2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին

գրավոր ընթացակարգով քննելով Միխաիլ Աղայանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 21.01.2019 թվականի որոշման դեմ՝ ըստ հայցի Միխաիլ Աղայանի ընդդեմ Գարիկ Բոշյանի` գումար բռնագանձելու պահանջի մասին,

Պ Ա Ր Զ Ե Ց

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը

Դիմելով դատարան` Միխաիլ Աղայանը պահանջել է Գարիկ Բոշյանից բռնագանձել 11.416.397 ՀՀ դրամ` որպես անհիմն հարստացում:

Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր՝ Հ. Շահնազարյան) (այսուհետ` Դատարան) 31.07.2018 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է մասնակիորեն` վճռվել է Գարիկ Բոշյանից բռնագանձել 10.860.957 ՀՀ դրամ: Հայցը՝ մնացած մասով, մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 21.01.2019 թվականի որոշմամբ Գարիկ Բոշյանի վերաքննիչ բողոքը բավարարվել է` Դատարանի 31.07.2018 թվականի վճիռը` հայցը բավարարելու մասով, բեկանվել և փոփոխվել է` հայցը մերժվել է:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Միխաիլ Աղայանը:

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան է ներկայացրել Գարիկ Բոշյանի ներկայացուցիչ Նորայր Յուզբաշյանը:

2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը

Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը սխալ է մեկնաբանել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածը, 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 6-րդ, 7-րդ, 9-րդ, 66-րդ, 381-րդ հոդվածները:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել այն հանգամանքը, որ սույն գործով առկա է անհիմն հարստացում, ոչ թե` գույքի ձեռքբերման, այլ` գույքի խնայման եղանակով: Ընդ որում, այդ փաստարկը ներկայացրել էր հայցվորը, մինչդեռ Վերաքննիչ դատարանի որոշման պատճառաբանություններում առանց որևէ հիմնավորման գույքի ձեռքբերում և գույքի խնայում հասկացությունները նույնացվել են: Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է այն հանգամանքը, որ հայցվորի բնակարանի անբաժանելի բարելավումները կատարվել են ոչ թե ի կատարումն պատասխանողի հանդեպ գոյություն չունեցող որևէ պարտավորության, որի գոյության մասին հայցվորը գիտեր, այլ իր դստեր` Նինա Աղայանի համար, վերջինիս կյանքի պայմանները բարելավելու նպատակով:

Բողոք բերած անձի վարքագիծը չի կարող բարեգործություն որակվել, քանի որ ֆիզիկական անձի կողմից բարեգործությունը` մեկ այլ ֆիզիկական անձի «Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածով սահմանված նպատակներով կամավոր, անշահախնդիր, օրենքով չարգելված նյութական և հոգևոր օգնության տրամադրումն է, որը սույն գործով առկա չէ, հետևաբար Վերաքննիչ դատարանի եզրահանգումը՝ բնակարանի վերանորոգումը բարեգործություն գնահատելու մասին, անհիմն է և չպատճառաբանված:

Բացի այդ, պատասխանող կողմը չի ապացուցել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված հիմքերի` նախապայմանների առկայության փաստը, ինչը Վերաքննիչ դատարանի կողմից ընդհանրապես հաշվի չի առնվել, և Վերաքննիչ դատարանը հաստատել է դրանց գոյությունը՝ առանց պատասխանողի կողմից ներկայացված որևէ թույլատրելի և վերաբերելի ապացույցի առկայության, հաստատել է դրանց գոյությունը:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 21.01.2019 թվականի որոշումը և օրինական ուժ տալ Դատարանի 31.07.2018 թվականի վճռին:

2.1 Վճռաբեկ բողոքի պատասխանի հիմնավորումները

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը կարող է կիրառվել ոչ միայն գույքը ձեռք բերելու, այլև խնայելու դեպքում: Անհիմն հարստացման երկու տեսակների՝ գույք ձեռք բերելու կամ խնայելու դեպքում, եթե հետ պահանջող կողմն իր ակտիվ գործողություններով նպաստում է անհիմն հարստացմանը և ի սկզբանե իմանում է պարտավորության բացակայության մասին, ապա անհիմն հարստացումը երկու տեսակների պարագայում էլ պետք է վերադարձման ենթակա չլինի: Սույն գործով բողոք բերող անձն ի սկզբանե իմացել է, որ բնակարանը Նինա Աղայանին չի պատկանել, որ ինքը չի ունեցել բնակարանը վերանորոգելու պարտավորություն, բայց և այնպես վերանորոգումը կատարել է իր կամքով և ցանկությամբ: Հնարավոր չէ կատարել անբաժանելի բարելավումներ բնակարանի վրա և չիմանալ պարտավորության բացակայության մասին:

Բողոք բերող անձը նշել է, որ պատասխանող կողմը չի ներկայացրել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված հիմքերի առկայությունը հիմնավորող ապացույցներ, մինչդեռ դա հիմնավորվում է հենց հայցվոր կողմի ներկայացրած ապացույցներով, կողմերի բացատրություններով և վկաների ցուցմունքներով:

Վճռաբեկ դատարանի կողմից, ի թիվս այլնի, կարող է անդրադարձ կատարվել հարցադրմանն առ այն, թե արդյոք առկա է անհիմն հարստացում այն ժամանակ, երբ մի կողմը մյուս կողմի համար իր կամքով, իր ցանկությամբ և իր միջոցներով կատարել է որոշակի աշխատանքներ, ինչպես նաև տրամադրել է որոշակի գույք:

3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը

Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը`

1) ՀՀ անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման թիվ 18022016-01-0013 վկայականի համաձայն՝ Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի նկատմամբ 18.02.2016 թվականին գրանցվել է Գարիկ Բոշյանի սեփականության իրավունքը (հատոր 2-րդ, գ.թ. 39-41):

2) «ՀՀ փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի 24.07.2017 թվականի թիվ 42461707 եզրակացության համաձայն՝ Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքների կատարման արժեքը կարող է կազմել 12.069.790 ՀՀ դրամ, որի հաշվարկում ներառված չեն խոհանոցի ներկառուցված կահույքի և խոհանոցային սարքավորումների, ինչպես նաև միջանցքի ներկառուցված զգեստապահարանի արժեքները (հատոր 1-ին, գ.թ. 9-16):

3) Սույն գործում առկա մի շարք տեղեկանքներից և հայտարարություններից հետևում է, որ Միխաիլ Աղայանի կողմից ձեռք են բերվել տարբեր տեսակի շինարարական և այլ տեսակի ապրանքներ, որոնք 2016 թվականի ընթացքում օգտագործվել են Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքների կատարման համար (հատոր 1-ին, գ.թ. 62-86, 150-161, հատոր 2-րդ, գ.թ. 1-6, 21-31):

4) Պատասխանող Գարիկ Բոշյանը դատարանում ցուցմունք է տվել այն մասին, որ սեփականության իրավունքով իրեն պատկանող` Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքները հիմնականում կատարվել են հայցվորի կողմից և չի հիշում, թե կոնկրետ, որ աշխատանքն է ինքը կատարել: Պատասխանողը նաև հայտնել է, որ ինքը դեմ չի եղել վերանորոգմանը, դա դիտել է որպես նվեր և պարտավորություն չի ստանձնել գումարը վերադարձնելու համար և միգուցե հուզական վիճակում է ասել, որ կվերադարձնի վերանորոգման գումարը (հատոր 2-րդ, գ.թ. 65-69):

5) Գարիկ Բոշյանի և Նինա Աղայանի էլեկտրոնային լատինատառ կարճ հաղորդագրությունների վերծանումներից հետևում է, որ Գարիկ Բոշյանն ընդունում է, որ վերանորոգման աշխատանքները կատարվել են հայցվորի կողմից և խոստանում է բնակարանի վերանորոգման համար ծախսված ամբողջ գումարը վերադարձնել հայցվորին (հատոր 1-ին, գ.թ. 105-149):

4.Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության համար, և գտնում է, որ տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի վերաբերյալ կարող են էական նշանակություն ունենալ տվյալ իրավադրույթի միատեսակ կիրառության համար, ինչպես նաև Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ և ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածների խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը, և որի առկայությունը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով:

Սույն բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ հետևյալ հարցադրմանը. արդյո՞ք գույքը կամ այլ դրամական գումարները՝ որպես անհիմն հարստացում, ենթակա են վերադարձման այն դեպքում, երբ գույքը ձեռքբերած կամ խնայած կողմը չի ներկայացրել ապացույցներ ի հավաստումն այն հանգամանքի, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձն իմացել է իրենց միջև պարտավորության բացակայության մասին:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին կետի 7-րդ ենթակետի համաձայն` քաղաքացիական իրավունքները և պարտականությունները, ի թիվս այլնի, ծագում են նաև անհիմն հարստացման հետևանքով:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ անձը, ով առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի ուրիշ անձի (տուժողի) հաշվին ձեռք է բերել գույք կամ խնայել է այն (ձեռք բերողը), պարտավոր է տուժողին վերադարձնել անհիմն ձեռք բերած կամ խնայած գույքը (անհիմն հարստացումը), բացառությամբ նույն օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերի:

Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 61-րդ գլխի կանոնները կիրառվում են անկախ այն բանից, անհիմն հարստացումը ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց գործելակերպի հետևանք է եղել, թե կատարվել է նրանց կամքից անկախ:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1095-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ անհիմն հարստացման կամ խնայման միջոցով ձեռք բերված գույքը բնեղենով վերադարձնելու անհնարինության դեպքում ձեռք բերողը պետք է տուժողին հատուցի ձեռքբերման պահին այդ գույքի իրական արժեքը, ինչպես նաև գույքի արժեքի հետագա փոփոխությունների պատճառով ծագած վնասները, եթե ձեռք բերողն անհիմն հարստացման մասին իմանալուց հետո անմիջապես չի հատուցել գույքի արժեքը: Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ անձը, ով ժամանակավորապես անհիմն օգտվել է ուրիշի գույքից` առանց այն ձեռք բերելու մտադրության, կամ ուրիշի ծառայություններից, պետք է տուժողին վերադարձնի այն, ինչը խնայել է` այն վայրում գոյություն ունեցող գնով, որտեղ դա կատարվել է:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի համաձայն` որպես անհիմն հարստացում ենթակա չեն վերադարձման` ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության տրված դրամական գումարները և այլ գույքը, եթե ձեռք բերողն ապացուցում է, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գիտեր պարտավորության բացակայության մասին կամ գույքը տրամադրել է բարեգործական նպատակներով:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, նախկինում կայացրած որոշումներից մեկում անդրադառնալով անհիմն հարստացման ինստիտուտին, փաստել է, որ անհիմն հարստացման առկայության համար անհրաժեշտ է հետևյալ պայմանների միաժամանակյա առկայությունը.

1. անձը (ձեռք բերողը) այլ անձի (տուժողի) հաշվին պետք է ձեռք բերի կամ խնայի գույք, այսինքն` ձեռք բերողի մոտ գույքի ավելացումը պետք է պայմանավորված լինի տուժողի մոտ գույքի պակասեցմամբ,

2. գույքը պետք է ձեռք բերվի կամ խնայվի առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի, այսինքն` հարստացումն անօրինական ձևով (տե´ս, Անժելիկա Գասպարյանն ընդդեմ Զելիմ Սիմոնյանի թիվ ԵԱՔԴ/0455/02/08 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 13.02.2009 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հավելել է, որ օրենսդիրը տարբերակում է անհիմն հարստացման երկու տեսակ`

1) առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի գույքի ձեռքբերում,

2) առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի գույքի խնայում:

Ըստ այդմ, գույքի ձեռքբերման դեպքում տեղի է ունենում անհիմն հարստացողի գույքի ավելացում` տուժողի գույքի հաշվին, իսկ գույքի խնայումը նշանակում է, որ անձը պետք է իր գույքի հաշվին կատարեր որոշակի ծախսեր, սակայն դա չի անում՝ ի հաշիվ տուժողի ծախսերի, որի արդյունքում անհիմն հարստացողի գույքի ծավալային փոփոխություն տեղի չի ունենում: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է նաև, որ անհիմն հարստացման հետևանքով պարտավորությունների ծագման համար էական չէ ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց կամքը: Այլ կերպ ասած` անհիմն հարստացում կարող է տեղի ունենալ ինչպես ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց գործելակերպի հետևանքով, այնպես էլ` նրանց կամքից անկախ: ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նման եզրահանգումը բխել է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանված նորմի վերլուծությունից, որի համաձայն` նույն գլխի կանոնները կիրառվում են անկախ այն բանից, անհիմն հարստացումը ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց գործելակերպի հետևանք է եղել, թե կատարվել է նրանց կամքից անկախ (տե´ս Էլզա Մուրադովան և Լարիսա Հարությունյանն ընդդեմ Ջանիբեկ Ազատյանի թիվ ԱՐԴ1/1065/02/15 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.12.2017 թվականի որոշումը):

Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ վկայակոչված նորմերի բովանդակությունից բխում է, որ անհիմն հարստացման ինստիտուտը կարգավորող նորմերի կիրառման համար անհրաժեշտ և բավարար է օբյեկտիվ արդյունքի առկայությունը, այլ կերպ ասած` իրավաբանորեն չհիմնավորված և փաստացի գույքային օգուտի առկայությունը` մի կողմի համար մյուս կողմի հաշվին: Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ անհիմն հարստացման հետևանքով ծագած պարտավորության բովանդակությունն են կազմում անհիմն հարստացողից անհիմն ձեռք բերածը պահանջելու՝ տուժողի իրավունքը և անհիմն ձեռք բերածը կամ անհիմն խնայածը վերադարձնելու` անհիմն հարստացողի պարտականությունը:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 1-ին կետի և 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի վերլուծության արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը հանգում է այն հետևության, որ անհիմն հարստացման հատկանիշների առկայության դեպքում անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռքբերված կամ խնայված գույքը, որպես կանոն, ենթակա է վերադարձման, սակայն միաժամանակ օրենսդիրը նախատեսում է դեպքեր, երբ նույնիսկ անհիմն հարստացման հատկանիշների առկայության դեպքում ձեռքբերված կամ խնայված գույքը չի կարող վերադարձվել (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդված): Անդրադառնալով հատկապես ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերից 4-րդ կետով նկարագրվածին՝ Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ օրենսդիրն այդ կանոնի կիրառման համար սահմանել է մի քանի պայմանի միաժամանակյա առկայություն, որոնք հանգում են հետևյալին՝

1. գույքը ձեռք բերողի և գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձի միջև պետք է առկա չլինեն ձեռք բերված կամ խնայված գույքի կապակցությամբ պարտավորական հարաբերություններ,

2. գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գույքը ձեռք բերողին գույքը պետք է փոխանցած լինի՝ իմանալով, որ գոյություն չունի պարտավորություն, կամ որ փոխանցում է բարեգործական նպատակներով

3. գույքը ձեռք բերողը պետք է ապացուցի 2-րդ պայմանը:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով օրենսդիրը կարևորել է գույքը փոխանցողի ներքին վերաբերմունքը գույքի փոխանցման գործողության կապակցությամբ: Այսինքն՝ օրենսդիրը գտել է, որ այդ կանոնի կիրառման համար հատկապես կարևոր է, թե անձն ինչ գիտակցմամբ է կատարել գույքի փոխանցումը: Այլ կերպ ասած՝ եթե գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գույքը փոխանցելիս ի սկզբանե գիտակցում էր և գիտեր, որ իր և գույքը ձեռքբերողի միջև չկան պարտավորական հարաբերություններ, սակայն ամեն դեպքում նա ցանկացել է փոխանցել համապատասխան գույքը, ապա օրենսդիրը, կարևորելով նրա կողմից դրսևորած կամահայտնությունը, այլևս իրավունք չի տալիս գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձին հետ ստանալու փոխանցված գույքը: Վերոնշյալից հետևում է, որ օրենսդիրը գույքն անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռք բերված լինելու կամ չլինելու հարցի լուծման փուլում չի կարևորում տուժողի կամքը, սակայն գույքը որպես անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռքբերված կամ խնայված որակելուց հետո՝ այն տուժողին հետ վերադարձնելու հարցի լուծման փուլում, արդեն արժևորում է գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձի ներքին վերաբերմունքը գույքն ուրիշին փոխանցելու գործողության վերաբերյալ: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ օրենսդրի այդ մոտեցումը որոշակիություն է մտցնում գույքի բնականոն շրջանառության մեջ, քանի որ հնարավորություն է ստեղծում այս կամ այն գույքին տալու անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռք բերված գույքի իրավական կարգավիճակ: Միաժամանակ սահմանելով նման հնարավորություն՝ օրենսդիրը վերոնշյալ գույքը վերադարձնելու հարցի լուծման փուլում ընդունելի է համարում այն մոտեցումը, որ թեև գույքը կարող է ունենալ անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռք բերված գույքի կարգավիճակ, սակայն այն կարող է և ենթակա չլինել վերադարձման:

Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ ի թիվս այլ պայմանների, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով ամրագրված կարգավորման կիրառման համար հարկավոր է հետևյալ պայմանը. գույքը ձեռք բերողը պետք է ապացուցի, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գիտեր իր և գույքը ձեռք բերողի միջև պարտավորության բացակայության մասին: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ապացուցման բաշխման սույն կանոնը ենթադրում է, որ գույքը ձեռքբերողը ոչ թե պետք է այդ մասին ուղղակի հայտարարի, այլ ներկայացնի այդ փաստը հիմնավորող՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված ապացույցներ:

Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ միայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսված՝ վերը վկայակոչված պայմանները պարզելուց հետո է հնարավոր հետևություն անել այն հարցի վերաբերյալ, թե արդյոք տվյալ գործով քննարկվող անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռք բերված գույքը ենթակա է վերադարձման, թե՝ ոչ: Այդ պայմանների պարզման համար դատարանն օժտված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված համապատասխան լիազորություններով: Մասնավորապես՝ առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության պահին գործող՝ 17.06.1998 թվականին ընդունված, 01.01.1999 թվականին ուժի մեջ մտած և 09.04.2018 թվականին ուժը կորցրած ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 53-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ դատարանը յուրաքանչյուր ապացույց գնահատում է գործում եղած բոլոր ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտության վրա հիմնված ներքին համոզմամբ:

Համանման դրույթներ է բովանդակում նաև Վերաքննիչ դատարանի կողմից բողոքի քննության պահին գործող` 09.02.2018 թվականին ընդունված և 09.04.2018 թվականին ուժի մեջ մտած ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, որի 66-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատարանը, գնահատելով գործում եղած բոլոր ապացույցները, որոշում է փաստի հաստատված լինելու հարցը` ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման վրա հիմնված ներքին համոզմամբ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով ապացույցների գնահատման հարցին, նախկինում կայացված որոշմամբ արձանագրել է, որ այս կամ այն հանգամանքի առկայության կամ բացակայության մասին դատարանի եզրակացությունը պետք է լինի գործով ձեռք բերված ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման տրամաբանական հետևությունը` հաշվի առնելով դրանց համակցությունը և փոխադարձ կապը, կիրառման ենթակա իրավունքը և ներքին համոզմունքը: Ապացույցի գնահատումն ապացույցների տրամաբանական և իրավաբանական որակումն է՝ դրանց վերաբերելիության, թույլատրելիության, արժանահավատության և բավարարության տեսանկյունից: Ընդ որում, ապացույցների բավարարությունը գործով ձեռք բերված ապացույցների այնպիսի համակցությունն է, որը հնարավորություն է տալիս վերջնական եզրահանգում կատարելու որոնվող փաստերի առկայության կամ բացակայության վերաբերյալ: Ապացույցների գնահատումը բավարարության տեսանկյունից հետապնդում է ապացույցների միջև հակասությունները վերացնելու նպատակ այնպես, որ փարատվեն ստացված ամբողջ ապացուցողական զանգվածից կատարված հետևությունների ճշմարտացիության վերաբերյալ կասկածները: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ ապացույցների անբավարար լինելու դեպքում գործի հանգամանքների վերաբերյալ դատարանը կարող է կատարել ոչ թե որոշակի, այլ հավանական եզրակացություններ, մինչդեռ դատարանի կողմից գործն ըստ էության լուծող դատական ակտը չի կարող հիմնված լինել հավանական եզրակացությունների և դատողությունների վրա (տե՛ս, «Շենքերի կառավարում» համատիրությունն ընդդեմ Մասիս Ղազանչյանի թիվ ԵԱՔԴ/0483/02/15 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.07.2016 թվականի որոշումը):

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ դատարանը, ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի՝ ապացուցման վերաբերյալ կարգավորումներով, պետք է պարզի, թե արդյոք առկա են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսված բոլոր պայմանները, թե՝ ոչ:

Սույն գործի փաստերի համաձայն՝ ՀՀ անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման թիվ 18022016-01-0013 վկայականի համաձայն՝ Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի նկատմամբ գրանցված է Գարիկ Բոշյանի սեփականության իրավունքը: Սույն գործում առկա տեղեկանքներից, հայտարարություններից հետևում է, որ Միխաիլ Աղայանի կողմից ձեռք են բերվել տարբեր տեսակի շինարարական և այլ տեսակի ապրանքներ, որոնք օգտագործվել են նշված հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքների կատարման համար, որի արժեքը «ՀՀ փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի 24.07.2017 թվականի թիվ 42461707 եզրակացության համաձայն՝ կարող է կազմել 12.069.790 ՀՀ դրամ, որի հաշվարկում ներառված չեն խոհանոցի ներկառուցված կահույքի և խոհանոցային սարքավորումների, ինչպես նաև միջանցքի ներկառուցված զգեստապահարանի արժեքները: Պատասխանող Գարիկ Բոշյանը դատարանում ցուցմունք է տվել այն մասին, որ սեփականության իրավունքով իրեն պատկանող` Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքները հիմնականում կատարվել են հայցվորի կողմից և չի հիշում, թե կոնկրետ, որ աշխատանքն է ինքը կատարել, հայտնել է, որ ինքը դեմ չի եղել վերանորոգմանը, դա դիտել է որպես նվեր և պարտավորություն չի ստանձնել գումարը վերադարձնելու համար և միգուցե հուզական վիճակում է ասել, որ կվերադարձնի վերանորոգման գումարը:

Սույն գործով Դատարանը, բավարարելով հայցը, նշել է, որ եթե գործի փաստերով անհիմն հարստացման պահանջ ներկայացնող կողմը հիմնավորում է, որ կատարված ծախսերի արդյունքում մյուս կողմն անհիմն հարստացել է, այսինքն՝ առկա է անհիմն հարստացում, ապա անհիմն հարստացման գումարը չվերադարձնելու հիմք հանդիսացող ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածով սահմանված փաստերի ապացուցման պարտականությունը կրում է մյուս կողմը: Հետևաբար անհիմն հարստացման գումարի վերադարձը բացառող՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված փաստերը գործով պատասխանողը չի հիմնավորել, ուստի դրանից բխող բացասական հետևանքները կրում է պատասխանողը, ինչը նշանակում է, որ անհիմն հարստացման չվերադարձման հիմք առկա չէ, ուստի այդ գումարը որպես անհիմն հարստացում ենթակա է բռնագանձման: Վերոգրյալի արդյունքում Դատարանը գտել է, որ պատասխանողին սեփականության իրավունքով պատկանող բնակարանում կատարված վերանորոգման ընդհանուր ծախսը, ինչի արդյունքում բնակարանի արժեքը զգալիորեն բարձրացել է, անհիմն հարստացում է, որը պետք է բռնագանձվի պատասխանողից:

Վերաքննիչ դատարանը, բավարարելով վերաքննիչ բողոքը, գտել է, որ Դատարանն անտեսել է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կարգավորումը, որի կիրառման համար անհրաժեշտ է, որ գույքի ձեռքբերմանը կամ խնայմանը հանգեցրած գործողությունները կատարվեն՝ իմանալով պարտավորության բացակայության մասին, կամ որ վերոնշյալ գործողությունները կատարվեն որպես բարեգործություն, որպիսի պայմանի առկայությունը հիմնավորվել է սույն գործով։ Մասնավորապես, գործի քննության ընթացքում հայցվորն ընդունել է կողմերի միջև պարտավորական իրավահարաբերությունների բացակայության փաստը և պնդել է, որ վեճի առարկա բնակարանի վերանորոգումը կատարել է սեփական ցանկությամբ` պատասխանողի հետ բնակվող իր դստեր կյանքը բարելավելու նպատակով։ Հետագայում պատասխանողից հատուցում ստանալու` հայցվորի իրավաչափ ակնկալիքի առկայության մասին վկայող ապացույցների բացակայության պայմաններում ակնհայտ է, որ հայցվորը ոչ միայն ի սկզբանե տեղյակ է եղել պատասխանողի հանդեպ որևէ պարտավորության բացակայության մասին, այլև պատասխանողի` վեճի առարկա բնակարանը նորոգել է սոսկ բարեգործական հիմունքներով, ուստի հայցվորի կատարած աշխատանքների արժեքը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի ուժով ենթակա չէ վերադարձման որպես անհիմն հարստացում, մինչդեռ Դատարանը չի կիրառել նյութական իրավունքի այդ նորմը` թույլ տալով գործի սխալ լուծման հանգեցրած դատական սխալ, և դրա վերաբերյալ բողոքում բերված փաստարկները հիմնավորված են։

Վճռաբեկ դատարանը, նախ և առաջ անդրադառնալով Վերաքննիչ դատարանի դատողությանն առ այն, որ հայցվորն ի սկզբանե տեղյակ է եղել պատասխանողի հանդեպ որևէ պարտավորության բացակայության մասին, գտնում է, որ հիմք ընդունելով վերոշարադրյալ հիմնավորումները՝ Գարիկ Բոշյանը կրել է պարտականություն ապացուցելու ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով ամրագրված պայմանն առ այն, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը՝ Միխաիլ Աղայանը, իմացել է իր և Գարիկ Բոշյանի միջև պարտավորական հարաբերությունների բացակայության մասին:

Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ որպես անհիմն հարստացում խնայած գույքը վերադարձման ենթակա չլինելու պարտադիր պայման հանդիսացող` գույքը տրամադրած անձի և վերջինիս հաշվին գույքը խնայած անձի միջև պարտավորական հարաբերությունների բացակայության մասին տեղյակ լինելու փաստի ապացուցման պարտականությունը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի ուժով կրում է գույքը կամ դրամական այլ միջոցներ ձեռքբերած կամ խնայած անձը, մինչդեռ պատասխանողը սույն գործով չի ներկայացրել որևէ ապացույց, որով կհավաստվեր այն փաստը, որ հայցվորը գիտեր այդ մասին և հետևաբար պետք է կրեր այն ռիսկը, որ իր կողմից կատարված վերանորոգման աշխատանքների համար ծախսված դրամական միջոցներն այլևս ենթակա չեն վերադարձման պատասխանողի կողմից: Ավելին` սույն գործում առկա ապացույցներից հետևում է, որ Գարիկ Բոշյանը պարտավորվել է Միխաիլ Աղայանին վերադարձնել նշված բնակարանի վերանորոգման համար կատարված ծախսերը: Մասնավորապես` գործում առկա Գարիկ Բոշյանի և Նինա Աղայանի միջև էլեկտրոնային լատինատառ կարճ հաղորդագրությունների վերծանումներից հետևում է, որ Գարիկ Բոշյանն ընդունել է այն փաստը, որ վերանորոգման աշխատանքները կատարվել են Միխաիլ Աղայանի կողմից և խոստացել է բնակարանի վերանորոգման համար ծախսված ամբողջ գումարը վերադարձնել վերջինիս: Ընդ որում, տվյալ պարագայում նշանակություն չի կարող ունենալ այն հանգամանքը, որ բնակարանի վերանորոգումն իրականացվել է հայցվորի կամքով` նկատի ունենալով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 2-րդ կետի իրավակարգավորումը: Ավելին` Գարիկ Բոշյանի վարքագծից էլ է հետևում, որ վերջինս ընդունել է ծախսված գումարը վերադարձնելու իր պարտականությունը և խոստացել է այն վերադարձնել հայցվորին, ինչը Վճռաբեկ դատարանը գնահատում է որպես պատասխանողի կողմից անհիմն հարստացման փաստի ընդունում:

Նման պայմաններում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Վերաքննիչ դատարանի այն պատճառաբանությունները, որ հայցվորն ի սկզբանե տեղյակ է եղել պատասխանողի հանդեպ որևէ պարտավորության բացակայության մասին, հիմնավոր չի կարող համարվել այն պայմաններում, երբ գույքը ձեռք բերողի՝ Գարիկ Բոշյանի, կողմից չի ապացուցվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված պայմանն առ այն, որ Միխաիլ Աղայանն իմացել է իր և Գարիկ Բոշյանի միջև պարտավորական հարաբերությունների բացակայության մասին:

Այնուհետև անդրադառնալով Վերաքննիչ դատարանի դատողությանն այն մասին, որ Միխաիլ Աղայանը պատասխանողի բնակարանը նորոգել է սոսկ բարեգործական հիմունքներով՝ Վճռաբեկ դատարանն այն համարում է անհիմն հետևյալ պատճառաբանությամբ.

«Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի համաձայն` բարեգործությունը ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց կողմից նույն օրենքի 2-րդ հոդվածի նպատակների իրականացման համար ֆիզիկական անձանց, առողջապահական և ոչ առևտրային կազմակերպություններին կամավոր, անշահախնդիր, օրենքով չարգելված (անհատույց կամ արտոնյալ պայմաններով) նյութական և հոգևոր օգնության (այսուհետ՝ բարեգործական աջակցության) տրամադրումն է:

«Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն` բարեգործության նպատակն է՝

1) աջակցել այն ֆիզիկական անձանց (հաշմանդամներին, ծնողազուրկ երեխաներին, գործազուրկներին), ինչպես նաև սակավ ապահովված ընտանիքներին, որոնք չեն կարող ինքնուրույն ապահովել իրենց նյութական և հոգևոր պահանջները.

2) աջակցել ոչ առևտրային այլ կազմակերպություններին.

21) աջակցել առողջապահության զարգացմանը.

3) նյութական օգնություն տրամադրել պատերազմի, տարերային աղետների, վարակիչ հիվանդությունների, համաճարակների և արտակարգ այլ իրավիճակների հետևանքով տուժած անձանց և մասնակցել դրանց հետևանքների վերացմանը.

4) աշխատատեղերի ստեղծման կամ գործազուրկների վերապատրաստման ճանապարհով աջակցել սոցիալական օգնության կարիք ունեցող գործազուրկներին՝ աշխատանքի տեղավորման հարցում.

5) աջակցել գիտության, կրթության, արվեստի, գրականության, առողջապահության, սպորտի և ֆիզկուլտուրայի ոլորտների ծրագրերի իրականացմանը.

6) աջակցել պատմական, ճարտարապետական, մշակույթի և արվեստի հուշարձանների պահպանման և վերականգնման ծրագրերի իրականացմանը.

7) աջակցել բնության և շրջակա միջավայրի պահպանման և բարեկարգման աշխատանքների իրականացմանը.

8) աջակցել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության հավանությանն արժանացած սոցիալական ծրագրերի իրականացմանը:

Հիմք ընդունելով վկայակոչված կարգավորումները՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ «Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի վերոնշյալ հոդվածների իմաստով բարեգործությունն այն ֆիզիկական անձանց (հաշմանդամներին, ծնողազուրկ երեխաներին, գործազուրկներին), ինչպես նաև սակավ ապահովված ընտանիքներին աջակցությունն է, որոնք ի վիճակի չեն ինքնուրույն ապահովել իրենց նյութական և հոգևոր պահանջները: Ուստի, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Միխաիլ Աղայանի միջոցներով իրականացված՝ Գարիկ Բոշյանին պատկանող բնակարանի վերանորոգումը չի համապատասխանում «Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի՝ վերը վկայակոչված հոդվածների իմաստով սահմանված բարեգործությանը բնորոշ հատկանիշներին (սույն գործում առկա ապացույցների համակարգային գնահատման արդյունքում): Ուստի, Միխաիլ Աղայանի միջոցներով իրականացված վերանորոգումը չի կարող որևէ կերպ գնահատվել որպես բարեգործություն՝ հօգուտ Գարիկ Բոշյանի:

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Գարիկ Բոշյանին սեփականության իրավունքով պատկանող անշարժ գույքի արժեքն ավելացել է Միխաիլ Աղայանի կատարած վերանորոգման աշխատանքների արդյունքում, այսինքն` Գարիկ Բոշյանը Միխաիլ Աղայանի հաշվին խնայել է գույք, որը ենթակա է վերադարձման, հետևաբար Միխաիլ Աղայանի պահանջը ենթակա է բավարարման, որպիսի իրավաչափ եզրահանգման էլ եկել է Դատարանը, ինչն անտեսվել է Վերաքննիչ դատարանի կողմից: Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ Միխաիլ Աղայանի պահանջը ենթակա է բավարարման՝ հիմք ընդունելով նաև այն հանգամանքը, որ Գարիկ Բոշյանի կողմից սույն գործով չի ապացուցվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված վերը նշված պայմանը:

 Վերոնշյալ պատճառաբանություններով հերքվում են վճռաբեկ բողոքի պատասխանում բերված փաստարկները:

Այսպիսով, վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ մասերի ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու համար:

Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ տվյալ դեպքում անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետով սահմանված՝ առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալու՝ Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը հետևյալ հիմնավորմամբ.

«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ոք ունի ողջամիտ ժամկետում իր գործի քննության իրավունք։ Սույն քաղաքացիական գործով վեճի լուծումն էական նշանակություն ունի գործին մասնակցող անձանց համար։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործը ողջամիտ ժամկետում քննելը հանդիսանում է Կոնվենցիայի նույն հոդվածով ամրագրված անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր: Հետևաբար, գործի անհարկի ձգձգումները վտանգ են պարունակում նշված իրավունքի խախտման տեսանկյունից։

Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալը բխում է արդարադատության արդյունավետության շահերից, քանի որ սույն գործով վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար նոր հանգամանք հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է։

5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ.

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 101-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են բավարարված հայցապահանջների չափին համամասնորեն: Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` գործին մասնակցող անձը, որի դեմ կայացվել է եզրափակիչ դատական ակտ, կրում է Հայաստանի Հանրապետության կողմից վկաներին, փորձագետներին, մասնագետներին և թարգմանիչներին վճարված գումարների հատուցման պարտականությունը, ինչպես նաև դատարանի և գործին մասնակցող անձանց կրած դատական ծախսերի հատուցման պարտականությունն այնքանով, որքանով դրանք անհրաժեշտ են եղել դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման համար։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վերաքննիչ կամ Վճռաբեկ դատարան բողոք բերելու և բողոքի քննության հետ կապված դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են «Դատական ծախսերը» վերտառությամբ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ գլխի կանոններին համապատասխան:

Սույն գործով նկատի ունենալով, որ վճռաբեկ բողոքը ենթակա է բավարարման, որպիսի պայմաններում Վերաքննիչ դատարանի որոշումը ենթակա է բեկանման, Վճռաբեկ դատարանը, հիմք ընդունելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 1-ին մասի իրավակարգավորումը, գտնում է, որ Գարիկ Բոշյանից հօգուտ ՀՀ պետական բյուջե ենթակա է բռնագանձման 325.829 ՀՀ դրամ՝ որպես վերաքննիչ բողոքի համար ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 19.10.2018 թվականի որոշմամբ հետաձգված պետական տուրքի գումար, Գարիկ Բոշյանից հօգուտ ՀՀ պետական բյուջեի ենթակա է բռնագանձման 325.829 ՀՀ դրամ՝ որպես վճռաբեկ բողոքի համար Վճռաբեկ դատարանի 20.06.2019 թվականի որոշմամբ հետաձգված պետական տուրքի գումար:

Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ, 406-րդ և 408-րդ հոդվածներով՝ Վճռաբեկ դատարանը

Ո Ր Ո Շ Ե Ց

1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել: Բեկանել ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 21.01.2019 թվականի որոշումը և հայցը մասնակիորեն՝ 10.860.957 ՀՀ դրամ Գարիկ Բոշյանից բռնագանձելու պահանջը բավարարելու մասով օրինական ուժ տալ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի 31.07.2018 թվականի վճռին:

2. Գարիկ Բոշյանից հօգուտ ՀՀ պետական բյուջե բռնագանձել 325.829 ՀՀ դրամ՝ որպես վերաքննիչ բողոքի համար ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 19.10.2018 թվականի որոշմամբ հետաձգված պետական տուրքի գումար:

Գարիկ Բոշյանից հօգուտ ՀՀ պետական բյուջե բռնագանձել 325.829 ՀՀ դրամ՝ որպես վճռաբեկ բողոքի համար ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 20.06.2019 թվականի որոշմամբ հետաձգված պետական տուրքի գումար;

3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման:

Հատուկ կարծիք

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի կողմից թիվ ԵԱՔԴ/3780/02/17 քաղաքացիական գործով 10.11.2020 թվականին կայացված որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերի վերաբերյալ

10.11.2020 թվական

 Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան), 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին գրավոր ընթացակարգով քննելով Միխաիլ Աղայանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 21.01.2019 թվականի որոշման դեմ՝ ըստ հայցի Միխաիլ Աղայանի ընդդեմ Գարիկ Բոշյանի` գումար բռնագանձելու պահանջի մասին, Վճռաբեկ դատարանի դատավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ որոշել է վճռաբեկ բողոքը բավարարել, բեկանել ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 21.01.2019 թվականի որոշումը և հայցը մասնակիորեն՝ 10.860.957 ՀՀ դրամ Գարիկ Բոշյանից բռնագանձելու պահանջը բավարարելու մասով օրինական ուժ տալ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի 31.07.2018 թվականի վճռին:

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի դատավորներ Գ. Հակոբյանս, Ռ. Հակոբյանս և Ն. Տավարացյանս, համաձայն չլինելով վերը նշված որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության կարծիքի հետ, ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 9-րդ և 10-րդ մասերով, շարադրում ենք մեր հատուկ կարծիքն այդ մասերի վերաբերյալ:

1. Վճռաբեկ դատարանը որպես գործի դատավարական նախապատմություն նշել է հետևյալը.

 «Դիմելով դատարան` Միխաիլ Աղայանը պահանջել է Գարիկ Բոշյանից բռնագանձել 11.416.397 ՀՀ դրամ` որպես անհիմն հարստացում:

Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր՝ Հ. Շահնազարյան) (այսուհետ` Դատարան) 31.07.2018 թվականի վճռով հայցը բավարարվել է մասնակիորեն` վճռվել է Գարիկ Բոշյանից բռնագանձել 10.860.957 ՀՀ դրամ: Հայցը՝ մնացած մասով, մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 21.01.2019 թվականի որոշմամբ Գարիկ Բոշյանի վերաքննիչ բողոքը բավարարվել է` Դատարանի 31.07.2018 թվականի վճիռը` հայցը բավարարելու մասով, բեկանվել և փոփոխվել է` հայցը մերժվել է:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Միխաիլ Աղայանը:

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան է ներկայացրել Գարիկ Բոշյանի ներկայացուցիչ Նորայր Յուզբաշյանը»:

2. Վճռաբեկ դատարանը որպես վճռաբեկ բողոքի հիմքեր, հիմնավորումներ և պահանջ նշել է հետևյալը.

«Վերաքննիչ դատարանը սխալ է մեկնաբանել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածը, 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 6-րդ, 7-րդ, 9-րդ, 66-րդ, 381-րդ հոդվածները:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել այն հանգամանքը, որ սույն գործով առկա է անհիմն հարստացում, ոչ թե` գույքի ձեռքբերման, այլ` գույքի խնայման եղանակով: Ընդ որում, այդ փաստարկը ներկայացրել էր հայցվորը, մինչդեռ Վերաքննիչ դատարանի որոշման պատճառաբանություններում առանց որևէ հիմնավորման գույքի ձեռքբերում և գույքի խնայում հասկացությունները նույնացվել են: Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է այն հանգամանքը, որ հայցվորի բնակարանի անբաժանելի բարելավումները կատարվել են ոչ թե ի կատարումն պատասխանողի հանդեպ գոյություն չունեցող որևէ պարտավորության, որի գոյության մասին հայցվորը գիտեր, այլ իր դստեր` Նինա Աղայանի համար, վերջինիս կյանքի պայմանները բարելավելու նպատակով:

Բողոք բերած անձի վարքագիծը չի կարող բարեգործություն որակվել, քանի որ ֆիզիկական անձի կողմից բարեգործությունը` մեկ այլ ֆիզիկական անձի «Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածով սահմանված նպատակներով կամավոր, անշահախնդիր, օրենքով չարգելված նյութական և հոգևոր օգնության տրամադրումն է, որը սույն գործով առկա չէ, հետևաբար Վերաքննիչ դատարանի եզրահանգումը՝ բնակարանի վերանորոգումը բարեգործություն գնահատելու մասին, անհիմն է և չպատճառաբանված:

Բացի այդ, պատասխանող կողմը չի ապացուցել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված հիմքերի` նախապայմանների առկայության փաստը, ինչը Վերաքննիչ դատարանի կողմից ընդհանրապես հաշվի չի առնվել, և Վերաքննիչ դատարանը հաստատել է դրանց գոյությունը՝ առանց պատասխանողի կողմից ներկայացված որևէ թույլատրելի և վերաբերելի ապացույցի առկայության, հաստատել է դրանց գոյությունը:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 21.01.2019 թվականի որոշումը և օրինական ուժ տալ Դատարանի 31.07.2018 թվականի վճռին»:

2.1 Վճռաբեկ դատարանը որպես վճռաբեկ բողոքի պատասխանի հիմնավորումներ նշել է հետևյալը.

«ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը կարող է կիրառվել ոչ միայն գույքը ձեռք բերելու, այլև խնայելու դեպքում: Անհիմն հարստացման երկու տեսակների՝ գույք ձեռք բերելու կամ խնայելու դեպքում, եթե հետ պահանջող կողմն իր ակտիվ գործողություններով նպաստում է անհիմն հարստացմանը և ի սկզբանե իմանում է պարտավորության բացակայության մասին, ապա անհիմն հարստացումը երկու տեսակների պարագայում էլ պետք է վերադարձման ենթակա չլինի: Սույն գործով բողոք բերող անձն ի սկզբանե իմացել է, որ բնակարանը Նինա Աղայանին չի պատկանել, որ ինքը չի ունեցել բնակարանը վերանորոգելու պարտավորություն, բայց և այնպես վերանորոգումը կատարել է իր կամքով և ցանկությամբ: Հնարավոր չէ կատարել անբաժանելի բարելավումներ բնակարանի վրա և չիմանալ պարտավորության բացակայության մասին:

Բողոք բերող անձը նշել է, որ պատասխանող կողմը չի ներկայացրել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված հիմքերի առկայությունը հիմնավորող ապացույցներ, մինչդեռ դա հիմնավորվում է հենց հայցվոր կողմի ներկայացրած ապացույցներով, կողմերի բացատրություններով և վկաների ցուցմունքներով:

Վճռաբեկ դատարանի կողմից, ի թիվս այլնի, կարող է անդրադարձ կատարվել հարցադրմանն առ այն, թե արդյոք առկա է անհիմն հարստացում այն ժամանակ, երբ մի կողմը մյուս կողմի համար իր կամքով, իր ցանկությամբ և իր միջոցներով կատարել է որոշակի աշխատանքներ, ինչպես նաև տրամադրել է որոշակի գույք»:

3. Վճռաբեկ դատարանը որպես վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստեր նշել է հետևյալը.

«1) ՀՀ անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման թիվ 18022016-01-0013 վկայականի համաձայն՝ Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի նկատմամբ 18.02.2016 թվականին գրանցվել է Գարիկ Բոշյանի սեփականության իրավունքը (հատոր 2-րդ, գ.թ. 39-41):

2) «ՀՀ փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի 24.07.2017 թվականի թիվ 42461707 եզրակացության համաձայն՝ Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքների կատարման արժեքը կարող է կազմել 12.069.790 ՀՀ դրամ, որի հաշվարկում ներառված չեն խոհանոցի ներկառուցված կահույքի և խոհանոցային սարքավորումների, ինչպես նաև միջանցքի ներկառուցված զգեստապահարանի արժեքները (հատոր 1-ին, գ.թ. 9-16):

3) Սույն գործում առկա մի շարք տեղեկանքներից և հայտարարություններից հետևում է, որ Միխաիլ Աղայանի կողմից ձեռք են բերվել տարբեր տեսակի շինարարական և այլ տեսակի ապրանքներ, որոնք 2016 թվականի ընթացքում օգտագործվել են Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքների կատարման համար (հատոր 1-ին, գ.թ. 62-86, 150-161, հատոր 2-րդ, գ.թ. 1-6, 21-31):

4) Պատասխանող Գարիկ Բոշյանը դատարանում ցուցմունք է տվել այն մասին, որ սեփականության իրավունքով իրեն պատկանող` Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքները հիմնականում կատարվել են հայցվորի կողմից և չի հիշում, թե կոնկրետ, որ աշխատանքն է ինքը կատարել: Պատասխանողը նաև հայտնել է, որ ինքը դեմ չի եղել վերանորոգմանը, դա դիտել է որպես նվեր և պարտավորություն չի ստանձնել գումարը վերադարձնելու համար և միգուցե հուզական վիճակում է ասել, որ կվերադարձնի վերանորոգման գումարը (հատոր 2-րդ, գ.թ. 65-69):

5) Գարիկ Բոշյանի և Նինա Աղայանի էլեկտրոնային լատինատառ կարճ հաղորդագրությունների վերծանումներից հետևում է, որ Գարիկ Բոշյանն ընդունում է, որ վերանորոգման աշխատանքները կատարվել են հայցվորի կողմից և խոստանում է բնակարանի վերանորոգման համար ծախսված ամբողջ գումարը վերադարձնել հայցվորին (հատոր 1-ին, գ.թ. 105-149)»:

4. Վճռաբեկ դատարանը որպես Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանություններ և եզրահանգումներ նշել է հետևյալը.

«Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության համար, և գտնում է, որ տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի վերաբերյալ կարող են էական նշանակություն ունենալ տվյալ իրավադրույթի միատեսակ կիրառության համար, ինչպես նաև Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` Վերաքննիչ դատարանի կողմից թույլ է տրվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ և ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածների խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը, և որի առկայությունը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով:

Սույն բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ հետևյալ հարցադրմանը. արդյո՞ք գույքը կամ այլ դրամական գումարները՝ որպես անհիմն հարստացում, ենթակա են վերադարձման այն դեպքում, երբ գույքը ձեռքբերած կամ խնայած կողմը չի ներկայացրել ապացույցներ ի հավաստումն այն հանգամանքի, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձն իմացել է իրենց միջև պարտավորության բացակայության մասին:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին կետի 7-րդ ենթակետի համաձայն` քաղաքացիական իրավունքները և պարտականությունները, ի թիվս այլնի, ծագում են նաև անհիմն հարստացման հետևանքով:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ անձը, ով առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի ուրիշ անձի (տուժողի) հաշվին ձեռք է բերել գույք կամ խնայել է այն (ձեռք բերողը), պարտավոր է տուժողին վերադարձնել անհիմն ձեռք բերած կամ խնայած գույքը (անհիմն հարստացումը), բացառությամբ նույն օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերի:

Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 61-րդ գլխի կանոնները կիրառվում են անկախ այն բանից, անհիմն հարստացումը ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց գործելակերպի հետևանք է եղել, թե կատարվել է նրանց կամքից անկախ:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1095-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ անհիմն հարստացման կամ խնայման միջոցով ձեռք բերված գույքը բնեղենով վերադարձնելու անհնարինության դեպքում ձեռք բերողը պետք է տուժողին հատուցի ձեռքբերման պահին այդ գույքի իրական արժեքը, ինչպես նաև գույքի արժեքի հետագա փոփոխությունների պատճառով ծագած վնասները, եթե ձեռք բերողն անհիմն հարստացման մասին իմանալուց հետո անմիջապես չի հատուցել գույքի արժեքը: Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ անձը, ով ժամանակավորապես անհիմն օգտվել է ուրիշի գույքից` առանց այն ձեռք բերելու մտադրության, կամ ուրիշի ծառայություններից, պետք է տուժողին վերադարձնի այն, ինչը խնայել է` այն վայրում գոյություն ունեցող գնով, որտեղ դա կատարվել է:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի համաձայն` որպես անհիմն հարստացում ենթակա չեն վերադարձման` ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության տրված դրամական գումարները և այլ գույքը, եթե ձեռք բերողն ապացուցում է, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գիտեր պարտավորության բացակայության մասին կամ գույքը տրամադրել է բարեգործական նպատակներով:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, նախկինում կայացրած որոշումներից մեկում անդրադառնալով անհիմն հարստացման ինստիտուտին, փաստել է, որ անհիմն հարստացման առկայության համար անհրաժեշտ է հետևյալ պայմանների միաժամանակյա առկայությունը.

1. անձը (ձեռք բերողը) այլ անձի (տուժողի) հաշվին պետք է ձեռք բերի կամ խնայի գույք, այսինքն` ձեռք բերողի մոտ գույքի ավելացումը պետք է պայմանավորված լինի տուժողի մոտ գույքի պակասեցմամբ,

2. գույքը պետք է ձեռք բերվի կամ խնայվի առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի, այսինքն` հարստացումն անօրինական ձևով (տե´ս, Անժելիկա Գասպարյանն ընդդեմ Զելիմ Սիմոնյանի թիվ ԵԱՔԴ/0455/02/08 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 13.02.2009 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հավելել է, որ օրենսդիրը տարբերակում է անհիմն հարստացման երկու տեսակ`

1) առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի գույքի ձեռքբերում,

2) առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի գույքի խնայում:

Ըստ այդմ, գույքի ձեռքբերման դեպքում տեղի է ունենում անհիմն հարստացողի գույքի ավելացում` տուժողի գույքի հաշվին, իսկ գույքի խնայումը նշանակում է, որ անձը պետք է իր գույքի հաշվին կատարեր որոշակի ծախսեր, սակայն դա չի անում՝ ի հաշիվ տուժողի ծախսերի, որի արդյունքում անհիմն հարստացողի գույքի ծավալային փոփոխություն տեղի չի ունենում: ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է նաև, որ անհիմն հարստացման հետևանքով պարտավորությունների ծագման համար էական չէ ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց կամքը: Այլ կերպ ասած` անհիմն հարստացում կարող է տեղի ունենալ ինչպես ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց գործելակերպի հետևանքով, այնպես էլ` նրանց կամքից անկախ: ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նման եզրահանգումը բխել է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանված նորմի վերլուծությունից, որի համաձայն` նույն գլխի կանոնները կիրառվում են անկախ այն բանից, անհիմն հարստացումը ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց գործելակերպի հետևանք է եղել, թե կատարվել է նրանց կամքից անկախ (տե´ս Էլզա Մուրադովան և Լարիսա Հարությունյանն ընդդեմ Ջանիբեկ Ազատյանի թիվ ԱՐԴ1/1065/02/15 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.12.2017 թվականի որոշումը):

Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ վկայակոչված նորմերի բովանդակությունից բխում է, որ անհիմն հարստացման ինստիտուտը կարգավորող նորմերի կիրառման համար անհրաժեշտ և բավարար է օբյեկտիվ արդյունքի առկայությունը, այլ կերպ ասած` իրավաբանորեն չհիմնավորված և փաստացի գույքային օգուտի առկայությունը` մի կողմի համար մյուս կողմի հաշվին: Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ անհիմն հարստացման հետևանքով ծագած պարտավորության բովանդակությունն են կազմում անհիմն հարստացողից անհիմն ձեռք բերածը պահանջելու՝ տուժողի իրավունքը և անհիմն ձեռք բերածը կամ անհիմն խնայածը վերադարձնելու` անհիմն հարստացողի պարտականությունը:

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 1-ին կետի և 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի վերլուծության արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը հանգում է այն հետևության, որ անհիմն հարստացման հատկանիշների առկայության դեպքում անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռքբերված կամ խնայված գույքը, որպես կանոն, ենթակա է վերադարձման, սակայն միաժամանակ օրենսդիրը նախատեսում է դեպքեր, երբ նույնիսկ անհիմն հարստացման հատկանիշների առկայության դեպքում ձեռքբերված կամ խնայված գույքը չի կարող վերադարձվել (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդված): Անդրադառնալով հատկապես ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերից 4-րդ կետով նկարագրվածին՝ Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ օրենսդիրն այդ կանոնի կիրառման համար սահմանել է մի քանի պայմանի միաժամանակյա առկայություն, որոնք հանգում են հետևյալին՝

1. գույքը ձեռք բերողի և գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձի միջև պետք առկա չլինեն ձեռք բերված կամ խնայված գույքի կապակցությամբ պարտավորական հարաբերություններ,

2. գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գույքը ձեռք բերողին գույքը պետք է փոխանցած լինի՝ իմանալով, որ գոյություն չունի պարտավորություն, կամ որ փոխանցում է բարեգործական նպատակներով

3. գույքը ձեռք բերողը պետք է ապացուցի 2-րդ պայմանը:

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով օրենսդիրը կարևորել է գույքը փոխանցողի ներքին վերաբերմունքը գույքի փոխանցման գործողության կապակցությամբ: Այսինքն՝ օրենսդիրը գտել է, որ այդ կանոնի կիրառման համար հատկապես կարևոր է, թե անձն ինչ գիտակցմամբ է կատարել գույքի փոխանցումը: Այլ կերպ ասած՝ եթե գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գույքը փոխանցելիս ի սկզբանե գիտակցում էր և գիտեր, որ իր և գույքը ձեռքբերողի միջև չկան պարտավորական հարաբերություններ, սակայն ամեն դեպքում նա ցանկացել է փոխանցել համապատասխան գույքը, ապա օրենսդիրը, կարևորելով նրա կողմից դրսևորած կամահայտնությունը, այլևս իրավունք չի տալիս գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձին հետ ստանալու փոխանցված գույքը: Վերոնշյալից հետևում է, որ օրենսդիրը գույքն անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռք բերված լինելու կամ չլինելու հարցի լուծման փուլում չի կարևորում տուժողի կամքը, սակայն գույքը որպես անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռքբերված կամ խնայված որակելուց հետո՝ այն տուժողին հետ վերադարձնելու հարցի լուծման փուլում, արդեն արժևորում է գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձի ներքին վերաբերմունքը գույքն ուրիշին փոխանցելու գործողության վերաբերյալ: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ օրենսդրի այդ մոտեցումը որոշակիություն է մտցնում գույքի բնականոն շրջանառության մեջ, քանի որ հնարավորություն է ստեղծում այս կամ այն գույքին տալու անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռք բերված գույքի իրավական կարգավիճակ: Միաժամանակ սահմանելով նման հնարավորություն՝ օրենսդիրը վերոնշյալ գույքը վերադարձնելու հարցի լուծման փուլում ընդունելի է համարում այն մոտեցումը, որ թեև գույքը կարող է ունենալ անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռք բերված գույքի կարգավիճակ, սակայն այն կարող է և ենթակա չլինել վերադարձման:

Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ ի թիվս այլ պայմանների, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով ամրագրված կարգավորման կիրառման համար հարկավոր է հետևյալ պայմանը. գույքը ձեռք բերողը պետք է ապացուցի, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը գիտեր իր և գույքը ձեռք բերողի միջև պարտավորության բացակայության մասին: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ապացուցման բաշխման սույն կանոնը ենթադրում է, որ գույքը ձեռքբերողը ոչ թե պետք է այդ մասին ուղղակի հայտարարի, այլ ներկայացնի այդ փաստը հիմնավորող՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված ապացույցներ:

Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ միայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսված՝ վերը վկայակոչված պայմանները պարզելուց հետո է հնարավոր հետևություն անել այն հարցի վերաբերյալ, թե արդյոք տվյալ գործով քննարկվող անհիմն հարստացման արդյունքում ձեռք բերված գույքը ենթակա է վերադարձման, թե՝ ոչ: Այդ պայմանների պարզման համար դատարանն օժտված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված համապատասխան լիազորություններով: Մասնավորապես՝ առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության պահին գործող՝ 17.06.1998 թվականին ընդունված, 01.01.1999 թվականին ուժի մեջ մտած և 09.04.2018 թվականին ուժը կորցրած ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 53-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ դատարանը յուրաքանչյուր ապացույց գնահատում է գործում եղած բոլոր ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտության վրա հիմնված ներքին համոզմամբ:

Համանման դրույթներ է բովանդակում նաև Վերաքննիչ դատարանի կողմից բողոքի քննության պահին գործող` 09.02.2018 թվականին ընդունված և 09.04.2018 թվականին ուժի մեջ մտած ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, որի 66-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատարանը, գնահատելով գործում եղած բոլոր ապացույցները, որոշում է փաստի հաստատված լինելու հարցը` ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման վրա հիմնված ներքին համոզմամբ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով ապացույցների գնահատման հարցին, նախկինում կայացված որոշմամբ արձանագրել է, որ այս կամ այն հանգամանքի առկայության կամ բացակայության մասին դատարանի եզրակացությունը պետք է լինի գործով ձեռք բերված ապացույցների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտման տրամաբանական հետևությունը` հաշվի առնելով դրանց համակցությունը և փոխադարձ կապը, կիրառման ենթակա իրավունքը և ներքին համոզմունքը: Ապացույցի գնահատումն ապացույցների տրամաբանական և իրավաբանական որակումն է՝ դրանց վերաբերելիության, թույլատրելիության, արժանահավատության և բավարարության տեսանկյունից: Ընդ որում, ապացույցների բավարարությունը գործով ձեռք բերված ապացույցների այնպիսի համակցությունն է, որը հնարավորություն է տալիս վերջնական եզրահանգում կատարելու որոնվող փաստերի առկայության կամ բացակայության վերաբերյալ: Ապացույցների գնահատումը բավարարության տեսանկյունից հետապնդում է ապացույցների միջև հակասությունները վերացնելու նպատակ այնպես, որ փարատվեն ստացված ամբողջ ապացուցողական զանգվածից կատարված հետևությունների ճշմարտացիության վերաբերյալ կասկածները: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ ապացույցների անբավարար լինելու դեպքում գործի հանգամանքների վերաբերյալ դատարանը կարող է կատարել ոչ թե որոշակի, այլ հավանական եզրակացություններ, մինչդեռ դատարանի կողմից գործն ըստ էության լուծող դատական ակտը չի կարող հիմնված լինել հավանական եզրակացությունների և դատողությունների վրա (տե՛ս, «Շենքերի կառավարում» համատիրությունն ընդդեմ Մասիս Ղազանչյանի թիվ ԵԱՔԴ/0483/02/15 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.07.2016 թվականի որոշումը):

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ դատարանը, ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի՝ ապացուցման վերաբերյալ կարգավորումներով, պետք է պարզի, թե արդյոք առկա են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսված բոլոր պայմանները, թե՝ ոչ:

Սույն գործի փաստերի համաձայն՝ ՀՀ անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման թիվ 18022016-01-0013 վկայականի համաձայն՝ Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի նկատմամբ գրանցված է Գարիկ Բոշյանի սեփականության իրավունքը: Սույն գործում առկա տեղեկանքներից, հայտարարություններից հետևում է, որ Միխաիլ Աղայանի կողմից ձեռք են բերվել տարբեր տեսակի շինարարական և այլ տեսակի ապրանքներ, որոնք օգտագործվել են նշված հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքների կատարման համար, որի արժեքը «ՀՀ փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի 24.07.2017 թվականի թիվ 42461707 եզրակացության համաձայն՝ կարող է կազմել 12.069.790 ՀՀ դրամ, որի հաշվարկում ներառված չեն խոհանոցի ներկառուցված կահույքի և խոհանոցային սարքավորումների, ինչպես նաև միջանցքի ներկառուցված զգեստապահարանի արժեքները: Պատասխանող Գարիկ Բոշյանը դատարանում ցուցմունք է տվել այն մասին, որ սեփականության իրավունքով իրեն պատկանող` Երևանի Դեմիրճյան փողոցի 40-րդ շենքի թիվ 24 հասցեի բնակարանի կապիտալ նորոգման աշխատանքները հիմնականում կատարվել են հայցվորի կողմից և չի հիշում, թե կոնկրետ, որ աշխատանքն է ինքը կատարել, հայտնել է, որ ինքը դեմ չի եղել վերանորոգմանը, դա դիտել է որպես նվեր և պարտավորություն չի ստանձնել գումարը վերադարձնելու համար և միգուցե հուզական վիճակում է ասել, որ կվերադարձնի վերանորոգման գումարը:

Սույն գործով Դատարանը, բավարարելով հայցը, նշել է, որ եթե գործի փաստերով անհիմն հարստացման պահանջ ներկայացնող կողմը հիմնավորում է, որ կատարված ծախսերի արդյունքում մյուս կողմն անհիմն հարստացել է, այսինքն՝ առկա է անհիմն հարստացում, ապա անհիմն հարստացման գումարը չվերադարձնելու հիմք հանդիսացող ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածով սահմանված փաստերի ապացուցման պարտականությունը կրում է մյուս կողմը: Հետևաբար անհիմն հարստացման գումարի վերադարձը բացառող՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված փաստերը գործով պատասխանողը չի հիմնավորել, ուստի դրանից բխող բացասական հետևանքները կրում է պատասխանողը, ինչը նշանակում է, որ անհիմն հարստացման չվերադարձման հիմք առկա չէ, ուստի այդ գումարը որպես անհիմն հարստացում ենթակա է բռնագանձման: Վերոգրյալի արդյունքում Դատարանը գտել է, որ պատասխանողին սեփականության իրավունքով պատկանող բնակարանում կատարված վերանորոգման ընդհանուր ծախսը, ինչի արդյունքում բնակարանի արժեքը զգալիորեն բարձրացել է, անհիմն հարստացում է, որը պետք է բռնագանձվի պատասխանողից:

Վերաքննիչ դատարանը, բավարարելով վերաքննիչ բողոքը, գտել է, որ Դատարանն անտեսել է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի կարգավորումը, որի կիրառման համար անհրաժեշտ է, որ գույքի ձեռքբերմանը կամ խնայմանը հանգեցրած գործողությունները կատարվեն՝ իմանալով պարտավորության բացակայության մասին, կամ որ վերոնշյալ գործողությունները կատարվեն որպես բարեգործություն, որպիսի պայմանի առկայությունը հիմնավորվել է սույն գործով։ Մասնավորապես, գործի քննության ընթացքում հայցվորն ընդունել է կողմերի միջև պարտավորական իրավահարաբերությունների բացակայության փաստը և պնդել է, որ վեճի առարկա բնակարանի վերանորոգումը կատարել է սեփական ցանկությամբ` պատասխանողի հետ բնակվող իր դստեր կյանքը բարելավելու նպատակով։ Հետագայում պատասխանողից հատուցում ստանալու` հայցվորի իրավաչափ ակնկալիքի առկայության մասին վկայող ապացույցների բացակայության պայմաններում ակնհայտ է, որ հայցվորը ոչ միայն ի սկզբանե տեղյակ է եղել պատասխանողի հանդեպ որևէ պարտավորության բացակայության մասին, այլև պատասխանողի` վեճի առարկա բնակարանը նորոգել է սոսկ բարեգործական հիմունքներով, ուստի հայցվորի կատարած աշխատանքների արժեքը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի ուժով ենթակա չէ վերադարձման որպես անհիմն հարստացում, մինչդեռ Դատարանը չի կիրառել նյութական իրավունքի այդ նորմը` թույլ տալով գործի սխալ լուծման հանգեցրած դատական սխալ, և դրա վերաբերյալ բողոքում բերված փաստարկները հիմնավորված են։

Վճռաբեկ դատարանը, նախ և առաջ անդրադառնալով Վերաքննիչ դատարանի դատողությանն առ այն, որ հայցվորն ի սկզբանե տեղյակ է եղել պատասխանողի հանդեպ որևէ պարտավորության բացակայության մասին, գտնում է, որ հիմք ընդունելով վերոշարադրյալ հիմնավորումները՝ Գարիկ Բոշյանը կրել է պարտականություն ապացուցելու ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով ամրագրված պայմանն առ այն, որ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը՝ Միխաիլ Աղայանը, իմացել է իր և Գարիկ Բոշյանի միջև պարտավորական հարաբերությունների բացակայության մասին:

Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ որպես անհիմն հարստացում խնայած գույքը վերադարձման ենթակա չլինելու պարտադիր պայման հանդիսացող` գույքը տրամադրած անձի և վերջինիս հաշվին գույքը խնայած անձի միջև պարտավորական հարաբերությունների բացակայության մասին տեղյակ լինելու փաստի ապացուցման պարտականությունը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի ուժով կրում է գույքը կամ դրամական այլ միջոցներ ձեռքբերած կամ խնայած անձը, մինչդեռ պատասխանողը սույն գործով չի ներկայացրել որևէ ապացույց, որով կհավաստվեր այն փաստը, որ հայցվորը գիտեր այդ մասին և հետևաբար պետք է կրեր այն ռիսկը, որ իր կողմից կատարված վերանորոգման աշխատանքների համար ծախսված դրամական միջոցներն այլևս ենթակա չեն վերադարձման պատասխանողի կողմից: Ավելին` սույն գործում առկա ապացույցներից հետևում է, որ Գարիկ Բոշյանը պարտավորվել է Միխաիլ Աղայանին վերադարձնել նշված բնակարանի վերանորոգման համար կատարված ծախսերը: Մասնավորապես` գործում առկա Գարիկ Բոշյանի և Նինա Աղայանի միջև էլեկտրոնային լատինատառ կարճ հաղորդագրությունների վերծանումներից հետևում է, որ Գարիկ Բոշյանն ընդունել է այն փաստը, որ վերանորոգման աշխատանքները կատարվել են Միխաիլ Աղայանի կողմից և խոստացել է բնակարանի վերանորոգման համար ծախսված ամբողջ գումարը վերադարձնել վերջինիս: Ընդ որում, տվյալ պարագայում նշանակություն չի կարող ունենալ այն հանգամանքը, որ բնակարանի վերանորոգումն իրականացվել է հայցվորի կամքով` նկատի ունենալով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 2-րդ կետի իրավակարգավորումը: Ավելին` Գարիկ Բոշյանի վարքագծից էլ է հետևում, որ վերջինս ընդունել է ծախսված գումարը վերադարձնելու իր պարտականությունը և խոստացել է այն վերադարձնել հայցվորին, ինչը Վճռաբեկ դատարանը գնահատում է որպես պատասխանողի կողմից անհիմն հարստացման փաստի ընդունում:

Նման պայմաններում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Վերաքննիչ դատարանի այն պատճառաբանությունները, որ հայցվորն ի սկզբանե տեղյակ է եղել պատասխանողի հանդեպ որևէ պարտավորության բացակայության մասին, հիմնավոր չի կարող համարվել այն պայմաններում, երբ գույքը ձեռք բերողի՝ Գարիկ Բոշյանի, կողմից չի ապացուցվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված պայմանն առ այն, որ Միխաիլ Աղայանն իմացել է իր և Գարիկ Բոշյանի միջև պարտավորական հարաբերությունների բացակայության մասին:

Այնուհետև անդրադառնալով Վերաքննիչ դատարանի դատողությանն այն մասին, որ Միխաիլ Աղայանը պատասխանողի բնակարանը նորոգել է սոսկ բարեգործական հիմունքներով՝ Վճռաբեկ դատարանն այն համարում է անհիմն հետևյալ պատճառաբանությամբ.

«Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի համաձայն` բարեգործությունը ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց կողմից նույն օրենքի 2-րդ հոդվածի նպատակների իրականացման համար ֆիզիկական անձանց, առողջապահական և ոչ առևտրային կազմակերպություններին կամավոր, անշահախնդիր, օրենքով չարգելված (անհատույց կամ արտոնյալ պայմաններով) նյութական և հոգևոր օգնության (այսուհետ՝ բարեգործական աջակցության) տրամադրումն է:

«Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն` բարեգործության նպատակն է՝

1) աջակցել այն ֆիզիկական անձանց (հաշմանդամներին, ծնողազուրկ երեխաներին, գործազուրկներին), ինչպես նաև սակավ ապահովված ընտանիքներին, որոնք չեն կարող ինքնուրույն ապահովել իրենց նյութական և հոգևոր պահանջները.

2) աջակցել ոչ առևտրային այլ կազմակերպություններին.

2¹) աջակցել առողջապահության զարգացմանը.

3) նյութական օգնություն տրամադրել պատերազմի, տարերային աղետների, վարակիչ հիվանդությունների, համաճարակների և արտակարգ այլ իրավիճակների հետևանքով տուժած անձանց և մասնակցել դրանց հետևանքների վերացմանը.

4) աշխատատեղերի ստեղծման կամ գործազուրկների վերապատրաստման ճանապարհով աջակցել սոցիալական օգնության կարիք ունեցող գործազուրկներին՝ աշխատանքի տեղավորման հարցում.

5) աջակցել գիտության, կրթության, արվեստի, գրականության, առողջապահության, սպորտի և ֆիզկուլտուրայի ոլորտների ծրագրերի իրականացմանը.

6) աջակցել պատմական, ճարտարապետական, մշակույթի և արվեստի հուշարձանների պահպանման և վերականգնման ծրագրերի իրականացմանը.

7) աջակցել բնության և շրջակա միջավայրի պահպանման և բարեկարգման աշխատանքների իրականացմանը.

8) աջակցել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության հավանությանն արժանացած սոցիալական ծրագրերի իրականացմանը:

Հիմք ընդունելով վկայակոչված կարգավորումները՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ «Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի վերոնշյալ հոդվածների իմաստով բարեգործությունն այն ֆիզիկական անձանց (հաշմանդամներին, ծնողազուրկ երեխաներին, գործազուրկներին), ինչպես նաև սակավ ապահովված ընտանիքներին աջակցությունն է, որոնք ի վիճակի չեն ինքնուրույն ապահովել իրենց նյութական և հոգևոր պահանջները: Ուստի, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Միխաիլ Աղայանի միջոցներով իրականացված՝ Գարիկ Բոշյանին պատկանող բնակարանի վերանորոգումը չի համապատասխանում «Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի՝ վերը վկայակոչված հոդվածների իմաստով սահմանված բարեգործությանը բնորոշ հատկանիշներին (սույն գործում առկա ապացույցների համակարգային գնահատման արդյունքում): Ուստի, Միխաիլ Աղայանի միջոցներով իրականացված վերանորոգումը չի կարող որևէ կերպ գնահատվել որպես բարեգործություն՝ հօգուտ Գարիկ Բոշյանի:

Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Գարիկ Բոշյանին սեփականության իրավունքով պատկանող անշարժ գույքի արժեքն ավելացել է Միխաիլ Աղայանի կատարած վերանորոգման աշխատանքների արդյունքում, այսինքն` Գարիկ Բոշյանը Միխաիլ Աղայանի հաշվին խնայել է գույք, որը ենթակա է վերադարձման, հետևաբար Միխաիլ Աղայանի պահանջը ենթակա է բավարարման, որպիսի իրավաչափ եզրահանգման էլ եկել է Դատարանը, ինչն անտեսվել է Վերաքննիչ դատարանի կողմից: Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ Միխաիլ Աղայանի պահանջը ենթակա է բավարարման՝ հիմք ընդունելով նաև այն հանգամանքը, որ Գարիկ Բոշյանի կողմից սույն գործով չի ապացուցվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված վերը նշված պայմանը:

 Վերոնշյալ պատճառաբանություններով հերքվում են վճռաբեկ բողոքի պատասխանում բերված փաստարկները:

Այսպիսով, վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ մասերի ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու համար:

Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ տվյալ դեպքում անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետով սահմանված՝ առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալու՝ Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը հետևյալ հիմնավորմամբ.

«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ոք ունի ողջամիտ ժամկետում իր գործի քննության իրավունք։ Սույն քաղաքացիական գործով վեճի լուծումն էական նշանակություն ունի գործին մասնակցող անձանց համար։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործը ողջամիտ ժամկետում քննելը հանդիսանում է Կոնվենցիայի նույն հոդվածով ամրագրված անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր: Հետևաբար, գործի անհարկի ձգձգումները վտանգ են պարունակում նշված իրավունքի խախտման տեսանկյունից։

Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալը բխում է արդարադատության արդյունավետության շահերից, քանի որ սույն գործով վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար նոր հանգամանք հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է»։

Վճռաբեկ դատարանի դատավորներ Գ. Հակոբյանս, Ռ. Հակոբյանս և Ն. Տավարացյանս, համաձայն չլինելով վերը նշված որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերում Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության կողմից արտահայտված կարծիքի հետ, շարադրում ենք մեր հատուկ կարծիքը դրանց վերաբերյալ:

Այսպես`

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն՝ վճռաբեկ բողոքն ընդունվում է քննության, եթե Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում:

Նույն հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի համաձայն՝ նույն հոդվածի իմաստով` առերևույթ առկա է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտում, եթե բողոքարկվող դատական ակտը կայացնելիս դատարանը թույլ է տվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերի այնպիսի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ նյութական իրավունքի նորմերը համարվում են խախտված կամ սխալ կիրառված, եթե առկա է նույն օրենսգրքի 364-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերից որևէ մեկը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ դատավարական իրավունքի նորմերը համարվում են խախտված կամ սխալ կիրառված, եթե առկա է նույն օրենսգրքի 365-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերից որևէ մեկը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 364-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ նյութական իրավունքի նորմերը համարվում են խախտված կամ սխալ կիրառված, եթե դատարանը չի կիրառել այն օրենքը կամ Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագիրը կամ իրավական այլ ակտը, որը պետք է կիրառեր, կիրառել է այն օրենքը կամ Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագիրը կամ իրավական այլ ակտը, որը չպետք է կիրառեր, սխալ է մեկնաբանել օրենքը կամ Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագիրը կամ իրավական այլ ակտը:

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ նյութական իրավունքի նորմի խախտումը կամ սխալ կիրառումը վճռի բեկանման հիմք է, եթե հանգեցրել է գործի սխալ լուծման:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումը կամ սխալ կիրառումը դատական ակտի բեկանման հիմք է, եթե հանգեցրել է կամ կարող էր հանգեցնել գործի սխալ լուծման։ (…)

Վերը նշված նորմերի վերլուծությունից բխում է, որ մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտման առերևույթ առկայության հիմքով վճռաբեկ բողոքն ընդունվում է քննության, եթե բողոքարկվող դատական ակտը կայացնելիս դատարանը թույլ է տվել նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերի այնպիսի խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը: Տվյալ դեպքում օրենսդիրը ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 390-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ մասերի ու նույն օրենսգրքի 364-րդ հոդվածի և 365-րդ հոդվածի 1-ին մասի իմաստով՝ նյութական և դատավարական իրավունքի նորմերի խախտման առումով այդպիսի խախտում, իսկ դրա արդյունքում՝ դատական ակտի բեկանման հիմք է համարում նյութական և դատավարական իրավունքի նորմերի այնպիսի խախտումը կամ դրանց սխալ կիրառումը, որը հանգեցրել է կամ կարող էր հանգեցնել գործի սխալ լուծման։

Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանը, ինչպես արդեն իսկ վերը նշվեց, սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորել է ինչպես ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն հիմնավորմամբ, որ բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության համար, քանի որ գտել է, որ տվյալ դեպքում ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները կարող են էական նշանակություն ունենալ տվյալ իրավադրույթի միատեսակ կիրառության համար, այնպես էլ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ` արձանագրելով, որ Վերաքննիչ դատարանը թույլ է տվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ և ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածների խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը:

Դրա արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը բեկանել է Վերաքննիչ դատարանի 21.01.2019 թվականի որոշումը, և «հայցը մասնակիորեն՝ 10.860.957 ՀՀ դրամ Գարիկ Բոշյանից բռնագանձելու պահանջը բավարարելու մասով», օրինական ուժ է տվել Դատարանի 31.07.2018 թվականի վճռին:

Դրանից ելնելով անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ բացառապես Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանություններին՝ պարզելու համար, թե արդյո՞ք դրանցում նշվածները կարող էին բավարար հիմք հանդիսանալ Վերաքննիչ դատարանին արդարադատության բուն էությունը խաթարող՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ և ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածների խախտում վերագրելու համար։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 406-րդ հոդվածի 5-րդ մասի 8-րդ կետի համաձայն՝ բողոքի քննության արդյունքներով կայացված Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ նշվում են դատական ակտը բեկանելիս այն շարժառիթները, որոնցով Վճռաբեկ դատարանը չի համաձայնվել այդ ակտը կայացրած դատարանի հետևությունների հետ։

Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանը Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը բեկանել է և «հայցը մասնակիորեն՝ 10.860.957 ՀՀ դրամ Գարիկ Բոշյանից բռնագանձելու պահանջը բավարարելու մասով», օրինական ուժ է տվել Դատարանի 31.07.2018 թվականի վճռին, ըստ էության, հետևյալ շարժառիթներով՝

1) «Վերաքննիչ դատարանի այն պատճառաբանությունները, որ հայցվորն ի սկզբանե տեղյակ է եղել պատասխանողի հանդեպ որևէ պարտավորության բացակայության մասին, հիմնավոր չի կարող համարվել այն պայմաններում, երբ գույքը ձեռք բերողի՝ Գարիկ Բոշյանի, կողմից չի ապացուցվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված պայմանն առ այն, որ Միխաիլ Աղայանն իմացել է իր և Գարիկ Բոշյանի միջև պարտավորական հարաբերությունների բացակայության մասին».

2) «Միխաիլ Աղայանի միջոցներով իրականացված՝ Գարիկ Բոշյանին պատկանող բնակարանի վերանորոգումը չի համապատասխանում «Բարեգործության մասին» ՀՀ օրենքի՝ վերը վկայակոչված հոդվածների իմաստով սահմանված բարեգործությանը բնորոշ հատկանիշներին (սույն գործում առկա ապացույցների համակարգային գնահատման արդյունքում): Ուստի, Միխաիլ Աղայանի միջոցներով իրականացված վերանորոգումը չի կարող որևէ կերպ գնահատվել որպես բարեգործություն՝ հօգուտ Գարիկ Բոշյանի»:

Արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ «Գարիկ Բոշյանին սեփականության իրավունքով պատկանող անշարժ գույքի արժեքն ավելացել է Միխաիլ Աղայանի կատարած վերանորոգման աշխատանքների արդյունքում, այսինքն` Գարիկ Բոշյանը Միխաիլ Աղայանի հաշվին խնայել է գույք, որը ենթակա է վերադարձման, հետևաբար Միխաիլ Աղայանի պահանջը ենթակա է բավարարման, որպիսի իրավաչափ եզրահանգման էլ եկել է Դատարանը, ինչն անտեսվել է Վերաքննիչ դատարանի կողմից: Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում նշել, որ Միխաիլ Աղայանի պահանջը ենթակա է բավարարման՝ հիմք ընդունելով նաև այն հանգամանքը, որ Գարիկ Բոշյանի կողմից սույն գործով չի ապացուցվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանված վերը նշված պայմանը»։

Այսինքն՝ Վճռաբեկ դատարանը Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը, ըստ էության, բեկանել է այն շարժառիթներից ելնելով, որ Գարիկ Բոշյանը Միխաիլ Աղայանի հաշվին անհիմն հարստացել է՝ խնայելով վերջինիս 11.416.397 ՀՀ դրամը, և այդ անհիմն հարստացումը ենթակա է վերադարձման, քանի որ Գարիկ Բոշյանը չի ապացուցել, որ Միխաիլ Աղայանն իմացել է իր և Գարիկ Բոշյանի միջև պարտավորական հարաբերությունների բացակայության մասին, ու այդ գումարն էլ չի տրամադրվել բարեգործական նպատակներով:

Կարծում ենք, որ վերը նշված շարժառիթները չէին կարող բավարար հիմք հանդիսանալ Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը բեկանելու և Դատարանի դատական ակտին օրինական ուժ տալու համար հետևյալ պատճառաբանությամբ:

Նախ ցանկանում ենք նշել, որ հենց Վճռաբեկ դատարանի վկայակոչած Անժելիկա Գասպարյանն ընդդեմ Զելիմ Սիմոնյանի թիվ ԵԱՔԴ/0455/02/08 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 13.02.2009 թվականի որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշման համաձայն՝ անհիմն հարստացման առկայությունը հաստատված համարելու համար միաժամանակ անհրաժեշտ է նաև այն պայմանի առկայությունը, որ տվյալ դեպքում գույքը պետք է խնայված լինի առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի, այսինքն` առկա լինի անօրինական ձևով հարստացում։ Մինչդեռ Վճռաբեկ դատարանն իր որոշման մեջ եզրահանգում է կատարել Գարիկ Բոշյանի՝ անհիմն հարստացած լինելու մասին՝ մեր կարծիքով, առանց պատճառաբանելու, թե փաստական կամ իրավական որ հիմքերի առկայության պայմաններում է հանգել նման հետևության և հաստատված համարել վերը նշված պայմանի՝ հարստացումն անօրինական ձևով, այսինքն՝ առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի տեղի ունեցած լինելու առկայությունը։

Նման պայմաններում, կարծում ենք, որ Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները բավարար չեն եզրահանգում կատարելու համար այն մասին, որ Գարիկ Բոշյանը Միխաիլ Աղայանի հաշվին անհիմն է հարստացել՝ խնայելով վերջինիս 11.416.397 ՀՀ դրամը։

Դրանից ելնելով էլ՝ կարծում ենք, որ Վերաքննիչ դատարանին չէր կարող վերագրվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետի խախտում թույլ տալը, առավել ևս՝ արդարադատության բուն էությունը խաթարող, քանի որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածը սահմանում է այն գույքի և դրամական միջոցների տեսակները, որոնք ենթակա չեն վերադարձման որպես անհիմն հարստացում։ Այսինքն՝ որպեսզի տվյալ իրավահարաբերության նկատմամբ կիրառելի լինի ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետը, անհրաժեշտ պայման է, որ նախ այդ հարստացումը վերը նշված իմաստով հանդիսանա անհիմն (դատարանը հաստատված համարի այդ փաստի առկայությունը), որից հետո միայն կարող է խոսք լինել այն չվերադարձնելու՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածի 4-րդ կետում նշված իրավական հնարավորության մասին։

Նման պայմաններում կարծում ենք, որ վերը նշված պատճառաբանությամբ Վերաքննիչ դատարանին չէր կարող վերագրվել նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի խախտում թույլ տալը։

Դատավորներ`   Գ. Հակոբյան

Ռ. Հակոբյան

Ն. Տավարացյան

Պաշտոնական հրապարակման օրը՝ 8 փետրվարի 2021 թվական: