● ստորին մակարդակում գտնվող հարկման համակարգերում արհեստականորեն տեղավորվելու և այդ կերպ հարկերի վճարումից խուսափելու ձգտումը,

● հարկման տարբեր համակարգերի միջև արհեստական գործարքների իրականացմամբ հարկային պլանավորման հնարավորությունների ընդլայնումը,

● գործարքների փաստաթղթավորման շղթայի ամբողջականության խաթարումը։

Մասնավորապես` միկրոձեռնարկատիրության պարագայում տնտեսավարող սուբյեկտներն ազատվում են բոլոր հիմնական հարկերից, իսկ շրջանառության հարկի պարագայում գործունեության այս կամ այն տեսակի համար վճարվող շրջանառության հարկի դրույքաչափը շուրջ 2-3 անգամ ավելի ցածր է, քան նույն գործունեության տեսակի համար հարկման ընդհանուր համակարգում վճարվող ԱԱՀ-ի և շահութահարկի արդյունավետ դրույքաչափերի հանրագումարն է։ Այս առումով, եթե միկրոձեռնարկատիրության հարկման արտոնյալ համակարգի ներդրումը հիմնավորվում է գերփոքր կամ սկսնակ ձեռնարկատիրությանն օժանդակելու, հարկային վարչարարության համար ռեսուրսներ տնտեսելու, ինչպես նաև զբաղվածության ու սոցիալական պաշտպանության խնդիրներ լուծելու նպատակադրումներով, ապա շրջանառության հարկի համակարգում ընդգծված ցածր հարկային բեռի սահմանումը որևէ տնտեսագիտական հիմնավորում չունի։ Այս կապակցությամբ, թերևս հիմնավորված կլինի շրջանառության հարկի համակարգում հարկման ընդհանուր համակարգի համեմատությամբ փոքր-ինչ ավելի բարձր բեռի սահմանումը (մշտապես պահպանելով հարկման ընդհանուր համակարգ տեղափոխվելու տնտեսական շահագրգռվածությունը), քանի որ շրջանառության հարկ վճարողներն անհամեմատ ավելի քիչ ռեսուրս են ծախսում հարկային հաշվառման և հարկային օրենսդրությամբ սահմանված պահանջների ապահովման համար։ Քաղաքականության այսպիսի ուղղությունը նաև հնարավորություն կընձեռի «ճշգրտել» շրջանառության հարկի համակարգի կիրառության շրջանակը՝ որոշակիորեն կրճատելով այն։ Հակառակ պարագայում, ներկայումս շատ տնտեսավարող սուբյեկտներ իրականում իրենց համար չնախատեսված շրջանառության հարկի արտոնյալ համակարգում մնալու համար փորձում են բոլոր հնարավոր միջոցներով թերհայտարարագրել իրացման շրջանառության իրական ծավալները՝ դրանով իսկ անհավասար մրցակցային պայքարի մեջ մտնելով իրականում փոքր համարվող տնտեսավարող սուբյեկտների հետ։ Այսինքն, շրջանառության հարկի համակարգը պետք է ընկալվի ոչ թե որպես նվազ հարկային բեռով արտոնյալ համակարգ, այլ իրացման որոշակի շեմից ցածր իրացման շրջանառություն ունեցող տնտեսավարող սուբյեկտների գործունեության հարկման «ժամանակավոր» համակարգ, որից դուրս գալը պետք է հանգեցնի հարկային բեռի իջեցման, հետևաբար պետք է տնտեսապես շահավետ լինի։ Այս համակարգում պարզապես պետք է կիրառվի պարզ հարկային հաշվառում և մեղմ հարկային վարչարարություն, ինչը, սակայն, ոչ մի դեպքում չի վերաբերում հսկիչ դրամարկղային մեքենաների կիրառության կանոնների ճշտության ապահովմանը։

Բացի վերոնշյալը, անհրաժեշտ է նվազեցնել շրջանառության հարկի շեմը՝ հաշվի առնելով ինչպես վերոնշյալ ռիսկերը, այնպես էլ այն, որ միջազգային փորձի ուսումնասիրության արդյունքների համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունում կիրառվում է անհամեմատ ավելի բարձր շեմ։

Զուգահեռաբար պետք է սահմանափակել նաև միկրոձեռնարկատիրության համակարգում գործող տնտեսավարող սուբյեկտների կողմից դուրս գրվող հաշվարկային փաստաթղթերի հիման վրա հարկման ընդհանուր համակարգում գործող տնտեսավարող սուբյեկտների կողմից ծախսագրումներ կատարելու (շահութահարկով հարկման բազան նվազեցնելու) հնարավորությունը։ Խնդիրը կայանում է նրանում, որ քանի դեռ միկրոձեռնարկատիրության համակարգում գործող հարկ վճարողների կողմից դուրս գրվող հաշվարկային փաստաթղթերի հիման վրա հարկման ընդհանուր համակարգում գործող տնտեսավարող սուբյեկտները շահութահարկով հարկման բազան նվազեցնելու հնարավորություն ունեն, հարկման համակարգերի միջև արհեստական գործարքների իրականացմամբ հարկումից խուսափելու մեծ ու դժվար կառավարելի ռիսկեր են ստեղծվում, քանի որ հաշվարկային փաստաթուղթ դուրս գրողը, միևնույն է, դրա արդյունքում լրացուցիչ հարկային պարտավորություն չի կրում, բայց փոխարենը հաշվարկային փաստաթուղթ ստացողն էականորեն կրճատում է իր հարկային պարտավորությունները։ Ընդ որում` կարելի է քննարկել քաղաքականության այս փոփոխությունն աստիճանաբար իրականացնելու նպատակահարմարությունը՝ նորմավորելով միկրոձեռնարկատիրության սուբյեկտների կողմից դուրս գրվող հաշվարկային փաստաթղթերի հիման վրա ծախսեր կատարելու հնարավորությունը ու աստիճանաբար փոքրացնելով այդ նորմաները։ Այս ճանապարհով կնվազեցվի ամեն գնով միկրոձեռնարկատիրության հարկման արտոնյալ համակարգում տեղավորվելու և մնալու շարժառիթը, ինչը իր հերթին կնպաստի, որպեսզի ներկայումս միկրոձեռնարկատիրության սուբյեկտների վարձու աշխատողների մի մասի համար, անկախ աշխատավարձի մեծությունից, ամսական 5 հազար դրամ եկամտային հարկ վճարելու փոխարեն եկամտային հարկը հաշվարկվի և վճարվի ընդհանուր սահմանված կարգով։ Մյուս կողմից` առաջարկվող սահմանափակման կիրառությունը կնվազեցնի նաև վարձու աշխատողներին որպես միկրոձեռնարկատիրության սուբյեկտ համարվող անհատ ձեռնարկատերեր հաշվառելու և այդ կերպ ծառայություններ գնելու շարժառիթը, ինչը նույնպես եկամտային հարկով հարկման լրացուցիչ բազա կձևավորի։

II. Հարկային քաղաքականության ճեղքի ձևավորման մեկ այլ պատճառ է տնտեսական շարժառիթների հիման վրա գործող՝ ֆիզիկական անձանց եկամուտների համատարած հայտարարագրման համակարգի բացակայությունը: Տարիներ շարունակ քննարկվել է մեր երկրում եկամուտների համատարած հայտարարագրման համակարգ ներդնելու հարցը: Ընդ որում, այս համակարգի ներդրման հարցը քննարկվել է ինչպես ֆիզիկական անձանց կողմից ստացվող եկամուտների ամբողջական հարկման, այնպես էլ հակակոռուպցիոն ռիսկերի կառավարման համատեքստում: Վերջին շրջանում, սակայն, ընդգծված գերակշռող է դարձել առաջին նպատակը՝ հաշվի առնելով այն, որ՝

● հակակոռուպցիոն ռիսկերի կառավարման նպատակով իրականացվում են այլ ծրագրեր, ներդրվում են այլ գործիքներ,

● 2020 թվականի հունվարի 1-ից եկամտային հարկի հաստատուն դրույքաչափերի ներդրման պարագայում այս համակարգի ներդրումը կարող է նպաստել եկամտային հարկի համակարգին որոշակի պրոգրեսիվություն հաղորդելու խնդրի լուծմանը:

Հաշվի առնելով վերոնշյալը՝ սույն փաստաթղթում նույնպես եկամուտների հայտարարագրման համակարգի ներդրումը քննարկվում է հարկային քաղաքականության և հարկային վարչարարության նպատակադրումների համատեքստում: Մասնավորապես, հարկային քաղաքականության տեսանկյունից համակարգի ներդրումը կարևորվում է այն առումով, որ զուգահեռաբար քննարկվելու է միջազգային պրակտիկայում լայնորեն կիրառվող՝ այսպես կոչված «սոցիալական կրեդիտների» համակարգի ներդրման հարցը՝ նպատակ ունենալով ֆիզիկական անձանց հնարավորություն ընձեռել կոնկրետ սոցիալական, կրթական, առողջապահական և (կամ) բնակարանային ապահովման խնդիրների լուծման նպատակով կատարված և սահմանված կարգով փաստաթղթերով հիմնավորված ծախսերը հարկման նպատակով նվազեցնել հարկման բազայից: Եկամուտների հայտարարագրման համակարգի ներդրման իմաստը այս համատեքստում կայանում է նրանում, որ առանց այսպիսի համակարգի ներդրման հնարավոր չէ միայն հարկային գործակալի ինստիտուտի կիրառությամբ ներդնել «սոցիալական կրեդիտների» համակարգ, քանի որ հարկային գործակալները ֆիզիկական անձանց եկամուտներ վճարելիս հարկման բազայից վերոնշյալ ուղղություններով կատարվող ծախսերը հարկման նպատակով նվազեցնելու հնարավորություններ գործնականում չունեն: Ուստի, անհրաժեշտ է, որպեսզի ֆիզիկական անձինք, օգտվելու համար հարկման բազայից որոշակի նվազեցումներ կատարելու և տարվա ընթացքում այսպես կոչված «ավել վճարված» հարկի գումարը հետ ստանալու իրենց իրավունքից, տարեկան մեկ անգամ ներկայացնեն իրենց համախառն եկամուտների (այդ թվում՝ տարվա ընթացքում հարկային գործակալի կողմից հարկված) վերաբերյալ համախմբված հայտարարագիր: Ակնկալվում է, որ այս համակարգի ներդրումը կնպաստի՝

● եկամտային հարկի համակարգին որոշակի պրոգրեսիվություն հաղորդելու խնդրի լուծմանը, քանի որ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ցածր եկամուտներ ունեցող անձինք հարաբերականորեն ավելի շատ ծախսեր են կատարում վերոնշյալ ուղղություններով: Ուստի, ակնկալվում է, որ ցածր եկամուտներ ունեցող ֆիզիկական անձանց մասով եկամտային հարկի արդյունավետ դրույքաչափը համեմատաբար ավելի ցածր կլինի: Միևնույն ժամանակ, անգամ եթե համակարգի կիրառության առաջին տարիների արդյունքում պարզվի, որ վերոնշյալ ենթադրությունը մեր երկրի պարագայում չի հաստատվում, եկամտային հարկի համակարգին պրոգրեսիվություն հաղորդելու համար կարելի է ցածր եկամուտներ ունեցող ֆիզիկական անձանց մասով ընդլայնել «սոցիալական կրեդիտների» շրջանակը,

● կրթական, առողջապահական, սոցիալական և (կամ) բնակարանային ապահովման ծախսերի փաստաթղթավորմանը և այս ոլորտներում առկա ստվերային շրջանառությունների կրճատմանը, քանի որ նշված ուղղություններով կատարվող ծախսերի փաստաթղթավորման արդյունքում է միայն հնարավոր դառնալու այդ գումարներին համապատասխանող, սակայն նախկինում վճարված եկամտային հարկի գումարները հետ ստանալ պետական բյուջեից,

● Կառավարության կողմից իրականացվող ոլորտային քաղաքականությունների հասցեականության, հետևաբար նաև՝ արդյունավետության բարձրացմանը՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ համակարգի ներդրման արդյունքում ակնկալվում է ունենալ անձնավորված հաշվառման համապարփակ համակարգ, որով հնարավոր կլինի առավել հեշտությամբ և ճշտության առավել բարձր աստիճանով տեղորոշել ոլորտային քաղաքականությունների իրական շահառուներին:

Հարկային վարչարարության տեսանկյունից համակարգի ներդրումը կարևորվում է այն առումով, որ հնարավորություն կստեղծվի եկամտային հարկով հարկել ներկայումս ֆիզիկական անձանց կողմից ստացվող՝ հարկման ենթակա, սակայն հարկային գործակալի և համապատասխան գործուն մեխանիզմների բացակայության պատճառով փաստացի չհարկվող եկամուտներ՝ դրանով իսկ ամրապնդելով հարկման հավասարության ու արդարության սկզբունքները, ինչպես նաև համալրելով պետական բյուջեի հարկային եկամուտները: Հակառակ պարագայում ներկայումս մեր երկրում ստեղծվել է այնպիսի վիճակ, երբ ցածր եկամուտներ ստացող ֆիզիկական անձինք կատարում են եկամտային հարկի գծով իրենց պարտավորությունները, մինչդեռ նրանցից բազմապատիկ անգամ շատ եկամուտներ վաստակող բազմաթիվ անձինք տարիներ շարունակ այդպես էլ չեն կատարում եկամտային հարկի գծով իրենց պարտավորությունները:

Հարկային քաղաքականության ճեղքի ձևավորման պատճառներից է նաև գործարքների լիարժեք փաստաթղթավորման բացակայությունը: Այս խնդիրն ունի և՛ սուբյեկտիվ, և՛ օբյեկտիվ կողմեր: Սուբյեկտիվ կողմը կայանում է նրանում, որ շատ տնտեսավարողներ թաքցնում են իրացման շրջանառության իրական ծավալները՝ նպատակ ունենալով խուսափել հարկերն ամբողջ ծավալով վճարելուց կամ նպատակ ունենալով «տեղավորվել» հարկման արտոնյալ համակարգերում, որոնք, սակայն նախատեսված են ոչ թե իրենց, այլ իրացման շրջանառության իրապես փոքր ծավալներ ունեցող տնտեսավարողների համար: Այս խնդիրն առավելապես հարկային վարչարարության խնդիր է, ինչով պայմանավորված՝ սույն փաստաթղթում դրա լուծման ուղղությամբ միջոցառումներ նախատեսված չեն:

Խնդրի օբյեկտիվ կողմը կայանում է նրանում, որ գործունեության որոշ ոլորտների առանձնահատկություններով պայմանավորված՝ առկա են գործարքների փաստաթղթավորման օբյեկտիվ բարդություններ: Օրինակ` գյուղատնտեսական արտադրանքի արտադրության ու հետագա իրացման արժեշղթայի տարբեր օղակներում առկա են գործարքների փաստաթղթավորման հետ կապված որոշակի բարդություններ: Մասնավորապես` խնդիրը կայանում է նրանում, որ ըստ գնահատականների՝ Հայաստանի Հանրապետությունում գործում են հիմնականում փոքր գյուղացիական տնտեսություններ, որոնց ապրանքային արտադրության ծավալները նույնպես փոքր են: Այս իրավիճակում, գյուղացիական տնտեսությունների հիմնական մասը չի համարվում (կամ չի ճանաչվում) ԱԱՀ վճարող, ինչը նշանակում է, որ այդ տնտեսությունները գյուղատնտեսական արտադրանքի գնորդներին չեն տրամադրում ԱԱՀ-ի գծով հաշվանցումներ կատարելու համար անհրաժեշտ հաշվարկային փաստաթղթեր՝ հարկային հաշիվներ: Մինչդեռ գյուղատնտեսական արտադրանքի գնորդ համարվող երեք խոշոր խմբերը՝ մանրածախ վաճառքի խոշոր առևտրային ցանցերը, գյուղատնտեսական արտադրանքի վերամշակմամբ զբաղվող տնտեսավարող սուբյեկտները և հանրային սննդի կազմակերպման օբյեկտները շատ հաճախ համարվում են ԱԱՀ վճարողներ և իրենց ինքնարժեքի կառուցվածքում մեծ մասնաբաժին ունեցող գյուղատնտեսական ապրանքների մասով ԱԱՀ-ի գծով հաշվանցումներ կատարելու խնդիր ունեն: Հարկ է նկատել, որ այս իրավիճակը պայմանավորված է ոչ թե հարկային օրենսդրության առանձնահատկություններով, այլ գյուղատնտեսության ոլորտի առանձնահատկություններով: Ինչևէ, խնդրի լուծումը ենթադրում է գյուղատնտեսական արտադրանքի մասով ԱԱՀ-ի գծով հաշվանցումներ կատարելու նոր հնարավորության ստեղծում, որը թույլ կտա որոշակի չափով ԱԱՀ-ի գծով հաշվանցումներ կատարել գյուղատնտեսական արտադրանք արտադրողի կողմից դուրս գրվող՝ հարկային հաշիվ չհամարվող հաշվարկային փաստաթղթի հիման վրա:

2. Հարկային ճեղքի կրճատմանն ուղղված միջոցառումներ.

Միջոցառման՝
հ/հ	Նկարագիրը	Կատարման ժամկետը	Կատարման պատասխանատուն	Հղումը
1.	Ցածր արդյունավետություն ունեցող և հասցեականություն չունեցող հարկային արտոնությունների կրճատման նպատակով ՀՀ հարկային օրենսգրքում փոփոխություններ նախատեսող օրենքի նախագծի մշակում և Կառավարության քննարկմանը ներկայացում	2021 թվականի մայիսի երրորդ տասնօրյակ	1. Ֆինանսների նախարարություն   2. Էկոնոմիկայի նախարարություն   3. Պետական եկամուտների կոմիտե   4. Համապատասխան ոլորտի պետական կառավարման մարմիններ	1. Պետական ֆինանսների կառավարման համակարգի բարեփոխումների 2019-2023 թվականներին իրականացվելիք գործողությունների ծրագրի 2-րդ բաժնի, 3-րդ կետի 7-րդ ենթակետ   2. Հարկային համակարգի բարեփոխումների հայեցակարգ   3. 2019 թվականից ընթացքի մեջ գտնվող Արժույթի միջազգային հիմնադրամի Պահուստային (կանխարգելիչ) եռամյա ծրագրի (այսուհետ՝ ԾՐԱԳԻՐ) առաջընթացի 3-րդ գնահատման շրջանակում հաստատված՝ Տնտեսական և ֆինանսական քաղաքականությունների հուշագրի (այսուհետ՝ ՀՈՒՇԱԳԻՐ) 11-րդ կետ
2.	Շրջանառության հարկի դրույքաչափերի բարձրացում նախատեսող օրենքի նախագծի մշակում և Կառավարության քննարկմանը ներկայացում	2021 թվականի մայիսի երրորդ տասնօրյակ	1. Ֆինանսների նախարարություն   2. Էկոնոմիկայի նախարարություն   3. Պետական եկամուտների կոմիտե	1. Պետական ֆինանսների կառավարման համակարգի բարեփոխումների 2019-2023 թվականներին իրականացվելիք գործողությունների ծրագրի 2-րդ բաժնի, 3-րդ կետի 8-րդ ենթակետ   2. Հարկային համակարգի բարեփոխումների հայեցակարգ   3. ԾՐԱԳՐԻ ՀՈՒՇԱԳՐԻ 13-րդ կետ
3.	Շրջանառության հարկի շեմի իջեցում նախատեսող օրենքի նախագծի մշակում և Կառավարության քննարկմանը ներկայացում	2021 թվականի մայիսի երրորդ տասնօրյակ	1. Ֆինանսների նախարարություն   2. Էկոնոմիկայի նախարարություն   3. Պետական եկամուտների կոմիտե	1. ԾՐԱԳՐԻ ՀՈՒՇԱԳՐԻ 13-րդ կետ
4.	Միկրոձեռնարկատիրության սուբյեկտների կողմից դուրս գրվող հաշվարկային փաստաթղթերի հիման վրա շահութահարկով հարկման բազայի նվազեցման հնարավորությունների սահմանափակում նախատեսող օրենքի նախագծի մշակում և Կառավարության քննարկմանը ներկայացում	2021 թվականի մայիսի երրորդ տասնօրյակ	1. Ֆինանսների նախարարություն   2. Էկոնոմիկայի նախարարություն   3. Պետական եկամուտների կոմիտե	1. Հարկային համակարգի բարեփոխումների հայեցակարգ   2. ԾՐԱԳՐԻ ՀՈՒՇԱԳՐԻ 13-րդ կետ
5.	Տնտեսական շարժառիթների հիման վրա գործող՝ եկամուտների հայտարարագրման համակարգի ներդրում նախատեսող օրենքի նախագծի մշակում և Կառավարության քննարկմանը ներկայացում	2021 թվականի սեպտեմբերի երրորդ տասնօրյակ	1. Ֆինանսների նախարարություն   2. Պետական եկամուտների կոմիտե	1. Պետական ֆինանսների կառավարման համակարգի բարեփոխումների 2019-2023 թվականներին իրականացվելիք գործողությունների ծրագրի 2-րդ բաժնի, 3-րդ կետի 11-րդ ենթակետ   2. Հարկային համակարգի բարեփոխումների հայեցակարգ   3. ԾՐԱԳՐԻ ՀՈՒՇԱԳՐԻ 11-րդ կետ
6.	Գյուղատնտեսական արտադրանքի իրացման գործարքների փաստաթղթավորման հետ կապված խնդիրների կարգավորում	2021 թվականի մայիսի երրորդ տասնօրյակ	1. Ֆինանսների նախարարություն   2. Էկոնոմիկայի նախարարություն   3. Պետական եկամուտների կոմիտե	1. Պետական ֆինանսների կառավարման համակարգի բարեփոխումների 2019-2023 թվականներին իրականացվելիք գործողությունների ծրագրի 2-րդ բաժնի, 3-րդ կետի 9-րդ ենթակետ   2. Հարկային համակարգի բարեփոխումների հայեցակարգ

Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի աշխատակազմի ղեկավար

Է. Աղաջանյան