2021 թվականի դեկտեմբերի 10-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով Երևանի քաղաքապետարանի (այսուհետ` Քաղաքապետարան) վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 10.04.2019 թվականի որոշման դեմ` ըստ հայցի «ՏԱՐՈՆ-ՏԱԹԵՎ» ՍՊԸ-ի (այսուհետ` Ընկերություն) ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի (ներկայումս՝ ՀՀ կադաստրի կոմիտե) (այսուհետ` Կադաստր), երրորդ անձ Քաղաքապետարանի՝ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի պետական գրանցում կատարելուն պարտավորեցնելու պահանջի մասին,

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.

Դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է պարտավորեցնել Կադաստրին կատարել սեփականության իրավունքի պետական գրանցում Երևան քաղաքի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող՝ շինությամբ ծանրաբեռնված հողամասի նկատմամբ:

ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր՝ Կ. Զարիկյան) (այսուհետ` Դատարան) 12.04.2018 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է:

ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ՝ Վերաքննիչ դատարան) 10.04.2019 թվականի որոշմամբ Քաղաքապետարանի վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, և Դատարանի 12.04.2018 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ։

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Քաղաքապետարանը (ներկայացուցիչ Անդրանիկ Մուրադյան):

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքը, հիմնավորումները և պահանջը.

Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը սխալ է մեկնաբանել 15.03.1991 թվականին ուժի մեջ մտած ՀՀ հողային օրենսգրքի 2-րդ հոդվածը, «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ, 28-րդ, 43-րդ հոդվածները, 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագրի կետերը, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 209-րդ հոդվածի 1-ին կետը, սխալ է կիրառել 15.03.1991 թվականի ՀՀ հողային օրենսգրքի 9-րդ հոդվածը, չի կիրառել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 447-րդ հոդվածի 1-ին կետը, 448-րդ հոդվածը, 564-րդ հոդվածի 2-րդ կետը, 566-րդ հոդվածը, որոնք պետք է կիրառեր, խախտել է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 25-րդ, 26-րդ, 27-րդ և 124-րդ հոդվածները, 126-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 3-րդ կետը։

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանը չի պարզել՝ արդյոք հայցվոր Ընկերության կողմից ներկայացված փաստաթղթերը բավարար էին վիճելի հասցեում գտնվող հողամասի նկատմամբ վերջինիս սեփականության իրավունքը պետական գրանցման ենթարկելու համար, թե ոչ: Մինչդեռ, նշված խնդրի լուծման համար առանցքային նշանակություն ունի այն հարցի պարզումը, թե ինչ գույք է հանդիսացել պայմանագրի առարկա և վիճելի հողամասի նկատմամբ արդյոք առկա են եղել հայցվոր Ընկերության սեփականության իրավունքի ծագման հիմքեր, թե ոչ:

Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել այն հանգամանքը, որ հայցվոր Ընկերությունը վիճելի հասցեում գտնվող անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքի պետական գրանցում կատարելու դիմում ներկայացնելիս որպես իրավահաստատող փաստաթուղթ ներկայացրել է 08.05.1996 թվականին կնքված անշարժ գույքի սեփականաշնորհման պայմանագիրը, մինչդեռ Դատարանը չի պարզել, թե արդյոք վիճելի հողամասը հանդիսացել է պայմանագրի առարկա, թե ոչ:

Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է այն հանգամանքը, որ եթե անգամ պայմանականորեն ընդունենք, որ վիճելի հողամասը ևս պետք է հանդիսանար սեփականաշնորհման պայմանագրի առարկա, ապա ինքնին այն փաստը, որ հողամասի վերաբերյալ տվյալները հանդիսացել են պայմանագրի էական պայման, սակայն հակառակ օրենքի պահանջին՝ չեն նշվել պայմանագրի որևէ կետում, այդ փաստը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 566-րդ հոդվածի ուժով հանգեցնում է պայմանագրի անվավերության:

Վերաքննիչ դատարանը նաև անտեսել է այն հանգամանքը, որ Դատարանը պայմանագրի վավերությանն առաջադրվող պայմանները նախատեսող նորմը մեկնաբանել է որպես ձևական և որևէ իրավական հետևանք չառաջացնող դրույթ, մինչդեռ պայմանագրային իրավահարաբերություններում կողմերն օգտվում են իրավահավասարության իրավունքից, պայմանագրով նախատեսված պայմանները, այդ թվում՝ պայմանագրի առարկան, սահմանվել են կողմերի փոխադարձ համաձայնությամբ, հայցվոր Ընկերությունը սեփական կամահայտնությամբ է ստանձնել պայմանագրի կատարումը, ուստի և կրել է դրանից բխող հետևանքների ռիսկը:

Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել, որ Դատարանը գործում՝ 1996 թվականի դրությամբ գույքի գնահատման վերաբերյալ մասնագիտական եզրակացության բացակայության պայմաններում արձանագրել է, որ խանութի սեփականաշնորհման գինը կազմել է շուրջ 10.000.000 ՀՀ դրամ, ուստի նման արժեք ունեցող գույքը 1996 թվականին ողջամտորեն չէր կարող չներառել նաև վիճելի հողամասը:

Բացի այդ, Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է այն հանգամանքը, որ հայցվորը 1996 թվականից սկսած չի կատարել հողի հարկի վճարումներ, այսինքն՝ չի տիրապետել հողամասը որպես սեփականը, մինչդեռ, ըստ Դատարանի տրամաբանության, հայցվորը արդեն իսկ 1996 թվականին պետք է իմացած լիներ, որ պայմանագրի առարկա է հանդիսացել նաև հողամասը և տիրապետեր այն որպես սեփականը՝ կատարելով հողի հարկի վճարումները:

Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել, որ իրավունքի պետական գրանցում իրականացնելու համար դիմողի կողմից, ի թիվս այլ փաստաթղթերի, գրանցող մարմին պետք է ներկայացվեն նաև իրավունքի պետական գրանցման համար անհրաժեշտ իրավահաստատող փաստաթղթեր, որոնք չեն ներկայացվել, ինչի պարագայում պատասխանողի գործողությունները եղել են իրավաչափ և բխել են օրենքի պահանջներից:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 10.04.2019 թվականի որոշումը և փոփոխել այն՝ հայցը մերժել կամ գործն ուղարկել նոր քննության:

3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը.

Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը.

1. 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագրի համաձայն՝ «Տարոն» լիակատար տնտեսական ընկերակցությանը սեփականության իրավունքով օտարվել է Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող սննդառի թիվ 592 խանութը (հատոր 1-ին, գ.թ.6-8)։

2. 15.05.1996 թվականի թիվ 25327 սեփականության վկայականի համաձայն՝ 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագրի հիման վրա գրանցվել է «Տարոն» լիակատար տնտեսական ընկերակցության սեփականության իրավունքը Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող 241,87քմ մակերեսով թիվ 5 սննդառի թիվ 592 խանութի նկատմամբ (հատոր 1-ին, գ.թ.17)։

3. Հայցվոր Ընկերությունը 26.07.2016 թվականին դիմում է ներկայացրել Կադաստր՝ 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագրի հիման վրա Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքի պետական գրանցում կատարելու համար, որին ի պատասխան՝ Կադաստրը 29.07.2016 թվականին որոշում է կայացրել գույքի նկատմամբ իրավունքի պետական գրանցման վարույթը կասեցնելու մասին՝ «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 28-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված հիմքերով, քանի որ կադաստրային գործում հողհատկացման վերաբերյալ իրավահաստատող փաստաթղթեր առկա չեն (…) (հատոր 1-ին, գ.թ. 16)։

4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները.

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 1-ին մասի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը, և որի առկայությունը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով:

Սույն բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ հողամասի նկատմամբ սեփականության իրավունքի պետական գրանցման հիմք հանդիսացող իրավահաստատող փաստաթղթերի բովանդակության հարցին:

«Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ նույն օրենքով սահմանված կարգով գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման համար հիմք են հանդիսանում իրավահաստատող փաստաթղթերը, (...):

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման համար իրավահաստատող փաստաթղթեր ներկայացնելու պարտականությունը կրում են իրավունքի պետական գրանցման համար դիմող անձինք, (...):

«Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն՝ իրավահաստատող փաստաթղթերն իրավունքի ձեռքբերումը հաստատող փաստաթղթերն են և գույքագրման փաստաթղթերը:

Նույն հոդվածի համաձայն՝ իրավունքի ձեռքբերումը հաստատող փաստաթղթերն օրենքով սահմանված հիմքերով պետական գրանցման ենթակա իրավունքների ձեռքբերման համար օրենսդրությամբ սահմանված ընթացակարգի ավարտի իրավական ձևակերպման համար անհրաժեշտ և բավարար գրավոր փաստաթղթերն են, այդ թվում` քաղաքացիաիրավական պայմանագրերը, պետական կառավարման կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների անհատական ակտերը, դատական ակտերը, իսկ օրենքի ուժով ճանաչված իրավունքի համար` այդ օրենքով նման իրավունքի ձեռքբերման համար անհրաժեշտ և բավարար նախապայման հանդիսացող իրավաբանական փաստերը հաստատող գրավոր փաստաթղթերը:

Նույն հոդվածի համաձայն՝ գույքագրման փաստաթղթերը հողամասերի, շենքերի, շինությունների գույքագրում, տեխնիկական անձնագրավորում կամ գրանցում իրականացնող լիազոր մարմինների կողմից մինչև 1998 թվականի մարտի 1-ը կազմված` անշարժ գույքի գույքագրման, տեխնիկական անձնագրավորման կամ գրանցման արդյունքում կազմված կամ այդ գործառույթների ավարտի ձևակերպման համար օրենսդրությամբ սահմանված փաստաթղթերն են:

Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող՝ 27.08.1992 թվականին ընդունված և 10.02.1998 թվականին ուժը կորցրած «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն՝ նույն օրենքը կարգավորում է պետական (իշխանության տեղական մարմինների) ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման իրավահարաբերությունները: Նույն օրենքը սահմանում է պետական (իշխանության տեղական մարմինների) ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման օբյեկտները, սուբյեկտները, ձևերը, կարգն ու պայմանները: Օրենքի գործողությունը տարածվում է Հայաստանի Հանրապետության պետական սեփականություն հանդիսացող ձեռնարկությունների, կոլեկտիվ կամ խառը սեփականության վրա հիմնված ձեռնարկություններում Հայաստանի Հանրապետության պետական բաժնեմաս հանդիսացող գույքային համալիրների, ինչպես նաև անավարտ շինարարության օբյեկտների վրա: Հողային և բնակարանային ֆոնդերի, մշակութային և պատմական արժեք ներկայացնող օբյեկտների սեփականաշնորհման հետ կապված իրավահարաբերությունները, ինչպես նաև քաղաքացիների և ձեռնարկությունների կողմից գույքային համալիր չհանդիսացող պետական գույքի առանձին օբյեկտների օտարման հետ կապված իրավահարաբերությունները կարգավորվում են Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության այլ ակտերով:

Նույն օրենքի 43-րդ հոդվածի համաձայն՝ անկախ սեփականության ձևից, պետական ձեռնարկության կամ անավարտ շինարարության օբյեկտ վաճառող մարմնի միջև կնքվում է սեփականաշնորհման պայմանագիր Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով: Պայմանագրում նշվում են` տեղեկություններ վաճառողի և գնորդի մասին, ձեռնարկության (անավարտ շինարարության օբյեկտի) անվանումը և գտնվելու վայրը, վաճառված գույքի կազմը և գինը, ձեռնարկության (անավարտ շինարարության օբյեկտի) զբաղեցրած հողակտորի չափերն ու գինը և օգտագործելու պայմանները, պետությանը պատկանող բաժնեմասը կամ բաժնետոմսերի փաթեթը, ձեռնարկությունը (անավարտ շինարարության օբյեկտը) նոր սեփականատիրոջը փոխանցելու կարգը, վճարման ձևը և ժամկետները, կողմերի` ձեռնարկության գործունեությանը կամ շինարարությանը վերաբերող փոխադարձ պարտավորությունները (այդ թվում սեփականաշնորհված ձեռնարկություններին պատկանող նախադպրոցական, առողջապահական, մարզական, մշակութային, լուսավորական, առողջարանային և պրոֆիլակտիկ բուժման օբյեկտների գործունեության ուղղվածությունը պահպանելը), որոնց կատարումը պարտադիր է գնորդի համար և որոնք բխում են նույն օրենքից և ծրագրից: Ձեռնարկության սեփականաշնորհվող գույքի (անավարտ շինարարության օբյեկտի) նկատմամբ սեփականության իրավունքն անցնում է գնորդին Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով պայմանագրի գրանցման պահից, եթե պայմանագրով այլ բան չի նախատեսված:

Վերոգրյալ իրավանորմերի համալիր վերլուծության արդյունքում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի իմաստով սեփականաշնորհման օբյեկտ են հանդիսացել Հայաստանի Հանրապետության պետական սեփականություն հանդիսացող ձեռնարկությունները, կոլեկտիվ կամ խառը սեփականության վրա հիմնված ձեռնարկություններում Հայաստանի Հանրապետության պետական բաժնեմաս հանդիսացող գույքային համալիրները, ինչպես նաև անավարտ շինարարության օբյեկտները, իսկ հողային օբյեկտների օտարման հետ կապված իրավահարաբերությունները դուրս են եղել վերոհիշյալ օրենքի կարգավորման ոլորտից: Նշվածից հետևում է նաև, որ վերոհիշյալ օրենքի 43-րդ հոդվածում վկայակոչված սեփականաշնորհման պայմանագրով օտարման ենթակա օբյեկտներ են հանդիսացել նույն օրենքի իմաստով սեփականաշնորհման օբյեկտ հանդիսացող պետական ձեռնարկությունները կամ անավարտ շինարարության օբյեկտները, մինչդեռ հողային օբյեկտները չեն հանդիսացել սեփականաշնորհման պայմանագրերով օտարման ենթակա օբյեկտներ: Վճռաբեկ դատարանի նման եզրահանգումը բխում է նաև այն հանգամանքից, որ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածով սահմանված է պահանջ՝ սեփականաշնորհման պայմանագրում ձեռնարկության (անավարտ շինարարության օբյեկտի) զբաղեցրած հողակտորն օգտագործելու պայմանները նշված լինելու վերաբերյալ, ինչը ևս փաստում է, որ պետական ձեռնարկությունների կամ անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման պայմանագրերով գնորդներին է փոխանցվել ձեռնարկության (անավարտ շինարարության օբյեկտի) զբաղեցրած հողակտորի օգտագործման իրավունքը:

Ամփոփելով վերոգրյալը՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ պետական ձեռնարկությունների սեփականաշնորհման պայմանագրերը չեն կարող հանդիսանալ պետական ձեռնարկություններով զբաղեցված հողամասերի նկատմամբ սեփականության իրավունքը հաստատող փաստաթղթեր, քանի որ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող իրավակարգավորումներից բխում է, որ հողային օբյեկտների սեփականաշնորհման գործընթացը դուրս է եղել պետական ձեռնարկությունների ապապետականացման գործընթացի շրջանակներից:

Սույն գործով դիմելով դատարան՝ Ընկերությունը պահանջել է պարտավորեցնել Կադաստրին կատարել սեփականության իրավունքի պետական գրանցում Երևան քաղաքի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող շինության տակ ընկած հողամասի նկատմամբ:

Դատարանը հայցը բավարարել է՝ պատճառաբանելով, որ «(...) սեփականաշնորհման պայմանագրում, ի հեճուկս «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերության պահանջի, չի նշվել սեփականաշնորհվող հողամասի չափերն ու գինը և օգտագործելու պայմանները: (...) սեփականաշնորհման գինը կազմել է 9.953.573 ՀՀ դրամ, որից 9.723.174 ՀՀ դրամը, ըստ օբյեկտի գնի որոշման եզրափակիչ թիվ 13 ակտի, շենքեր և շինությունների, իսկ ըստ սեփականաշնորհված օբյեկտի հիմնական և շրջանառու միջոցների ցուցակի՝ 241,87քմ տարածքի արժեքն է: Հայցվորն, իր հերթին, ներկայացրել է շինությունների ներկայիս չափագրման արդյունքները, որոնց համաձայն դրանց ընդհանուր չափը կազմում է 240,8քմ (տարբերությունը չափազանց քիչ է և ողջամտորեն կարող է չափագրման նախկին և ներկա տեխնոլոգիաների տարբերության հետևանք լինել): Նման իրավիճակում դատարանը գտնում է, որ սեփականաշնորհման ժամանակ չէին կարող միայն շինությունները՝ առանց դրանով ծանրաբեռնված հողամասի, դառնալ սեփականաշնորհման օբյեկտ: Այդ ժամանակ (1996 թվական) արդեն իսկ Հայաստանի Հանրապետությունը թևակոխել էր ազատ շուկայական հարաբերությունների փուլ, որի հենասյունը մասնավոր սեփականությունն է, այդ թվում՝ հողամասի նկատմամբ: Դրա մասին է վկայում նաև «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերության պահանջն առ այն, որ պայմանագրում պետք է նշվի նաև հողամասի սեփականաշնորհման տվյալները: Իսկ տվյալ դեպքում այդ տվյալների բացակայությունը ոչ թե խոսում է հողամասը՝ որպես սեփականաշնորհման օբյեկտ չհանդիսանալու, այլ ընդամենը պայմանագիրը թերի լրացնելու մասին: Ի վերջո, անհնար է պատկերացնել՝ ինչպե՞ս կարող է նման մեծ գումարի դիմաց (խոսքը գնում է 1996 թվականին շուրջ 10 միլիոն դրամի մասին) սեփականաշնորհման օբյեկտը չներառեր այն հողամասը, որով ծանրաբեռնված է տվյալ շինությունը: Հակառակ կերպ ստացվում է իրավիճակ, երբ անշարժ գույքը, որը հնարավոր չէ առանձնացնել հողամասից, փոխանցվում է մասնավոր սեփականության, իսկ հողամասը մնում է պետական: Դա հնարավոր է միայն, եթե հողամասի նկատմամբ օգտագործման իրավունքը ևս սահմանված կարգով փոխանցվի տվյալ անձին, ինչի մասին ապացույց արխիվային նյութերում բացակայում է: Ուստի այս դեպքում հնարավոր չէ պնդել, որ հողամասը չի ներառվել սեփականաշնորհման օբյեկտի կազմի մեջ, քանի որ այդ դեպքում կառաջանա տրամաբանությունից զուրկ մի իրավիճակ, երբ մասնավոր սեփականության անշարժ գույքով ծանրաբեռնված հողամասի նկատմամբ տվյալ անձը չունի որևէ իրավունք, իսկ պետությունը որևէ կերպ չի կարող օգտագործել այն (քանի որ դրա վրա առկա է ուրիշի շինությունը): Իսկ պայմանագրում հողամասի տվյալների բացակայությունը, սեփականաշնորհման փաստաթղթերում գործածված եզրույթների խառնաշփոթը և օրենքով սահմանված եզրույթների հետ անհամապատասխանությունը («տարածք», «շենքեր, շինություններ») բխում է այդ ժամանակվա իրավագիտակցությանը համապատասխան տերմինաբանությունից, որից դեռևս չէր արմատախիլ եղել խորհրդային կարգերից մնացած՝ հողամասի նկատմամբ մասնավոր սեփականության իրավունքի բացառման ընկալումը և, ընդհակառակը, չէր արմատացել հողամասի նկատմամբ մասնավոր սեփականության իրավունքի գաղափարը»:

Վերաքննիչ դատարանը մերժել է վերաքննիչ բողոքը՝ հիմնավոր համարելով Դատարանի վերոհիշյալ եզրահանգումը և միաժամանակ արձանագրելով, որ «(...) խնդրո առարկա գույքի սեփականաշնորհումը չի կարող այլ կերպ ընկալվել, քան այնպես, որ ներառի իր մեջ նաև այդ գույքով ծանրաբեռնված հողամասը: Իսկ դա, իր հերթին, նշանակում է, որ հետագա բոլոր գործարքները ևս վերաբերել են ոչ միայն խնդրո առարկա շինությանը, այլ նաև դրանով ծանրաբեռնված հողամասին: Թե՛ այդ տարիներին իրականացվող հողային բարեփոխումների, թե՛ ներկայումս հաստատված կարգերի ողջ իմաստը նրանում է, որ հողամասի նկատմամբ իրավունքը լինի սերտորեն փոխկապակցված դրա վրա առկա անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքի հետ, որպիսի պայմաններում միայն հնարավոր է ապահովել արդյունավետ հողաշրջանառություն: Եթե գործարքների առարկա հանդիսանա միայն հողի վրա առկա շինությունը, իսկ դրանով ծանրաբեռնված հողամասի նկատմամբ իրավունքը մնա անփոփոխ, կխաթարվի այս բնագավառում զարգացման ողջ ընթացքը»:

Վերոհիշյալ իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո գնահատելով ստորադաս դատարանների եզրահանգումների հիմնավորվածությունը՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը.

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 25-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատարանը նույն օրենսգրքով սահմանված կարգով ձեռք բերված ապացույցների հետազոտման և գնահատման միջոցով պարզում է գործի լուծման համար էական նշանակություն ունեցող բոլոր փաստերը։

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատարանը, անմիջականորեն գնահատելով գործում եղած բոլոր ապացույցները, որոշում է փաստի հաստատված լինելու հարցը` բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման վրա հիմնված ներքին համոզմամբ:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` վարչական դատարանը գործն ըստ էության լուծող դատական ակտ կայացնելիս գնահատում է ապացույցները:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացված որոշումներից մեկում արձանագրել է, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 25-րդ, 27-րդ և 124-րդ հոդվածների վերլուծությունից հետևում է, որ դատարանը գործն ըստ էության լուծող դատական ակտ կայացնելու նպատակով գործի լուծման համար էական նշանակություն ունեցող բոլոր փաստերը պարզում է ապացույցների հետազոտման և գնահատման միջոցով: Ապացույցների հետազոտումը դատական ապացույցների անմիջական ընկալումն ու վերլուծությունն է՝ դրանցից յուրաքանչյուրի վերաբերելիությունը, թույլատրելիությունն ու արժանահավատությունը որոշելու և գործի լուծման համար նշանակություն ունեցող փաստական հանգամանքների առկայությունը կամ բացակայությունը հաստատելու համար դրանց համակցության բավարարությունը պարզելու նպատակով, իսկ ապացույցների գնահատումը ենթադրում է ապացույցների տրամաբանական և իրավաբանական որակում՝ դրանց վերաբերելիության, թույլատրելիության, արժանահավատության և բավարարության տեսանկյունից: Ապացույցների գնահատումը՝ որպես ապացուցման գործընթացի տարր, մտավոր, տրամաբանական գործունեություն է, որի արդյունքում դատարանի կողմից եզրահանգում է արվում ապացույցներից յուրաքանչյուրի թույլատրելիության, վերաբերելիության, հավաստիության և ապացուցման առարկայի մեջ մտնող հանգամանքների բացահայտման համար ապացույցների համակցության բավարարության մասին: Վարչադատավարական օրենսդրության համաձայն՝ դատարանը գործում եղած բոլոր ապացույցները գնահատում է ներքին համոզմամբ, որը պետք է հիմնված լինի գործում առկա բոլոր ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտության վրա։ Թեև ներքին համոզմունքը սուբյեկտիվ կատեգորիա է, այդուհանդերձ օրենսդիրն այն դիտարկում է որպես ապացույցների գնահատման միջոց, որը հանգեցնում է իրավական գնահատականների, հետևաբար և դատավարական օրենսդրությամբ նախատեսել է դրա օբյեկտիվության ապահովմանն ուղղված որոշակի երաշխիքներ, մասնավորապես՝

1) որպես դատարանի ներքին համոզմունքի օբյեկտիվ հիմք պետք է հանդիսանա գործում եղած ամեն մի ապացույցի և ապացույցների համակցության բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտությունը,

2) դատարանն ազատ է ապացույցների գնահատման գործում:

Դատարանի կողմից ապացույցների գնահատման արդյունքներն արտացոլվում են դատական ակտի պատճառաբանական մասում, որտեղ դատարանը պետք է մատնացույց անի այն ապացույցները, որոնց վրա կառուցում է իր եզրահանգումներն ու հետևությունները, ինչպես նաև այն դատողությունները, որոնցով հերքում է այս կամ այն ապացույցը: Դատական ակտը միայն այն դեպքում կարող է համարվել պատշաճորեն պատճառաբանված, երբ դրա պատճառաբանական մասում դատարանը ցույց է տվել ապացույցների գնահատման հարցում իր ներքին համոզմունքի ձևավորման հիմքերը: (տե՛ս, Միսակ Այանյանն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի թիվ ՎԴ/0702/05/11 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 26.12.2016 թվականի որոշումը):

Սույն գործի փաստերի համաձայն՝ 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագրով «Տարոն» լիակատար տնտեսական ընկերակցությանը սեփականության իրավունքով օտարվել է Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող սննդառի թիվ 592 խանութը:

15.05.1996 թվականի թիվ 25327 սեփականության վկայականի համաձայն՝ 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագրի հիման վրա գրանցվել է «Տարոն» լիակատար տնտեսական ընկերակցության սեփականության իրավունքը Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող 241,87քմ մակերեսով թիվ 5 սննդառի թիվ 592 խանութի նկատմամբ:

Հայցվոր Ընկերությունը 26.07.2016 թվականին դիմում է ներկայացրել Կադաստր՝ 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագրի հիման վրա Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքի պետական գրանցում կատարելու համար, որին ի պատասխան՝ Կադաստրը 29.07.2016 թվականին որոշում է կայացրել գույքի նկատմամբ իրավունքի պետական գրանցման վարույթը կասեցնելու մասին՝ «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 28-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված հիմքերով, քանի որ կադաստրային գործում հողհատկացման վերաբերյալ իրավահաստատող փաստաթղթեր առկա չեն։

Հայցվոր Ընկերության դիմումի հիման վրա հարուցված պետական գրանցման վարույթը դադարեցված է, քանի որ «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 28-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված հիմքերով վարույթը կասեցնելուց հետո նույն հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված ժամկետում պահանջված փաստաթղթերը չեն ներկայացվել:

Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ սույն վարչական գործով քննության առարկա է Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող հողամասի նկատմամբ հայցվոր Ընկերության սեփականության իրավունքը պետական գրանցման ենթարկելը մերժելու իրավաչափությունը, ինչը պարզելու նպատակով ստորադաս դատարանները պետք է բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման վրա հիմնված ներքին համոզմամբ գնահատեին գործում առկա բոլոր ապացույցները` դրանց վերաբերելիության, թույլատրելիության, արժանահավատության և բավարարության տեսանկյունից՝ պատասխանելու համար այն հարցին, թե արդյոք հայցվոր Ընկերության կողմից ներկայացված փաստաթղթերը բավարար էին վիճելի հասցեում գտնվող հողամասի նկատմամբ վերջինիս սեփականության իրավունքը պետական գրանցման ենթարկելու համար:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ հայցվոր Ընկերությունը որպես Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող հողամասի նկատմամբ իր սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը հաստատող փաստաթուղթ ներկայացրել է 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագիրը, որով օտարվել է միայն Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող 241,87քմ մակերեսով թիվ 5 սննդառի թիվ 592 խանութը, այլ կերպ ասած՝ պետական ձեռնարկությունը, մինչդեռ պայմանագրում բացակայել է նույն ձեռնարկության զբաղեցրած հողամասի վերաբերյալ համապատասխան նշումը, ինչը թույլ կտար եզրահանգում կատարել առ այն, որ հողամասը ևս օտարվել է հայցվոր Ընկերությանը:

Միաժամանակ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ պարտավորեցման հայցի բուն նպատակը անձի համար բարենպաստ վարչական ակտի ընդունմանը հասնելն է: Հիմք ընդունելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 3-րդ մասի կարգավորումները, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ եթե վարչական դատարանը ձեռք բերված ապացույցների շրջանակում և դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա հաստատված է համարում հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը, վերջինս պետք է կայացնի հայցը բավարարելու վերաբերյալ գործն ըստ էության լուծող դատական ակտ՝ անվավեր ճանաչելով վարչական մարմնի կողմից հայցվող վարչական ակտն ընդունելը մերժելու վերաբերյալ որոշումը և պարտավորեցնելով վարչական մարմնին այդ վարչական ակտի ընդունմանը: Այլ կերպ՝ վարչական մարմնի կողմից հայցվող վարչական ակտն ընդունելը մերժելու վերաբերյալ միջամտող վարչական ակտի իրավաչափությունը պարտավորեցման հայցի շրջանակներում չի քննվում վիճարկման հայցի քննության համար սահմանված կարգով, և ձեռք բերված ապացույցների շրջանակում և դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը հաստատվելն ինքնին հանգեցնում է վարչական մարմնի կողմից հայցվող վարչական ակտն ընդունելը մերժելու վերաբերյալ միջամտող վարչական ակտի անվավերության:

Մյուս կողմից, եթե ձեռք բերված ապացույցների շրջանակում և դատական ակտի կայացման պահին գործող օրենքների հիման վրա չի հաստատվում հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը, պարտավորեցման հայցը ենթակա է մերժման, և այս դեպքում վարչական դատարանը չի անդրադառնում վարչական մարմնի կողմից հայցվող վարչական ակտն ընդունելը մերժելու վերաբերյալ որոշմանը (տե՛ս, Կարեն Սարդարյանն ընդդեմ ՀՀ ոստիկանության «Ճանապարհային ոստիկանություն» ծառայության թիվ ՎԴ/6495/05/14 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 26.12.2016 թվականի որոշումը և Հարութիուն Կալայդջյանն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի թիվ ՎԴ/6817/05/16 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 25.12.2019 թվականի որոշումը):

Վճռաբեկ դատարանն ընդգծում է, որ «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի իմաստով սեփականաշնորհման օբյեկտ են հանդիսացել պետական ձեռնարկությունները, իսկ հողային օբյեկտների օտարման հետ կապված իրավահարաբերությունները դուրս են եղել վերոհիշյալ օրենքի կարգավորման ոլորտից: Ուստի պետական ձեռնարկության սեփականաշնորհման պայմանագրով ձեռնարկության զբաղեցրած հողամասի սեփականության իրավունքը չէր կարող փոխանցվել Ընկերությանը, ինչից հետևում է, որ 08.05.1996 թվականի թիվ 2631 սեփականաշնորհման պայմանագիրը չի կարող հանդիսանալ բավարար ապացույց Երևանի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող հողամասի նկատմամբ Ընկերության սեփականության իրավունքի ծագման փաստը հաստատված համարելու և այդ փաստի ուժով Կադաստրին սեփականության իրավունքի գրանցում կատարելուն պարտավորեցնելու համար:

Նման պայմաններում Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով Դատարանը Երևան քաղաքի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող հողամասի նկատմամբ հայցվոր Ընկերության սեփականության իրավունքի գրանցման համար անհրաժեշտ իրավահաստատող փաստաթղթերի բացակայության, այն է՝ հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի իրավաչափությունը հաստատված չլինելու պայմաններում Կադաստրին պարտավորեցրել է գրանցելու հայցվոր Ընկերության սեփականության իրավունքը, մինչդեռ պարտավորեցման հայցը ենթակա էր մերժման, ինչն անտեսվել է Վերաքննիչ դատարանի կողմից:

Այսպիսով, սույն վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը համարում է բավարար` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 152-րդ և 163-րդ հոդվածների ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու համար:

Միաժամանակ, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով սահմանված` ստորադաս դատարանի դատական ակտը փոփոխելու Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը` հետևյալ հիմնավորմամբ.

Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի ողջամիտ ժամկետում իր գործի քննության իրավունք: Սույն գործով վեճի լուծումն էական նշանակություն ունի գործին մասնակցող անձանց համար: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործը ողջամիտ ժամկետում քննելը հանդիսանում է Կոնվենցիայի վերոգրյալ հոդվածով ամրագրված` անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր: Հետևաբար, գործի անհարկի ձգձգումները վտանգ են պարունակում նշված իրավունքի խախտման տեսանկյունից: Տվյալ դեպքում, Վճռաբեկ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը փոփոխելը բխում է արդարադատության արդյունավետության շահերից, քանի որ սույն գործով վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար նոր հանգամանք հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է:

Դատական ակտը փոփոխելիս Վճռաբեկ դատարանը հիմք է ընդունում սույն որոշման պատճառաբանությունները, ինչպես նաև գործի նոր քննության անհրաժեշտության բացակայությունը:

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ.

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 56-րդ հոդվածի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` կողմը, որի դեմ կայացվել է վճիռ, կամ որի բողոքը մերժվել է, կրում է Հայաստանի Հանրապետության դատական դեպարտամենտի` վկաներին և փորձագետներին վճարած գումարների հատուցման պարտականությունը, ինչպես նաև մյուս կողմի կրած դատական ծախսերի հատուցման պարտականությունը այն ծավալով, ինչ ծավալով դրանք անհրաժեշտ են եղել դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման համար: Դատական պաշտպանության այն միջոցի հետ կապված ծախսերը, որ իր նպատակին չի ծառայել, դրվում են այդ միջոցն օգտագործած կողմի վրա, անգամ եթե վճիռը կայացվել է այդ կողմի օգտին:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Երևանի քաղաքապետարանը վճռաբեկ բողոքի համար վճարել է 20.000 ՀՀ դրամ, և քանի որ վճռաբեկ բողոքը ենթակա է բավարարման, ուստի Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Երևանի քաղաքապետարանի կողմից նախապես վճարված պետական տուրքի գումարը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի հիմքով ենթակա է հատուցման «ՏԱՐՈՆ-ՏԱԹԵՎ» ՍՊԸ-ի կողմից: Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ «ՏԱՐՈՆ-ՏԱԹԵՎ» ՍՊԸ-ից հօգուտ Երևանի քաղաքապետարանի ենթակա է բռնագանձման 10.000 ՀՀ դրամ` որպես վերաքննիչ բողոքի համար Երևանի քաղաքապետարանի կողմից նախապես վճարված պետական տուրքի գումար:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-171-րդ հոդվածներով, 172-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ Վճռաբեկ դատարանը

1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել: Բեկանել ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 10.04.2019 թվականի որոշումը և այն փոփոխել` «ՏԱՐՈՆ-ՏԱԹԵՎ» ՍՊԸ-ի հայցը մերժել:

2. «ՏԱՐՈՆ-ՏԱԹԵՎ» ՍՊԸ-ից հօգուտ Երևանի քաղաքապետարանի բռնագանձել 10.000 ՀՀ դրամ` որպես վերաքննիչ բողոքի համար նախապես վճարված պետական տուրքի գումար:

«ՏԱՐՈՆ-ՏԱԹԵՎ» ՍՊԸ-ից հօգուտ Երևանի քաղաքապետարանի բռնագանձել 20.000 ՀՀ դրամ՝ որպես վճռաբեկ բողոքի համար նախապես վճարված պետական տուրքի գումար:

3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից, վերջնական է և բողոքարկման ենթակա չէ:

Նախագահող	Ռ. Հակոբյան
Զեկուցող	Տ. ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ
	Ս. Անտոնյան
	Ա. Բարսեղյան
	Հ. ԲԵԴևՅԱՆ
	Մ. Դրմեյան
	Գ. Հակոբյան
	Ս. Միքայելյան
	Ա. ՄԿՐՏՉՅԱՆ
	Է. Սեդրակյան
	Ն. Տավարացյան

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան), 10.12.2021 թվականին գրավոր ընթացակարգով քննելով Երևանի քաղաքապետարանի (այսուհետ` Քաղաքապետարան) վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ՝ Վերաքննիչ դատարան) 10.04.2019 թվականի որոշման դեմ` ըստ հայցի «ՏԱՐՈՆ-ՏԱԹԵՎ» ՍՊԸ-ի (այսուհետ` Ընկերություն) ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի (ներկայումս՝ ՀՀ կադաստրի կոմիտե) (այսուհետ` Կադաստր), երրորդ անձ Քաղաքապետարանի՝ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի պետական գրանցում կատարելուն պարտավորեցնելու պահանջի մասին, նույն պալատի դատավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ որոշել է վճռաբեկ բողոքը բավարարել, բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 10.04.2019 թվականի որոշումը և այն փոփոխել` Ընկերության հայցը մերժել:

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի դատավորներ Ռուզաննա Հակոբյանս և Գոռ Հակոբյանս, համաձայն չլինելով վերը նշված որոշմամբ Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության արտահայտած կարծիքի հետ, ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 6-րդ և 7-րդ մասերով, շարադրում ենք մեր հատուկ կարծիքը նշված որոշման վերաբերյալ:

1) Նախևառաջ՝ մինչ Վճռաբեկ դատարանի որոշման հիմնավորումներին անդրադառնալը, հարկ ենք համարում արձանագրել հետևյալը.

ՀՀ Սահմանադրության 171-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունում բարձրագույն դատական ատյանը, բացառությամբ սահմանադրական արդարադատության ոլորտի, Վճռաբեկ դատարանն է:

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ Վճռաբեկ դատարանը դատական ակտերն օրենքով սահմանված լիազորությունների շրջանակներում վերանայելու միջոցով`

1) ապահովում է օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառությունը.

2) վերացնում է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումները:

«Դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 29-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ Վճռաբեկ դատարանը վերանայում է վերաքննիչ դատարանի, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում՝ իր կայացրած դատական ակտերը:

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ Վճռաբեկ դատարանը դատական ակտերն օրենքով սահմանված լիազորությունների շրջանակում վերանայելու միջոցով`

1) ապահովում է օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառությունը.

2) վերացնում է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումները:

Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառությունը Վճռաբեկ դատարանն ապահովում է, եթե առկա է իրավունքի զարգացման խնդիր, կամ տարբեր գործերով դատարանների կողմից նորմատիվ իրավական ակտը տարաբնույթ է կիրառվել կամ չի կիրառվել տարաբնույթ իրավաընկալման հետևանքով:

Նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումները վերացնելու նպատակով Վճռաբեկ դատարանը վերանայում է այն դատական ակտերը, որոնք խաթարում են արդարադատության բուն էությունը:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի համաձայն՝ Վճռաբեկ դատարանը բողոքարկվող դատական ակտը վերանայում է վճռաբեկ բողոքում ներկայացված պահանջների սահմաններում։

Վերոգրյալ իրավանորմերի վերլուծությունից ուղղակիորեն բխում է, որ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը դատական ակտերը վերանայող, այլ ոչ թե գործն ըստ էության քննող և լուծող դատական ատյան է, հետևաբար վարույթ ընդունված վճռաբեկ բողոքի քննությունը պետք է իրականացվի բողոքարկվող դատական ակտի վերանայման միջոցով՝ վճռաբեկ բողոքում ներկայացված պահանջների սահմաններում։ Այսինքն՝ ՀՀ Սահմանադրության 171-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված լիազորություններից որևէ մեկը կիրառելու համար, պետք է որոշակի և հստակ լինի, թե ինչ հիմքով է ներկայացվել վճռաբեկ բողոքը: Այլ կերպ ասած՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված հարցով է պայմանավորված դատական ակտի վերանայման նպատակը. արդյոք այն ուղղված է օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության ապահովմանը, թե մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումների վերացմանը:

Տվյալ դեպքում ներկայացված վճռաբեկ բողոքով Քաղաքապետարանը նշել է, որ առկա է իրավունքի զարգացման խնդիր և սույն բողոքի քննության արդյունքում կայացվելիք դատական ակտով ակնկալվում է ստանալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունները պայմանագրի էական պայմանը պայմանագրում նշված չլինելու պարագայում այն վավեր համարելու և դրանից ծագող իրավունքները պետական գրանցման ենթարկելու հիմքերի և «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի կիրառման իրավաչափության (բացակայել է ՀՀ հողային օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի տեղեկանքը) և այդ պահանջի հիմքով պատասխանողի վարչական ակտը օրենքի 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի կիրառմամբ ոչ իրավաչափ ճանաչելու մասին: Այսինքն՝ բողոք բերող անձը Վճռաբեկ դատարանի առջև, ըստ էության, բարձրացրել է «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իրավունքի զարգացման խնդիր:

Վճռաբեկ դատարանը, սակայն, իր որոշմամբ վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորել է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իմաստով, այն է՝ Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 1-ին մասի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը (տե՛ս, Վճռաբեկ դատարանի որոշման էջ 4-րդ, բաժին 4-րդ), մինչդեռ նշվածը, որպես վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու հիմք, Քաղաքապետարանը չի ներառել վճռաբեկ բողոքում:

 Հարկ ենք համարում հատուկ ընդգծել, որ թեև վճռաբեկ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների մեջ Քաղաքապետարանը վկայակոչել է Վերաքննիչ դատարանի կողմից նյութական և դատավարական նորմերի խախտումների մասին, այդուհանդերձ վճռաբեկ բողոքում մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումները վերացնելու հարց վճռաբեկ բողոքում չի առաջադրել, այսինքն՝ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքով բողոք չի ներկայացրել, հետևաբար վճռաբեկ բողոքի հիմքերի ու հիմնավորումների մեջ նկարագրված խախտումների առկայությանը կամ բացակայությանը Վճռաբեկ դատարանը չէր կարող անդրադառնալ:

Գտնում ենք, որ վճռաբեկ բողոքի հիմքերին և հիմնավորումներին Վճռաբեկ դատարանը կարող էր անդրադառնալ միայն Վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու հիմքերի ու հիմնավորումների համատեքստում՝ Վերաքննիչ դատարանի որոշումը վերանայելով ներկայացված պահանջի սահմաններում, որը հանգում է «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իրավունքի զարգացման խնդրին և այդ առումով Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտի իրավաչափության գնահատմանը: Ընդ որում, «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի իրավունքի զարգացման խնդրի առկայության հիմքով Քաղաքապետարանի բողոքը կարող էր վարույթ ընդունվել միայն այն պարագայում, եթե նշված իրավանորմը կիրառված լիներ Վերաքննիչ դատարանի կողմից, քանի որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի և 2-րդ մասի 3-րդ կետի կարգավորումների համաձայն՝ վճռաբեկ բողոքն ընդունվում է քննության, եթե վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ դատարանի կիրառած նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմի կապակցությամբ առկա է իրավունքի զարգացման խնդիր։

Այսպիսով եզրահանգում ենք, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված իմպերատիվ հիմքերի առկայությամբ վճռաբեկ բողոքի վարույթ ընդունելու փուլը հաղթահարելու և վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու դեպքում միայն Վճռաբեկ դատարանը կարող է գնահատական տալ վճռաբեկ բողոքի հիմքերին և հիմնավորումներին:

Վերոգրյալ եզրահանգման համատեքստում հարկ ենք համարում արձանագրել, որ սույն գործով Վերաքննիչ դատարանը ոչ վկայակոչել և ոչ էլ կիրառել է «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետը, որի կապակցությամբ իրավունքի զարգացման խնդիր է բարձրացրել Քաղաքապետարանը, հետևաբար տվյալ դեպքում բացակայել է Քաղաքապետարանի վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու օրենսդրական հիմքը: Վճռաբեկ դատարանը, սակայն, Քաղաքապետարանի վճռաբեկ բողոքն ընդունել է վարույթ և անտեսելով բողոք բերող անձի կողմից Վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված հարցը՝ գնահատել է Վերաքննիչ դատարանի որոշման իրավաչափությունը՝ գտնելով, որ այն իրավաչափ չէ:

2) Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 7-րդ մասի կարգավորումների համաձայն՝ հատուկ կարծիքը վերաբերում է դատական ակտի պատճառաբանական կամ եզրափակիչ մասին, հարկ ենք համարում մեր դիրքորոշումն արտահայտել Վճռաբեկ դատարանի որոշման ինչպես պատճառաբանական այնպես էլ եզրափակիչ մասերի առնչությամբ:

Այսպես.

Սույն գործը հարուցվել է Ընկերության կողմից ներկայացված պարտավորեցման հայցի հիման վրա, որով վերջինս պահանջել է պարտավորեցնել Կադաստրին կատարել սեփականության իրավունքի պետական գրանցում Երևան քաղաքի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող շինության տակ ընկած հողամասի նկատմամբ:

ՀՀ վարչական դատարանը (դատավոր՝ Կ. Զարիկյան) (այսուհետ` Դատարան) հայցը բավարարել է՝ պատճառաբանելով, որ «(...) սեփականաշնորհման պայմանագրում, ի հեճուկս «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերության պահանջի, չի նշվել սեփականաշնորհվող հողամասի չափերն ու գինը և օգտագործելու պայմանները: (...) սեփականաշնորհման գինը կազմել է 9.953.573 ՀՀ դրամ, որից 9.723.174 ՀՀ դրամը, ըստ օբյեկտի գնի որոշման եզրափակիչ թիվ 13 ակտի, շենքեր և շինությունների, իսկ ըստ սեփականաշնորհված օբյեկտի հիմնական և շրջանառու միջոցների ցուցակի՝ 241,87քմ տարածքի արժեքն է: Հայցվորն, իր հերթին, ներկայացրել է շինությունների ներկայիս չափագրման արդյունքները, որոնց համաձայն դրանց ընդհանուր չափը կազմում է 240,8քմ (տարբերությունը չափազանց քիչ է և ողջամտորեն կարող է չափագրման նախկին և ներկա տեխնոլոգիաների տարբերության հետևանք լինել): Նման իրավիճակում դատարանը գտնում է, որ սեփականաշնորհման ժամանակ չէին կարող միայն շինությունները՝ առանց դրանով ծանրաբեռնված հողամասի, դառնալ սեփականաշնորհման օբյեկտ: Այդ ժամանակ (1996 թվական) արդեն իսկ Հայաստանի Հանրապետությունը թևակոխել էր ազատ շուկայական հարաբերությունների փուլ, որի հենասյունը մասնավոր սեփականությունն է, այդ թվում՝ հողամասի նկատմամբ: Դրա մասին է վկայում նաև «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերության պահանջն առ այն, որ պայմանագրում պետք է նշվի նաև հողամասի սեփականաշնորհման տվյալները: Իսկ տվյալ դեպքում այդ տվյալների բացակայությունը ոչ թե խոսում է հողամասը՝ որպես սեփականաշնորհման օբյեկտ չհանդիսանալու, այլ ընդամենը պայմանագիրը թերի լրացնելու մասին: Ի վերջո, անհնար է պատկերացնել՝ ինչպե՞ս կարող է նման մեծ գումարի դիմաց (խոսքը գնում է 1996 թվականին շուրջ 10 միլիոն դրամի մասին) սեփականաշնորհման օբյեկտը չներառեր այն հողամասը, որով ծանրաբեռնված է տվյալ շինությունը: Հակառակ կերպ ստացվում է իրավիճակ, երբ անշարժ գույքը, որը հնարավոր չէ առանձնացնել հողամասից, փոխանցվում է մասնավոր սեփականության, իսկ հողամասը մնում է պետական: Դա հնարավոր է միայն, եթե հողամասի նկատմամբ օգտագործման իրավունքը ևս սահմանված կարգով փոխանցվի տվյալ անձին, ինչի մասին ապացույց արխիվային նյութերում բացակայում է: Ուստի այս դեպքում հնարավոր չէ պնդել, որ հողամասը չի ներառվել սեփականաշնորհման օբյեկտի կազմի մեջ, քանի որ այդ դեպքում կառաջանա տրամաբանությունից զուրկ մի իրավիճակ, երբ մասնավոր սեփականության անշարժ գույքով ծանրաբեռնված հողամասի նկատմամբ տվյալ անձը չունի որևէ իրավունք, իսկ պետությունը որևէ կերպ չի կարող օգտագործել այն (քանի որ դրա վրա առկա է ուրիշի շինությունը): Իսկ պայմանագրում հողամասի տվյալների բացակայությունը, սեփականաշնորհման փաստաթղթերում գործածված եզրույթների խառնաշփոթը և օրենքով սահմանված եզրույթների հետ անհամապատասխանությունը («տարածք», «շենքեր, շինություններ») բխում է այդ ժամանակվա իրավագիտակցությանը համապատասխան տերմինաբանությունից, որից դեռևս չէր արմատախիլ եղել խորհրդային կարգերից մնացած՝ հողամասի նկատմամբ մասնավոր սեփականության իրավունքի բացառման ընկալումը և, ընդհակառակը, չէր արմատացել հողամասի նկատմամբ մասնավոր սեփականության իրավունքի գաղափարը»:

Վերաքննիչ դատարանը մերժել է վերաքննիչ բողոքը՝ հիմնավոր համարելով Դատարանի վերոհիշյալ եզրահանգումը և միաժամանակ արձանագրել է, որ «(...) խնդրո առարկա գույքի սեփականաշնորհումը չի կարող այլ կերպ ընկալվել, քան այնպես, որ ներառի իր մեջ նաև այդ գույքով ծանրաբեռնված հողամասը: Իսկ դա, իր հերթին, նշանակում է, որ հետագա բոլոր գործարքները ևս վերաբերել են ոչ միայն խնդրո առարկա շինությանը, այլ նաև դրանով ծանրաբեռնված հողամասին: Թե՛ այդ տարիներին իրականացվող հողային բարեփոխումների, թե՛ ներկայումս հաստատված կարգերի ողջ իմաստը նրանում է, որ հողամասի նկատմամբ իրավունքը լինի սերտորեն փոխկապակցված դրա վրա առկա անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքի հետ, որպիսի պայմաններում միայն հնարավոր է ապահովել արդյունավետ հողաշրջանառություն: Եթե գործարքների առարկա հանդիսանա միայն հողի վրա առկա շինությունը, իսկ դրանով ծանրաբեռնված հողամասի նկատմամբ իրավունքը մնա անփոփոխ, կխաթարվի այս բնագավառում զարգացման ողջ ընթացքը»:

Վճռաբեկ դատարանը որոշել է՝ վճռաբեկ բողոքը բավարարել, բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 10.04.2019 թվականի որոշումը և այն փոփոխել` Ընկերության հայցը մերժել:

Հարկ ենք համարում հատուկ ընդգծել, որ տվյալ դեպքում ներկայացվել և քննվել է պարտավորեցման հայց, որով հայցվորը պահանջել է պարտավորեցնել Կադաստրին կատարել սեփականության իրավունքի պետական գրանցում Երևան քաղաքի Շահումյան 4-րդ փողոցի թիվ 1 հասցեում գտնվող շինության տակ ընկած հողամասի նկատմամբ, մինչդեռ Վճռաբեկ դատարանը պարտավորեցման հայցի թույլատրելիության պարտադիր նախապայմանները պարզելու դատարանի պարտականությանն անդրադառնալու և սույն գործով այդ նախապայմանների առկայությունը կամ բացակայությունը պարզված լինելը գնահատելու փոխարեն անդրադարձել է հողամասի նկատմամբ սեփականության իրավունքի պետական գրանցման հիմք հանդիսացող իրավահաստատող փաստաթղթերի բովանդակության հարցին և վկայակոչելով ու վերլուծության ենթարկելով «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածը, 8-րդ հոդվածի 1-ին, 2-րդ մասերը, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող՝ 27.08.1992 թվականին ընդունված և 10.02.1998 թվականին ուժը կորցրած «Պետական ձեռնարկությունների և անավարտ շինարարության օբյեկտների սեփականաշնորհման և ապապետականացման մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին, 43-րդ հոդվածները, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է հետևյալը.