ԴՈԴՈՎՆ ԸՆԴԴԵՄ ԲՈՒԼՂԱՐԻԱՅԻ ԳՈՐԾՈՎ

2008թ. հունվարի 17-ի վճիռը

CASE OF DODOV v.BULGARIA

ՍՏՐԱՍԲՈՒՐԳ

ՓԱՍՏԵՐ

I.     ԳՈՐԾԻ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ

5. Դիմողը ծնվել է 1961թ. և ապրում է Բուլղարիայում:

A.   Դիմողի մոր անհետացումը

6. 1994թ. մայիսին դիմողի վաթսուներեքամյա և ալտզհեյմերյան հիվանդությամբ տառապող մայրը` տկն Ստոյանովան, ընդունվել է Սոֆիայի ծերանոց: Վերջինս գտնվում էր Կնյազևո բանուկ պողոտայի վրա, Սոֆիայի շրջանում: Տկն Ստոյանովան ընդունվել էր հիվանդանոցային բաժանմունք, որն ուներ մի քանի բժիշկ և դայակ: Համաձայն բժշկական եզրակացության` նրա հիշողությունը և այլ մտավոր կարողություններ արագորեն վատթարանում էին: Նա մշտական հսկողության կարիք ուներ, և ծերանոցի անձնակազմին ցուցում էր տրված չթողնել նրան առանց ուղեկցության: Մի քանի ամիս շարունակ դիմողը պարբերաբար այցելել է մորը և ըստ առիթի ուղեկցել նրան ծերանոցից դուրս կատարվող բժշկական այցերի ժամանակ:

 7.1995թ. դեկտեմբերի 2-ին դիմողը մոր մաշկի վրա նկատել է հետքեր և այդ մասին հայտնել հերթապահ դայակին:

 8. 1995թ. դեկտեմբերի 4-ին, 6.30-ին դիմողը կրկին այցելել է մորը, բայց նրան ասել են, որ մայրը կորել է: Այդ օրը, ավելի վաղ, դիմողի մայրը, բուժական անձնակազմի հերթապահ տկն Վ.-ի ուղեկցությամբ ուղարկվել էր մաշկային բժշկի մոտ` ծերանոցից դուրս: Համաձայն դիմողին տրված բացատրության` վերադարձից հետո` ժամը 11.30-ին, տկն Վ.-ն տկն Ստոյանովին թողել էր մենակ բակում և մի քանի րոպե հետո այլևս այնտեղ չէր գտել: Ծերանոցի անձնակազմը փնտրել էր տկն Ստոյանովին, սակայն ապարդյուն:

 9. Դեպքից երկու ժամ անց ծերանոցի անձնակազմը տեղեկացրել էր ոստիկանությանը: Նույն օրը և 1995թ. դեկտեմբերի 11-ին ոստիկանությունը հարցաքննել է մի քանի վկաների և արձանագրել նրանց վկայությունները: Նրանցից ոմանք բացատրել են, որ իրենք տկն Ստոյանովայի անհետացումից անմիջապես հետո զննել են տեղանքը:

 10. 1995թ. դեկտեմբերի 8-ին հայտարարվել է, որ տկն Ստոյանովան փնտրվում է ոստիկանության կողմից Սոֆիայի տարածքում, և 1995թ. դեկտեմբերի 22-ին նրա տվյալները մտցվել են կորածների ցուցակում:1995թ. դեկտեմբերի 11-ին ոստիկանությունը մամուլում հայտարարություն է տվել տկն Ստոյանովայի արտաքին տվյալների վերաբերյալ և խնդրել բնակչությանը հայտնել նրան առնչվող ցանկացած տեղեկություն: Տկն Ստոյանովայի արտաքինի նկարագրությունն ուներ որոշ սխալներ: 1995թ. 13-ին ծերանոցի շրջակայքում անցկացվել է որոնում` փնտրող շան օգնությամբ: Ոստիկանությունը նաև ստուգել է այն անձանց ինքնությունը, ովքեր տվյալ ժամանակահատվածում ընդունվել են հոգեբուժարաններ: Ոստիկանությունն ստուգել է նաև այն տեղեկությունը, ըստ որի` տկն Ստոյանովայի նմանությամբ մեկը 1996թ. հունվարին մի գիշեր անց է կացրել մենաստանում: 1996թ. փետրվարին հայտարարություն է հեռարձակվել հեռուստատեսությամբ:

 11. Իր մոր անհետացման հաջորդ օրը դիմողն անձամբ արել է հնարավոր ամեն ինչ մորը գտնելու համար: Նա տեսակցել է բոլոր նրանց, ովքեր վերջին անգամ շփվել են մոր հետ, մի քանի թերթում հայտարարություն է տվել, փոստով տարածել է մոր լուսանկարները:

 12. Մինչ օրս տկն Ստոյանովան չի գտնվել: 1998թ. շրջանային դատարանը տկն Ստոյանովային ճանաչել է կորած և դիմողին նշանակել նրա ներկայացուցիչ:

B.   Դիմողի քրեական բողոքներն ընդդեմ ծերանոցի անձնակազմի

 13. 1996թ. հուլիսի 5-ին դիմողը դիմել է Սոֆիայի շրջանային դատախազություն` պնդելով, որ ծերանոցի վարչական և բժշկական անձնակազմը պատասխանատու է իր մոր անհետացման համար:

 14. Մինչև 1997թ. դեկտեմբեր այդ գործի կապակցությամբ ոչինչ չի արվել, չնայած տարբեր մակարդակի դատախազական մարմիններին ուղղված` դիմողի բազմաթիվ բողոքներին:

 15. 1997թ. դեկտեմբերին շրջանային դատախազը դեպքի առթիվ գործ է հարուցել:

 16. Դիմողն ակտիվորեն մասնակցել է վարույթին: Նա 1995թ. դեկտեմբերի 4-ի դեպքի կապակցությամբ ապացույցներ ձեռք բերելու խնդրանքներ է ներկայացրել, սակայն ծերանոցի անձնակազմը դրանց վերաբերվել է անտարբերությամբ: Նա նաև կասկած է արտահայտել առ այն, որ մայրը կարող էր դարձած լինել մարդկանց օրգանների առևտրով զբաղվող հանցավոր խմբի զոհ:

 17.1998թ. մարտի 19-ին, ծերանոցի բժշկական անձնակազմի ղեկավար, բժիշկ Գ.-ին լսելուց հետո, հետաքննիչն առաջարկել է գործի վարույթը կարճել: 1998թ. ապրիլի 10-ին դատախազն ընդունել է նրա առաջարկը: Հետաքննիչը և դատախազը նշել են, որ ընդունված երևույթ է, երբ ծերանոցների` ալտզհեյմերյան հիվանդությամբ տառապող բնակիչներն ուղարկվում են հետազոտությունների ծերանոցից դուրս` բժշկական անձնակազմի հերթապահի ուղեկցությամբ: Ընդունված պրակտիկա է նաև ծերանոցի բնակիչներին մի քանի րոպե բակում մենակ թողնելը. այդ ժամանակն անհրաժեշտ է բժշկին զեկուցելու համար: Բակը պարսպապատված է, և անձնակազմի աշխատակիցները մշտապես գտնվում են այնտեղ: Ծերանոցն ունի դռնապահ, որի պարտականությունն է ստուգել բոլոր ներս մտնողների ինքնությունը: Հաշվի առնելով այս փաստերը` դատախազը և հետաքննիչը եզրահանգել են, որ որևէ քրեական հանցագործություն տեղի չի ունեցել:

 18. Դիմողը չի տեղեկացվել այդ որոշման մասին: Այդ մասին նա տեղեկացել է 1998թ. դեկտեմբերի 14-ին, երբ այցելել է շրջանային դատախազություն` տեղեկանալու իր բողոքի քննության ընթացքի մասին:

 19.1999թ. հունվարի 8-ին դիմողը բողոքել է` պահանջելով հարցաքննել նոր վկաների, մասնավորապես, իր մորն ուղեկցած հերթապահին, այն բժշկին, ում մոտ նա տարվել է, և դռնապահին:

 20. 1999թ. հունվարի 22-ին Սոֆիայի քաղաքային դատախազը վերացրել է ստորադաս դատախազի որոշումը և գործը հետ ուղարկել լրացուցիչ քննության: 1999թ. հունիսին և օգոստոսին գործը փոխանցվել է քննիչին: Վերջինս լսել է հերթապահին և դռնապահին:

 21. 2000թ. ապրիլի 12-ին դատախազն ընդհատել է քննությունը: Նա նշել է, որ տկն Վ.-ն` բժշկական անձնակազմի հերթապահը, դիմողի մորը երկու-երեք րոպե թողել է բակում, քանի որ նրան խնդրել են տեսնել ավագ բժշկական անձնակազմի անդամին: Այդ պահին դիմողի մայրը գնացել է և նրան հնարավոր չի եղել գտնել: Դռնապահն ասել է, որ ինքը չի տեսել տկն Ստոյանովային: Դատախազը նաև նշել է, որ համաձայն համապատասխան աշխատանքների նկարագրության` բժշկական անձնակազմի հերթապահի պարտականությունն է ուղեկցել ծերանոցի բնակչին, դռնապահի պարտականությունների մեջ չի մտնում բնակիչների անվտանգության ապահովումը: Այդ հիմքով դատախազը եզրակացրել է, որ «չկա որևէ ապացույց առ այն, որ անձնակազմի անդամները վտանգել են տկն Ստոյանովայի կյանքը, իսկ ինչ վերաբերում է հնարավոր հանցավորներին, mens rea, կամայական որևէ արարքի առկայությունը չի կարող ապացուցվել»:

Դիմողը բողոքարկել է դատախազի որոշումը:       

 22. Չճշտված ամսաթվի դատախազի 2000թ. ապրիլի 12-ի որոշումը վերացվել է և գործն ուղարկվել նոր հետաքննության: Վերջինիս շրջանակներում հաստատվել է, որ 1995թ. դեկտեմբերի 4-ին, այն պահին, երբ դիմողի մայրն անհետացել է, դռնապահն իր տեղում չի եղել. նա գնացել էր թեյելու:

 23. 2001թ. հունիսի 18-ին շրջանային դատախազը կարճել է գործի վարույթը: Որոշման մեջ նշվել է, inter alia.

 «Տկն Վ.-ն դիմողի մորը թողել է բակում մենակ` թերանալով ծանր հիվանդներին ուղեկցելու և օգնելու իր պարտականության կատարման մեջ: Այնուամենայնիվ, նրա արարքը չի հանդիսանում հանցագործություն Քրեական օրենսգրքի 137 հոդվածին համապատասխան: Այդ հոդվածը պատժելի է համարում անօգնական վիճակում գտնվող անձին չօգնելն այնպիսի պայմաններում, երբ վերջինիս կյանքի համար առկա է իրական վտանգ, և եթե հանցավորն իմացել է այդ վտանգի մասին, սակայն չի գործել պատշաճ կերպով: Տկն Վ.-ն նշել է, որ ինքը չի մտածել, որ դիմողի մորը բակում մենակ թողնելը կարող է հանգեցնել նրա կյանքի համար վտանգի, քանզի բակը պարսպապատ էր, և մշտապես դռնապահը հսկում էր պարիսպը: Դռնապահը լրջորեն թերացել է իր պարտականությունները կատարելիս, երբ հեռացել է թեյելու: Այնուամենայնիվ, դռնապահը քրեական պատասխանատվության ենթակա չէ, քանի որ չի գիտակցել, որ դիմողի մայրը վտանգի մեջ է: Անշուշտ, տկն Վ.-ն և դռնապահը կատարել են կարգապահական զանցանքներ, որի համար պետք է ենթարկվեն կարգապահական պատասխանատվության, սակայն նրանց արարքները քրեորեն պատժելի չեն»:

 24. Դիմողը չի տեղեկացվել դատախազի որոշման մասին: Այդ մասին իմանալով` նա 2001թ. սեպտեմբերի 29-ին դիմել է Սոֆիայի շրջանային դատարան:

 25. 2001թ. նոյեմբերի 21-ին Սոֆիայի շրջանային դատարանը վերացրել է դատախազի որոշումը և գործն ուղարկել լրացուցիչ քննության` գտնելով, որ դատախազի եզրահանգումներում կան հակասություններ և չեն հավաքվել գործին առնչվող բոլոր ապացույցները:

 26. Լսելով նոր վկաների` 2003թ. օգոստոսի 15-ին Սոֆիայի շրջանային դատախազը գործի վարույթը կարճել է: Դատախազը նշել է նախկին որոշման մեջ տեղ չգտած հետևյալ փաստերը.

i. ծերանոցի ծեր բնակիչների համար անսովոր չէր ծերանոցի շուրջ գտնվող պարիսպը հատելը,

ii. բակն ուներ երկրորդ մուտք, որն օգտագործվում էր ծառայողական մեքենաների համար, որը մշտապես մետաղյա կողպեքով ներսից փակ էր պահվում,

iii. ծերանոցի կարգուկանոնը և անձնակազմի պարտականությունները հստակորեն կարգավորված չէին:

 Դատախազը նշել է, որ ծերանոցի անձնակազմի պարտականությունների վերաբերյալ հստակ նորմերի բացակայության պայմաններում հնարավոր չէ եզրահանգում կատարել անձնակազմի անդամների քրեական պատասխանատվության վերաբերյալ: Բացի դրանից, փաստերը չեն վկայում Քրեական օրենսգրքի 137-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության կատարման մասին:

 Դատախազը նաև նշել է, որ ենթադրյալ մեղավորների հետապնդման համար օրենքով սահմանված ժամկետը լրացել է:

 27. Դիմողի բողոքի հիման վրա 2004թ. հունվարի 20-ին Սոֆիայի շրջանային դատարանը դատախազի որոշումը թողել է ուժի մեջ, քանզի ենթադրյալ մեղավորների հետապնդման համար օրենքով սահմանված ժամկետը լրացել էր 2003թ. հունիսի 4-ին:

 C. Դիմողի քրեական բողոքն ընդդեմ ոստիկանության

 28. 1996թ. հուլիսի 26-ին դիմողը դիմել է դատախազություն` պնդելով, որ ոստիկանությունն իր մոր անհետացումից հետո անհրաժեշտ քայլեր չի ձեռնարկել նրան հայտնաբերելու համար: Դատախազությունը քննարկելով բողոքը 1997թ. և 1999թ. որոշումներով մերժել է քրեական գործի հարուցումը` գտնելով, որ ոստիկանությունը գործել է ջանասիրաբար:

 D. Դիմողի կողմից հարուցված քաղաքացիական գործի վարույթը

 1. Վարույթը Սոֆիայի քաղաքային դատարանում

 29. 1996թ. հուլիսի 10-ին դիմողը հայց է հարուցել Սոֆիայի քաղաքային դատարանում` պահանջելով ոչ նյութական վնասի հատուցում` կապված իր մոր անհետացման հետ: Նա վնասի հատուցումը պահանջել է Աշխատանքի և սոցիալական նախարարությունից և Սոֆիայի քաղաքապետարանից (այս մարմիններն են պատասխանատու ծերանոցի համար)` այն հիմքով, որ ծերանոցի աշխատակիցներն անփութություն են դրսևորել: Նա վնասի հատուցում է պահանջել նաև Ներքին գործերի նախարարությունից` այն հիմքով, որ բավարար ջանքեր չեն ցուցաբերվել իր մորը հայտնաբերելու համար: Դիմողը որպես իր պահանջի իրավական հիմք մատնանշել է Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքը:

 30. Սոֆիայի քաղաքային դատարանում գործի քննության ողջ ընթացքում դիմողը ներկայացրել է բազմաթիվ միջնորդություններ և խնդրանքներ ապացույցներ ձեռք բերելու կապակցությամբ:

 31. 1997թ. փետրվարի 24-ին առաջին նիստի ժամանակ դատարանը չի կարողացել գործի քննությունը կազմակերպել` պատասխանողներից մեկի ծանուցված չլինելու պատճառով: Դատարանը դիմողին կարգադրել է նշել Աշխատանքի և սոցիալական ապահովության նախարարության ու Սոֆիայի քաղաքապետարանի լրիվ հասցեն, այլապես գործի քննությունը կարող է չշարունակվել:

 32. Նիստեր են գումարվել 1997թ. հունիսի 2-ին և 1998թ. հունվարի 19-ին: Սոֆիայի քաղաքային դատարանը որոշ փաստաթղթեր ընդունել է որպես ապացույց, մերժել է ընդունել որոշ փաստաթղթեր` որպես այդպիսիք: Դիմողի խնդրանքը` մի քանի վկա հարցաքննելու վերաբերյալ, մերժվել է, քանի որ դա պարզ չէր և վերաբերում էր այնպիսի փաստերի, որոնք կարող էին հաստատվել միայն փաստաթղթերով:

 33. 1998թ. ապրիլի 13-ին ծերանոցը կառավարող` Սոֆիայի քաղաքապետարանի ներկայացուցիչը նշել է, որ գործը չի կարող քննության առնվել Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքի հիման վրա: Պատասխանողներից մեկի` Ներքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչը նշել է, որ դիմողի պահանջներն իրականում վերաբերում են ոչ թե նախարարությանը` որպես ամբողջություն, այլ միայն նրա միավորներից մեկին` Ներքին գործերի Սոֆիայի տնօրինությանը: Դատարանը գործի քննությունը հետաձգել է և դիմողից պահանջել է ներկայացնել Ներքին գործերի նախարարության locus standi-ի ապացույց:

 34. Չճշտված ամսաթվի դիմողը պահանջել է, որպեսզի Ներքին գործերի Սոֆիայի տնօրինությանը ներգրավվի որպես համապատասխանող: Նրա պահանջը բավարարվել է հաջորդ նիստում` 1998թ. հոկտեմբերի 16-ին, և գործի քննությունը հետաձգվել է: Դատարանը ցուցում է տվել դիմողին գործում առկա ապացույցի մեկ պատճենը հանձնել նոր պատասխանողին:

 35. Ներքին գործերի Սոֆիայի տնօրինության ներկայացուցիչը 1999թ. մարտի 26-ի նիստում նշել է, որ գործը չի կարող քննության առնվել Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքի հիման վրա, քանի որ չի վերաբերում ոստիկանության վարչական լիազորություններին: Դիմողը պահանջել է ծերանոցին ներգրավել որպես պատասխանող: Դատարանը ցուցում է տվել նրան ապացուցել, որ ծերանոցը Սոֆիայի քաղաքապետարանից անջատ իրավաբանական անձ է, և հետաձգել է գործի քննությունը: Դատարանն ի վերջո գտել է, որ ծերանոցն առանձին իրավաբանական անձ չէ:

 36. 1999թ. հոկտեմբերի 15-ին նշանակված նիստը հետաձգվել է, քանի որ դատարանը ոստիկանությանը կարգադրել էր ներկայացնել որոշ փաստաթղթեր: Դատարանը մերժել է դիմողի` որոշ վկաներ, այդ թվում` դեպքի օրը հերթապահ բժշկին, հրավիրելու պահանջը: Դիմողը նշել է, որ վկաները վկայություն կտան ծերանոցի օրվա ռեժիմի, դիմողի մորն ուղեկցելու համար պատասխանատու անձնակազմի անդամների ինքնության, դեպքի օրը դիմողի մոր առողջական վիճակի և մաշկային բժշկի մոտից հեռանալուց հետո իրադարձությունների ընթացքի վերաբերյալ: Դատարանը գտել է, որ նման փաստերը կարող են հաստատվել միայն փաստաթղթային ապացույցներով:

 37. 2000թ. փետրվարի 4-ին նիստը չի կայացել թերի ծանուցումների պատճառով:

 38. 2000թ. մայիսի 5-ի նիստը չի կայացել դատախազի բացակայության պատճառով:

39. 2000թ. հոկտեմբերի 6-ին դատարանը բավարարել է դիմողի` որոշ վկաներ հրավիրելու պահանջը, և հետաձգել է նիստը:

 40. Հաջորդ նիստը տեղի է ունեցել 2001թ. փետրվարի 2-ին: Այն հետաձգվել է ծերանոցի կողմից որոշ փաստաթղթեր ներկայացված չլինելու պատճառով: Ներկայացել էր ծանուցված վկաներից մեկը, որը, սակայն, չէր հարցաքննվել:

 41. 2001թ. մայիսի 4-ի նիստը չի կայացել, քանի որ պատասխանողներից և վկաներից մեկը չէին ծանուցվել: Դատարանը հաջորդ նիստը նշանակել է 2001թ. հոկտեմբերի 12-ին:

 42. 2001թ. հոկտեմբերի 21-ին դատարանը լսել է ծերանոցի աշխատակիցներ հանդիսացող երկու վկաների:

Համապատասխան միավորի համար պատասխանատու աշխատակիցը նշել է, որ ինքը տեղյակ է եղել դիմողի մոր հիվանդությանը և կողմնորոշվելու ունակության լիակատար բացակայությանը: Նա գտնվել է «փակ ռեժիմում»: Ողջ անձնակազմը տեղյակ է եղել, որ նրան պետք է ուղեկցել:

Տկն Վ.-ն` դիմողի մորն ուղեկցող բժշկական անձնակազմի հերթապահը, վկայություն է տվել, որ ինքը նրան մի քանի րոպե մենակ է թողել պարսպի մոտ, դռնապահի խցիկի մոտակայքում: Պարիսպը փակ չի եղել: Սակայն այդ պահին դռնապահը տեղում է եղել: Տկն Վ.-ն նշել է նաև, որ ինքը խնդրել է դռնապահին հետևել դիմողի մորը, և դռնապահի այն վկայությունը, որ ինքը չի տեսել դիմողի մորը, ճիշտ չէ:

 43. Հաջորդ նիստը տեղի է ունեցել 2002թ. մարտի 15-ին: Դատարանը լսել է երկու վկաների և հետաձգել գործի քննությունը: Վկաներից մեկը` ծերանոցի դռնապահը չէր ներկայացել նիստին: Ի վերջո, դատարանը որոշել է գործը քննել ըստ առկա նյութերի: Հաջորդ նիստը տեղի է ունեցել 2002թ. հունիսի 21-ին:

 44. 2002թ. հուլիսի 31-ին Սոֆիայի քաղաքային դատարանը կայացրել է իր վճիռը: Դատարանը գտել է, որ դիմողը հիմք չունի հայց ներկայացնելու Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքի հիման վրա, քանզի նրա մայրը չի ճանաչվել մահացած, ուստիև դիմողը չի կարող հավակնել լինելու նրա ժառանգը:

Դատարանը նաև գտել է, որ պարզ չէ, թե արդյոք նշված օրենքը կիրառելի է, քանի որ այն վերաբերում է անօրինական վարչական որոշումներով կամ վարչական մարմինների անօրինական գործողություններով պատճառված վնասին:

 2. Վարույթը Սոֆիայի վերաքննիչ դատարանում

 45. 2002թ. օգոստոսի 16-ին դիմողը դիմել է վերաքննիչ դատարան: Նա նշել է, inter alia, որ դատարանների խնդիրն է որոշել իր հայցի իրավական բնութագիրը: Ուստի, եթե դատարանը գտնում է, որ հայցը ենթակա է քննության ընդհանուր դելիկտային իրավունքի հիման վրա, ապա պետք է քննի այն ընդհանուր դելիկտային իրավունքի հիման վրա: Դիմողը նշել է նաև, որ պատահարն անմիջապես ազդեցություն է ունեցել իր համար, քանի որ իր մոր անհետացման պատճառով կրել է ոչ նյութական վնաս:

 46. 2003թ. հունվարի 21-ի և 30-ի որոշումներով վերաքննիչ դատարանը քննադատել է Սոֆիայի քաղաքային դատարանին այն բանի համար, որ ձեռք չի բերել համապատասխան ապացույցներ, և կարգադրել է որոշ վկաների հրավիրում և այլ ապացույցների ներկայացում վերաքննիչ վարույթում:

 47. 2003թ. հուլիսի 8-ին վերաքննիչ դատարանը կարգադրել է որպես վկա հարցաքննել դռնապահին:

 48. 2003թ. հոկտեմբերի 13-ին դատարանը լսել է նախկին դռնապահին. վերջինիս հիվանդության պատճառով հարցաքննությունը տեղի է ունեցել տանը` դատախազի և կողմերի ներկայացուցիչների ներկայությամբ: Նախկին դռնապահը նշել է, որ համապատասխան օրը նա չի տեսել դիմողի մորը:

 49. 2004թ. հունվարի 15-ին վերաքննիչ դատարանը վճիռ է կայացրել: Այն գտել է, որ Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքը կիրառելի է միայն անօրինական վարչական որոշումներով կամ վարչական մարմինների անօրինական գործողություններով պատճառված վնասի նկատմամբ: Դիմողի հայցը չի վերաբերում նման որոշումների, ուստի այն քննության պետք է առնվի ընդհանուր դելիկտային իրավունքի հիման վրա: Այդ հիմքերով վերաքննիչ դատարանը բեկանել է Սոֆիայի քաղաքային դատարանի վճիռը և գործն ուղարկել նոր քննության Սոֆիայի քաղաքային դատարանում:

 3. Վարույթը Գերագույն վճռաբեկ դատարանում

 50. 2004թ. փետրվարի 13-ին դիմողը ներկայացրել է վճռաբեկ բողոք: 2005թ. մայիսի 25-ին Գերագույն վճռաբեկ դատարանը մերժել է բողոքը: Այն գտել է, որ Սոֆիայի քաղաքային դատարանը սխալ է գործել` գործը քննելով Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքի հիման վրա:

 4. Նոր քննությունը Սոֆիայի քաղաքային դատարանում

 51. Չճշտված ամսաթվի գործը փոխանցվել է Սոֆիայի քաղաքային դատարան` ընդհանուր դելիկտային իրավունքի հիման վրա գործը կրկին քննելու համար:

 52. 2005թ. հուլիսի 7-ին Սոֆիայի քաղաքային դատարանը դիմողին ցուցում է տվել հստակեցնել իր հայցապահանջները:

 53. 2005թ. սեպտեմբերի 1-ին դատարանը գտել է, որ հստակեցումները բավարար չեն և տվել է նոր ցուցումներ:

 54. 2006թ. փետրվարի 1-ին Սոֆիայի քաղաքային դատարանը նիստ է գումարել: Այն փաստաթղթեր է պահանջել ծերանոցից և Ներքին գործերի Սոֆիայի տնօրինությունից և թույլատրել է ապացույցների ձեռքբերում: Գործի քննությունը հետաձգվել է մինչև 2006թ. հունիսի 14-ը: Վարույթը դեռ շարունակվում է:

 II. ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆ ՆԵՐՊԵՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅՈՒՆ

 A. Ծերանոցի և դրա անձնակազմի գործունեության կանոնակարգումը

 55. Գործին առնչվող ժամանակահատվածում ծերանոցներն ու սոցիալական խնամքի այլ հաստատությունները ղեկավարվում էին Առողջապահության նախարարության կողմից ընդունված կանոններով (1965թ. Պետական ամսագիր թիվ 91` փոփոխված` 1987թ. թիվ 30 Պետական ամսագրով), որոնք ուժի մեջ էին մինչև 1999թ. նոր կանոնների ընդունումը:

 56. Կանոններին համապատասխան` ծերանոցները ֆինանսավորվում և կառավարվում էին տեղական մունիցիպալ խորհուրդների կողմից, և պարտավոր էին հետևել Առողջապահության նախարարության կողմից ընդունվող չափորոշիչներին և հրահանգներին: 1994թ., սակայն, ծերանոցներն անցան Աշխատանքի և սոցիալական նախարարության կառավարման ներքո: Այս փաստը չանդրադարձավ կանոնների վրա:

 57. Կանոնները սահմանում են անձնակազմի հիմնական անդամների` տնօրենի, բժիշկների, դայակների և վարչական անձնակազմի, պարտականությունները: Դրանց հիման վրա յուրաքանչյուր ծերանոց սահմանում էր իր ներքին կանոնները: Ծերանոցը, որտեղ գտնվել է դիմողի մայրը, ևս ուներ իր ներքին կանոնները, որոնք մանրամասն կանոնակարգում էին աշխատանքի կազմակերպումը և խնդիրների ու պարտականությունների բաշխումն անձնակազմի միջև: Ի լրումն դրանց, յուրաքանչյուր աշխատակցի կոնկրետ պարտականությունները սահմանվում էին աշխատանքի նկարագրությամբ: Օրինակ` դռնապահի աշխատանքի նկարագրության համաձայն` նրա պարտականությունն է հսկել մարդկանց և ավտոմեքենաների մուտքն ու ելքը: Ծերանոցն ուներ նաև ներկայության/բացակայության մատյան և օրվա հրահանգների գիրք:

B. Քրեական օրենսգիրքը

 58. Քրեական օրենսգրքի 137 հոդվածը քրեորեն պատժելի է համարում անձին կյանքի համար վտանգավոր վիճակի մեջ դնելը և, տեղյակ լինելով նման վիճակի մասին, օգնություն չտրամադրելը` անկախ այն փաստից, որ տվյալ անձն անկարող է փոքրահասակ կամ մեծահասակ լինելու, հիվանդության կամ անօգնականության այլ վիճակի պատճառով հոգ տանել իր մասին:

Այս դրույթի կիրառման պրակտիկայի վերաբերյալ ոչինչ չի ներկայացվել:

C.   Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքը և ընդհանուր դելիկտային իրավունքը

 59. Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքի 1-ին բաժինը սահմանում է, որ պետությունը պատասխանատու է պետական մարմինների կամ պետական պաշտոնյաների կողմից պատճառված վնասի համար, որոնք նրանք պատճառել են իրենց վարչական գործառույթները կատարելիս: Այլ հանգամանքներում պատճառված վնասի համար պետությունն ու պետական մարմինները պատասխանատվություն են կրում ընդհանուր դելիկտային իրավունքի հիման վրա:

Քաղաքացիական դատավարությունում ձևավորված պրակտիկայի համաձայն` դատարանները քննության են առնում և որոշում իրենց ներկայացված հայցերի իրավական բնութագիրը` առանց հաշվի առնելու հայցվորի առաջարկած իրավական բնութագիրը: Հայցվորը պետք է ներկայացնի վիճելի հարցը` հստակեցնելով փաստերը և իր հայցապահանջը, սակայն նա չի կրում որևէ պարտականություն հստակեցնելու դրա բնութագիրն իրավունքում: Եթե նույնիսկ հայցվորը նշում է իր հայցի իրավական բնութագիրը, դատարանը կաշկանդված չէ դրանով: Դատարանը պետք է տա իր ինքնուրույն գնահատականը (ի թիվս այլոց, տե՜ս հետևյալ վճիռները. 1208-98-V (Գերագույն վճռաբեկ դատարան), 38-97-VII (Գերագույն վարչական դատարան) և 75-88- OCGK (Գերագույն դատարան)):

 60. 10-րդ բաժնի համաձայն` ի տարբերություն ընդհանուր դելիկտային իրավունքի հիման վրա քաղաքացիական դատավարության, Օրենքի հիման վրա դատավարությունը կազմակերպվում է դատախազի մասնակցությամբ, և դատական ծախսերը վճարման են ենթակա միայն վճռի ուժի մեջ մտնելուն պես:

 61. 2005թ. Գերագույն վճռաբեկ դատարանը կայացրել է մեկնաբանող որոշում օրենքի կիրառման որոշ տեսակետների վերաբերյալ` նշելով հակասական պրակտիկայի առկայության մասին: Այս հարցի հետ առնչվող խնդիրներից մեկն այդ օրենքի հիման վրա որպես locus standi պատասխանող հանդես եկող պետական մարմնի ընտրության խնդիրն է: Գերագույն վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ հայցը պետք է հարուցվի ընդդեմ այն պետական մարմնի, որի աշխատակիցն է համապատասխան պաշտոնյան, կամ երբ պետական մարմինը չունի առանձին իրավաբանական անձի կարգավիճակ, այդ պայմանը բավարարող վերադաս պետական մարմնի:

 D. Անհայտ բացակայող անձինք և մահացած համարվող անձինք

 62. Անձանց և ընտանիքի մասին օրենքի 8-19-րդ բաժինների ուժով դատարանները կարող են անձին ճանաչել անհայտ բացակայող, եթե նրա գտնվելու մասին տեղեկություն չկա ավելի քան մեկ տարի: Եթե հետագա հինգ տարիների ընթացքում անձը մնում է չհայտնաբերված, դատարանները կարող են նրան մեռած հայտարարել:

ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՀԱՐՑԵՐ

 I. ԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻ 2-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾԻ ԵՆԹԱԴՐՅԱԼ ԽԱԽՏՈՒՄ

 63. Դիմողը պնդել է, որ մոր անհետացման հետ կապված իրադարձությունները հանդիսանում են Կոնվենցիայի 2-րդ, 13-րդ և 17-րդ հոդվածների խախտում: Մասնավորապես, իր մոր կյանքը վտանգի է ենթարկվել ծերանոցի աշխատակիցների աններելի անփութության և թերի կարգավորման արդյունքում: Ավելին, հետաքննությունը չի հանգեցրել քրեական կամ կարգապահական պատասխանատվության, և դիմողի` քաղաքացիական դատավարության շրջանակներում փոխհատուցում ստանալու փորձերը ձախողվել են պատասխանող պետական մարմինների դանդաղկոտության և դատարանների մեղքով դատաքննության ձգձգումների պատճառով: Դիմողը պնդել է նաև, որ ոստիկանությունը մոր անհետացումից անմիջապես հետո չի ձեռնարկել անհրաժեշտ միջոցներ նրան հայտնաբերելու համար: Կառավարությունն առարկել է դիմողի փաստարկների դեմ:

 64. Դատարանը գտնում է, որ գործին առնչվող դրույթը Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի 1-ին կետն է, որը նախատեսում է.

«Յուրաքանչյուրի կյանքի իրավունքը պաշտպանվում է օրենքով»:

 65. Դատարանը նկատում է, որ դիմողի գանգատները վերաբերում են երկու խումբ փաստերի, որոնք պահանջում են առանձին քննություն:

 A. 2-րդ հոդվածի 1-ին կետի ենթադրյալ խախտումը` կապված համապատասխան հաստատությունների և անձնակազմի պատասխանատվության ենթադրյալ անհնարինության հետ

 1. Ընդունելիություն

 (a) 2-րդ հոդվածի կիրառելիությունը

 66. Կառավարությունը նշել է, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի նյութական երաշխիքը կիրառելի չէ, քանի որ սույն գործը չի առնչվում կալանքի տակ գտնվելու ընթացքում տեղի ունեցած մահվան դեպքի կամ պետության ներկայացուցիչների կողմից ուժի կիրառմանը: Բացի դրանից, 2-րդ հոդվածը կիրառելի չէ նաև իր ընթացակարգային տեսակետով, քանի որ չի հաստատվել դիմողի մոր մահացած լինելու փաստը:

 67. Դիմողը` պնդելով, որ գործն առնչվում է իր մոր կյանքին, նշել է, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածը հստակորեն կիրառելի է:

 68. Դատարանը նկատում է, որ դիմողի մայրը տառապում էր ալտզհեյմերյան հիվանդությամբ, և 1995թ. դեկտեմբերին նրա անհետացումից հետո անցել է տասնմեկ տարի, անհետացման պահին նա եղել է վաթսունչորս տարեկան, նրա մտավոր կարողությունները վատթարացել էին, և նա մշտական հսկողության կարիք ուներ: Նման պայմաններում, բուլղարական օրենսդրության համաձայն` հնարավոր էր տկն Ստոյանովային դատական կարգով մեռած հայտարարել (տե՜ս վերը` կետեր 6-12 և 62)` չնայած որ նշված գործում նրան մեռած հայտարարելու փորձ չի արվել: Դատարանը ողջամիտ է համարում, սույն գործի նպատակների համար, ենթադրել, որ դիմողի մայրը մահացել է:

 69. Այնուամենայնիվ, հարց է ծագում, թե արդյո՞ք ենթադրյալ մահվան և ծերանոցի անձնակազմի կողմից դրսևորված ենթադրյալ անփութության միջև առկա է այնպիսի անմիջական պատճառական կապ, որը կհանգեցնի 2-րդ հոդվածի կիրառմանը` անփութության նման դրսևորումներին իրավական համակարգի հակազդեցության ենթադրյալ թերությունների կապակցությամբ:

 70. Դատարանը նկատում է, որ ծերանոցի անձնակազմի դեմ քրեական հետաքննության ընթացքում ներպետական իշխանությունները հաստատված են համարել (թեև դա վերջնական արդյունք չի ունեցել), որ տկն Ստոյանովան գտնվել է «փակ ռեժիմում», և անձնակազմը տեղյակ է եղել, որ նրան չի կարելի թողնել առանց հսկողության, այլապես դա կարող էր վտանգ ստեղծել նրա առողջության կամ կյանքի համար: Հաստատվել է նաև, որ անձնակազմը նրան թողել է առանց հսկողության, և առկա է ուղղակի կապ այդ փաստի և դիմողի մոր անհետացման միջև (տե՜ս վերը` կետեր 23 և 42): Բացի դրանից, Դատարանը գտնում է, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի կիրառման ոլորտը չի կարող սահմանափակվել անձի մահվան ժամանակով և անմիջական պատճառով: Անփույթ վերաբերմունքի դրսևորման հետևանքով տեղի ունեցած իրադարձությունների հաջորդականությունը, որը հանգեցրել է մահվան, ևս կարող է քննության առնվել 2-րդ հոդվածի հիման վրա (Օներյիլդիզն ընդդեմ Թուրքիայի, թիվ 48939/99, ECHR 2004-XII):

 71. Ուստի սույն գործում առկա իրադարձությունները (չնայած ոչ մի դեպքում կապված չեն անձին կյանքից զրկելու հետ) կյանքի իրավունքը պաշտպանող կոնվենցիոն դրույթի` 2-րդ հոդվածի կիրառման շրջանակում են:

 (b) Ընդունելիության հետ կապված այլ հարցեր

 72. Դատարանը գտնում է, որ վերոհիշյալ գանգատն ակնհայտ անհիմն չէ` Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի իմաստով: Գանգատն անընդունելի չէ նաև այլ հիմքերով, ուստիև պետք է ընդունելի հայտարարվի:

 2. Գործի քննությունն ըստ էության

 (a) Կողմերի բացատրությունները

 73. Ըստ Կառավարության` այնքանով, որքանով 2-րդ հոդվածը կիրառելի է իր ընթացակարգային տեսակետով, պատասխանող պետությունը կատարել է այդ հոդվածի հիման վրա իր պարտականությունները` ինչպես դրանք մեկնաբանվել են Դատարանի նախադեպային իրավունքում և, մասնավորապես, Կալվելին և Կիգլիոն ընդդեմ Իտալիայի, թիվ 32967/96, ECHR 2002-I: Մասնավորապես, բուլղարական իրավական համակարգը դիմողին հնարավորություն է տվել փոխհատուցում հայցել քաղաքացիական դատավարության շրջանակներում: Այն փաստը, որ դիմողի կողմից հարուցված քաղաքացիական հայցով վարույթը դեռևս չի ավարտվել, դիմողի սեփական դատավարական վարքագծի արդյունք է: Նա սխալմամբ հայցը ներկայացրել էր Վնասի համար պետության պատասխանատվության մասին օրենքի հիման վրա, մինչդեռ կիրառելի ռեժիմն ընդհանուր դելիկտային իրավունքով նախատեսված ռեժիմն էր:

 74. Կառավարությունը նաև պնդել է, որ իշխանությունները կատարել են 2-րդ հոդվածով նախատեսված` կյանքի իրավունքի պաշտպանությանը կոչված պատշաճ իրավական համակարգ սահմանելու իրենց պարտականությունները: Մասնավորապես, ծերանոցների գործունեությունը ենթակա էր մանրամասն իրավական կարգավորման:

 75. Ըստ դիմողի` իր գործը երկու հիմնական տեսակետով տարբերվում էր Կալվելին և Կիգլիոն ընդդեմ Իտալիայի գործից: Այս գործում ներպետական իշխանությունները հետապնդել էին անփութությամբ մահ պատճառած անձին և նույնիսկ դատապարտել նրան: Մինչդեռ բուլղարական իշխանությունները մերժել էին մեղավորներին պատասխանատվության ենթարկել` չնայած քրեորեն պատժելի անփութության մասին հստակորեն վկայող ապացույցի առկայությանը: Երկրորդ` նշված գործում զոհի հարազատներն ստացել էին նյութական փոխհատուցում, մինչդեռ դիմողն ստիպված էր սպասել ձգձգվող վարույթի ավարտին և չէր տեսնում հաջողության հասնելու որևէ հեռանկար:

 76. Դիմողը նաև գտել է, որ սույն գործին համանման գործերում քաղաքացիական վարույթը չի կարող բավարար համարվել 2-րդ հոդվածի պահանջների տեսանկյունից, քանզի դա կարող է նշանակել կյանքի իրավունքի պաշտպանության «մասնավորեցում»: Բացի դրանից, քաղաքացիական վարույթը չի երաշխավորում ողջ փաստական հիմքի լիարժեք և սպառիչ քննություն:

 77. Ամեն դեպքում, քաղաքացիական դատավարության` որպես պատասխանատվություն երաշխավորելու և փոխհատուցում տրամադրելու միջոցի, արդյունավետության կապակցությամբ դիմողը նշել է, որ ժամանակին գործի փաստական հանգամանքներին իրավական որակում չտալը վերացրել է մոր մահվան մասին ճշմարտությունն գիտենալու ցանկացած հույս և իր` փոխհատուցում ստանալու հնարավորությունը:

 78. Դիմողը նաև պնդել է, որ ծերանոցների գործունեությունը` ընդհանուր առմամբ, և դրանց անձնակազմի պարտականությունները` մասնավորապես, բավարար չափով կարգավորված չեն: Մասնավորապես, խնդրո առարկա ժամանակահատվածում գործող կանոնները հնացած էին: Ավելին, ի հակասություն այդ կանոնների` 1994թ. ծերանոցներն անցան Աշխատանքի և սոցիալական ապահովության նախարարության կառավարման ներքո: Դրա արդյունքում, քաղաքացիական դատավարության շրջանակներում դիմողը դժվարություններ է կրել հստակեցնելու այն հարցը, թե արդյոք ծերանոցը հանդիսանու՞մ է ինքնուրույն իրավաբանական անձ և ո՞ր վարչական մարմինն է locus standi պատասխանող հանդիսանում իր հայցի կապակցությամբ:

 (b) Դատարանի գնահատականը

 79. 2-րդ հոդվածի առաջին նախադասությունը, որը Կոնվենցիայի ամենահիմնարար դրույթներից է և նաև ամրագրում է Եվրոպայի խորհուրդը կազմող ժողովրդավարական հասարակությունների հիմնական արժեքներից մեկը, պետությանը պարտավորեցնում է ոչ միայն ձեռնպահ մնալ անձին «միտումնավոր» կյանքից զրկելուց, այլ նաև ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ իր իրավազորության տակ գտնվող անձանց կյանքը պահպանելու համար (տե՜ս Կալվելին և Կիգլիոն ընդդեմ Իտալիայի, կետ 48, և դրանում մատնանշված նախադեպերը):