարում է արդարադատության բուն էությունը»:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն` «Վերաքննիչ բողոք բերվում են՝ (…) սույն օրենսգրքի 3761 հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսված դեպքում՝ դատական ակտը` օրինական ուժի մեջ մտնելու պահից վեցամսյա ժամկետում»:

9.1. ՀՀ վճռաբեկ դատարանի դիմումի հիման վրա` ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի` ՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ գործով ՀՀ սահմանադրական դատարանը 2018 թվականի հոկտեմբերի 23-ի թիվ ՍԴՈ-1431 որոշմամբ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետն այնքանով, որքանով ժամկետային սահմանափակում է նախատեսում անձի իրավական վիճակի բարելավմանն ուղղված առաջին ատյանի դատարանի գործն ըստ էության լուծող դատական ակտի վերանայման համար, երբ գործի նախորդ դատական քննության ընթացքում թույլ են տրվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի այնպիսի հիմնարար խախտումներ, որոնց արդյունքում ընդունված դատական ակտը խաթարում է արդարադատության բուն էությունը, ճանաչվել է ՀՀ Սահմանադրության 61-րդ և 63-րդ հոդվածների 1-ին մասերին, 69-րդ և 78-րդ հոդվածներին հակասող և անվավեր2:

9.2 Մասնավորապես, ՀՀ սահմանադրական դատարանը խնդրո առարկա դրույթի սահմանադրականության առնչությամբ արտահայտել է հետևյալ իրավական դիրքորոշումը. «(...) [Օ]րինական ուժի մեջ մտած գործն ըստ էության լուծող դատական ակտի վերանայման համար նախատեսված վեցամսյա ժամկետն ընդհանուր առումով ուղղված է դատական ակտերի կայունության, օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի որոշակիության և անխախտելիության սկզբունքի ապահովմանը:

Մյուս կողմից՝ «(…) իրավական որոշակիության պահանջները բացարձակ չեն։ Այս սկզբունքից շեղումն արդարացված է միայն այն դեպքում, երբ դա անհրաժեշտ է էական և անհաղթահարելի բնույթ ունեցող հանգամանքների թելադրանքով կամ եթե լուրջ իրավաչափ նկատառումները գերակայում են իրավական որոշակիության սկզբունքի նկատմամբ։ Քրեական գործի վարույթը նորոգելու հնարավորությունն ինքնին համատեղելի է [«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» Եվրոպական] [կ]ոնվենցիայի հետ, ներառյալ` 6-րդ հոդվածի երաշխիքները։ 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածի 2-րդ կետը հստակորեն թույլատրում է նոր փաստերի կամ նախորդ վարույթում տեղ գտած` գործի ելքի վրա ազդող հիմնարար թերության հիմքով նորոգել գործի վարույթը»:

Հարկ է նշել նաև, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն իր մի շարք վճիռներում վերահաստատել է այն դիրքորոշումը, համաձայն որի՝ էական կամ անհաղթահարելի բնույթի հանգամանքներով պայմանավորված օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի վերացման գործընթացը կարող է համապատասխանել իրավական որոշակիության սկզբունքին, երբ դա անհրաժեշտ է դատական սխալը շտկելու համար (Pravednaya v. Russia, 18 նոյեմբերի 2004):

(...)

Նյութական կամ դատավարական հիմնարար խախտման արդյունքում կայացված և արդարադատության բուն էությունը խաթարող արդեն իսկ ուժի մեջ մտած առաջին ատյանի դատարանի գործն ըստ էության լուծող դատական ակտերի վերանայման հնարավորությունը վեցամսյա ժամկետով սահմանափակելը դատական պաշտպանության իրավունքը դարձնում է անարդյունավետ՝ միաժամանակ զրկելով անձին արդար դատաքննության իրավունքի իրականացման հնարավորությունից: Անկախ սահմանված ժամկետում համապատասխան դատական ակտը չբողոքարկելու պատճառից՝ իրավական պետությունում չպետք է հանդուրժվի արդարադատության բուն էությունը խաթարող՝ դատապարտյալի հիմնարար իրավունքները խախտող դատական ակտի գոյությունը:

Բացի դրանից, Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ օրենսդրի տարբերակված մոտեցումը, կապված արդեն իսկ ուժի մեջ մտած դատական ակտերի՝ վերաքննության կամ վճռաբեկության կարգով վերանայման հնարավորության հետ, արդարացված չէ: Այսպես՝ [ՀՀ քրեական դատավարության] օրենսգրքի 412-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ՝ «Սույն օրենսգրքի 21-րդ հոդվածի վեցերորդ մասով սահմանված դեպքերում անձի վիճակի բարելավման հիմքով վճռաբեկ բողոք կարող է բերվել առանց ժամկետի սահմանափակման, իսկ անձի վիճակի վատթարացման հիմքով` դատական ակտի օրինական ուժի մեջ մտնելու պահից վեցամսյա ժամկետում»:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ օրենսդիրը նույն հիմքով վճռաբեկ բողոք ներկայացնելու համար չի նախատեսել որևէ ժամկետային սահմանափակում, վերաքննիչ բողոք ներկայացնելու համար վեցամսյա ժամկետի նախատեսումը չի հանդիսանում դատական պաշտպանության և արդար դատաքննության հիմնական իրավունքների արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ կառուցակարգ:

Բացի դրանից, հարկ է նկատի ունենալ, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը դիրքորոշում է արտահայտել, համաձայն որի՝ վճռաբեկ բողոքի ներկայացման պահանջները կարող են լինել ավելի խիստ, քան ստորադաս դատական ատյաններ ներկայացվող դիմումների պահանջները (Levages Prestations Services v. France, 23 հոկտեմբերի 1996):

Վճռաբեկ բողոքների թույլատրելիության շեմը չհաղթահարած, սակայն արդարադատության բուն էությունը խաթարելու վերաբերյալ ենթադրյալ փաստեր պարունակող բողոքների համար ժամկետային սահմանափակումներ սահմանելը պատշաճ հնարավորություն չի տալիս նաև հենց երկրորդ՝ «փաստի ատյանում», ինչպիսին է վերաքննիչ դատարանը, վերանայելու առաջին ատյանի դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած գործն ըստ էության լուծող դատական ակտը: Հետևապես, օրենսդրի կողմից որդեգրված տարբերակումը վերաքննիչ և վճռաբեկ բողոքների միջև դուրս է դատական պաշտպանության արդյունավետ երաշխավորման համակարգային  տրամաբանության շրջանակներից և համարժեք չէ դատական ակտերի կայունությունը երաշխավորելու նպատակի հարադրությամբ:

Այսպիսով, Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ արդարադատության բուն էությունը խաթարող և նյութական կամ դատավարական հիմնարար խախտումների արդյունքում անձանց համար անբարենպաստ հետևանքներ առաջացնող առաջին ատյանի դատարանի գործն ըստ էության լուծող դատական ակտերը բողոքարկելու հնարավորության սահմանափակումը՝ դրանց ուժի մեջ մտնելու պահից՝ վեցամսյա ժամկետով, համաչափ չէ հետապնդվող իրավաչափ նպատակին, այն է՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի որոշակիության  և անփոփոխելիության սկզբունքի ապահովմանը, ինչի արդյունքում անհամաչափորեն սահմանափակվում են անձի՝ դատական պաշտպանության և արդար դատաքննության իրավունքները, ինչպես նաև դատապարտվածի՝ իր նկատմամբ կայացված դատավճռի՝ օրենքով սահմանված հիմքերով և կարգով վերադաս դատական ատյանի կողմից վերանայման իրավունքը (...)»3:

10. Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումների հաշվառմամբ՝ Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ այն պայմաններում, երբ անձի վիճակի բարելավմանն ուղղված հիմնարար խախտման հիմքով վճռաբեկ բողոք կարող է բերվել առանց ժամկետի սահմանափակման, նույն հիմքով Վերաքննիչ դատարան բողոք բերելու համար վեցամսյա ժամկետի սահմանումը վտանգում է ՀՀ Սահմանադրությամբ երաշխավորված օրենքի առջև բոլորի հավասարության, արդյունավետ դատական պաշտպանության, արդար դատաքննության, դատավճռի բողոքարկման հիմնարար իրավունքները: Դեռ ավելին` օրենսդրի կողմից, ի տարբերություն վճռաբեկ բողոքարկման, վերաքննիչ բողոքի ներկայացման ավելի լայն սահմանափակումներ նախատեսելը չի բխում նաև դատական վերանայման ծավալի վերընթաց նվազման սկզբունքի տրամաբանությունից:

11. Սույն գործի նյութերի ուսումնասիրությունից երևում է, որ Մարինե Սմբատյանի վերաբերյալ Առաջին ատյանի դատարանի` 2008 թվականի հոկտեմբերի 27-ի դատավճիռը չի բողոքարկվել և մտել է օրինական ուժի մեջ4։

Վերոնշյալ դատավճռի դեմ Մ.Սմբատյանի պաշտպան Տ.Ղազարյանը 2018 թվականի հունվարի 24-ին հիմնարար խախտման հիմքով բերել է վերաքննիչ բողոք5, որը Վերաքննիչ դատարանի՝ 2018 թվականի մայիսի 11-ի որոշմամբ մերժվել է՝ բողոքարկման վեցամսյա ժամկետը բաց թողնված լինելու հիմքով6:

12. Նախորդ կետում մեջբերված փաստական հանգամանքները գնահատելով սույն որոշման 9-10-րդ կետերում վկայակոչված իրավադրույթների և արտահայտված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո` Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Վերաքննիչ դատարանի այն եզրահանգումը, որ պաշտպանի կողմից ներկայացված բողոքը ժամկետանց է, և որ վերջինիս կողմից չեն պահպանվել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված՝ վերաքննիչ բողոք բերելու ժամկետները, չի բխում ՀՀ Սահմանադրությամբ երաշխավորված դատական պաշտպանության և արդար դատաքննության հիմնարար իրավունքներից:

13. Հիմք ընդունելով վերոշարադրյալը՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Վերաքննիչ դատարանի՝ 2018 թվականի մայիսի 11-ի որոշումը պետք է բեկանել և գործն ուղարկել նույն դատարան` նոր քննության:

Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նոր քննության ընթացքում Վերաքննիչ դատարանը պետք է ըստ էության քննության առնի Մ.Սմբատյանի պաշտպան Տ.Ղազարյանի բողոքը:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 162-րդ, 163-րդ, 171-րդ հոդվածներով, «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 11-րդ հոդվածով, Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի 16-րդ, 39-րդ, 43-րդ, 3611-րդ, 403-406-րդ, 419-րդ, 422-423-րդ հոդվածներով՝ Վճռաբեկ դատարանը

1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել։ Մարինե Հարությունի Սմբատյանի վերաբերյալ ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի` 2018 թվականի մայիսի 11-ի որոշումը բեկանել և գործն ուղարկել նույն դատարան՝ նոր քննության։

2. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում դատական նիստերի դահլիճում հրապարակման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման։

________________________