ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՊԼԵՆՈՒՄԻ

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ

ԹԻՎ 1

«16» օգոստոսի 1991 թ. քաղ. Երևան

«Հայաստանի Հանրապետությունում ժառանգության գործերով դատական պրակտիկայի մասին»

Հայաստանի Հանրապետությունում ժառանգության վերաբերյալ գործերով դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ելնելով գործող օրենսդրությունից, ՀՀ դատարանները հիմնականում ճիշտ են լուծում ժառանգության կապակցությամբ ծագած վեճերը: Այն ունի կարևոր նշանակություն քաղաքացիների սեփականության իրավունքի դատական պաշտպանության ապահովման գործում: Միաժամանակ, նման վեճեր լուծելիս թույլ են տալիս սխալներ` ժառանգների շրջանակը և նրանց իրավական վիճակը որոշելիս, ժառանգության ընդունման ժամկետները եզրակացնելիս ժառանգության պարտադիր բաժնի կապակցությամբ ծագող հարցերը լուծելիս, ժառանգական գույքը բաժանելիս և այլն:

Նման վեճեր լուծելիս երբեմն խախտվում են նաև քաղաքացիական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված կանոնները:

Պլենումը Հայաստանի Հանրապետության դատարանների ուշադրությունը հրավիրում է նաև այն փաստի վրա, որ Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակումից հետո, ընդունված մի շարք օրենսդրական ակտերով էական փոփոխություններ են կատարվել սեփականության իրավունքի ինստիտուտում, որոնք անդրադարձել են նաև ժառանգության իրավահարաբերությունների վրա:

Ելնելով վերը նշվածից, Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն դատարանի պլենումը ՈՐՈՇՈՒՄ Է.

1. Ժառանգության մասին վեճերը լուծելիս ՀՀ դատարանները պարտավոր են ղեկավարվել Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ և սույն որոշմամբ:

2. Դատարանները պարտավոր են նկատի ունենալ, որ ժառանգական իրավունքի օբյեկտ են հանդիսանում «Հայաստանի Հանրապետությունում սեփականության մասին» ՀՀ օրենքի 12 հոդվածում սահմանված քաղաքացիների սեփականության իրավունքի օբյեկտները, ինչպես նաև ինտելեկտուալ գործունեության արդյունքների նկատմամբ (գիտության, գրականության և արվեստի երկերի, հայտնագործության, գյուտի, ռացիոնալիզատորական առաջարկության և արդյունաբերական նմուշի նկատմամբ) քաղաքացիների ձեռք բերած սուբյեկտիվ իրավունքները:

Ժառանգական իրավունքի օբյեկտ են հանդիսանում նաև պարտավորական իրավահարաբերություններով պայմանավորված ժառանգատուի պահանջի այն իրավունքները, որոնք անմիջականորեն կապված չեն ժառանգատուի անձնավորության հետ, չունեն խիստ անհատական բնույթ և կարող են իրականացվել առանց ժառանգատուի մասնակցության:

Ժառանգական իրավունքի օբյեկտ չեն կարող հանդիսանալ ժառանգատուի կենսաթոշակ կամ ալիմենտ, ինչպես նաև նպաստներ ստանալու իրավունքները, առողջության պատճառված վնասի հատուցման պահանջը և այլն:

3. Հայաստանի Հանրապետության հողային օրենսգրքի համապատասխան Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին հողը կարող է պատկանել ինչպես սեփականության, այնպես էլ օգտագործման իրավունքով:

Ժառանգական իրավունքի օբյեկտ է հանդիսանում Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին սեփականության իրավունքով պատկանող հողը, որը`

ա) նրանց տրամադրվում է գյուղացիական և գյուղացիական կոլեկտիվ տնտեսություն վարելու համար,

բ) որպես տնամերձ կամ բնակելի տուն` շինարարության ու դրա սպասարկման համար,

գ) այգեգործության (ամառանոցի) համար,

դ) նրանց կողմից ձեռք է բերվում առուծախի, նվիրատվության, փոխանակության և ժառանգման կարգով:

Ինքնակամ զբաղեցրած հողը ժառանգական իրավունքի օբյեկտ լինել չի կարող եթե ժառանգության բացման պահին այն օրինականացված չի եղել:

4. Ժառանգության մասին վեճերը քննելիս դատարանները պետք է հաշվի առնեն, գյուղացիական և գյուղացիական կոլեկտիվ տնտեսության գույքը նրանց անդամներին է պատկանում ընդհանուր սեփականության իրավունքով: Այդ գույքի ժառանգման հարցերը մինչև նոր քաղաքացիական օրենսգրքի ընդունումը կարգավորվում են կոլտնտեսային ծխին վերաբերող կանոններով: Միաժամանակ անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ նրանց անդամները ընդհանուր սեփականությունից բացի կարող են ունենալ նաև անձնական սեփականության իրավունքով իրենց պատկանող գույք:

5. Ժառանգական իրավունք ունեցող անձանց շրջանակը որոշելիս դատարանները նաև պարտավոր են նկատի ունենալ, որ տարբեր հերթի ժառանգելու իրավունք ունեցող մի քանի անձանց միաժամանակ (միևնույն օրը) մահվան դեպքում նրանց միջև ժառանգման իրավահաջորդություն չի առաջանում և յուրաքանչյուրի վերաբերյալ ժառանգությունը բացվում է առանձին-առանձին: Այնուհետև` դատարանները, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 538 հոդվածի հիման վրա, պետք է պարզեն պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակը:

Այն ընդգրկում է`

ա) ժառանգատուի անչափահաս կամ անաշխատունակ զավակները (որդեգրվածները), մահացածի անաշխատունակ ամուսինը և ծնողները (որդեգրողները), որոնք պարտադիր բաժնի իրավունքից օգտվում են անկախ ժառանգատուի խնամքի տակ գտնված լինելու հանգամանքից,

բ) մինչև ժառանգության բացման պահը առնվազն վերջին մեկ տարին ժառանգատուի խնամքի տակ գտնված անձինք, անկախ ժառանգատուի հետ ազգակցական կապ ունենալու հանգամանքից:

6. Դատարանները պարտավոր են նկատի ունենալ, որ եթե դատական վեճի առարկա է հանդիսանում կտակի վավերությունը` կապված դրա կազմման ժամանակ կտակարարի անգործունակ եղած լինելու հանգամանքի հետ, ապա նախ հարկավոր է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 16 հոդվածի պահանջների պահպանմամբ, լուծել կտակի կազմման ժամանակ կտակարարի գործունակ լինելու հարցը և նոր միայն անդրադառնալ կտակի վավերության հարցին:

7. Ժառանգական գույքի ընդունումը կատարվում է ՀՀ քաղ.օր. 549 հոդ. սահմանված կարգով:

Քանի որ վեճերը մեծ մասամբ վերաբերում են փաստական տիրապետման ձևով ժառանգության ընդունումը, ուստի դատարանները ժառանգներից պետք է պահանջեին այդ փաստը հաստատող ապացույցներ (փաստաթղթեր հարկերի վճարման, ժառանգական տանը բնակվելու մասին և այլն):

Նման վեճեր լուծելիս պետք է հատուկ ուշադրություն դարձվի նաև ժառանգության ընդունման ժամկետների վրա: Եթե դրանք բաց են թողնվել, ապա անհրաժեշտ է պարզել պատճառները և լուծել բաց թողնման ժամկետները հարգելի ճանաչելու կամ չճանաչելու հարցը:

Ժառանգության ընդունման ժամկետի բացթողման հարգելի պատճառներն օրենսդրությամբ սահմանված չեն: Այդպիսիք կարող են հանդիսանալ ժառանգի գտնվելը երկարատև գործուղման, կամ բուժման մեջ, արտակարգ դրության, պատերազմական գործողությունների և տարերային աղետի շրջանում, ժառանգության բացման պահին անչափահասի օրինական ներկայացուցչի բացակայությունը և այլն:

Ժառանգության ընդունման ժամկետի մասին օրենքի պահանջի կամ ժառանգատուի մահվան մասին չիմանալը, ժամկետի բացթողման հարգելի պատճառ ճանաչվել չի կարող:

Ժառանգության ընդունման մասին վեճերը լուծելիս անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել ոչ միայն ժառանգության ընդունման, այլև հայցային վաղեմության ժամկետին, որովհետև ժառանգը երբեմն բաց է թողնում ինչպես առաջինը այնպես էլ երկրորդ հանգամանքը:

Բոլոր դեպքերում դատարանները պարտավոր են նկատի ունենալ, որ ժառանգական գույքի մի մասի տիրապետումը ժառանգի կողմից ընդհանուր իրավահաջորդությամբ նրան է փոխանցում նաև ժառանգական գույքի չընդունման մասի տիրապետման իրավունքը:

8. Դատարանները պետք է նկատի ունենան, որ ժառանգության ընդունումից հրաժարվել չի թույլատրվում`

ա) Եթե ժառանգը ժառանգության բացման վայրի նոտարական մարմնին հայտարարել է ժառանգությունը ընդունելու մասին կամ դիմել է ժառանգության իրավունքի վկայագիր ստանալու մասին,

բ) հօգուտ այն անձի (անձանց, որը ժառանգ չի հանդիսանում ոչ ըստ օրենքի և ոչ էլ ըստ կտակի),

գ) հօգուտ այն անձի (անձանց), որը ժառանգատուի կողմից, կտակում հատուկ նշմամբ, զրկված է ժառանգման իրավունքից,

դ) հօգուտ այն անձի, որը չունի ժառանգման իրավունք (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 534 հոդված):

Դատարանները պարտավոր են նկատի ունենալ նաև, որ ժառանգի կողմից ժառանգության մի մասի փաստական կամ նոտարական կարգով տիրապետումը հետագայում զրկում է նրան ժառանգությունից հրաժարվելու իրավունքից:

Ժառանգությունից հրաժարվել թույլատրվում է միայն գործունակ ժառանգներին: Անգործունակ անձանց օրինական ներկայացուցիչների կողմից խնամարկյալի անվամբ ժառանգությունից հրաժարում թույլատրվում է միայն խնամակալական և հոգաբարձության մարմինների` սահմանված կարգով համաձայնության առկայության դեպքում:

9. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 560 և 561 հոդվածների համաձայն, ժառանգական գույքի նկատմամբ ժառանգի սեփականության իրավունքը ձևակերպվում է ժառանգության իրավունքի վկայագրով: Ժառանգության իրավունքի վկայագիր ստանալը ժառանգի սուբյեկտիվ իրավունքն է:

Հետևաբար, համաժառանգներից մեկի կողմից վկայագրի ստացման փաստը չի կարող պարտավորեցնել մյուս ժառանգին նման վկայագիր ստանալ: Եթե ժառանգը ժառանգական գույքն ընդունում է տիրապետման կամ կառավարման կարգով, ապա ժառանգական իրավունքի վկայագիր ստանալու համար, նա պետք է նոտարական գրասենյակ ներկայացնի այդ փաստը հաստատող ապացույցներ (փաստաթղթեր հարկերի վճարման ժառանգական տանը բնակվելու, գույքի ստացման մասին և այլն):

Այդ ապացույցների առկայության պայմաններում նոտարի կողմից ժառանգական իրավունքի վկայագիր տալու մերժումը կարող է գանգատարկվել դատական կարգով ժառանգական գույքի տիրապետման կամ կառավարման փաստը նշված ապացույցների բացակայության դեպքում կարող է հաստատել դատական կարգով` իրավաբանական փաստերի հաստատման կանոններով:

10. Ժառանգական գույքի բաժանման մասին վեճեր լուծելիս դատարանները պետք է ղեկավարվեն ՀՀ քաղ.օր. 562 և 122 հոդվածներով, որոնց համաձայն ժառանգական գույքի բաժանումը կատարվում է ժառանգությունն ընդունած ժառանգների համաձայնությամբ, իրենց բաժիններին համապատասխան:

Ժառանգական գույքի բաժանումը, որպես կանոն կատարվում է բնեղեն տեսքով: Ժառանգական գույքի համամասնական բաժանման տեխնիկական անհնարինության դեպքում բաժանումը ժառանգների միջև կարող է կատարվել դրամական հատուցմամբ առանձին դեպքում` նաև անկախ ժառանգի համաձայնությունից (օրինական, եթե ժառանգի բաժինը բնակելի շենքում շատ չնչին է, նրա բաժանումը տեխնիկապես անհնար է, իսկ տվյալ ժառանգն ապրում է այլ վայրում և ապահովված է բնակելի տարածությամբ):

Գյուղացիական տնտեսություններում բնակելի շենքը և ոչ բնակելի շինությունները հանդիսանում են դրանց անդամների ընդհանուր համատեղ սեփականությունը, հետևաբար նշված օբյեկտները ժառանգների միջև կարող են բաժանվել միայն ծխի կամ տնտեսության վերջին անդամի մահվանից հետո:

Այգետնակը և ամառանոցը սեփականության իրավունքով ժառանգներին է անցնում ընդհանուր կարգով: Այն դեպքում երբ ժառանգներից մեկը (մի քանիսը) այլ բնակավայրերում (գյուղում, ավանում, քաղաքում, պետությունում) կամ սեփականության իրավունքով ունի այգետնակ /ամառանոց/, հողամաս ապա դատարանը, անկախ նրա համաձայնությունից, ժառանգական բաժինը հատկացնում է դրամական հատուցման ձևով:

11. Ժառանգների միջև բնակելի և ոչ բնակելի շինությունների բաժանման մասին 10-րդ կետում սահմանված կանոնը կիրառելի է նաև սեփականության իրավունքով քաղաքացիներին պատկանող հողի նկատմամբ:

12. Ժառանգական իրավունքի օբյեկտ կարող են լինել միայն օրինական կարգով կառուցված (կառուցվող) բնակելի և ոչ բնակելի շինություններն անկախ նրանց ավարտված լինելուց և տեխնիկական վիճակից (կիսակառույց, խալխուլ կամ փլուզված լինելուց), ինչպես նաև ինքնակամ կառուցված այն շինությունները, որոնք օրինականացվել են ժառանգատուի կենդանության օրոք: Ուստի դատարանը պարտավոր է շահագրգռված անձից պահանջել շինությունների օրինականությունը հաստատող փաստաթղթեր: Բնակելի տան (կամ նրա մի մասի) օրինական լինելը հաստատվում է տեխնիկական անձնագրով (կամ գույքային թերթիկով) և հատակագծով, իսկ կիսակառույց շինություններինը` կառուցման գրավոր թույլտվությամբ, հաստատված նախագծով և այդ մասին կնքված պայմանագրով:

Ինքնակամ կառուցված բնակելի և ոչ բնակելի շինությունը այն կառուցողի մահվանից հետո օրինականացնել և այդ հիմքով որպես ժառանգական իրավունքի օբյեկտիվ ճանաչել ու ժառանգների միջև բաժանել չի թույլատրվում:

Այդպիսի շինությունների վերաբերյալ սեփականության իրավունքի ճանաչման հետ կապված վեճերը դատարաններին ընդդատյա չեն:

13. Բնակարանային, բնակարանային-շինարարական կոոպերատիվ անդամների ժառանգության մասին վեճերը քննելիս դատարանները պետք է նկատի ունենան, որ կոոպերատիվի անդամները սեփականության իրավունքով ունեն փայագումարի, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքում նաև զբաղեցրած բնակարանի նկատմամբ:

Այդ կապակցությամբ դատարանները նման վեճեր քննելիս նախ պետք է պարզեն, թե կոոպերատիվի անդամի անունով փայագումարը սահմանված կարգով ձևակերպված է, թե ոչ: Երբեմն պատահում է, որ խախտումը գործող օրենսդրության, փայագումարը կոոպերատիվի անդամի անունով չի ձևակերպվում: Դատարանները մինչև չլուծեն փայագումարի մասին հարցը, չպետք է անդրադառնան փայագումարը ժառանգների միջև բաժանելու հարցին:

14. Քանի որ քաղաքացուն, կոլտնտեսային կամ գյուղացիական ծխին, գյուղացիական և գյուղացիական կոլեկտիվ տնտեսությանը սեփականության իրավունքով պատկանող հողը հանդիսանում է ժառանգական իրավունքի օբյեկտ, ուստի ժառանգության հետ կապված հողային վեճերը ենթակա են լուծման դատական կարգով: Նման վեճեր քննելիս դատարանը պետք է պահանջի նաև իրավասու մարմնի եզրակացությունը:

Հողամասի վրա բնակելի և ոչ բնակելի շինությունների առկայության դեպքում դատարանն առաջին հերթին լուծում է դրանց հետ կապված ժառանգական վեճը, իսկ այնուհետև` հողային վեճը:

15. Դատարանները հողային վեճերի լուծման արտադատական կարգը պաշտպանելիս պարտավոր են ղեկավարվել ՀՀ հողային օրենսգրքի 70 հոդ. կանոններով ընդորում հողային հարաբերությունների հետ կապված գույքային, ինչպես նաև հողամասերը հատկացնելու, հետ վերցնելու և հողի սեփականության ու հողօգտագործման իրավունքը դադարեցնելու հետ կապված վեճերը անմիջականորեն լուծվում են դատական կամ արբիտրաժային կարգով:

16. Տնային կահավորանքի և գործածության առարկաների ժառանգման հարցը լուծելիս պետք է նկատի ունենալ, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 536 հոդվածով վերապահված արտոնությունները կիրառելի են բացառապես ըստ օրենքի ժառանգման դեպքում և անցնում են ժառանգատուի այն օրինական ժառանգներին, որոնք ժառանգատուի հետ համատեղ բնակվել են մինչև ժառանգության բացմանը նախորդած առնվազն վերջին մեկ տարին: Այդ գույքը ժառանգությամբ նրանց է անցնում անկախ ժառանգական գույքի ծավալից և չի հաշվարկվում ժառանգական գույքի բաժանման ժամանակ:

Միաժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ եթե ժառանգական գույքը ժառանգատուն տիրապետել, օգտագործել և տնօրինել է ընդհանուր բաժնային սեփականության իրավունքով, ապա այն ժառանգությամբ իրավահաջորդին փոխանցվելիս ժառանգական գույքի նկատմամբ ժառանգը նույնպես ձեռք է բերում ընդհանուր բաժնային սեփականության իրավունք: Նման դեպքում ժառանգի վրա ամբողջությամբ տարածվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 12-րդ գլխում սահմանված կանոնները:

17. Սեփականատիրոջ կողմից որոշակի պարտավորություններ կատարելու կապակցությամբ իրեն պատկանած գույքի գրավի առարկա դարձնելու դեպքում, նա չի զրկվում դրա նկատմամբ ունեցած սեփականության իրավունքից, քանի դեռ դատարանի, արբիտրաժի կամ միջնորդ դատարանի վճռով կամ որոշմամբ, եթե օրենքով այլ բան չի սահմանված, գրավի առարկան չի բռնագանձվել հօգուտ պարտատիրոջ: Գրավատուի մահվան դեպքում գրավի նկատմամբ ունեցած նրա սեփականության իրավունքը փոխանցվում է ժառանգներին: Դրանց նկատմամբ պարտատերերի կողմից ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 557 հոդվածով սահմանված պահանջների ներկայացման ժամկետների բացթողումը զրկում է նրանց պահանջի իրավունքներից:

18. Դատարանները պետք է նկատի ունենան, որ ՀՀ քաղ.օր. 564 հոդ. սահմանված կանոնը ներկայումս կիրառելի է Հայաստանի Հանրապետությունում գործող այն բոլոր վարկային հիմնարկների, ձեռնարկությունների (միավորումների) կազմակերպությունների նկատմամբ, որոնցում քաղաքացիներն ունեն դրամական ավանդներ, բաժնեգումարներ, բաժնետոմսեր և այլ արժեթղթեր: Դրանք, որպես կանոն, մտնում են ժառանգական գույքի մեջ, եթե ժառանգատուն կտակով կամ կարգադրությամբ այլ բան չի սահմանել: Դատարանները պետք է նկատի ունենան, որ եթե ավանդը կամ այլ արժեթղթերով պահանջի իրավունքը չի մտնում ժառանգական գույքի մեջ, ուստի ավանդի ստացումը չպետք է դիտել որպես ողջ ժառանգության ընդունում:

Ժառանգման դեպքում բաժնետոմսն բաժանելի է: Եթե այն ժառանգաբար անցնում է մի քանի անձանց, ապա նրանք բոլորը ճանաչվում են որպես մեկ բաժնետոմսի տեր և իրենց իրավունքները կարող են իրականացնել իրենցից մեկի կամ ընդհանուր ներկայացուցչի միջոցով: Ամուսինների ընդհանուր համատեղ միջոցներով վարկային հիմնարկում կուտակված դրամական ավանդի նկատմամբ ամուսիններից մեկի կողմից հօգուտ երկրորդ անձի կտակային կարգադրություն արվելու դեպքում այդպիսին տարածվում է ավանդի 1/2 մասի վրա: Ավանդի մնացած մասը հանդիսանում է կենդանի մնացած ամուսնու սեփականությունը:

19. Ուժը կորցրած համարել ՀՀ Գերագույն դատարանի պլենումի 1978 թ. հոկտեմբերի 26-ի որոշումը` «ՀՀ դատարանների կողմից ժառանգական օրենսդրության կիրառման պրակտիկայի և ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի պլենումի 1966 թ. հուլիսի 13-ի հ.6 որոշման կատարման մասին» որոշումը: