Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի համակարգի ստեղծման Միջպետական գիտատեխնոլոգիական ծրագրի մասին

Անկախ Պետությունների Համագործակցության Կառավարությունների ղեկավարների խորհուրդը որոշեց՝

1. Հաստատել ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի համակարգի ստեղծման Միջպետական գիտատեխնոլոգիական ծրագիրը (կցվում է):

2. Հանձնարարել Համագործակցության մասնակից պետությունների Կառավարություններին՝ մշակել և իրականացնել նշված միջպետական ծրագրի իրագործման միջոցառումները:

3. Սույն Որոշումն ուժի մեջ է մտնում այն ստորագրած պետությունների՝ դրա ուժի մեջ մտնելու համար անհրաժեշտ՝ ներպետական ընթացակարգերի կատարման մասին երրորդ ծանուցագիրը ավանդապահին ի պահ հանձնելու օրվանից:

Անհրաժեշտ ներպետական ընթացակարգերն ավելի ուշ կատարած պետությունների համար Որոշումն ուժի մեջ է մտնում նշված ընթացակարգերը կատարելու մասին ծանուցագիրը ավանդապահին ի պահ հանձնելու օրվանից:

Կատարված է Մոսկվա քաղաքում 1998 թվականի նոյեմբերի 25-ին, մեկ բնօրինակով, ռուսերեն: Բնօրինակը պահվում է Անկախ Պետությունների Համագործակցության Գործադիր քարտուղարությունում, որը սույն Որոշումը ստորագրած յուրաքանչյուր պետության կուղարկի Որոշման հաստատված պատճենը:

Հ ա վ ե լ վ ա ծ

Հաստատված է ԱՊՀ Կառավարությունների

ղեկավարների Խորհրդի 1998 թվականի

նոյեմբերի 25-ի որոշմամբ

ԱՊՀ մասնակից պետությունների բնական և տեխնածին բնույթի արտակարգ իրավիճակների միջպետական խորհուրդ

ԱՊՀ մասնակից պետությունների գիտատեխնոլոգիական զարգացման միջպետական կոմիտե

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի համակարգի ստեղծման Միջպետական գիտատեխնոլոգիական ծրագիր (ՍՄՀ ՄԳՏԾ)

Ն Ե Ր Ա Ծ ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմիկ մոնիտորինգի համակարգի ստեղծման Միջպետական գիտատեխնոլոգիական ծրագիրը (ՍՄՀ ՄԳՏԾ) (այսուհետ` Ծրագիր) հանդիսանում է մի շարք փաստաթղթերի արդյունք, որոնք սահմանում են ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմավտանգ տարածաշրջանների սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի միջպետական համակարգի (ՍՄՄՀ) ստեղծման ուղղությամբ տարվող աշխատանքների բովանդակությունը, մեթոդաբանության հիմքերը, նպատակները և խնդիրները: Ծրագրի հետ մեկտեղ այդ փաստաթղթերը ներառում են ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի միջպետական համակարգի դոկտրինան և հայեցակարգը՝ պատրաստված 1995 և 1996 թվականներին, ինչպես նաև նյութեր, որոնք վերաբերում են երկրաշարժերի կանխատեսման և սեյսմիկ դիտարկումների դաշնային համակարգի (ՌԴ ՍԴԴՀ) ռուսական դաշնային նպատակային ծրագրին (ԴՆԾ) և ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմիկ ցանցերի զարգացման ազգային ծրագրերին: Դոկտրինան և հայեցակարգը նվիրված են ՍՄՄՀ ստեղծման անհրաժեշտության հիմնավորմանը, բացահայտում են աշխատանքների հիմնական նպատակներն ու խնդիրները, տալիս են դրանց մեթոդաբանության հիմքերի և այն աշխատանքների բովանդակության հակիրճ բնութագիրը, որոնք պլանավորված են 1998-2001թթ.: Ստորև շարադրված Ծրագրում համակարգված են ՍՄՄՀ դոկտրինայի և հայեցակարգի իրագործմանն ուղղված հիմնական միջոցառումները, սահմանված են աշխատանքների ժամկետները և անհրաժեշտ ֆինանսավորման ծավալները:

Առաջարկված Ծրագրի առանձին բաժիններ կարող են զարգացվել ու կոնկրետացվել ինչպես միջոցառումների բովանդակության, այնպես էլ դրանց կատարման փուլերի առումով: Այդ աշխատանքը պետք է կատարվի բնական և տեխնածին բնույթի արտակարգ իրավիճակների միջպետական խորհրդին կից՝ սեյսմոլոգիայի և սեյսմակայուն շինարարության փորձագիտական խորհրդին առընթեր սեյսմիկ սարքավորումների, տեղեկատվական համակարգերի, սեյսմիկ վտանգի գնահատման և երկրաշարժերի կանխատեսման մեթոդաբանության աշխատանքային խմբերի մասնակցությամբ, որոնք ներառում են ԱՊՀ մասնակից պետությունների ներկայացուցիչներին: Ծրագրի ուղղությամբ տարվող համատեղ աշխատանքների մասնակիցների կազմը որոշված է նախապես և միայն առանձին գերատեսչությունների, նախ և առաջ՝ գիտությունների ազգային ակադեմիաների մակարդակով, որոնք աջակցել են ՍՄՄՀ դոկտրինային ու հայեցակարգին և հաստատել են իրենց համաձայնությունը՝ մասնակցելու ՍՄՄՀ ստեղծման գործընթացին: Դրանց թվում՝ Ադրբեջանի Հանրապետության, Հայաստանի Հանրապետության, Բելառուսի Հանրապետության, Վրաստանի, Ղազախստանի Հանրապետության, Ղրղզստանի Հանրապետության, Մոլդովայի Հանրապետության, Ռուսաստանի Դաշնության, Տաջիկստանի Հանրապետության, Թուրքմենստանի, Ուզբեկստանի Հանրապետության և Ուկրաինայի գիտությունների ազգային ակադեմիաների երկրաֆիզիկայի և սեյսմոլոգիայի ինստիտուտները, ինչպես նաև մի շարք երկրների արտակարգ իրավիճակների ազգային գերատեսչությունները:

ՍՄՄՀ ստեղծման խնդրի արդիականությունը բացատրվում է հետևյալ գործոններով:

Երկրաշարժերն իրենց կործանիչ հետևանքներով և մարդկային զոհերի քանակով բնական աղետների շարքում գրավում են առաջին տեղերից մեկը: Մի շարք երկրներում դրանց հետևանքները կարող են զգացվել տասնամյակներ շարունակ և կլանել ազգային բյուջեի զգալի մասը: Նշանակալի սեյսմիկ վտանգի են ենթակա նաև գրեթե բոլոր ԱՊՀ մասնակից պետությունների ընդարձակ տարածքները, որոնք տեկտոնական առումով իրենցից ներկայացնում են երեք խոշոր՝ եվրասիական, արաբական և հինդոստանական լիթոսֆերային սալերի երկրադինամիկական փոխազդեցության ասպարեզ:

Սույն Ծրագիրն արտացոլում է սեյսմոլոգիական դիտարկումների և սեյսմիկ վտանգի կանխատեսման բնագավառում մասնագետների և գիտնականների ինչպես միջպետական, այնպես էլ շահագրգիռ կազմակերպությունների մակարդակով փոխգործողությունների հետագա զարգացման կառուցողական սկզբունքը և համակարգված ձևով իրագործում է արդեն մասամբ մշակված դրույթները: Այն սահմանում է ՍՄՄՀ ստեղծման հիմնական միջոցառումները:

Սեյսմավտանգ տարածաշրջանների սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի միջպետական համակարգի մշակման գլխավոր նպատակը հետևյալն է.

երկրաշարժերի կանխատեսման և սեյսմիկ ակտիվության մոնիտորինգի համար ազգային դիտացանցերի սարքավորամեթոդական հագեցվածության միասնականացում,

տեղեկատվական ապահովման ինտեգրացում՝ սեյսմիկ վտանգի համարժեք գնահատման և ուժեղ երկրաշարժերի կործանիչ հետևանքների կանխման համար նախազգուշական միջոցների ձեռնարկման նպատակով,

երկրաշարժերի կանխատեսման և սեյսմիկ վտանգի գնահատման հուսալի մեթոդների և մեթոդաբանության հիմքերի զարգացում:

Դիտարկվող հիմնահարցի հետ կապված հիմնական խնդիրները ներառում են հետևյալ բաժինները.

երկարաժամկետ սեյսմիկ վտանգի գնահատման մեթոդաբանության մշակում և ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքի և հարակից տարածաշրջանների ընդհանուր դինամիկ սեյսմիկ շրջանայնացման քարտեզի ստեղծում՝ որպես սեյսմակայուն շինարարության և ռացիոնալ հողօգտագործման համար ազգային նորմատիվ փաստաթղթերի վերամշակման հիմք,

օգտակար հանածոների հանքավայրերի արդյունաբերական մշակման և խոշոր հիդրոտեխնիկական շինարարության շրջանների համար տեխնածին երկրաշարժերի ծագման վտանգի գնահատման, կանխատեսման և մոնիտորինգի մեթոդաբանության մշակում,

երկրաշարժերի կանխատեսման և բնակչության սեյսմանվտանգության ապահովման, հնարավոր երկրաշարժերից պոտենցիալ կորուստների և վնասի գնահատման մեթոդների մշակում,

սեյսմամետրիկ դիտակետերի ու կայանների ցանցի օպտիմիզացում և դրանց ապահովում միատիպ չափիչ սարքավորումներով, սեյսմիկ դիտարկումների միջպետական ինտեգրացված համակարգի ստեղծում,

համատեղ էպիկենտրոնական գիտարշավների կազմակերպում՝ օջախային գոտիներում սեյսմաերկրադինամիկական գործընթացների զարգացմանը հետևելու և ուժեղ երկրաշարժերի հետևանքներն ուսումնասիրելու համար:

Դիտարկվող հիմնահարցերին առնչվող հիմնական խնդիրներին համապատասխան, ինչպես նաև ՍՄՄՀ ստեղծման դոկտրինայի և հայեցակարգի դրույթների իրագործման նպատակով սույն Ծրագիրը բաժանված է չորս ենթածրագրերի (հավելված 1):

I ենթածրագիր. Երկրաշարժերի կանխատեսման և սեյսմիկ ակտիվության մոնիտորինգի համար ընդհանուր սարքավորումամեթոդական տարածքի ստեղծում:

II ենթածրագիր. Սեյսմիկ վտանգի կանխատեսումն ապահովելու համար ընդհանուր տեղեկատվական տարածքի ստեղծում:

III ենթածրագիր. Սեյսմիկ վտանգի գնահատման և երկրաշարժերի կանխատեսման հուսալի մեթոդների մշակման համար ընդհանուր գիտամեթոդական տարածքի ստեղծում:

IV ենթածրագիր. Գիտակազմակերպական միջոցառումներ:

ՍՄՀ ՄԳՏԾ իրագործումը կատարվում է ԱՊՀ մասնակից պետությունների Կառավարությունների և տնտեսական միության միջպետական տնտեսական կոմիտեի (ՄՏԿ) հովանու ներքո, գիտատեխնոլոգիական զարգացման միջպետական կոմիտեի (ԳՏԶ ՄԿ) կազմակերպչական դերով: Ծրագրի մասնակիցների գործողությունների անմիջական համակարգումն իրականացնում է բնական և տեխնածին բնույթի արտակարգ իրավիճակների միջպետական խորհուրդը (ԱԻ ՄՊԽ):

ԱԻ ՄՊԽ-ին առընթեր սեյսմոլոգիայի և սեյսմակայուն շինարարության փորձագիտական խորհուրդը պարբերաբար տեղեկացնում է ԳՏԶ ՄԿ-ին Ծրագրի իրագործման ընթացքի մասին: Նշված տեղեկությունները հաշվի են առնվում նրա՝ ՄՏԿ-ին տրվող ամենամյա զեկույցներում՝ նկատված թերությունները և Ծրագրի, ինչպես ամբողջությամբ, այնպես էլ ազգային (ԱՊՀ մասնակից պետությունների) բաժինների, իրագործման միջոցառումների պլանների ու ժամանակացույցների հնարավոր խախտումները վերացնելու ուղղությամբ առաջարկություններ անելու համար:

Ծրագրի մշակման ընդհանուր ղեկավարումն իրականացրել է Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի (ՌԳԱ) ակադեմիկոս Վ.Ն. Ստրախովը: Նա է կատարել նաև Ծրագրի վերջնական խմբագրումը, որը պատրաստվել է ՌԳԱ երկրի ֆիզիկայի միավորված ինստիտուտի (ԵՖՄԻ) աշխատակիցներ՝ ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր Մ.Վ. Նևսկու, ՌԳԱ թղթակից անդամ Գ.Ա. Սոբոլևի, ՌԳԱ երկրաֆիզիկայի ծառայության տնօրեն Օ.Ե. Ստարովոյտի, Ուզբեկստանի Հանրապետության գիտությունների ակադեմիայի (ՈՒՀ ԳԱ) թղթակից անդամ Վ.Ի.Ուլոմովի և ՌԳԱ ԵՖՄԻ լաբորատորիայի վարիչ Տ.Պ. Բելոուսովի կողմից: Նրանց հետ միասին ՍՄՀ ՄԳՏԾ մշակմանը մասնակցել են ԱԻ ՄՊԽ-ին առընթեր փորձագիտական խորհրդի անդամներ՝ Ռուսաստանի Դաշնության բնական գիտությունների ակադեմիայի (ՌԴ ԲԳԱ) թղթակից անդամ Մ.Ա. Շահրամանյանը և տեխնիկական գիտությունների թեկնածու Գ.Մ. Նիգմետովը: Ծրագրի նախապատրաստմանը մեծապես նպաստել են ՍՄՀ ՄԳՏԾ ձևավորման և իրագործման աշխատանքային խմբի անդամներ` ԱՊՀ մասնակից պետությունների ներկայացուցիչները՝ Ադրբեջանի Հանրապետության գիտությունների ակադեմիայի փորձարարամեթոդական երկրաֆիզիկական արշավախմբի (ԱՀ ԳԱ ՓՄԵԱ) ղեկավար, երկրահանքային գիտությունների դոկտոր Ա.Գ. Հասանովը, Հայաստանի Հանրապետության սեյսմիկ պաշտպանության ազգային ծառայության պետ, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր Ս.Յու.Բալասանյանը, Բելառուսի գիտությունների ազգային ակադեմիայի երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտի լաբորատորիայի վարիչ, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու Ա.Գ. Արոնովը, Վրաստանի գիտությունների ակադեմիայի (ՎԳԱ) երկրաֆիզիկայի ինստիտուտի տնօրեն, ՎԳԱ թղթակից անդամ Տ.Լ. Չելիձեն, Ղազախստանի Հանրապետության գիտությունների ակադեմիայի, գիտությունների նախարարության (ԳԱ, ԳՆ) սեյսմոլոգիայի ինստիտուտի տնօրեն, Ղազախստանի Հանրապետության գիտությունների ակադեմիայի (ՂՀ ԳԱ) թղթակից անդամ Ա.Կ. Կուրսկեևը, Ղրղզստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ՂՀ ԳԱԱ) սեյսմոլոգիայի ինստիտուտի տնօրեն, ՂՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Ա.Տ. Տուրդուկուլովը, Մոլդովայի Հանրապետության գիտությունների ակադեմիայի (ՄՀ ԳԱ) երկրաֆիզիկայի և երկրաբանության ինստիտուտի տնօրեն, ՄՀ ԳԱ ակադեմիկոս Ա.Վ. Դրումյան, Տաջիկստանի Հանրապետության գիտությունների ակադեմիայի (ՏՀ ԳԱ) սեյսմոլոգիայի և սեյսմիկ շինարարության ինստիտուտի տնօրեն, ՏՀ ԳԱ ակադեմիկոս Ս.Խ. Նեգմատուլլաևը, Թուրքմենստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԹԳԱԱ) սեյսմոլոգիայի ինստիտուտի տնօրեն, ԹԳԱԱ թղթակից անդամ Տ.Ա. Աշիրովը, Ուզբեկստանի Հանրապետության գիտությունների ակադեմիայի (ՈՒՀ ԳԱ) սեյսմոլոգիայի ինստիտուտի տնօրեն, ՈՒՀ ԳԱ թղթակից անդամ Կ.Ն. Աբդուլաբեկովը, Ուկրաինայի գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ՈւԳԱԱ) երկրաֆիզիկայի ինստիտուտի տնօրեն, ՈւԳԱԱ թղթակից անդամ Օ.Մ. Խարիտոնովը: Ծրագրի մշակման ընթացքում էապես օգնել են նաև ՄՏԿ և ԳՏԶ ՄՊ ներկայացուցիչները:

ՍՄՀ ՄԳՏԾ իրագործման ուղղությամբ տարվելիք աշխատանքների և հիմնական ենթածրագրերի համառոտ հիմնավորումը պարունակում են սույն փաստաթղթի հետևյալ բաժինները.

1. ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմավտանգ տարածաշրջանների սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի միջպետական համակարգի (ՍՄՄՀ) և սեյսմիկ վտանգի կանխատեսումն ապահովելու համար ընդհանուր տեղեկատվական տարածքի ստեղծումը

Վերջին տարիներին ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմիկ դիտարկումների համակարգում ստեղծվել է բավական տագնապալի վիճակ: Անհրաժեշտ ֆինանսավորման բացակայության, բարոյապես մաշված սարքավորումների և որակյալ կադրերի կորստի պատճառով ԱՊՀ մասնակից պետությունների մեծ մասում դիտարկման ցանցը, որը բաղկացած է հարյուրավոր ամրակայված սեյսմիկ կայաններից, շատ արագ անկում ապրեց: Այն ժամանակ, երբ սեյսմիկ դիտակայանների քանակը աշխարհի տարբեր երկրներում շարունակում է աճել և կատարելագործվել՝ ապահովելով տեղեկատվությամբ սեյսմակայուն շինարարության և շրջակա միջավայրի պահպանության ուղղությամբ տարվող սեյսմիկ և կիրառական հետազոտությունները, ԱՊՀ մասնակից պետությունների արտակարգ սեյսմաակտիվ շրջաններում սեյսմիկ կայանները մեկը մյուսի հետևից դադարեցնում են իրենց աշխատանքը: Դժվար է գերագնահատել դրա հետ կապված բացասական հետևանքները, իսկ դրա ամենաթարմ օրինակը 1995թ. Նեֆեթգորսկի աղետալի երկրաշարժից քիչ առաջ Սախալինի սեյսմիկ կայանների փակումն է:

ՄՄՄՀ խնդիրները

ԱՊՀ մասնակից պետություններում դիտարկումային սեյսմոլոգիայի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս բնագավառում աշխատանքների ժամանակակից մակարդակի հասնելու և ուժեղ երկրաշարժերի գոտիներում ապրող բնակչության անվտանգությունն ապահովելու համար առաջնակարգ խնդիրներ են սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի միջպետական համակարգի ստեղծումը և սեյսմիկ վտանգի կանխատեսումը, ինչպես նաև սեյսմաչափումների, համակարգչային տեխնոլոգիայի և կապի հեռահաղորդակցային համակարգերի նորագույն նվաճումների հիման վրա ժամանակակից ազգային սեյսմիկ ցանցերի ստեղծումը: Այդ աշխատանքը պետք է կատարվի հետևյալ ուղղություններով.

սեյսմիկ կայանների տեխնիկական վերազինում ժամանակակից թվային սարքավորումներով՝ դիտարկումներ կատարելու և տվյալները կապի միջոցներով հաղորդելու համար,

լավագույն սեյսմիկ դիտացանցերի ստեղծում,

հաշվիչ տեխնիկայի և կապի ժամանակակից միջոցներով հագեցած տեղեկատվության մշակման կենտրոնների ցանցի ստեղծում,

սեյսմիկ ցանցերի գործունեության մեթոդական, մաթեմատիկական և ծրագրային ապահովման ստեղծում ու կատարելագործում,

ՄՄՄՀ համակարգված համատեղ գործունեության ու զարգացման և սեյսմիկ վտանգի կանխատեսման կազմակերպում՝ ուժեղ երկրաշարժերի ազդեցությունից ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների և օբյեկտների սեյսմիկ անվտանգությունն ու պաշտպանությունն ապահովելու նպատակով:

Սեյսմիկ կայանների տեխնիկական վերազինման, տեղեկության մշակման կենտրոնների ստեղծման, տվյալների փոխանակման համար հեռահաղորդակցական համակարգերի կազմակերպման ուղղությամբ տարվող աշխատանքներ ծավալելիս սկզբունքային է հանդիսանում տեխնիկական միջոցների միասնականացված համալիրների ստեղծումը:

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքներում ՍՄՄՀ հիմնական խնդիրներն են.

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքներում սեյսմիկ վիճակի նկատմամբ հեռասեյսմիկ, տեղային և տարածաշրջանային անընդհատ դիտարկումների կազմակերպումը և անցկացումը,

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմոլոգիական դիտարկումների և սեյսմիկ վտանգի կանխատեսման տվյալների ազգային շտեմարանների ստեղծումը և վարումը՝ ապահովելով համապատասխան տարածքների սեյսմիկ ակտիվության բնույթի մասին տվյալների օպերատիվ փոխադարձ փոխանակումը,

ԱՊՀ մասնակից պետությունների կառավարական մարմիններին և սեյսմավտանգ շրջաններում տեղակայված գործադիր իշխանության մարմիններին համապատասխան տարածքում M≥3,5 մագնիտուդայով և արտասահմանում M≥5,0 մագնիտուդայով երկրաշարժերի տեղի, ժամանակի և հաճախականության մասին տեղեկատվությամբ օպերատիվ ապահովումը,

ՄՄՄՀ ամփոփիչ քարտագրացուցակի և ազգային սեյսմոլոգիական տեղեկագրերի քարտագրացուցակների պարբերաբար հրատարակումը,

գիտությունների ազգային ակադեմիաներում տարվող գիտական հետազոտությունները սեյսմոլոգիական դիտարկումների տվյալներով ապահովումը՝ երկրաֆիզիկայի հիմնախնդիրները լուծելու համար,

միջպետական սեյսմոլոգիական նախագծերում և սեյսմոլոգիական դիտարկումների գլոբալ համակարգում ԱՊՀ մասնակից պետությունների մասնակցության ապահովումը:

Դրված խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ է կատարել սեյսմիկ կայանների, տվյալների հավաքման և մշակման կենտրոնների զարգացման ու տեխնիկական արդիականացման աշխատանքներ և շահագործման հանձնել տեղեկության փոխանցման հեռահաղորդակցության համակարգեր:

Սեյսմոլոգիական դիտարկումները պետք է կազմակերպվեն երեք մակարդակի ցանցերում՝ միջպետական (հեռասեյսմիկ), ազգային (տարածաշրջանային) և տեղական:

Սեյսմիկ ցանցի կազմի մեջ (անկախ մակարդակից) մտնում են հետևյալ բաղադրիչները՝ սեյսմիկ կայաններ, տվյալների հավաքման և մշակման կենտրոններ, տվյալների հաղորդման ուղիներ: Բոլոր երեք մակարդակի ցանցերը պետք է լինեն փոխկապակցված և լրացնեն միմյանց: Այսպես՝ հեռասեյսմիկ ցանցի որոշ կայաններ կարող են միաժամանակ հանդիսանալ տարածաշրջանային ցանցի կայաններ, իսկ տարածաշրջանային ցանցի կայանների տվյալները կարող են մշակվել հեռասեյսմիկ ցանցի տվյալների մշակման կենտրոնում և այլն:

Տեղային դիտարկումներն անցկացվում են 100X100 կմ կարգի տարածության վրա, ավելի հաճախ ընդգրկում են կանխատեսման փորձակայաններ և ապահովում են սկսած M=2,0 և ավելի մագնիտուդային սեյսմայնության ուսումնասիրությունները:

Ռուսաստանի տարածաշրջանային ցանցերը հիմնականում տեղակայված են Կամչատկայի, Սախալինի, Հյուսիսային Կովկասի, Բայկալի և այլ նմանատիպ սեյսմաակտիվ տարածաշրջաններում: Դրանք ընդգրկում են մոտավորապես 1000X1000 կմ մակերեսով տարածություններ և գրանցում են 3,0 և ավելի մագնիտուդայի երկրաշարժերը: ԱՊՀ մյուս մասնակից պետություններում տարածաշրջանային մակարդակի սեյսմիկ ցանց փաստորեն հանդիսանում է ազգային սեյսմիկ ցանցը, որի կազմի մեջ, բացի տարածաշրջանայինից, մտնում են սեյսմիկ կայանների տեղային խմբերը:

Հեռասեյսմիկ ցանցը վարում է դիտարկումներ ԱՊՀ մասնակից պետությունների բոլոր տարածքներում՝ սկսած 4,0 և ավելի մագնիտուդային մակարդակից: Այն ապահովում է ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմայնության մոնիտորինգը, մտնում է գլոբալ սեյսմիկ դիտարկումների համակարգի մեջ և այդ պատճառով կարող է դիտվել որպես ԱՊՀ մասնակից պետությունների միջպետական հեռասեյսմիկ ցանց:

ՍՄՄՀ գործունեության հիմնական սկզբունքները

ՍՄՄՀ գործունեության սկզբունքները հիմնվում են՝

բաղադրիչ դիտացանցերի և ամբողջ համակարգի գործունեության ռեժիմների և այդ ռեժիմների փոփոխության պայմանների սահմանման վրա,

սեյսմոլոգիական դիտարկումների ցանցերում և ամբողջ համակարգում տեղեկության հավաքման և մշակման միասնականացված կարգի, դիտարկումների արդյունքների մատչելիության ապահովման և դրանց ազատ տարածման հիմնական դրույթների սահմանման վրա,

երկրաշարժերի միջին ժամկետային ու կարճաժամկետ կանխատեսումների տվյալներով տարածաշրջանների սեյսմիկ վտանգի և տեղի ունեցած ուժեղ երկրաշարժի պայմաններում համակարգի գործունեության առանձնահատկությունների սահմանման վրա:

ՍՄՄՀ գործունեության տեխնիկական և տեղեկատվական ապահովումը

ՍՄՄՀ կազմում սեյսմոլոգիական դիտարկումների ցանցերի գործունեության տեխնիկական ապահովումը և տեղեկատվական ապահովումը զարգացման առաջնայնությամբ հանդիսանում են իրավահավասար: Ընդ որում, տեղեկատվական ապահովման միջոցների և մեթոդների ստեղծումը կարող է կատարվել որոշ առաջընթացով:

Տեխնիկական ապահովմանն են վերաբերում՝

դիտացանցերի սեյսմիկ կայանների սարքավորումները,

կայաններում դիտարկումների արդյունքների մշակման և տվյալների փոխանցման միջոցները,

դիտացանցերի տեղեկատվության մշակման կենտրոնները տվյալների հավաքման և փոխանցման միջոցներով սարքավորելը՝ ՄՄՄՀ կազմում դրանց համատեղ գործունեության իրականացման համար:

Տեխնիկապես ապահովման զարգացման սկզբունքային ուղղություն է համարվում կայանների և մշակման կենտրոնների վերազինումը ստանդարտ միասնականացված թվային սարքավորումներով և միջհամակարգչային կապի միջոցներով:

Տեղեկատվական ապահովմանն են վերաբերում՝

ՍՄՄՀ տեղեկատվահեռահաղորդակցական համակարգը, տվյալների, հաղորդագրությունների, զեկույցների, հարցումների ձևաչափերը,

ՍՄՄՀ-ում տվյալների փոխանակում իրականացնելու համար ընդհանուր տեխնիկական և ընդհանուր համակարգային ծրագրային ապահովումը և տվյալների շտեմարանի գործունեությունը:

ՍՄՄՀ դիտացանցերի համատեղ գործունեության տեղեկատվական և տեխնիկական ապահովման զարգացումը պետք է իրականացվի տեխնիկական և ծրագրային միջոցների, տվյալների ձևաչափերի և փոխանակման արձանագրությունների միասնականացման և ստանդարտացման մասին համաձայնեցված որոշումների ընդունման միջոցով:

ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմոլոգիական ծառայությունների տեղեկության մշակման միջպետական կենտրոն (ՍԾ ՏՄՄԿ)

ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմոլոգիական ծառայությունների տեղեկության մշակման միջպետական կենտրոնը (ՍԾ ՏՄՄԿ) ստեղծվում է ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմիկ տվյալների ազգային կենտրոնների, այլ երկրների ազգային սեյսմիկ ծառայությունների և տվյալների միջազգային կենտրոնների, Ռուսաստանի Դաշնության արտակարգ իրավիճակների և տարերային աղետների հետևանքների վերացման նախարարության (ՌԴ ԱԻՆ) ճգնաժամային իրավիճակներում կառավարման կենտրոնի (ՃԻԿԿ) հետ ՍՄՄՀ փոխգործունեությունը ապահովելու նպատակով: Կենտրոնը ստեղծվելու է ՌԳԱ երկրաֆիզիկայի ծառայության տեղեկության մշակման կենտրոնի (ՌԳԱ ԵԾ ՏՄԿ) հիման վրա, Օբինսկ քաղաքում:

ՍԾ ՏՄՄԿ-ն իր առջև դրված խնդիրները լուծելու համար՝

վարում է ուժեղ երկրաշարժերի մասին շտապ հաղորդագրությունների ծառայություն, օպերատիվ կարգով ապահովում է ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմիկ տվյալների ազգային կենտրոններին և Ռուսաստանի պետական մարմիններին ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքում 3,5 և ավել մագնիտուդայով և արտասահմանում 5,0 և ավել մագնիտուդայով երկրաշարժերի տեղի, ժամանակի և հաճախականության մասին տեղեկությամբ: Ստեղծում է շտապ հաղորդագրությունների ծառայության տվյալների բազա, որը պարունակում է տեղի ունեցած երկրաշարժերի հիմնական բնութագրերը (ժամանակը, տվյալները և օջախի խորությունը, էպիկենտրոնային գոտում և շրջակա շրջաններում մագնիտուդան և հաճախականությունը՝ բալերով) և դրանց հետևանքների մասին տեղեկություն (շենքերի, օբյեկտների, շինությունների ավերում և վնասում, սոցիալական հետևանքներ և ալն): Տվյալների շտեմարան մուտք գործած տեղեկությունը մշտապես ճշգրտվում և լրացվում է սեյսմիկ կայաններից և տվյալների ազգային կենտրոններից դրա ստացման չափով,

ստեղծում և վարում է սեյսմոլոգիական տվյալների միջպետական բանկ, ապահովում է ուղղակի մուտք ԱՊՀ մասնակից պետությունների երկրների տարածքներում սեյսմիկ ակտիվության և սեյսմիկ վտանգի բնույթի և դրա զարգացման միտումների մասին տեղեկության համար: Տվյալների միջպետական բանկի հիմնական տեղեկությունն են հանդիսանում օպերատիվ և ընդհանրացված սեյսմոլոգիական տեղեկագրերը և հեռասեյսմիկ ցանցի քարտագրացուցակները: Տվյալների բանկի համալրումը տեղեկությամբ կատարվում է անընդհատ,

ԱՊՀ մասնակից պետություններին օպերատիվ կարգով ապահովում է տեղի ունեցած երկրաշարժերի հետևանքների մասին տեղեկությամբ,

հրապարակում է սեյսմոլոգիական տեղեկագրեր ու հեռասեյսմիկ ցանցի երկրաշարժերի քարտագրացուցակներ և ապահովում է դրանց կանոնավոր տարածումը ԱՊՀ մասնակից պետություններում,

ազգային սեյսմոլոգիական կենտրոնների հետ համաձայնեցնելով՝ մասնակցում է ազգային սեյսմիկ ցանցերի տեխնիկական հագեցվածության արդիականացմանը,

ապահովում է ԱՊՀ մասնակից պետություններում տարվող գիտական հետազոտությունները սեյսմոլոգիական դիտարկումների տվյալներով Երկրագնդի մասին գիտությունների հիմնարար և կիրառական խնդիրների լուծման համար,

մասնակցում է հեռասեյսմիկ ցանցով կայանների սեյսմոլոգիական դիտարկումների գլոբալ համակարգի գործունեությանը,

արտասահմանյան սեյսմոլոգիական կենտրոնների հետ կատարում է հեռասեյսմիկ ցանցի տվյալների միջազգային փոխանակման պարտավորությունները:

ՍԾ ՏՄՄԿ տեխնիկական միջոցները, ելնելով իրենց հնարավորություններից, պետք է ապահովեն՝

հեռասեյսմիկ ցանցի 50-60 կայաններից տվյալների հավաքում ու փոխանցում,

10-12 ազգային սեյսմոլոգիական կենտրոններից տվյալների հավաքում ու փոխանցում, տվյալների հավաքումը հեռասեյսմիկ կայաններից պետք է ապահովվի ռեալ ժամանակի ռեժիմում, տարածաշրջանային կենտրոններից՝ համաձայնեցված կանոնակարգի ռեժիմում՝ ցանկացած ժամանակ ՍԾ ՏՄՄԿ-ից ազգային կենտրոններ և հեռասեյսմիկ կայաններ մուտք ունենալու հնարավորությամբ,

անընդհատ և օպերատիվ փոխգործունեություն ՍԾ ՏՄՄԿ-ի տվյալների բազայի և ԱՊՀ մասնակից պետությունների տվյալների ազգային կենտրոնների միջև՝ ռեալ ժամանակի և համաձայնեցված կանոնակարգի ռեժիմներում՝ տվյալների փոխանակման առումով,

անհրաժեշտ լրացուցիչ տեղեկության ստացում արտասահմանյան (բացառությամբ ԱՊՀ մասնակից պետությունների) սեյսմոլոգիական կենտրոնների տվյալների բազայից, հարցումով կամ միջհամակարգչային կապով ուղիղ մուտքի մեթոդով, և այդ երկրների հետ տվյալների փոխանակման ապահովում,

սեյսմոլոգիական տեղեկատվության միջպետական բանկի ստեղծում, դրա մշտական ընդլայնում և համալրում սեյսմոլոգիական տվյալներով,

շտապ հաղորդագրությունների ծառայության ռեժիմում տվյալների մշակում և շտապ մշակման արդյունքներով ամփոփագրերի փոխանցում ԱՊՀ մասնակից պետությունների տվյալների ազգային կենտրոն և այլ կազմակերպություններ՝ ըստ համաձայնեցված ցանկի,

ԱՊՀ մասնակից պետությունների պատվերների կատարում՝ նրանց սեյսմոլոգիական տվյալներ տրամադրելու առումով:

2. Սեյսմիկ վտանգի գնահատման մեթոդաբանության մշակում և ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների ընդհանուր սեյսմիկ շրջանայնացման քարտեզի ստեղծում

Արտակարգ բարձր սեյսմիկ վտանգը բնորոշ է Հյուսիսային Եվրասիայի համարյա ամբողջ տարածքին, որի սահմաններում տեղակայված են նաև ԱՊՀ մասնակից պետությունները, որոնք մշտապես զգում են ուժեղ երկրաշարժերի վտանգը և ավերիչ ազդեցությունը: Հազարավոր կիլոմետրեր ձգվածությամբ սեյսմաակտիվ տարածաշրջանները միևնույն պետության տարածքում տեղակայվում են խիստ հազվադեպ: Այդ տարածաշրջաններից յուրաքանչյուրը սովորաբար բնորոշվում է սեյսմաերկրադինամիկական զարգացման միասնությամբ, որն արտահայտվում է մասնավորապես երկրակառուցվածքի որոշակի կարգավորվածությամբ, երկրաշարժերի օջախներով, միգրացիոն գործընթացներով և սեյսմիկ ակտիվացմամբ: Հետևաբար, յուրաքանչյուր տարածաշրջանում սեյսմայնության և սեյսմիկ գործընթացների կառուցվածքի համարժեք ուսումնասիրման, ինչպես նաև ներտարածաշրջանային և միջտարածաշրջանային սեյսմաերկրադինամիկական կապերի բացահայտման համար անհրաժեշտ է լայն միջազգային համագործակցություն:

Երկարատև սեյսմիկ վտանգի և սեյսմիկ ռիսկի գնահատման առաջին և ամենակարևոր օղակը հանդիսանում է սեյսմիկ շրջանայնացումը /ՍՇ/: Այս բնագավառի հետազոտությունները նպատակ ունեն նույնականացնել սեյսմազարգացող գոտիները, սահմանել դրանց սեյսմիկ ռեժիմի պարամետրերը, իսկ արդյունքում՝ հաշվարկել երկրամակերևույթի վրա դրանց կողմից ստեղծվող սեյսմիկ ազդեցությունը: Հետազոտությունները հիմնվում են երկրակեղևի ընդերքային կառուցվածքի և ամբողջ լիթոսֆերայի, ժամանակակից երկրադինամիկայի, սեյսմատեկտոնիկայի, տարածաշրջանային սեյսմայնության և ինժեներային սեյսմոլոգիայի մանրամասն և համալիր ուսումնասիրման վրա: Դրանք միավորում են սեյսմոլոգիայի և Երկրի մասին այլ գիտությունների բնագավառի մասնագետներին՝ նախագծող ինժեներների և տարբեր մասնագիտացմամբ շինարարների հետ միասին:

Կախված հետազոտությունների խնդիրներից, մանրամասնության աստիճանից և ծավալներից՝ սեյսմիկ շրջանայնացումը կարող է լինել ընդհանուր (ԸՍՇ, 1:5000000-1:2500000 մասշտաբով), դետալային (ԴՍՇ, 1:500000-1:100000 մասշտաբով) և միկրոսեյսմիկ (ՄՍՇ, 1:50000 և ավելի խոշոր մասշտաբով): Սակայն հետագա բոլոր աշխատանքների համար առաջնային և հիմնարար է հանդիսանում ԸՍՇ-ն՝ հիմնված տարածաշրջանային և միջտարածաշրջանային սեյսմոլոգիական և երկրաբանաերկրաֆիզիկական հետազոտությունների վրա, որոնք նպաստում են լիթոսֆերային սալերի և սեյսմաակտիվ տարածաշրջանների երկրակեղևի խոշոր բլոկների պլանետարային սեյսմաերկրադինամիկական փոխգործողության բացահայտմանը:

ՍՇ լիարժեք քարտեզի ստեղծման հիմնահարցը արդիական է, առանց բացառության, բոլոր ԱՊՀ մասնակից պետությունների համար, որոնց սեյսմաակտիվ տարածաշրջանները մշտապես ենթակա են սեյսմիկ վտանգի: ՍՇ նորմատիվ քարտեզների հիման վրա իրականացվում են սեյսմակայուն շինարարություն, ռացիոնալ հողօգտագործում և պետական մակարդակով երկարաժամկետ սոցիալ-տնտեսական պլանավորում, գնահատվում է ժողովրդական տնտեսության սեյսմիկ խոցելիությունը և ուժեղ երկրաշարժերի ավերիչ հետևանքներից հնարավոր վնասը: Միաժամանակ սեյսմիկ շրջանայնացման քարտեզների հուսալիությունը ամենաանմիջական ձևով կախված է ելակետային սեյսմոլոգիական և սեյսմատեկտոնական նյութի և սեյսմիկ վտանգի գնահատման ընդունված մեթոդաբանության որակից և հավաստիության աստիճանից:

Մի ամբողջ շարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով, այդ թվում՝ նախկին հետազոտությունների մեթոդաբանական և տեխնիկական թերությունների հետևանքով, նախկին ԽՍՀՄ տարածքի՝ 1978թ. ընդհանուր սեյսմիկ շրջանայնացման վերջին նորմատիվ քարտեզը (ԸՍՇ-78) չդիմացավ նույնիսկ համեմատաբար կարճ փորձաշրջանի: Վերջին տասնամյակի ընթացքում գրեթե ամեն տարի լինում էին 8-9 և նույնիսկ 9-10 բալանոց ավերիչ երկրաշարժեր այն գոտիներում, որոնց վտանգավորությունը ԸՍՇ-78 քարտեզում նվազեցված էր առնվազն 2-3 բալով: Դրանց թվին են դասվում Հայաստանում 1988թ. Սպիտակի երկրաշարժը, Ղազախստանում 1990թ. Զայսանյան, Վրաստանում 1991թ. Ռաչա Ջավյան, Ղրղզստանում 1992 թ. Սուուսամիրական, Ռուսաստանում 1991թ. Կորյական և 1995թ. Նեֆթեգորսկի երկրաշարժերը: Ինչպես ցույց տվեցին հետագա հետազոտությունները, ԸՍՇ-78 քարտեզը իրականում ընդհանուր էլ չէր, քանի որ կազմվել էր մասնատված, տարբեր տարածաշրջաններում և հանրապետություններում, տարբեր մեթոդիկայով ու տարանջատված սեյսմոլոգիական և սեյսմաերկրաբանական նյութի հիման վրա: Այդ քարտեզի գլխավոր թերությունների մեջ մեթոդաբանական և մեթոդական թերմշակվածության հետ միասին հարկ է նշել առաջին հերթին դրա ստեղծման ժամանակ օգտագործված ելակետային տվյալների անմիասեռությունը, որը ծագել է երկրի սեյսմավտանգ տարածաշրջանների և դրանց հետ կապված հարակից արտասահմանյան սեյսմաակտիվ տարածքների անհավասարաչափ և անբավարար հետազոտության հետևանքով:

1991-1996թթ. ընթացքում «Հյուսիսային Եվրասիայի սեյսմայնությունը և սեյսմիկ շրջանայնացումը» հիմնահարցի շուրջ անցկացված համալիր հետազոտությունների արդյունքում, Ռուսաստանի գիտության և տեխնոլոգիաների նախարարության ֆինանսական աջակցությամբ և Ադրբեջանի, Հայաստանի, Բելառուսի, Վրաստանի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Մոլդովայի, Ռուսաստանի, Տաջիկստանի, Թուրքմենստանի, Ուզբեկստանի և Ուկրաինայի սեյսմոլոգիական և երկրաբանաերկրաֆիզիկական կազմակերպությունների մասնակցությամբ, ստացվել է միասնականացված ելակետային սեյսմոլոգիական և սեյսմաերկրաբանական նյութ Հյուսիսային Եվրասիայի ամբողջ տարածքի համար, որը թույլ է տալիս սկզբունքորեն նոր դիրքերից մոտենալ տարածաշրջանային սեյսմայնության կառուցվածքի ուսումնասիրմանը և պետություններից յուրաքանչյուրում սեյսմիկ վտանգի գնահատմանը: Ստեղծվել են ամբողջ Հյուսիսային Եվրասիայի տարածքում երկրաշարժերի օջախների ծագման գոտիների սեյսմատեկտոնական և սեյսմաերկրադինամիկական մոդելներ, բացահայտվել են տարածաշրջանային երկրադինամիկական գործընթացների տարածաժամանակային և էներգետիկական զարգացման որոշակի օրինաչափություններ, առաջարկվել են օջախային գոտիների սեյսմոլոգիական պարամետրիզացիայի և երկրի մակերևույթին դրանց ստեղծած սեյսմիկ ազդեցության հաշվարկման նոր մեթոդական մոտեցումներ: Մասնավորապես, հայտնաբերվել է երկրաֆիզիկական միջավայրի և դրանում ընթացող սեյսմիկ գործընթացների կառուցվածքադինամիկական միասնությունը, որը կայանում է նրանում, որ լիթոսֆերայի բեկորաբլոկային կառուցվածքը և երկրաշարժերի օջախների համակցությունն ունենան միևնույն կամ շատ նման ֆրակտալ չափականություն, ինչի մասին են վկայում այդ օբյեկտների տարածային և ժամանակային բաշխումները:

ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմոլոգների համագործակցության այդ փորձը կօգտագործվի ՄԳՏԾ ՍՄՀ իրագործման ժամանակ:

Սեյսմիկ վտանգի գնահատման զարգացվող երկփուլային մոտեցմանը համապատասխան, առաջին՝ սեյսմատեկտոնական փուլում հայտնաբերվում են երկրաշարժերի օջախների ծագման գոտիները (ԵՕԾ գոտիներ), երկրորդ՝ ինժեներական փուլում հաշվարկվում է դրանց առաջացրած սեյսմիկ ազդեցությունը երկրագնդի մակերևույթի վրա: Սեյսմիկ վտանգի քարտեզավորման երկփուլանի մոդելը և հավանականային մոտեցումը լայն կիրառում են գտել համաշխարհային սեյսմոլոգիայում հատկապես Կ.Ա. Կորնելլի (ԱՄՆ) 1968թ. հայտնի հրապարակումից հետո: Դրա հետ մեկտեղ, չնայած նրա առաջարկած մեթոդաբանության բարձր կոնստրուկտիվությանը, էական զարգացում ունեցավ գլխավորապես սեյսմիկ շրջանայնացման ուղղությամբ տարվող հետազոտությունների երկրորդ փուլը՝ երկրի մակերևույթի վրա սեյսմիկ ազդեցության հավանականության հաշվարկը: Իսկ առաջին փուլը՝ օջախային գոտիների սեյսմոլոգիական չափագրումը և նույնականացումը, որը վերաբերում էր խորքային սեյսմաերկրադինամիկական գործընթացներին և սեյսմոլոգների ու երկրաֆիզիկոսների իրավասությանը, մնաց պակաս բովանդակալից և զգալիորեն սուբյեկտիվ:

Վերջին տարիներին ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմոլոգների կոլեկտիվի կողմից զարգացվող հետազոտությունների հիմքում նույնպես դրվում է երկփուլայնության սկզբունքը, որը հիմնվում է երկու փոխկապակցված կանխատեսումային մոդելների՝ օջախային գոտիների մոդելի (ՕԳՄ) և սեյսմիկ ազդեցության մոդելի (ՍԱՄ) վրա: Սակայն մոդելներից յուրաքանչյուրի կառուցումը և ֆիզիկական բովանդակությունը էապես տարբերվում են նախկին մոտեցումներից: Այսպես, խոշոր (M >7,0) երկրաշարժերի օջախները ներկայացվում են ոչ թե աբստրակտ կետերի տեսքով, այլ տարածական և կողմնորոշված սեյսմոգեներացված կառուցվածքների ձևով, որոնք արտացոլում են դրանց իրական բնույթը: Երկրաշարժերի էներգետիկ դասակարգման /Դ/ հնացած գնահատման փոխարեն այժմ օգտագործվում են սեյսմիկ մոմենտների (Mօ) և մոմենտային մագնիտուդաների (Mw) ժամանակակից սահմանումները, որոնց կիրառումը առավել շոշափելի և հուսալի է դարձնում խոշոր սեյսմիկ իրադարձությունների կրկնվողականության գնահատումը: Զգալիորեն բարձրացվել է միջավայրի և սեյսմիկ օջախների երկրաբանական կառուցվածքի և կայուն հատկությունների դերը: Կանխատեսումային սեյսմայնության մշակվող մոդելների հիմքում դրված է երկրաբանական կառուցվածքների, երկրադինամիկական գործընթացների և, համապատասխանաբար, երկրաշարժերի օջախների բնական հիերարխիան և ֆրակտալությունը: Սկզբունքորեն նոր քանակական պարամետրերի և դետերմինիստական կառույցների հետ միասին ամենուր ներմուծվում են այս կամ այն կառույցի անորոշության աստիճանը բնորոշող հավանական գնահատականներ:

Հետազոտություններն ընդգրկում են ամբողջ Հյուսիսային Եվրասիան, բայց մեթոդաբանական առումով առավել մանրամասնորեն անցկացվում են Կոպետդաղի տարածաշրջանի Ղրիմ-Կովկաս տարածքում, որը հանդիսանում է միջազգային տեստային փորձադաշտ գլոբալ սեյսմիկ վտանգի գնահատման մեթոդի (GSHAP - Global Seismic Hazard Assessment Program միջազգային ծրագիր) կատարելագործման համար: Այդ հետազոտություններին մասնակցում են Ադրբեջանի, Հայաստանի, Վրաստանի, Ռուսաստանի, Թուրքմենստանի, Ուկրաինայի, ինչպես նաև Իրանի, Թուրքիայի, Իտալիայի և եվրոպական մի շարք երկրների սեյսմոլոգներ:

Եվ, համենայն դեպս, մինչ այժմ առավել բարդ և վերջնական լուծում չգտած խնդիրը մնում է սեյսմագեներացնող կառուցվածքների՝ ԵՕԾ գոտիների նույնականացումը, որի լուծումից մեծ մասամբ կախված են սեյսմիկ շրջանայնացման քարտեզների և, հետևաբար նաև՝ սեյսմիկ վտանգի գնահատման հավաստիությունը և հուսալիությունը:

ԵՕԾ գոտիները ենթակա են երկարակյաց սեյսմաակտիվ բեկումների երկարաչափությանը և ներառում են սեյսմագեներացնող կառուցվածքներ, որոնք, կախված ելակետային տվյալների մանրամասնությունից և հավաստիությունից, կարելի է բաժանել երեք տեսակի՝ լինեամենտներ՝ դրանց երկարությամբ շատ թե քիչ կարգավորված ձևով տեղակայված սեյսմիկ օջախներով, պոտենցիալ օջախներ, որոնք սովորաբար զուգադիպում են լինեամենտների հատումներին կամ բեկումներին, դոմեններ՝ «ցրված» սեյսմայնության մոդելավորող բնագավառներ: Սեյսմալինեամենտները սեյսմատեկտոնիկ մոդելների հիմնակմախքն են և եռաչափ տարածությունում պատկերում են առավել խոշոր և համեմատաբար հստակ արտահայտված սեյսմաակտիվ կառուցվածքները՝ ընդհանրացված տեսքով խորհրդանշելով դրանց առանցքը: Նրանք շրջագծում են տեկտոնիկ շարժումների համեմատաբար փոքր դիֆերենցումով երկրաբլոկները և հետագծում են առավել կոնտրաստային տեկտոնիկ ակտիվությամբ երկրաբլոկների միակցումները: Լինեամենտները նույնականացվում են հիմնականում դրանց երկարությամբ ձգվող՝ համապատասխան մագնիտուդայի երկրաշարժերի օջախների տարածաժամանակային տեղաբաշխման կլաստերային վերլուծության ճանապարհով, ինչպես նաև՝ ըստ երկրաֆիզիկական դաշտերի, ըստ կայնոզոյում (առավելապես վերին պլեյստոցենում և գոլոցենում) համանման պատմատեկտոնական զարգացման, ըստ քառորդական շրջանում ակտիվության, ըստ նեոտեկտոնական շարժումների արագության գրադիենտներին մոտիկ մեծությունների և ըստ նորագույն ու ժամանակակից երկրադինամիկայի այլ հատկանիշների: Լինեամենտային կառուցվածքների և խզվածքների ժամանակակից զարգացման ռեժիմի ուսումնասիրության համար առանձնահատուկ նշանակություն ունի դրանց հետ կապված խոշոր պալեոերկրաշարժերի թվագրումը:

Փոխազդող երկրասալերի չափերը վերահսկում են լինեամենտային կառուցվածքներում երկրաշարժերի մագնիտուդայի (Mmax) վերին սահմանը, իսկ դրանց քանակը, կարգը և տեկտոնիկ տեղաշարժերի հաճախականությունը՝ տարածաշրջանի սեյսմիկ ռեժիմը: Սեյսմագեներացնող կառուցվածքների նույնականացման և դրանց սեյսմիկ պոտենցիալի գնահատման համար կարևոր նշանակություն է ձեռք բերում տարբեր մագնիտուդայի երկրաշարժերի օջախների քարտեզագրումը՝ դրանց չափերին ու կողմնորոշվածությանը համապատասխան: Երկրաշարժերի պոտենցիալ օջախների (ԵՊՕ) տեղակայությունը, սեյսմատեկտոնիկայի (հատվածքներ ու խզվածքների գալարներ և այլն) վերլուծության հետ մեկտեղ ճշտվում է որոշակի մագնիտուդայի իրադարձությունների առավելական միջէպիկենտրոնային հեռավորությունների մեթոդով՝ պատկերների ճանաչման ճանապարհով և այլ միջոցներով: Քանի որ բնության մեջ գործնականում գոյություն չունի ոչ կառուցվածքային սեյսմայնություն, ապա լինեամենտում Mmax-ի մեծության ներքին մակարդակը կարող է լինել ցանկացած, ինչը կախված է սեյսմոլոգիական և սեյսմատեկտոնիկ կառույցների ճշտությունից: Ընդհանուր սեյսմիկ շրջանայնացման համար այդ մեծությունը սովորաբար ցածր չէ, քան Mmax=6,0: ԸՍՇ ժամանակ դոմենային կառուցվածքներին վերաբերում են M<5,5 երկրաշարժերը, քանի որ ԸՍՇ համեմատաբար փոքր մասշտաբում դժվար է հայտնաբերել այդպիսի լինեամենտները: Դետալային շրջանայնացման (ԴՍՇ) դեպքում, կախված խնդիրներից, այդ մակարդակը կարող է զգալիորեն նվազել, օրինակ՝ մինչև M=4 և ցածր:

ԵՕԾ գոտիների բոլոր հիմնական կառուցվածքային տարրերը (սեյսմոլինեամենտներ, դոմեններ և պոտենցիալ օջախներ) քանակապես չափագրվում են համապատասխան տարածաշրջանների սեյսմիկ ռեժիմին և դրանցից յուրաքանչյուրում սեյսմիկ իրադարձությունների տեսակարար հոսքին համապատասխան և, ինչպես բոլոր մյուս տվյալների բազան, ներկայացվում են տեխնոլոգիաների աշխարհագրական տեղեկատվական համակարգում՝ (ԱՏՀ-տեխնոլոգիաներ) առանձին էլեկտրոնային շերտերի տեսքով: Երկայնական օջախներով օջախային գոտիների մոդելին հարմարեցված սեյսմիկ էֆեկտի մոդելի /ՍԷՄ/ համար մշակված ծրագրամաթեմատիկական ապահովման հիման վրա տարվում է տարբեր հաճախականության (բալերով և/կամ առավելագույն արագացման միավորներով) սեյսմիկ ազդեցությունների հաշվարկ, նշվում է տրված ժամանակահատվածում միջին բնահողային պայմաններում դրանց ծագման հավանականությունը:

Կարող են առաջարկվել նաև այլ մոտեցումներ սեյսմագեներացնող կառուցվածքների նույնականացման և դրանց սեյսմիկ վտանգի, այդ թվում նաև՝ լիթոսֆերայի վրա ակտիվ տեխնածին ազդեցության շրջաններում, գնահատման հարցերին:

Ինչպես ցույց են տալիս հետազոտությունները, երկրաֆիզիկական միջավայրի ֆրակտալ շերտաբլոկային կառուցվածքը կանխորոշում է դրա հատուկ հակազդեցությունը երկրադինամիկական իրավիճակի փոփոխություններին: Այսպես, եթե արտաքին երկրադինամիկական ազդեցությունները թույլ են, ապա տարածաշրջանում սեյսմիկ ռեժիմը քվազիստացիոնար է և բնութագրվում է թույլ երկրաշարժերի քաոսային առաջացմամբ: Հարկադրող ուժերի ուժեղացման դեպքում, օրինակ՝ խոշոր սեյսմիկ կամ սողանքային տեղաշարժերի արդյունքում, սեյսմաերկրադինամիկական համակարգը անցնում է որակապես նոր և ավելի կազմակերպված վիճակի: Նրա անհավասարակշիռ միջբլոկային կարերում ծագում են ինքնակազմակերպման երևույթներ, և ձևավորվում են կառուցվածքայնորեն կայուն ձևախախտումային ալիքներ, որոնք տարածվում են խզվածքային գոտիների երկարությամբ զգալի տարածություններ և որոշիչ դեր են խաղում խոշոր երկրաշարժեր առաջացնելու գործում: Ձևախախտումային ալիքների հետ է հավանաբար կապված, օրինակ, վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում դիտվող սեյսմիկ ակտիվացման միգրացիան, որը Արևելյան Թուրքիայում, Հյուսիսային Իրանում, իսկ հետո նաև Կովկասում մի ամբողջ շարք ուժեղ երկրաշարժերի հետևողական առաջացման պատճառ դարձավ: Համանման միգրացիոն գործընթացներ են այժմ տեղի ունենում Կենտրոնական Ասիայում: Այս բնագավառում ՍՄՄՀ Ծրագրի ուղղությամբ տարվող համատեղ հետազոտությունները կարող են նպաստել սեյսմիկ վտանգի երկարաժամկետ կանխատեսմանը և դինամիկայի նոր տարրեր կներմուծեն սեյսմիկ շրջանայնացման գործում:

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների ընդհանուր սեյսմիկ շրջանայնացման նոր՝ միջազգային ստանդարտների հետ համատեղելի քարտեզը պետություններից յուրաքանչյուրում կարող է դրվել սեյսմիկ վտանգի շրջանայնացման իրենց ազգային նորմատիվ քարտեզների հետագա կատարելագործման հիմքում, որոնք անհրաժեշտ են տարածքների սոցիալ-տնտեսական ու էկոլոգիական խոցելիության գնահատման, ռացիոնալ հողօգտագործման, սեյսմակայուն շինարարության և սեյսմիկ վտանգի նվազեցման համար:

Հետազոտություններն իրականացվում են սեյսմիկ վտանգի գնահատման և սեյսմիկ շրջանայնացման համակարգող կոմիտեի (ՍՎԿ) կողմից, որի կազմի մեջ մտնում են ԱՊՀ բոլոր մասնակից պետությունների մասնագետներից կազմված փոխկապակցված աշխատանքային խմբեր, և որը (ինչպես և աշխատանքային խմբերը) գլխավորում է որոշակի ժամանակով ընտրված նախագահը: Աշխատանքային խմբերը /ԱԽ/ միավորում են մասնագետներին ըստ հետևյալ թեմաների՝

ԱԽ-1. սեյսմայնություն (քարտագրացուցակներ և երկրաշարժերի մագնիտուդային դասակարգում, օջախների մեխանիզմ, տարածաշրջանային սեյսմիկության և սեյսմիկ ռեժիմ, սեյսմիկ ակտիվության թափառում և պարբերականություն և այլն),

ԱԽ-2. օջախային գոտիների նույնականացում (միջավայրի բեկորաբլոկային կառուցվածքը, սեյսմաակտիվ բեկորներ և սեյսմադիսլոկացիա, երկրակեղևի ամրության հատկանիշները և լարվածության վիճակը, նորագույն և ժամանակակից տեկտոնական շարժումներ, սեյսմիկ աղբյուրների նույնականացում, օջախային գոտիների սեյսմոլոգիական չափագրում և այլն),

ԱԽ-3. բնահողի ուժեղ շարժումներ (սեյսմամետրիկ և սեյսմամետրիկ դիտարկումների վերլուծություն, սպեկտրալ բնութագրեր, սեյսմիկ լարվածության մարում, սեյսմիկ ռիսկի և սեյսմիկ վտանգի գնահատման մեթոդիկա և այլն),

ԱԽ-4. սեյսմիկ վտանգի հաշվարկ (երկրատեղեկատվական համակարգեր և երկրաբանաերկրաֆիզիկական տվյալների բազա, սեյսմիկ վտանգի գնահատման խնդիրների տեղեկատվամաթեմատիկական ապահովում, սեյսմիկ ցնցումայնության հաշվարկ և այլն):

Սեյսմիկ շրջանայնացման հիմնահարցը հաջողությամբ մշակելու, մեծ տարածությունների վրա սեյսմաերկրադինամիկ գործընթացների հսկումը իրականացնելու և, համապատասխանաբար, սեյսմիկ իրավիճակը երկարաժամկետ կանխատեսելու, իսկ վերջնական արդյունքում սեյսմիկ շրջանայնացման ազգային նորմատիվ քարտեզներ կազմելու և սեյսմիկ ռիսկը գնահատելու համար նախատեսվում է.

զանազան մասշտաբների (ընդհանուր, դետալային և միկրոսեյսմիկ շրջանայնացում) սեյսմիկ շրջանայնացման հետագա զարգացում, երկարատև սեյսմիկ վտանգի և սեյսմիկ ռիսկի գնահատում, այդ թվում՝ հաշվի առնելով նաև տեխնածին սեյսմիկությունը,

ՍԾ ՄՏՎԿ ստեղծում և Internet համակարգի միջոցով սեյսմաբանական և երկրաբանաերկրաֆիզիկական տվյալների մասնագիտացված բանկի կանոնավոր համալրում (սեյսմաշրջանայնացման խնդիրներին հարմարեցված քարտագրացուցակներ, ակտիվ ճաքերի և սեյսմատեղախախտումների, երկրաֆիզիկական դաշտերի, նորագույն և ժամանակակից տեկտոնական շարժումների էլեկտրոնային քարտեզներ և այլ սկզբնական տվյալներ),

Հյուսիսային Եվրասիայի տարածաշրջանային սեյսմիկ քարտեզի ստեղծում և կանոնավոր նորացում, նրա տարածաժամանակային կառուցվածքի ուսումնասիրում և համատեղ հսկողության սահմանում պլանետարային և միջտարածաշրջանային սեյսմաերկրադինամիկական գործընթացներին ԱՊՀ մասնակից պետությունների և դրանց սահմանակից տարածաշրջանների տարածքում,

սեյսմագեոդինամիկ մոդելների կատարելագործում, պոտենցիալ օջախային գոտիների նույնականացում և նրանցում խոշոր (M=6 և ավելի) երկրաշարժերի ծագման հավանականությունը մոտակա տարիների և տասնամյակների ընթացքում,

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների ընդհանուր սեյսմիկ շրջանայնացման քարտեզի (1:5000000 մասշտաբով) և տարածաշրջանային (ազգային) ԸՍՇ քարտեզների (1:2500000 մասշտաբով) ստեղծում՝ որպես հիմք ԱՊՀ մասնակից պետություններից յուրաքանչյուրի կողմից սեյսմիկ ռիսկի և սեյսմիկ վտանգի (ԴՍՇ, ՄՍՇ և այլն) շրջանայնացման իր ազգային նորմատիվ քարտեզների մշակման համար՝ ավելի խոշոր մասշտաբով:

II բաժնում շարադրված բոլոր հետազոտությունները կատարվում են ՄՄՄՀ Ծրագրի մյուս բաժինների հետ սերտ կապով:

3. Երկրաշարժերի կանխատեսման մեթոդաբանության մշակում

Երկրաշարժերի գիտականորեն հիմնավորված կանխատեսումը դժվար հասանելի, բայց արտակարգ կարևոր նպատակ է՝ ուղղված առաջին հերթին մարդկային կյանքերի պահպանմանը: Կապված անընդհատ զարգացող քաղաքաբնակության, սեյսմաակտիվ տարածաշրջաններում բնակչության խտության մեծացման, ատոմային էլեկտրակայանների, բարձր ամբարտակների շինարարության, պայթունահրդեհաքիմիական և այլ պոտենցիալ վտանգավոր արտադրությունների հետ՝ կործանիչ երկրաշարժերի միջին ժամկետային և կարճաժամկետ հուսալի կանխատեսումների մեթոդների մշակման, սեյսմիկ աղետներից զոհերի կանխարգելման և տնտեսական, կորուստների նվազեցման հարցերը դրվում են կարևորագույն սոցիալ-տնտեսական և գիտատեխնիկական հիմնահարցերի շարքում: Այդ հիմնահարցերի մշակմամբ զբաղվում են շատ երկրների մասնագետներ, հեղինակավոր միջազգային կազմակերպություններ էական ուշադրություն են դարձնում սեյսմիկ անվտանգության հարցերին:

Երկրակեղևը կազմված է տարբեր չափերի բլոկներից և օժտված է ֆրակտալ հատկություններով: Բլոկները բնութագրվում են տարբեր ամրությամբ, տեկտոնիկ լարվածության տարբեր մակարդակով և կողմնորոշմամբ: Երկրագնդի այն շրջաններում, որտեղ լիթոսֆերային սալերի հարաբերական շարժման և էնդոգեն գործընթացների հետևանքով լարվածության կուտակման արագությունը գերակշռում է դրանց ռելաքսացիայի արագությանը, միաժամանակ գոյություն ունեն երկրակեղևի մի շարք տեղամասեր, որոնք գտնվում են երկարատև ամրության վերջնակետին մոտ վիճակում: Այդ վիճակի արտացոլումն է բարձր սեյսմիկությունը: Հաստատված է, որ առավել բարձր լարվածություն կուտակվում է բլոկները բաժանող երկրաբանական խզվածքների հատման կամ բեկման տեղերում, և նույն տեղերին էլ հատուկ են առավել ուժեղ երկրաշարժերի օջախները: Խզվածքների համակարգը նույնպես օժտված է ֆրակտալ կառուցվածքով: Դրա հետևանքով կոնկրետ սեյսմաակտիվ շրջանում միաժամանակ գոյություն ունի զգալի քանակ տարբեր մեծության ապագա երկրաշարժերի օջախների, որոնք գտնվում են իրենց զարգացման տարբեր փուլերում:

Օջախի զարգացման պատմությունը և դրա ճիշտ տեղակայությունը, որպես կանոն, անհայտ են սարքավորումային սեյսմոլոգիական դիտարկումների չափազանց կարճ ժամանակահատվածի և երկրաշարժերի մասին ոչ միշտ հուսալի պատմական տվյալների հետևանքով: Իսկ սեյսմիկ պարբերաշրջանի փուլերի բացահայտման, թույլ սեյսմիկության ակտիվացման, երկրակեղևի ժամանակակից տեղաշարժի չափումների և խզվածքների քարտեզավորման հիման վրա հաջողվում է հավանականության այս կամ այն աստիճանով որոշել ապագա ուժեղ երկրաշարժերի միանգամից մի քանի ենթադրյալ «թեկնածուների» տեղակայումը:

Տարբեր թերմոդինամիկ պայմաններում տարվող լաբորատոր հետազոտությունները վկայում են, որ բեռնված լեռնային ապարների քայքայումը տեղի է ունենում որոշ ուշացումով՝ երկարատև ամրության վերջնագծին հասնելուց հետո: Գոյություն ունեն երկու անհրաժեշտ և բավարար պայմաններ, որ քայքայումը տեղի չունենա անսպասելի: Նախ՝ լարվածությունը պետք է աճի դանդաղ: Երկրորդ՝ միջավայրը պետք է բաղկացած լինի տարբեր կայունության և տարբեր լարվածության բաղադրիչներից: Այս երկու պայմաններն էլ առկա են Երկրագնդում: Հետևանքը լինում է թույլ երկրաշարժերի (փոքր ամրության կապերի քայքայում) առաջանալը առավել ուժեղներից առաջ, ինչը սկզբունքորեն հնարավորություն է ընձեռում կանխատեսելու վերջինները: Կուտակումների անկայուն փուլում ճեղքագոյացման զարգացման և ըստ բլոկների շփման պլաստիկ տեղաշարժերի հետևանքով առաջանում են մակրոքայքայումների զանազան նախանշաններ:

Երկրակեղևի տարբեր տեղամասերում լարումները տատանումներ են ունենում Լուսնի և Արեգակի միակցված, փոփոխական և տարապարբերական ազդեցության, օդերևութաբանական գործոնների, հարևան շրջանների երկրաշարժերի և այլ, այդ թվում՝ նաև տեխնածին, պատճառներից: Իրենց զարգացման ավարտական փուլում գտնվող օջախներում, որոնք մոտ են երկարատև կայունության սահմանին, դրանց տեղակայման շրջաններում լարման բարձրացման փուլում հայտնվում են նախանշաններ: Ակնհայտ է, որ նախանշանները կարող են հայտնվել և անհետանալ բազմիցս՝ հետևելով լարված վիճակի ժամանակային և տարածական տատանումներին: Այսպիսով, ի հայտ է գալիս նախանշանների առկայծման արդյունք, և այդ պատճառով «կեղծ» նախանշաններն անխուսափելի են: «Թեկնածուների» շարքում երկրաշարժերի ծագման հերթականությունը կախված է շատ պատճառներից և Երկրագնդում տեղի ունեցող գործընթացների մասին մեր ունեցած գիտելիքների ներկա փուլում չի կարող սահմանվել բարձր հավանականությամբ: Սակայն, ինչպես ցույց են տալիս դիտարկումները, օջախներից մեկում ուժեղ երկրաշարժի հետևանք է հանդիսանում երկրակեղևին մոտակա բլոկներում տեկտոնիկ լարման վերաբաշխումը: Դա հանգեցնում է սեյսմիկ գործընթացի ուժեղացմանը այն տեղամասերում, որտեղ լարումը ավելացել է, բայց միաժամանակ կասեցնում է գործընթացը այն բլոկներում և խզվածքային գոտիներում, որոնք անբարենպաստ դիրք են գրավում լարման վիճակի նոր կառուցվածքի նկատմամբ: Այստեղից հետևում է, որ մյուս օջախներում երկրաշարժերը կհետաձգվեն անորոշ ժամանակով, իսկ այդ օջախների զարգացման հետևանքով նկատվող նախանշանները կդառնան կեղծ:

Հավանաբար նման վիճակ էր նկատվել Միջին Ասիայում Գազլիի երկրաշարժից առաջ: Մինչ այդ, մի քանի ամսվա ընթացքում, նախկին Խորհրդային Միության մի շարք հանրապետությունների մասնագետների կողմից Գազլիից մինչև 1000 կմ հեռավորության վրա նկատվել են տարբեր կանխատեսումային ցուցանիշների զգալի շեղումներ (երկրակեղևի թեքումներ և ձևախախտումներ, ստորգետնյա ջրերի մակարդակ, երկրաքիմիական տարրերի էմանացիա): Դրանք չեն ուղեկցվել տեղական ուժեղ սեյսմիկ իրադարձություններով և հետզհետե դադարել են Գազլիի երկրաշարժերից հետո:

Երկրաշարժերի կանխատեսման ոչ միանշանակությունն ակնհայտ է նույնիսկ այն դեպքերում, երբ նախանշաններն առաջանում են հենց երկրաշարժերի օջախներում: Հուսալիորեն հաստատված է, որ նախանշանների ուժեղ արտահայտման տեղամասերը հաճախ ոչ թե համընկնում են ապագա երկրաշարժի էպիկենտրոնին, այլ միակցվում են «գերզգայուն կետերին»: Վերջիններիս թվին առաջին հերթին դասվում են տեկտոնիկ խզվածքների գոտիները, որոնք հատում են բարձր ճնշման ջրատար հորիզոնները: Այդ տեսակի անոմալիաները ստացել են «պարամետրիկ» անվանումը, քանի որ կապված են խզվածքային գոտիների անկայուն, պլաստիկ և գերթափանցիկ ապարների ֆիզիկական պարամետրերի խախտումների հետ: Այդ անոմալիաների առկայությունը ստեղծում է նախանշանների տարածման մեծ մակերեսներ (հարյուրավոր կիլոմետրեր) և դժվարացնում է կոնկրետ օջախի տեղակայման որոշումը:

Երկրաշարժի նախապատրաստման գործընթացը ժամանակի մեջ զարգանում է երկարատև կայունության օրենքներով: Օջախում տևական լարման ոչ մեծ բարձրացումը վերոհիշյալ արտաքին գործոնների հետևանքով կտրուկ արագացնում է ձևախախտման գործընթացը և կրճատում երկրաշարժի (անկայունության) տեղի ունենալու ժամանակը: Սա հետևում է լեռնային ապարների մեխանիկայի և կայունության հայեցակարգի ուղղությամբ տարվող փորձարկումներից:

Գնահատականները ցույց են տալիս, որ գործող լարումների մեծացումը մի քանի տոկոսով արագացնում է ձևախախտման գործընթացը և կրճատում է մինչև երկրաշարժն ընկած ժամանակահատվածը մի քանի անգամ: Մեծ տարածաշրջանում լարումների միաժամանակյա բարձրացումը մեծացնում է բարձր մագնիտուդայի երկրաշարժի առաջացման հավանականությունը, քանի որ ազդում է չափով մեծ բլոկի և երկրակեղևում երկայնական խզվածքի վրա: Օրինակ՝ հաստատված է, որ գոյություն ունի կախվածություն մթնոլորտային ճակատի տարածման մակերեսի և մթնոլորտային ճնշման խոտորումների ազդեցության տակ տատանվող երկրակեղևի բլոկների չափերի միջև:

Այսպիսով, կանխատեսման աշխատանքների անհրաժեշտ տարրերից մեկը պետք է լինի մոնիտորինգը երկրակեղևի լարված վիճակի խոտորումների, որոնք առաջանում են տիեզերական, օդերևութաբանական և այլ՝ որպես տրիգերային էֆեկտ հանդես եկող գործոններից: Լաբորատոր մոդելավորումը ցույց է տալիս, որ անկայունության սկսվելու և տրիգերային ազդեցության պահի միջև ընկած ժամանակահատվածը կախված է վերջինիս փուլից և ամպլիտուդայից: Երկրագնդի պայմաններում նրա փոփոխման դիապազոնը դեռևս ենթակա է պարզաբանման:

Երկարաժամկետ և միջին ժամկետի կանխատեսումները բավականին խորը մշակված են թե՛ համաշխարհային, թե՛ հայրենական գիտության մեջ: Իսկ կարճաժամկետ կանխատեսումը, բնակչությանը նախազգուշացնելու համար բավարար հավանականությամբ, ներկայումս կանոնավոր հիմքով չի իրականացվում: Ի տարբերություն միջին ժամկետի նախանշանների, որոնք զարգանում են աստիճանաբար աճող լարմանը զուգահեռ, կարճաժամկետ նախանշանները զուգակցվում են լեռնային ապարների մեխանիկական անկայունության փուլին, երբ ապագա երկրաշարժի ընթացքը զարգանում է կամայականորեն:

Մի քանի տասնյակ կիլոմետր խորությամբ երկրակեղևի ստվարաշերտում լարման կամ ձևախախտման չափման ուղղակի միջոցներ գոյություն չունեն: Անուղղակի միջոցը կարող է հիմնված լինել արտաքին ազդեցությանը օջախի արձագանքման հետազոտման վրա: Լաբորատոր մոդելավորման արդյունքներով հիմնավորված այդպիսի մեթոդի սկզբունքը հետևյալն է: Արտաքին աղբյուրից առաձգական լարման ազդակը ռեոլոգիկ կորի գծային փուլում առաջացնում է ձևախախտման՝ ձևով համանման արձագանք: Կայունության առավելագույնին մոտենալուն զուգընթաց ձևախախտման արձագանքն աճում է ոչ գծային ձևով և, ինչը հատկապես կարևոր է, աղավաղում է պատասխան ազդանշանի ձևը միջավայրի սեղմման և ձգման փուլի վրա ոչ միատեսակ հակազդեցության պատճառով: Դա հնարավորություն է տալիս օգտագործել արհեստական (վիբրոսեյս) կամ բնական (երկրային մակընթացություններ) ազդանշանները երկրաշարժերի օջախներ արտածելու համար՝ դրանց անկայունության փուլին մոտենալը վերահսկելու նպատակով:

Համաշխարհային փորձի ընդհանրացման հիման վրա կարելի է առաջարկել կանխատեսման հետազոտությունների հետևյալ ռազմավարությունը՝

ապագա երկրաշարժերի օջախների տեղակայման որոշում՝ ըստ պատմական սեյսմիկության, լարված վիճակի կառուցվածքի, ձևախախտման գործընթացի արագության մասին տվյալների և սեյսմատեկտոնիկայի տվյալների,

սեյսմիկ պարբերաշրջանի փուլերի որոշումը օջախներից յուրաքանչյուրի համար՝ սեյսմիկ անդորրության, օղակային ակտիվության և ֆորշոկային ակտիվացման տիպի կանխանշանների բացահայտման հիման վրա,

օջախների զոնդում՝ բնական կամ արհեստական աղբյուրներով անկայունության փուլի բացահայտման և այդ հատկանիշով օջախների դասակարգման նպատակով,

բոլոր հնարավոր օջախների շրջանը ծածկող երկրաֆիզիկական, ջրաերկրադինամիկ, երկրաքիմիական դաշտերի մակերեսի գրանցում և միջին ժամկետի ու կարճաժամկետ նախանշանների առանձնացում,

պատրաստվող երկրաշարժի վայրի որոշում՝ ըստ նախանշանների տարածական տեղաբաշխման կառուցվածքի,

մոնիտորինգ լարումների (ձևախախտումների) և մյուս պարամետրերի խոտորումների, որոնք կարող են հանդես գալ որպես տրիգերային երևույթներ:

Բոլոր այս ուղղությունները պետք է ուղեկցվեն երկրաշարժի օջախի ֆիզիկայի ուղղությամբ հիմնարար հետազոտություններով՝ այս տեսակի բնական աղետների օրինաչափություններն ու բնույթն ավելի լավ հասկանալու նպատակով:

Երկրաշարժերի պատրաստման ֆիզիկական գործընթացների մասին վերևում շարադրված պատկերացումներից բխում են ՄԳՏԾ ՍՄՀ շրջանակներում միջազգային համագործակցության հետևյալ հիմնական գիտական նախադրյալները՝

քանի որ, կապված այն բանի հետ, որ ուժեղ երկրաշարժերը սակավ են պատահում այն գոտիներում, որտեղ տեղակայված են նախանշանների գրանցման լավ զարգացած համակարգեր, ուստի յուրաքանչյուր նման դեպք պետք է հետազոտվի կանխատեսման բոլոր մատչելի մեթոդների կիրառմամբ՝ զարգացած և փորձարկված տարբեր երկրներում,

ուժեղ երկրաշարժի նախանշանների տարածման բնագավառը գծային չափման մեջ աճման կարգով գերազանցում է հետագա խզման չափը՝ 7 մագնիտուդային երկրաշարժի դեպքում կազմելով մի քանի հարյուր կիլոմետր: Հայտնի են մոտ հազար կիլոմետր հեռավորությամբ տեղի ունեցող երկրաշարժերի միջև հեռազդման կապի դեպքեր: Այսպես, 7,5-ից բարձր մագնիտուդայով Կամչատկայի երկրաշարժերը տեղի են ունենում՝ Կուրիլյան կղզիներում և Հյուսիսային Ճապոնիայում նույնքան ուժեղ երկրաշարժերից անբնական կարճ ժամանակահատվածից հետո: Դա պահանջում է մերձակա երկրների գիտնականների միջև սեյսմոլոգիական և կանխատեսման տեղեկության օպերատիվ փոխանակում,

մի շարք երկրաֆիզիկական երևույթներ, որոնք կարող են պատրաստվող երկրաշարժի համար հանդես գալ որպես տրիգեր, տեղափոխվում են Երկրի մակերևույթի վրա՝ հաջորդաբար անցնելով տարբեր երկրների տարածքներով: Դրանց թվին առաջին հերթին պատկանում են հզոր մթնոլորտային ճակատները և ձևախախտման ալիքները: Սեյսմոլոգիական և ձևախախտումային հետազոտությունների համալիրով հայտնաբերվել է, որ Կովկասում նկատվում է սեյսմիկության և ձևախախտման գործընթացների տեղափոխում հարավից հյուսիս: Այդպիսի գործընթացի արագությունը, որը չափվում է տարեկան մեկ տասնյակ կիլոմետրով, բերում է ուժեղ երկրաշարժերի հաջորդական ծագման Թուրքիայի, Հայաստանի, Վրաստանի և Ռուսաստանի տարածքներում: Մերձակա լայնությունների ուղղությամբ տեղափոխումը հայտնի է Կոպետդաղի, Պամիրի և Տյան Շանի շրջաններում: Այս երևույթների բնույթի պարզաբանումը պահանջում է միջազգային մակարդակով համաձայնեցված դիտարկումներ,

բնական հետաքրքրություն է առաջացնում այն հարցը, թե որքանով են կոնկրետ երկրում մի սեյսմավտանգ շրջանի համար մշակված կանխատեսման մեթոդները կիրառելի այլ երկրներում և տարբեր սեյսմատեկտոնիկ պայմաններում: Հիմքեր կան ենթադրելու, որ եթե մշակված մեթոդները հիմնված են հիմնարար գիտական սկզբունքների վրա, ապա այդ մեթոդները կարող են ուղղակիորեն կամ աննշան ճշգրտմամբ օգտագործվել Երկրագնդի ողջ տարածքի կանխատեսումային հետազոտություններում:

Երկրաշարժերի կանխատեսման հիմնախնդրին սույն բաժնում շարադրված մոտեցումը պահանջում է միջազգային համագործակցության զարգացում հետևյալ հիմնական ուղղություններով՝

երկրաշարժերի քարտագրացուցակների փոխանակում,

երկրաֆիզիկական, ջրադինամիկ, երկրաքիմիական դիտարկումների տվյալների փոխանակում,

սեյսմավտանգ շրջանների մեծ մակերեսում ձևախախտումների նկատմամբ՝ բարձր ճշգրտությամբ և, միաժամանակ, օպերատիվ հսկողության իրականացումն ապահովող արբանյակային գեոդեզիայի (GPS) մեթոդներով ստացված դիտարկումների տվյալների փոխանակում:

Առաջարկված ռազմավարությունն իրագործելու համար տեղեկատվատեխնոլոգիական հիմք կարող է ծառայել տեղական կանխատեսման ցանցերի (ՏԿՑ) համակարգը, որը զարգանում է առաջին հերթին այն շրջաններում, որտեղ, ըստ երկարաժամկետ կանխատեսման տվյալների, ուժեղ երկրաշարժերի հավանականությունը մեծ է:

ՏԿՑ-ից յուրաքանչյուրը պետք է ներառի մի քանի համալիր դիտարկումների կետեր (ՀԴԿ), տեղական հեռամետրիկ համակարգ (ՏՀՀ), որը կապում է բոլոր ՀԴԿ-երը միջպետական տեղեկատվության մշակման կենտրոնի (ՄՏՄԿ) հետ, և սեյսմականխատեսման դիտարան: Գնահատականները ցույց են տալիս, որ M=6 մագնիտուդայով երկրաշարժերի նախանշանների գրանցման համար ՀԴԿ-երի միջև հեռավորությունը պետք է լինի 50 կմ կարգի, M=7 մագնիտուդայով երկրաշարժի դեպքում՝ մոտավորապես 100 կմ: ՏԿՑ կազմի մեջ մտնող համալիր դիտարկումների կետերը, օգտագործելով օդերևութաբանորեն ապահովված կանխատեսման սարքավորումների ստանդարտ հավաքակազմը, տրամադրում են սկզբնական երկրաբանական նյութ հետագա վերլուծության համար: Դա թույլ է տալիս անցկացնել տարբեր կետերում ստացված տվյալների ճիշտ համադրություն և վերլուծություն:

Համալիր դիտարկումների կետը պետք է ներառի ավտոմատացված սարքավորումների հետևյալ օրինակելի հավաքակազմը՝ եռաբաղադրիչ սեյսմամետր, դեֆորմամետր, անկյունաչափ, մթնոլորտային էլեկտրականության հաղորդիչ, էլեկտրաթելուրային, էլեկտրամագնիսական և երկրամագնիսական դաշտերի հաղորդիչ, ռադոնի, հելիումի և որոշ այլ քիմիական տարրերի մակարդակի, դեբիտի, ջերմության, էմանացիայի հորատումային չափիչներ, հիդրօդերևութաբանական չափումների համար անհրաժեշտ սարքավորումներ: Կոնկրետ սեյսմատեկտոնիկ պայմաններից ելնելով՝ չափումների պարամետրերի հավաքակազմը յուրաքանչյուր ՀԴԿ-ում կարող է տարբերվել: Ընդ որում‚ կարևոր պայման է երկրային մակընթացություններից տատանումների գրանցման մակարդակում յուրաքանչյուր մեթոդի բարձր տենզոզգայության ապահովումը, ինչպես նաև մերձմակերևութային պայմանների ազդեցությունը բացառող տարբեր խորությունների համար մեթոդների առկայությունը:

Անկայունության փուլը որոշելու նպատակով օջախի՝ արտաքին ազդեցություններին հակազդեցությունն ուսումնասիրելու համար հեռանկարային է հանդիսանում յուրաքանչյուր ՀԴԿ-ի ապահովումը վիբրոաղբյուրով և էլեկտրական զոնդավորման գեներատորով՝ առնվազն տասնյակ կիլոմետրեր հեռավորությամբ բազաներից ազդանշանների ընդունումն ապահովող հզորությամբ:

4. ՍՄՀ ՄԳՏԾ իրագործման մեխանիզմը

ՍՄՀ ՄԳՏԾ իրագործման մեխանիզմը պետք է ապահովի հետևյալը՝

ՍՄՄՀ Ծրագրի իրագործման ուղղությամբ ԱՊՀ մասնակից պետությունների միջև մշտական փոխգործողության կազմակերպում,

ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմիկ ցանցերի վերասարքավորման ուղղությամբ միջոցառումներ,

սեյսմիկ վտանգի գնահատման և երկրաշարժերի կանխատեսման հարցերով գիտամեթոդական ապահովման իրագործման ուղղությամբ միջոցառումներ,

միասնական տեղեկատվական ենթակառուցվածքի ստեղծման ուղղությամբ միջոցառումներ,

տեղեկատվական ենթակառուցվածքի ստեղծման և սեյսմիկ ցանցերի սարքավորատեխնիկական ապահովման գծով ֆինանսավորման հարցերի լուծում:

1. ՍՄՄՀ Ծրագրի իրագործման ուղղությամբ ԱՊՀ մասնակից պետությունների միջև մշտական փոխգործողության կազմակերպում:

Դրված խնդիրների լուծումը և նպատակների իրագործումը անհնար է առանց համապատասխան կազմակերպական կառուցվածքի՝ ԱՊՀ մասնակից պետությունների ազգային սեյսմիկ կենտրոնների ղեկավարների միջպետական համակարգող խորհրդի (ԱՍԿ ՂՄՀԽ) ստեղծման, որի մեջ իրավահավասարության հիման վրա մտնում են ԱՍԿ ղեկավարները: ԱՍԿ ՂՄՀԽ-ն ղեկավարում է նախագահը, որը նշանակվում է հաջորդաբար ԱՊՀ յուրաքանչյուր մասնակից պետությունից՝ 2 տարի ժամկետով: Նա է իրականացնում նաև սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի միջպետական համակարգի ղեկավարումը:

ԱՍԿ ՂՄՀԽ կազմում կազմակերպվում են՝

ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմոլոգիական բնույթի հաստատություններին կից ստեղծվող ազգային աշխատանքային խմբերի համակարգ,

դիտացանցերի տեխնիկական հագեցվածության, տեղեկատվական ենթակառուցվածքի ստեղծման ու գործունեության, ծրագրային և մեթոդական ապահովման, սեյսմիկ շրջանայնացման, սեյսմիկ վտանգի գնահատման և այլ հարցերով թեմատիկ աշխատանքային խմբերի համակարգ:

2. Միջոցառումներ ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմիկ ցանցերի վերասարքավորման ուղղությամբ: Համագործակցության մասնակից պետությունների սեյսմիկ ցանցերի տեխնիկական վերասարքավորումը պետք է իրականացվի հետևյալ միջոցառումների գծով՝

միջազգային սարքավորումային մրցույթի անցկացում՝ սարքավորումների տեսակների ընտրությամբ և այդ սարքավորումները արտադրողների որոշմամբ (մրցույթին մասնակցում են ԱՊՀ մասնակից պետությունների գիտական և արտադրական կազմակերպությունները. մրցույթի ժյուրին ձևավորվում է նույն պետությունների ներկայացուցիչներից),

ԱՊՀ տարբեր մասնակից պետություններում սարքավորումների փորձարկումներ,

այդ սարքավորումների արտադրություն և մատակարարում ԱՊՀ մասնակից պետությունների պատվերով,

այդ սարքավորումների սարքին վիճակի ապահովում և դրանց պահեստամասերի մատակարարում:

Մրցույթի անցկացման ժամանակ նպատակահարմար է կողմնորոշվել դեպի ԱՊՀ մասնակից պետությունների արտադրողների կոոպերացիայի ստեղծումը: Մրցույթը պետք է անցկացնել՝ հաշվի առնելով երկրաֆիզիկական և այլ սարքավորումների ստեղծման համաշխարհային հավաստագրումը:

3. Միջոցառումներ սեյսմիկ վտանգի գնահատման և երկրաշարժերի կանխատեսման հարցերով գիտամեթոդական ապահովման իրագործման ուղղությամբ:

Նշված միջոցառումները պետք է ներառեն՝

սեյսմիկ վտանգի գնահատման և երկրաշարժերի կանխատեսման գոյություն ունեցող մեթոդների հավաստագրումը,

ԱՊՀ բոլոր մասնակից պետությունների համար ընդունելի և միասնականացված, սեյսմիկ վտանգի գնահատման և երկրաշարժերի կանխատեսման ուղղությամբ ծրագրային և մեթոդական ապահովման ստեղծումը,

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմիկ շրջանայնացման և սեյսմագեներացնող կառուցվածքների միասնականացված քարտեզների մշակումը, որոնք կարող են հիմք ծառայել պետություններից յուրաքանչյուրում համապատասխան նորմատիվ փաստաթղթերի ստեղծման համար:

Գոյություն ունեցող մեթոդների հավաստագրումը պետք է իրականացվի ԱԻ գծով ՄՊԽ-ին կից սեյսմոլոգիայի և սեյսմակայուն շինարարության փորձագիտական խորհրդի կողմից՝ ԱՊՀ մասնակից պետությունների մասնագետների ներգրավմամբ անհրաժեշտ փորձաքննությունների անցկացման ճանապարհով:

Ծրագրային և մեթոդական ապահովումը պետք է մշակվի հատուկ խմբերի կողմից, քննարկվի և հաստատվի փորձագիտական խորհրդի կողմից:

Միասնականացված փաստաթղթերը պետք է քննարկվեն և հաստատվեն նաև նշված փորձագիտական խորհրդի կողմից:

4. Տեղեկատվական ենթակառուցվածքների ստեղծման միջոցառումներ: ՍՄՄՀ միջպետական տեղեկատվական կառույցի ստեղծման նպատակով պետք է իրականացվեն հետևյալ միջոցառումները՝

ԱՊՀ մասնակից պետություններում սեյսմոլոգիական տեղեկության ազգային բանկերի ստեղծում,

Օբնինսկ քաղաքում ԱՊՀ մասնակից պետությունների սեյսմիկ ծառայությունների տեղեկության մշակման միջպետական կենտրոնի (ՍԾ ՏՄՄԿ) ստեղծում ՌԳԱ երկրաֆիզիկական ծառայության հիմքի վրա,

ազգային սեյսմոլոգիական ցանցերից և տվյալների բանկից տեղեկության հաղորդման կազմակերպումը iոterոet ոչ առևտրային հեռահաղորդակցության համակարգով,

ՍԾ ՏՄՄԿ-ից սեյսմոլոգիական տեղեկության հաղորդման կազմակերպում տվյալների ազգային բանկեր iոterոet համակարգով:

5. ՍՄՀ ՄԳՏԾ ֆինանսական ապահովումը

1998-2001թթ. ընթացքում ՍՄՀ ՄԳՏԾ իրագործումը նախատեսվում է Ծրագրի մասնակից պետությունների բյուջետային միջոցների հաշվին, որոնց ծավալները որոշվում են միջկառավարական համաձայնագրով: Հիմնական միջոցառումների ցանկը, դրանց արժեքը և իրագործման սպասվող արդյունքները բերված են 1-ին հավելվածում:

Հաշվի առնելով յուրաքանչյուր մասնակից պետության շահագրգռվածությունը իր տարածքում աշխատանքների կոնկրետ ծավալ կատարելու մեջ (Ծրագրով սահմանված աշխատանքների ընդհանուր ծավալի շրջանակներում), ինչպես նաև մասնակից պետությունների բացասական վերաբերմունքը իրենց պետության սահմաններից դուրս ազգային բյուջետային միջոցների դուրս հանման հարցում, նախատեսվում է, որ յուրաքանչյուր պետության կողմից Ծրագրի իրագործման մասնակցության իր բաժնի համար ծախսված բոլոր միջոցների 95-ը կծախսվի այդ պետություններից յուրաքանչյուրի տարածքի սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի ազգային (տարածաշրջանային) համակարգերի ստեղծմանն ուղղված միջոցառումների կատարման համար: Պահանջվող միջոցների մնացած 5-ը կօգտագործվի Ծրագրի անհրաժեշտ ընդհանուր միջոցառումների իրականացման համար՝ պետությունների բաժնային մուծումների հաշվին ստեղծվող կենտրոնացված հիմնադրամի միջոցով: Այդ հիմնադրամը կարող է ստեղծվել բնական և տեխնածին բնույթի արտակարգ իրավիճակների միջպետական խորհրդին կից կամ ԱՊՀ մասնակից պետությունների միջպետական բանկին կից: Միջոցների կուտակման և ծախսման կարգը, ինչպես նաև դրանց նկատմամբ հսկողությունը սահմանվում են լրացուցիչ՝ մասնակից պետությունների պայմանավորվածությամբ: Մասնակից պետությունների ծախսերի հաշվեկշիռը բերված է 2-րդ հավելվածում:

ԱՊՀ մասնակից պետություններում բյուջետային միջոցների սահմանափակության պայմաններում, որը կզգացվի Ծրագրի իրագործման գրեթե ամբողջ ընթացքում, սույն փաստաթղթի մշակման ժամանակ ընտրվել է գոյություն ունեցող սեյսմոլոգիական դիտարկումների ցանցի քայքայմանը խոչընդոտող և փոփոխվող պայմաններին (երկրաֆիզիկական, տնտեսական, քաղաքական) արագ հարմարվող լավագույն արձագանքման ստրատեգիա: Միաժամանակ նախատեսվում է, առանց Ծրագրով դրված խնդիրների կատարմանը վնասելու, իրականացնել գործող կայանների որոշ կրճատում, որոնց աշխատանքի արդյունավետությունը զգալիորեն ցածր է դրանց շահագործման ծախսերից: Առավել նպատակահարմար է սեյսմոլոգիական դիտարկումների մի քանի քիչ արդյունավետ կետերի վերացման ուղին՝ միաժամանակ կազմակերպելով սեյսմիկ իրադարձությունների գրանցման մեծ բնական հնարավորություններով օժտված տեղամասերում ավելի քիչ քանակով կետերի աշխատանքը: Միջոցների խնայողությունը կտա նաև տվյալների մշակման կենտրոններին առանձին ցուցանիշների գծով տեղեկության հաղորդման օպերատիվության թույլատրելի նվազում: Սեյսմոլոգիական դիտացանցերի ավտոմատացումը և, այնտեղ, որտեղ դա հնարավոր է, չսպասարկվող ավտոմատացված կայանների ներդրումը թույլ կտան էապես կրճատել շահագործման ծախսերը:

Վերոհիշյալ պայմանների կատարման դեպքում 1998-2001թթ. Ծրագրի իրագործման ծախսերի ընդհանուր գումարը կկազմի 80,0 մլն ռուսական ռուբլի (մոտավորապես 15,0 մլն ԱՄՆ դոլար): 1996 թվականի հոկտեմբերին Տաշքենդ քաղաքում կայացած ԱԻ գծով ՄՊԽ-ին կից սեյսմոլոգիայի և սեյսմակայուն շինարարության փորձագիտական խորհրդի նիստի մասնակիցների առաջարկություններին համապատասխան՝ Ծրագրի ֆինանսավորման բաժնային մասնակցությունը, ըստ վերոհիշյալ խառը սխեմայի, առաջարկվում է իրականացնել՝ ելնելով հետազոտվող տարածքների և ազգային սեյսմիկ դիտացանցերի զարգացման քանակական ցուցանիշներից: Այսպիսի մոտեցման դեպքում Ռուսաստանի Դաշնության բաժինը Ծրագրի ընդհանուր արժեքում կկազմի 70%, Ղազախստանի Հանրապետության և Ուզբեկստանի Հանրապետության բաժինը՝ 6,3-ական %, Հայաստանի Հանրապետության բաժինը՝ 1%, Ծրագրի մնացած մասնակիցներինը՝ ֆինանսավորման մնացած ծավալում՝ հավասար մասերով: Առանձին դեպքերում միջոցների մի մասը, որը նախատեսված է որպես պետության բաժնեմաս կենտրոնացված ֆոնդի ձևավորման համար, կարող է օգտագործվել Ծրագրի միջոցառումների շրջանակներում որևէ աշխատանքի կատարման դիմաց մասնակից պետության կողմից ուղղակի վճարման համար (առանց այդ գումարը կենտրոնացված ֆոնդ փոխանցելու):

Ծրագրի իրագործումը հնարավորություն կտա մինչև 2002թ. ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքներում ստեղծել սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի համակարգ, որի մանրամասն բնութագրերը և հնարավորությունները բերված են վերևում:

Սեյսմիկ դիտարկումների համակարգի, տեղեկատվական ենթակառուցվածքի և այլ՝ զարգացման հիմնական ցուցանիշները, որոնք կարող են ձեռք բերվել Ծրագրի յուրաքանչյուր մասնակից պետությունում, բերված են 3-րդ հավելվածում:

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքների սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի միջպետական համակարգի ստեղծման՝ համաշխարհային գիտատեխնիկական մակարդակին համապատասխանող գլխավոր փուլերը շարադրված են 4-րդ հավելվածում: Այդ հավելվածը Ծրագրի լրամշակման ընթացքում կկատարելագործվի և կճշգրտվի ԱՊՀ մասնակից պետությունների առաջարկություններին համապատասխան:

Հաշվի առնելով Ծրագրի ֆինանսավորման բյուջետային բնույթը՝ դրա ընդունումը որպես պաշտոնական՝ ազգային ֆինանսավորվող կազմակերպությունների համար պարտադիր միջպետական փաստաթուղթ, անցել է քննարկման, հավանության արժանացման և հաստատման համապատասխան փուլերը՝ բնական և տեխնածին բնույթի արտակարգ իրավիճակների միջպետական խորհրդի 9-րդ նիստում (1997թ. մայիսի 22), տնտեսական միության միջպետական տնտեսական կոմիտեի կոլեգիայի նիստում (1998թ. մարտի 27), ՄՏԿ նախագահության նիստում (1998թ. մայիսի 29), Համագործակցության Կառավարությունների ղեկավարների խորհրդի նիստում:

*Որոշումը Հայաստանի Հանրապետության համար ուժի մեջ է մտել 2001 թվականի դեկտեմբերի 20-ից:

Հ ա վ ե լ վ ա ծ  1

ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքի սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի համակարգի ստեղծման Միջպետական գիտատեխնոլոգիական ծրագիր (ՍՄՀ ՄԳՏԾ)

1998-2001թթ. ՍՄՀ ՄԳՏԾ իրագործման ուղղությամբ ֆինանսական ծախսերի ազատ աղյուսակ

Հ ա վ ե լ վ ա ծ  2

ԱՊՀ մասնակից պետությունների 1998-2001թթ. ՍՄՀ ՄԳՏԾ հիմնական միջոցառումների ֆինանսավորման ծախսերի նախահաշիվը

ԱՊՀ մասնակից պետություններ	Ընդամենը մլն ռուս. ռուբլի (մլն ԱՄՆ դոլար)	Այդ թվում՝ մլն ռուս. ռուբլի (մլն ԱՄՆ դոլար)
		միջոցառումներ ԱՊՀ մասնակից պետությունների տարածքներում	ընդհանուր միջոցառումներ
Ադրբեջանի Հանրապետություն   Հայաստանի Հանրապետություն   Բելառուսի Հանրապետություն   Վրաստան   Ղազախստանի Հանրապետություն   Ղրղզստանի Հանրապետություն   Մոլդովայի Հանրապետություն   Ռուսաստանի Դաշնություն   Տաջիկստանի Հանրապետություն   Թուրքմենստան   Ուզբեկստանի Հանրապետություն   Ուկրաինա	1,64 (0,30)   0,80 (0,15)     1,64* (0,30)   1,64 (0,30)   5,04 (0,94)   1,64 (0,30)   1,64 (0,30)   56,00 (10,37)   1,64 (0,30)   1,64 (0,30)   5,04 (0,94)   1,64 (0,30)	1,56 (0,288)   0,76 (0,143)     1,56 (0,288)   1,56 (0,288)   4,78 (0,885)   1,56 (0,288)   1,56 (0,288)   53,20 (9,843)   1,56 (0,288)   1,56 (0,288)   4,78 (0,885)   1,56 (0,288)	0,08 (0,012)   0,04 (0,007)     0,08 (0,012)   0,08 (0,012)   0,26 (0,055)   0,08 (0,012)   0,08 (0,012)   2,80 (0,527)   0,08 (0,012)   0,08 (0,012)   0,26 (0,055)   0,08 (0,012)
Ընդամենը	80,0 (14,80)	76,0 (14,06)	4,00 (0,740)

Ծանոթագրություն: ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ ռուսական ռուբլու փոխարժեքը ընդունված է 01.01.97թ. դրությամբ:

-------------------------

* Ճշտվում է սեյսմոլոգիական մոնիտորինգի ապարատների և սարքավորումների մշակման մասով կոնկրետ միջոցառումներ իրականացնելիս:

Հ ա վ ե լ վ ա ծ  3

1998-2001թթ. ՍՄՀ ՄԳՏԾ իրագործման արդյունքում ԱՊՀ մասնակից պետությունների ձեռք բերած հիմնական ցուցանիշների

Ա Ղ Յ ՈՒ Ս Ա Կ